Tour de Vincent In het voorjaar 2012 gaan 40 leerlingen van het VO uit Etten Leur op een zoektocht naar de mens en de kunstenaar Vincent van Gogh. De zoektocht vindt plaats in de vorm van een reis, die start in Brabant, waar Van Gogh geboren is en waar hij uiteindelijk de beslissing nam om zich verder te ontwikkelen als kunstenaar, en voert langs steden die een bijzondere betekenis hebben gespeeld in zijn leven. De Tour de Vincent is niet alleen een zoektocht naar Van Gogh, maar ook naar de betekenis van kunst in de samenleving en op welke manieren verschillende kunstdisciplines kunnen worden gebruikt bij het verbeelden van indrukken. De leerlingen die deze reis ondernemen krijgen de opdracht hun indrukken te verwerken via beeld (fotografie, film, tekenen en schilderen) en taal (schrijven van weblog, dagboek en social media). Het materiaal van de reis wordt gebruikt voor het samenstellen van een reisbrief, hetgeen een samenvoeging van een lesbrief en een reisbeschrijving betekent. Deze reisbrief wordt in het seizoen 2012/2013 aan andere VO scholen aangeboden in het kader van culturele reizen. Deze scholen kunnen de reisbrief in z’n totaliteit gebruiken voor een culturele reis, ze kunnen zich ook door deze reisbrief laten inspireren en een deel van de reisbrief gebruiken of deze aan te passen in hun eigen beleid. De reis wordt georganiseerd door: KSE (Katholieke Scholengemeenschap Etten-Leur), De Schalm (Mytylschool Breda) , Koepel (marktplaats voor Cultuureducatie) en De Nieuwe Nobelaer (multifunctioneel kunstencentrum waar naast Theaterzalen, ook de bibliotheek, kunstuitleen en de VVV gehuisvest zijn). Vincent van Gogh Het leven van Van Gogh werd getekend door onrust, ziekte, liefdesverdriet en geldzorgen. Wanhoop hierover dreef hem tot uiteindelijk tot zelfmoord. Pas na zijn dood werden zijn schilderijen ontdekt. Men werd getroffen door de eigenzinnigheid, kracht en kleur van zijn werk. Van Gogh werd een inspiratie voor andere grote schilders zoals onder anderen eigentijdse schilders als Karel Appel en Roger Raveel. Vincent van Gogh’s levensverhaal spreekt tot de verbeelding van velen. Hij is de verpersoonlijking van de romantische kunstenaar die leefde voor de kunst, geen geld had en in armoede stierf. Hij verkocht tijdens z’n leven slechts één schilderij. Nu zijn zijn schilderijen een fortuin waard. Wie gaan er mee De reis is bedoeld voor 15 leerlingen van De Schalm (T-stroom) en 25 bovenbouw leerlingen van KSE beide groepen hebben tekenen als examenvak. Als begeleiders gaan mee; van het KSE, 3 vakdocenten, waaronder Ron Schijfs, drama docent en verhalen verteller die tijdens de reis het leven van Van Gogh verteld. De Schalm levert twee docenten, twee assistenten en initiatiefnemer mevrouw I. Marijnissen.
1
De initiatiefnemers. KSE: sinds het voorjaar van 2004 is de KSE Cultuurprofielschool. De school besteed bewust aandacht aan kunst en cultuur en daarvoor samenwerkingsverbanden aangaat met de (culturele) omgeving. De KSE heeft hierbij gekozen voor het onderdeel media-educatie. Media-educatie heeft als doel mensen kundig en kritisch te leren omgaan met (massa)media, zowel met de klassieke media (kranten, radio, tv) als met nieuwe media (internet). Media-educatie draagt bij aan grotere ‘mediawijsheid’, de kennis en vaardigheden waarmee burgers zich bewust kunnen bewegen in een gemedialiseerde samenleving. De Schalm: De afdeling VSO van De Schalm is bij dit project betrokken en daarvan gaan leerlingen uit de T-stroom mee op reis. De leerlingen hebben een lichamelijk handicap. KOEPEL (Kunst, Onderwijs, Erfgoed, Plein Etten-Leur); de Marktplaats voor cultuureducatie is een idee en initiatief van de provincie Noord-Brabant. De Marktplaatshouder of de cultuurcoördinator vervult een intermediaire rol tussen het onderwijs en kunst- en cultuurinstellingen (lokaal en boven lokaal). KOEPEL initieert en ondersteunt projecten zodat er op een laagdrempelige manier kennis gemaakt kan worden met cultuureducatie in de breedste zin van het woord. Nieuwe Nobelaer : Centrum voor kunst en cultuur, ontwikkelt cursussen en workshops op het gebied van kunsteducatie voor onder anderen het onderwijs ( zowel binnenschoolse als buitenschoolse activiteiten) en werkt vanuit deze expertise mee aan het project. De Nieuwe Nobelaer zal uiteindelijk ook het vervolgtraject verder ontwikkelen. Etten-Leur is voor Vincent van Gogh dé plaats geweest waar hij heeft besloten om voor het kunstenaarschap te kiezen. Visie De betrokken partijen hebben een dynamische visie op cultuureducatie. Cultuur educatie betekent innovatie, creativiteit en ondernemerschap. Cultuureducatie moet zich steeds weer vernieuwen en aansluiten bij de leefwereld van de leerlingen. Naast de ontplooiing van de jeugd op cognitief gebied, wil men ook op sociaal, cultureel en creatief terrein aanbod leveren, waar deze reis een voorbeeld van is. Doel Partners: Dit project is opgezet om meer inhoud en verdieping te geven aan culturele (school) reizen. Er is een behoefte aan een nieuwe impuls vanuit de deelnemende partners omdat de ‘schoolreisjes’, hoewel bedoeld als culturele reis, vaak een soort funreizen zijn geworden. Ook Koepel heeft geconstateerd dat er een vraag is van VO scholen om input te leveren voor een inhoudelijke invulling van culturele reizen. Docenten van de scholen die verantwoordelijk zijn voor de invulling van een dergelijke reis hebben simpelweg geen tijd om nieuwe initiatieven te ontwikkelen. De reizen hebben een inhoudelijke en een logistieke kant die beiden tijdrovend zijn. Dit project moet middels een te ontwikkelen reisbrief inzetbaar zijn voor VO scholen die geïnteresseerd zijn een verdieping van culturele reizen. Doel leerlingen: Voor de leerlingen is het belangrijkste doel het vertalen van hun ervaringen in beeld en/of taal. Ze leggen deze reis en hun persoonlijke ervaring vast in een dagboek. Ze experimenteren met de briefvorm van Van Gogh, oefenen met het tekenen van het
2
perspectief op de digitale manier en met potlood en papier, ze leggen hun indrukken vast in beeld en geluid. Zo ontwikkelen ze een eigen visie op wat het betekent kunstzinnig te werken. Ander doel is het leren van elkaar, wat houdt het in leven met een handicap, en hoe kun je ondanks dat goed samenwerken. Het project Vincent van Gogh is een inspirerend kunstenaar geboren in Zundert. Hij is waarschijnlijk de meest bekende Brabander ter wereld. Hij maakt deel uit van het cultureel erfgoed van Brabant en van Nederland. Iedereen heeft over hem gehoord en hij is naast een begenadigd kunstenaar een intrigerende persoonlijkheid, met een reislustig leven. Hij zocht naar een invulling van z’n bestaan als schoolmeester, hulppredikant en als bediende in een zaak voor kunstartikelen. Hij was begaan met het lot van arme mensen maar wist zelf ook z’n hele leven nauwelijks het hoofd boven water te houden. Naast het gevecht om het bestaan vocht hij tegen demonen van zijn wisselende geestesgesteldheid. Was hij gek? Was hij geniaal? Dat zijn vragen waar de leerlingen zich ook mee bezig zullen houden. In elk geval was Vincent van Gogh een inspirerend persoon, die beslissingen durfde nemen die hem het leven niet gemakkelijker maakten. Zijn eigenzinnige zienswijze, zoals die naar voren komt in zijn brieven, is niet los te zien van zijn artistieke manier van werken en van de unieke schilderijen die hieruit voort kwamen. In de verschillende periodes van zijn leven heeft Vincent geworsteld met vraagstukken over wat het betekende om mens te zijn. Solidariteit, armoede en het volgen van de eigen roeping waren daarin terugkerende thema's. Hij is al vaker de inspiratiebron geweest voor projecten van KSE op het gebied van cultuur educatie 1. Deze reis vormt een praktisch leermiddel om de leerlingen in aanraking te brengen met sporen uit het verleden, de historie van hun eigen omgeving en verschaft inzicht in een kunstenaar die naast een rijk oeuvre aan schilderijen ook zijn eigen geschiedenis heeft geschreven doormiddel van een intensieve briefwisseling met o.a. zijn broer Theo. De samenwerking tussen de HAVO klas van het KSE en de leerlingen van de Mytylschool wordt geïntensiveerd, na een eerdere samenwerking2. Beide groepen hebben tekenen als examenvak en hebben daardoor een gemeenschappelijke belangstelling. Leerlingen zonder een beperking ( KSE) gaan samen met leerlingen mét een lichamelijke beperking ( de Schalm) een culturele reis ondernemen waarbij naast het cultuur educatieve doel, respect, zorgzaamheid/behulpzaamheid en het delen van het maken van keuzes een belangrijk onderdeel vormen. De combinatie van het KSE met Mytylschool De Schalm, noodzaakt de leerlingen elkaar te helpen. Dit zal hen zonder twijfel aan het denken zetten en voegt de sociale dimensie van de solidariteit toe aan dit project. Op deze wijze treden de leerlingen letterlijk en figuurlijk in de voetsporen van van Gogh.
Voorbereidingen van de reis voor de organisaties; 1
1990 was er het project; ‘Van Gogh langs de weg’, 10 billboards vervaardigd door leerlingen van het KSE. In 2009 werd De Scholierentour georganiseerd, een muzikale strijd waarbij middelbare scholieren samen met leeftijdsgenoten met een lichamelijke en/of verstandelijke handicap onder begeleiding van pianist Jan Vayne het podium beklommen. 2
3
Het samenstellen van de brieven van Van Gogh (zie voorbeeldbrief onder bijlage 2) Het maken van de opdrachten (zie voorbeeld onder bijlage 1) Verder uitstippelen van de reis op logistiek gebied. Testreis ondernemen om de locaties te checken op faciliteiten Inhoudelijk voortraject voor docenten en leerlingen: • De leerlingen die de keuze hebben gemaakt om met deze reis mee te gaan, krijgen van te voren informatie over van Gogh. De eerste brief is een kennismaking met hem. Er van te voren wordt een mapje met materiaal samengesteld door de samenwerkende Van Gogh musea in Brabant. Ze krijgen een overzicht van de reis en de te bezoeken musea. • De leerlingen worden van te voren ingedeeld in groepen die elk een onderdeel voorbereiden rond een specifieke discipline zoals: redactie weblog, social media groep (twitter etc) teken en schildergroep fotografie en filmgroep. De voorbereidingen worden gecoacht door een vakdocent. Niet alleen inhoudelijk wordt het voorbereid maar ook wordt er gekeken naar wat de verschillende groepen nodig hebben aan materiaal (tekenmateriaal, schildersspullen, camera’s en laptop). • Er wordt naast de disciplines ook een groep geformeerd die zich richt op de meer sociale en logistieke aspecten van de reis. Zij onderzoeken van te voren de logistiek van de reis op faciliteiten, waarbij ook rekening wordt gehouden met mogelijke rolstoelgebruikers. Maar ze kijken ook naar gemeenschappelijke ruimtes op de diverse locaties. Er moet ruimte zijn om ’s avonds te musiceren, toneel te spelen of gewoon te praten. Dit onderdeel is een pilot op het gebied van een maatschappelijke stage. De reis “Maar de weg die ik nu bewandel, die moet ik blijven volgen; als ik niets doe, als ik niet studeer, als ik niet meer zoek, dan ben ik verloren, wee mij. Zo zie ik het, doorgaan, doorgaan, doorgaan, dat is wat er moet gebeuren. Maar wat is je uiteindelijke doel, zul jij zeggen. Dat doel wordt duidelijker, zal zich langzaam maar zeker gaan aftekenen, zoals de krabbel schets wordt en de schets schilderij”. De mens Vincent van Gogh staat centraal tijdens deze reis. De leerlingen volgen zijn voetsporen in Brabant, Frankrijk en Amsterdam. Ze bezoeken de plaatsen waar hij woonde en werkte en komen in aanraking met datgene wat nog rest uit zijn leven en uit zijn tijd. De leerlingen worden fysiek geconfronteerd met locaties die impact hadden op van Gogh als mens, zoals Van Gogh’s tijd in de Borrinage/ Wallonië België, de mijnstreek waar hij leefde en werkte. Hij was zwaar onder de indruk van de grote armoede waarin de mijnwerkersgezinnen leefden en gaf hen letterlijk ‘zijn hemd van zijn lijf’. Tijdens de reis ontvangen de leerlingen iedere dag een brief van Vincent, over de plaats die ze gaan bezoeken. Deze brieven moet hen aan het nadenken zetten over hun eigen visie op 4
verschillende thema’s uit het leven van Van Gogh en de keuzes die ze zelf wel of niet durven maken in het leven. Naast de informatie die via de brief wordt gegeven, reist er een verhalenverteller mee, die er voor zorgt dat ontbrekende informatie wordt aangevuld. Zuid Frankrijk ( Arles ) wordt bijvoorbeeld niet bezocht, maar de verteller zorgt dat de leerlingen wel deze informatie krijgen. Hun eigen bevindingen en overpeinzingen kunnen ze net als van Gogh ook literair verwerken in een dagboek en een VanGogh-weblog, een eigentijdse variant van de brieven die Vincent schreef. De leerlingen bezoeken de musea of maken een rondleiding door de bewuste stad aan de hand van de brief. Naast informatie over Van Gogh bevatten de brieven ook opdrachten die ze al dan niet in groepen moeten uitvoeren. Het reisverslag wordt door de leerlingen (in briefvorm) op een weblog geplaatst. Deze weblog wordt gevolgd door een klas met thuisblijvers; een HAVO klas uit Breda. Zij lezen de weblog en kunnen vragen stellen over de reis. Deze uitwisseling van informatie wordt een onderdeel van het in later stadium te ontwikkelen format (reisbrief). Naast teksten wordt er met beeld gewerkt, zoals foto’s en video’s met de mobiele telefoon. (beeldmateriaal.) Om een idee te krijgen van waar de leerlingen heen gaan en wat ze gaan bezoeken is er een eerste opzet van de reis gemaakt. Deze kan in een tijdens de testreis nog wijzigen. Dag 1: Thuis Zundert en Etten- Leur ( www. vangoghbrabant.nl ) Bezoek aan de kosterswoning in Etten-Leur, waar Van Gogh op 12 april 1881voor langere tijd neer strijkt, na een verblijf in de Borinage (een streek in Walonië), Hij trekt in bij zijn ouders op de pastorie van de Nederlands Hervormde gemeente in Etten waar zijn vader Theodorus predikant is. Hier werkt Van Gogh van april tot en met december vol overgave aan studies van de omgeving, werkende boeren en ambachtslui. Het is het landschap rond Etten en de Ettenaren die model staan voor de ruim honderd aquarellen, pen- en houtskooltekeningen die in die periode ontstaan en die nu nog steeds de herinnering aan zijn Ettense periode levend houden. Het karakter en de motieven van de latere, wereldberoemde schilderijen zijn in de Ettense werken al duidelijk aanwezig. De periode in Etten valt te beschouwen als een fase waarin Vincent het zaad van zijn latere kunstenaarschap ‘zaait’. Hij wordt er verliefd op zijn nicht Kee Vos, een liefde die helaas niet beantwoord wordt. Bezoek aan Zundert, Het Van Goghhuis. Het Vincent van GoghHuis is een huis van herinnering en beleving. Er wordt een hoorspel vol kijkplezier geboden. Op de geboortegrond van deze meester wordt ook aandacht besteed aan zijn vakbroeders, van toen en nu. Daarmee wordt één van zijn dromen gerealiseerd: een plek voor de kunst van de toekomst. (artists in residence) Dag 2: De reis begint, Nuenen en Tilburg Bezoek aan Van Gogh Village Nuenen (Vincentre). Hier woonde Van Gogh van 1883 tot en met 1885 en vervaardigde hij zijn eerste beroemd geworden schilderij (De Aardappeleters). Tekenlokaal Tilburg
5
Van Gogh’s Tekenlokaal, onderdeel van het Stadsmuseum Tilburg. Van Gogh ging in 1866 naar de HBS in Tilburg. Als 13-jarige werd hij ondergebracht bij een kostgezin. Hij kreeg op het lyceum tekenles en schreef later aan z’n broer dat hij veel moeite had met het tekenen van perspectief. Leerlingen krijgen hier tekenles. Er zijn digitale tekenprogramma’s waardoor tekenen een nieuwe dimensie krijgt en voor veel leerlingen toegankelijk kan worden. Natuurlijk kan er ook worden geëxperimenteerd met potlood en papier voor degenen die juist dat ambiëren Dag 3: De Borinage; Vincent van Gogh gaat in augustus 1879 naar Brussel om een opleiding tot evangelist te volgen. Maar zonder deze cursus af te maken trekt hij naar de Belgische mijnstreek, de Borinage, om daar als evangelist te gaan werken temidden van de mijnwerkers die daar een uiterst armoedig bestaan leiden. In Wasme, waar hij is aangesteld, houdt hij bijbellezingen, geeft les en verpleegt zieken. Hij wordt niet herbenoemd, omdat men opmerkte dat hij de gave van het woord niet verstond (hij was een stotteraar) Vertrekt daarom naar Cuesmes waar hij opnieuw als evangelist werkt. Ook hier mislukt hij als zodanig en wordt ontslagen. Daarna verkeert hij in armoede, wanhoop en eenzaamheid. Hij begint te tekenen. In 1879-1880 woonde Vincent van Gogh een jaar lang in het dorpje Cuesmes bij Bergen, in de Belgische provincie Henegouwen. Het huis waar hij toen verbleef, is gerenoveerd. Men kan daar een film zien over Van Gogh en zijn verblijf in de Borinage. Dag 4; Parijs Op 27 februari 1886 komt Van Gogh aan in Parijs, waar hij bij Theo op Montmartre woont. Deze verhuizing heeft veel invloed op de ontwikkeling van zijn schilderstijl. Theo brengt Van Gogh in aanraking met werken van Claude Monet en andere impressionisten. Tot dan toe heeft Van Gogh vooral Nederlandse schilderkunst en Franse realisten gezien; nu kan hij met eigen ogen vaststellen hoe impressionisten omgaan met licht en kleur en op welke wijze zij hun onderwerpen behandelen. Zijn schilderijen veranderen van kleur en worden veel lichter en vrolijker. Hij maakt kennis met eigentijdse kunstenaars, zoals Paul Gauguin, Henri de Toulouse-Lautrec, Emile Bernard, Camille Pissarro en John Russell. Montmartre is in die periode het middelpunt waar schilders samen komen en is vaak vereeuwigd door verschillende schilders. Ook nu vindt je er nog schilders aan het werk. Dag 5: Auvers sur Oise In mei 1890 verlaat Van Gogh de inrichting in Saint-Rémy. Hij vertrekt naar Auvers-sur-Oise, een plaatsje in de buurt van Parijs. De ligging is ideaal: verwijderd van het jachtige leven in de metropool en tegelijkertijd zo dicht bij de stad dat regelmatige bezoeken aan Theo mogelijk zijn. Van Gogh richt zich hier voornamelijk op het schilderen van de natuur. Belangrijkste werk hier is: ‘Kraaien boven een korenveld’. Van Gogh raakt bevriend met Paul Gachet, een homeopathisch geneesheer en tevens amateurschilder, deze raad hem aan zijn ziekte uit zijn hoofd te zetten en zich volledig op het schilderen te concentreren. Op 27 juli 1890 loopt Van Gogh een korenveld in en schiet zichzelf in de borst. Hij strompelt terug naar zijn kamer, waar hij twee dagen later, op 29 juli, in Theo's bijzijn overlijdt. De dag erna wordt hij in Auvers begraven. Dag 6; terugreis via Amsterdam
6
Een bezoek aan het Van Goghmuseum is een unieke ervaring. Nergens ter wereld zijn zoveel schilderijen van Vincent van Gogh bij elkaar te zien. In het museum kunnen de leerlingen de ontwikkeling in het werk van de kunstenaar op de voet volgen. Ook kunnen ze zijn schilderijen vergelijken met werk van andere 19de-eeuwse kunstenaars uit de collectie. Daarnaast heeft het Van Gogh Museum een uitgebreid programma van tentoonstellingen over uiteenlopende onderwerpen uit de 19de-eeuwse kunstgeschiedenis. Maatschappelijke stage Doelstelling maatschappelijk stage; ‘Met de maatschappelijke stage maken scholieren kennis met vrijwilligerswerk en leveren zij een onbetaalde bijdrage aan de samenleving. Zo leren zij verder te kijken dan hun eigen omgeving en zich verantwoordelijk te voelen voor de samenleving. Onderzoeken laten zien dat leerlingen die stage hebben gelopen meer zelfvertrouwen en respect voor anderen hebben. De leerlingen zijn zich ook bewuster van hun omgeving. De maatschappelijke stage is bedoeld voor alle middelbare scholieren in het praktijkonderwijs, vmbo, havo en vwo.’ Doordat de leerlingen van de bovenbouw van de KSE op stap gaan met lichamelijk gehandicapte scholieren worden zij geconfronteerd met de alledaagse problemen waar de leerlingen van de Mytylschool mee te maken krijgen. De leerlingen moeten hun grenzen van hun eigen wereld verleggen door samenwerken met leerlingen die een duidelijk handicap hebben. De stage houdt in dat ze van te voren kunnen meehelpen met de logistiek die nodig is voor deze reis; het zoeken naar de juiste locaties voor overnachtingen, de eisen waar het vervoer aan moet voldoen, het checken van de verschillende musea op bijvoorbeeld rolstoelvriendelijkheid. Op deze manier kunnen ze zich al een beeld vormen van de mogelijke obstakels die ze tijdens de reis kunnen tegenkomen. Voor de scholen is het een interessant gegeven om te zien hoe deze reis past binnen het voorgenomen beleid van ‘passend onderwijs’. Logistieke voorbereidingen; Stappen/ tijdspad/ verantwoordelijken Fase 1; voorjaar 2011, opzetten van het project. Duidelijk maken wie de partners zijn, wat hen bindt en wat de onderlinge verhouding en taakverdeling gaat worden. Welke docenten en assistenten gaan mee. • Projectplan opstellen • Begroting maken aan de hand van het projectplan; • Logistiek uitzoeken: Aangepaste busvervoermaatschappij • Jeugdherbergen/ hotels; moet rolstoel toegankelijk zijn. • Overleg met de begeleiders van de beide scholen ( docenten) • Verhalenverteller, docent van KSE. (verhalenverteller uit Zundert?) • Gastheren/vrouwen op locatie • Financiering project • Projectleider aanstellen.
7
Fase 2; na de zomer 2011 Het definitief maken van de reis. De bestaande opzet wordt gecheckt op praktische mogelijkheden, zoals de overnachtingen in de geplande plaatsen. Voldoen de hotels/ jeugdherbergen aan de gewenste faciliteiten. Een van de medewerkers onderneemt van te voren de reis om alle locaties te controleren. Inhoudelijke deel wordt verder uitgewerkt; het lesprogramma voor de reis moet september /oktobert 2011 klaar zijn. Het lesprogramma wordt eerst getest en dan bijgesteld. Keuze maken welke leerlingen meegaan. Voor het programma komt een apart draaiboek. In januari 2012 is er een go or no go moment. Fase 3 In april 2012 wordt de tour de Vincent gemaakt. Fase 4 Vervolgtraject ontwikkelen lesbrief Na de reis wordt er een evaluatie gehouden op drie verschillende punten: 1. Hoe werkten de opdrachten en op welke manier geven ze een meerwaarde aan het curriculum van de beide scholen. 2. Wat waren hoogtepunten van de reis, nieuwe plaatsen en ontdekkingen. 3. Hoe verliep de reis op logistiek gebied, qua vervoer, voorzieningen voor de leerlingen van De Schalm Naar aanleiding van de evaluatie en het verslag van de reis wordt een reisbrief gemaakt. Deze reisbrief gaat naar diverse scholen in Noord Brabant, maar er is ook belangstelling voor deze reis plus opdrachten vanuit andere delen in Nederland. Publiciteit Om dit project voldoende reikwijdte te geven wordt er op drie momenten contact gezocht met de pers. 1. Wanneer het projectplan klaar is en door iedereen wordt onderschreven 2. Tijdens de reis 3. Een verslag na afloop van de reis. Koepel levert een coördinator communicatie die de persberichten opstelt en verstuurd, de contacten met de pers onderhoudt, de uitingen coördineert en zorgdraagt dat het hele project voldoende aandacht krijgt in de lokale en regionale media. Het zou een geweldige kans zijn als een van de leerlingen een verslag zou mogen maken voor de bijvoorbeeld De Stem. Er wordt gekeken of er een mogelijkheid is om een verslag van deze reis te maken voor een jeugdprogramma van de omroep Brabant STV. VanGoghweblog Van Gogh de leerlingen kunnen hun inspiratie kwijt in nieuwe media. Zij schrijven hun bevindingen op in de vorm van een vangoghweblog. Dit wordt uitgebreid met een digidagboek voorzien van beeldmateriaal. • Leerlingen maken website voor leerlingen en andere geïnteresseerden. • Via sociale media publiek en volgers (thuisblijvers en school in Breda) op de hoogte houden.
8
•
Weblog schrijven, filmpjes op youtube zetten.
Samenwerking met de Van Gogh musea in Noord Brabant • Van Goghhuis Zundert wil graag meedenken bij deze Tour. Zij kunnen betrokken worden bij het inhoudelijke deel van de route. Ze kunnen van te voren via hun website de TdV promoten • In 2018 is Brabant de culturele hoofdstad. Vincent van Gogh is hierin een belangrijk thema. Verder onderzoeken hoe dit project daarop kan aansluiten. • De musea kunnen (beeld) materiaal leveren rond van Gogh. Medewerkers en verantwoordelijkheden: Hanne Poos; Cultuurcoördinator Koepel; Inhoudelijk en organisatorische begeleiding van het project, verantwoordelijk voor het verspreiden van de reisbrief naar VO scholen. Nausikaä van den Merkenhof; communicatie adviseur Koepel. Verantwoordelijk voor het publiciteitsbeleid en onderneemt een proefreis om de locaties te bekijken op de juiste faciliteiten voor de leerlingen van de Mytylschool. Rian Dirken; Nieuwe Nobelaer, Hoofd economisch administratieve dienst, contactpersoon voor dit project en financieel verantwoordelijk. Via Nieuwe Nobelaer zal expertise voor het schrijven van de reisbrief voor het VO worden geleverd. Dit (vervolg) traject vindt plaats na april 2012, maar is wel meegenomen in de begroting. Wie dat gaat doen is nu nog niet bekend. Pierre van Damme Nieuwe Nobelaer, coördinator UITpunt/VVV. Verantwoordelijk voor de contacten met de diverse Van Goghmusea in Noord Brabant. (www.vangoghbrabant.nl). Aanleveren beeldmateriaal voor de leerlingen, organisatie van de rondleidingen tijdens de reis, redactie boekje Van Gogh en ik. Sjaak Jansen KSE coördinator van de reis voor KSE, gespecialiseerd in projecten rondom Van Gogh met leerlingen. (http://mediatheek.thinkquest.nl/~ll095/ en http://www.omroepbrabant.nl/?news/115624762/Leerlingen+KSE+schilderen+Van+G ogh+na.aspx Medeverantwoordelijk samen met drie vakdocenten voor de inhoudelijke invulling en de opdrachten voor de leerlingen tijdens de reis. Ineke Marijnissen De Schalm coördinator voor de leerlingen van de Schalm, mede verantwoordelijk voor de inhoudelijke invulling van de reis en toezichthouder faciliteiten tijdens de reis. Boekje Van Gogh en ik. Alle gedichten en verhalen en beeldmateriaal, die de leerlingen n.a.v. deze reis gemaakt en geschreven hebben worden gemaakt zullen worden geplaatst in een boekje over deze reis. Het boekje bevat tevens informatie over de samenwerkende Van Gogh musea in Noord Brabant. Het wordt bij de reisbrief geleverd en verkocht bij de verschillende musea en door de VVV. Dit boekje kan ook worden aangeboden in “de van Gogh leeft” week aan alle inwoners uit Etten-Leur. Financiën:
9
Het project zal voor een deel financieel worden gedragen door de partners, die naast een financiële bijdrage, docenten en materiaal in zullen zetten. Daarnaast wordt een beroep gedaan op verschillende fondsen die het project willen steunen. (begroting en toelichting volgen in aparte bijlagen) Naast financiële steun van diverse fondsen zal er zal gekeken worden naar bedrijven in Etten- Leur en Noord Brabant die dit project zouden willen ondersteunen. In dat kader worden er ook tegenprestaties ontwikkeld.
10
Bijlage 1 Geschiedenis en opdracht voor de leerlingen Brabant : Etten-Leur (Vincent 28 jaar oud) Als Vincent in 1879 (in de Borinage) uit zijn ambt van predikant wordt ontheven en nu dus ook mislukt is in het beroep van zijn vader en grootvader, raakt hij in een diepe crisis. Hij kiest voor een periode van eenzaamheid en staakt dan tijdelijk zijn brieven naar Theo. Zijn vader maakt zich zorgen over de geestestoestand van zijn zoon en wil hem zelfs in een gesticht laten opsluiten. Maar in het diepst van zijn crisis komt er een ommekeer. Hij voelt plotseling zijn energie terugkeren en kiest nu definitief voor het kunstenaarschap. Tekenen was een noodzaak voor hem geworden, een manier van overleven. “Maar de weg die ik nu bewandel,die moet ik blijven volgen; als ik niets doe, als ik niet studeer, als ik niet meer zoek, dan ben ik verloren, wee mij. Zo zie ik het, doorgaan, doorgaan, doorgaan, dat is wat er moet gebeuren. Maar wat is je uiteindelijke doel, zul jij zeggen. Dat doel wordt duidelijker, zal zich langzaam maar zeker gaan aftekenen, zoals de krabbel schets wordt en de schets schilderij.” Na een leertijd bij kunstenaars in Brussel, trekt Vincent weer in bij zijn ouders, op de pastorie in Etten, waar zijn vader Theodorus inmiddels predikant is. Het is in Etten dat hij een serieuze start maakt met zijn carrière als kunstenaar. Zijn vele studies die hij in Etten maakt, beschrijft hij in die periode zelf als “het zaad waar later teekeningen van komen.” Zijn later zo beroemd geworden werk blijkt de oogst van wat hij in Etten al zaaide. Het karakter en de motieven van de latere, wereldberoemde schilderijen zijn in de Ettense werken al duidelijk aanwezig. Hier in Etten begint definitief de veroveringstocht naar een eigen kunstvorm. Hij ontwikkelt een eigen beeldtaal, waarbij de contouren duidelijk worden weggezet en er weinig ruimte is voor details. Door het kopiëren van gravures ontwikkelde hij een systeem van strepen, punten, streken en halen, een dynamische pennenstreek die herkenbaar is in zijn latere penseelvoering. En met de thema's waar hij in Etten door gefascineerd raakte, kon hij zijn leven lang vooruit. “De fabriek is in volle gang” schrijft hij aan Theo. Zodra het weer het toelaat gaat hij met zijn tekengerei naar buiten, om in de natuur te werken. Hij werkt vol overgave aan studies van werkende mensen zoals boeren, herders, en houthakkers het figuurtekenen onder de knie te krijgen, en maakt tekeningen van werkplaatsen van ambachtslui om perspectief te leren tekenen. “Spitters, zaaiers, ploegers, mannen & vrouwen moet ik nu onophoudelijk teekenen. Al wat tot het boerenleven hoort onderzoeken en teekenen. Evenals veel anderen dat deden en doen.” Zijn modellen willen alleen poseren in hun zondagse pak en het kost Vincent veel overredingskracht op hen in werkkleding te laten poseren. Hij laat de werklui echter niet in hun eigen goed poseren, maar in ouderwetse streekeigen Brabantse kostuums, zoals blauwe kielen, klompen, zwart en bruin fluweel. (“Zo is het mooi en de mens is voor de arbeid geschapen”) Hij zoekt blijkbaar niet naar een waarheidsgetrouwe weergave van de werkelijkheid, maar creëert welbewust een nostalgische voorstelling van de boeren op het platteland. Vincent gelooft juist dat door deze manipulatie zijn tekeningen ‘meer waarheid’ zullen bevatten dan de dagelijkse realiteit. Zulke tekeningen geven de verheerlijking van het pure leven op het platteland weer. ( “Als ik dan niet mag preken, zal ik het koninkrijk Gods wel op een andere manier aan de mensen bekend maken.”)
11
Vincent van Gogh zag de eenvoudige dagelijkse bezigheden van arme lieden als één grote metafoor voor de grote thema’s van het leven. Hij vindt zijn onderwerpen in eigentijdse literatuur en geïllustreerde tijdschriften. Met name sociale thema’s spreken hem aan zowel uit medeleven als esthetische overwegingen. In tekeningen zoals Worn out’ (een uitgebluste arbeider met het hoofd in de handen) wordt het romantische ideaal minder belangrijk en wil hij de onverbloemde werkelijkheid van alledag tonen. Worn out is zijn eerste krachtige uitdrukking van dit natuurrealisme. In de zwaarte van het menselijk bestaan ligt voor hem een bepaalde schoonheid. Spitters en zaaiers nemen in zijn werk een belangrijke plaats in, niet alleen als motief uit het boerengenre, maar ook vanwege hun bijbelse betekenis. In de zaaier ziet hij de mannelijke wilskracht, die zich op nieuwe kiemende wereld richt. Voor VVG zinnebeeld van de creatieve daad in dienst van de mensheid. Spitters belichamen voor Vincent van Gogh het harde boerenleven, dat hij associeert met de Bijbeltekst; 'in het zweet uw aanschijns zult gij brood eten’ In Etten ‘worstelt’ Vincent ook volhardend met de natuur, in een poging om haar in tekeningen op papier te krijgen. Het figuurtekenen heeft volgens hem ook een goede invloed op het landschapstekenen. Hij ziet bomen nu op een heel andere manier, alsof het levende wezens zijn, met een ziel “Als men een knotwilg teekent, als ware die een levend wezen, en dat is toch eigenlijk zoo, dan volgt de omgeving vanzelf betrekkelijk als men maar al zijn aandacht geconcentreerd heeft op dien bewusten boom en niet gerust heeft voor dat er iets van het leven in kwam.” Hij ontwikkelde een metaforische manier van kijken. Hij tekende of schilderde nooit gewoon een brokje natuur, altijd legde hij er een diepere betekenis of religieus gevoel in. Hij beschouwde kunst als een manier van communiceren en wilde 'schilderkunst voor de ziel' (peinture de l’âme) maken. Met beelden wil hij mensen aan het denken zetten en hun ziel beroeren. Hij ziet beeldende kunst als andere manier van geloof uitdragen. Zo zag hij in de geknotte wilgen in Etten voor hem een symbool voor de manier waarop mensen door het leven getekend worden …en ik zie in de heel natuur, bv. in boomen, expressie en als het ware een ziel. Een rij knotwilgen heeft iets van een processie weesmannen soms. Het jonge koren kan iets onuitsprekelijk reins en zachts hebben dat een dergelijke emotie opwekt als de expressie van een slapend kindje. Het platgetrapte gras aan den kant van een weg heeft iets vermoeids en bestovens als de bevolking van een achterbuurt. Toen het laatst gesneeuwd had, zag ik een groepje savoye koolen die stonden te verkleumen, dat me herinnerde aan een groepje vrouwen die ik ‘s morgens vroeg in een water- en vuurkelder had zien staan en hun dunne rokken en oude shawls. Dezelfde volharding als Vincent in zijn werk tentoonspreidt, laat hij zien in zijn hartstochtelijke, maar onbeantwoorde liefde voor zijn nicht Kee Vos, een weduwe die een tijdje bij hen op de pastorie komt logeren met haar zoontje. Hij weigert zich neer te leggen bij haar “nooit neen nimmer” en blijft haar bestoken met brieven als zij weer terug is in Amsterdam. Zijn ouders vinden zijn gedrag ‘onkies’ en ‘ontijdig’. Zij begrijpen niet hoe hij het in zijn hoofd haalt haar liefde na te jagen, voordat hij zelf in staat is voor een inkomen te zorgen. Vincent vindt hen ouderwets “En wat praat men van “een middel van bestaan” als had ik er geen. Welke artist is er die niet getobt heeft en gescharreld en welken anderen weg is er dan te tobben te scharrelen om te geraken tot vasten grond onder de voeten. En sedert wanneer is er niets te verdienen voor iemand met een teekenaarsknuist.” Deze liefde had grote invloed op zijn werk. Hij ontdekte hierdoor dat zijn eigen gevoelsleven van belang was bij het tot stand komen van een goede tekening of schilderij.
12
‘Sedert ik ‘in werkelijkheid’ lief heb is er ook meer van de werkelijkheid in mijn teekeningen gekomen.” In een brief aan Theo (brief 181) beschrijft hij hoe de door hem zo diep gevoelde liefde voor Kee Vos hem helpt in zijn werk. Blijkbaar wordt hij zich hier echt bewust van zijn eigen emotie enerzijds en de bezieling die hij in zijn tekeningen zocht anderzijds. Vincent streefde zijn leven lang naar iets van bezieling in zijn werk. In Etten had hij al in de gaten dat hij de ware liefde moest ervaren om er iets van in zijn werk te leggen. Het was hem niet voldoende om het waargenomen leven goed weer te kunnen geven. De kunstenaar was niet slechts een observator maar moest deel hebben aan het leven zelf en haar in al lagen en facetten beleven en ervaren om een goed kunstwerk te kunnen maken. Vanaf dat moment worden zijn eigen emoties en beleving onderdeel van zijn werk. Niet voor niets zou hij later de geschiedenis ingaan als de vader van het expressionisme. Een breuk tussen hem en zijn vader dreigt door zijn vasthoudende liefde. Broer Theo dringt bij zijn ouders aan op begrip en geeft Vincent zelfs geld voor een reis naar Amsterdam, naar Kee Vos. Hij wordt ontvangen door haar familie die hem de liefde uit het hoofd willen praten. Vincents missie loopt uit op niets. Daarna gaat Vincent voor korte tijd naar den Haag, waar hij zijn aandacht volledig op zijn werk wil richten. Als hij terugkeert in Etten komt het tot een breuk tussen Vincent en zijn vader als hij weigert met Kerst naar de kerk te gaan en zich op die manier openlijk distantieert van het geloof van zijn vader. En zo krijgt zijn kunstenaarsbestaan opnieuw een andere wending. Hij gaat weer terug naar den haag, waar hij in armoedige omstandigheden samenwoont met een prostituee. Opdrachten : Aan oogsten gaat zaaien vooraf. Vincent zag in zijn studies in Etten het zaad voor zijn latere werk. Hoewel hij later wereldberoemd werd, zou hij zelf nooit zijn beroemdheid oogsten. Hij leefde in de hoop ooit geld met zijn 'teekenaarsknuist' te kunnen verdienen. In werkelijkheid bleef hij zijn hele leven afhankelijk van de financiële steun van zijn ouders en zijn broer Theo. Wat betekent het om in armoede te leven, terwijl je schilderijen later worden verkocht voor de prijs van een Boeing 747? Wat betekent het om talent te hebben. Hoe weet je dat je talent hebt. Heeft iedereen talent of een talent en wat is dan jou talent. Denk je dat je daar rijk mee kunt worden? Is het belangrijk om daar rijk mee te worden? Zo ja, wat is voor jou dat talent? De discussies die Vincent met zijn ouders had over het verwerven van 'middelen van bestaan', worden ook in deze tijd tussen ouders en kinderen gevoerd. “Van kunst kun je niet leven.” “Leer liever een vak” “Ga iets studeren waarmee je je brood kunt verdienen.” krijgen jongeren vaak van hun ouders te horen. Denk je dat deze ouders gelijk hebben? Hoe kijk jij aan tegen jouw toekomstige studie, werk, loopbaan? Is het belangrijk om te kunnen leven van hetgeen waarvoor je hebt gestudeerd? Is het mogelijk om van je hobby te leven? Waarom denk je van wel of van niet? Wat betekent kunst in deze tijd. Is het nog mogelijk te kiezen voor kunstenaarschap op de onvoorwaardelijke manier van Vincent van Gogh? D.w.z. zonder te weten of je er ooit je brood mee kunt verdienen. Of zou je liever kiezen voor een ander beroep en de zekerheid en de veiligheid van 'voldoende middelen van bestaan'?
13
Vincent ziet bomen op een heel specifieke manier, alsof het levende wezens zijn, met een ziel . “Als men een knotwilg teekent, als ware die een levend wezen, en dat is toch eigenlijk zoo, dan volgt de omgeving vanzelf betrekkelijk als men maar al zijn aandacht geconcentreerd heeft op dien bewusten boom en niet gerust heeft voor dat er iets van het leven in kwam.” …en ik zie in de heel natuur, bv. in boomen, expressie en als het ware een ziel. Een rij knotwilgen heeft iets van een processie weesmannen soms. Het jonge koren kan iets onuitsprekelijk reins en zachts hebben dat een dergelijke emotie opwekt als de expressie van een slapend kindje. Het platgetrapte gras aan den kant van een weg heeft iets vermoeids en bestovens als de bevolking van een achterbuurt. Toen het laatst gesneeuwd had, zag ik een groepje savoye koolen die stonden te verkleumen, dat me herinnerde aan een groepje vrouwen die ik ‘s morgens vroeg in een water- en vuurkelder had zien staan en hun dunne rokken en oude shawls. Wat denk je dat het betekent “de ziel van de natuur “? Denk je dat zoiets te vangen is in een beelden werk? Tekenopdracht: Bij het maken van de wandeling door Nuenen village. Heb je een boom, bloem of iets anders in de natuur gezien wat je doet denken aan mensen in een bepaalde situatie? Denk daarbij aan het hierboven genoemde voorbeeld. Maak hier een tekening van en probeer in je tekening de link te leggen tussen het door jou gekozen onderwerp en de menselijke metafoor die je hierbij associeert. Reflectie: Is het gelukt? Wat was het grootste obstakel van deze opdracht. Vond je het een interessante opdracht? Heeft deze manier van tekenen iets toegevoegd aan je eigen werk? Zo ja; wat? Zo nee,; hoe komt dat?
14
Bijlage 2 brief Vincent van Gogh aan de leerlingen Jongelui, Het doet mij goed te zien dat jonge mensen zoals jullie het wagen in mijn voetsporen te treden, al is het maar voor enkele dagen. Wie had ooit kunnen denken dat mensen in mijn voetsporen wilden treden.? Ha! Vincent de krankzinnige, Vincent,de opvliegende, Vincent die voor geen enkele vak leek te deugen. Zeker, ik heb het geprobeerd. Een mens zoekt tenslotte middelen van bestaan, maar telkens weer bleek ik ongeschikt voor een eerbiedwaardige professie, als lag er een andere roeping op mij te wachten. Die roep klonk luider dan welke verstandelijke overweging dan ook. Toch moest ik 28 worden, voor ik eindelijk besloot mij definitief aan de kunst te wijden. Mijn periode in Etten is achteraf gezien het definitieve begin geweest. Ik was blij dat ik het zo had kunnen regelen dat ik weer bij mijn ouders in de pastorie in kon trekken, zodat ik een tijdlang rustig werken kon. Ik wilde zoveel studies maken als ik maar kon. Leren, kijken, observeren, natekenen, schetsen Zulk een studie, jongelui, is het zaad waar later tekeningen van komen en schilderijen wellicht. Wil men wat dan ook bereiken, dan zal men de bereidheid moeten hebben om te zaaien. Zonder zaaien geen oogst! Ik lach om mijzelf nu, want jullie weten net zo goed als ik dat ik tijdens mijn leven nauwelijks iets heb mogen oogsten. Maar toch, in het licht van de eeuwigheid en de Kunst in zichzelf, zijn een mensenleven en persoonlijke roem en zelfs zaken als 'middelen van bestaan' nietige zaken, waaraan misschien niet teveel waarde gehecht moet worden. Uiteindelijk is mijn zaad ontkiemd, al heb ik de oogst nooit persoonlijk mogen smaken. Maar dat is achteraf! Hier in Etten koesterde ik toch tenminste de hoop op met mijn tekenaarsknuist wat inkomsten te kunnen verwerven als illustrator van tijdschriften. Toch ging het me eerst en vooral om de weg die ik voelde te moeten volgen. Ik moest de ingeslagen weg van het Kunstenaarschap volgen. Als ik niets zou doen, niet zou studeren, niet meer zou zoeken, dan was ik verloren! Zo zag ik het. Doorgaan, doorgaan, doorgaan. Dat was wat er moest gebeuren. Maar Vincent, met welk doel dan wel? Zo vragen jullie je ongetwijfeld af. Ach, zo precies wist ik dat niet. Het doel zou onderweg wel duidelijk worden, het doel zou zich langzaam gaan aftekenen, zoals de krabbel schets wordt en de schets schilderij. Ik heb mij dus vol overgave op mijn schetsen gestort. De fabriek was in volle gang! Hier in Etten vond ik de mensen bereid om voor weinig geld voor mij te poseren. Een prettige bijkomstigheid. In de stad waren modellen erg duur. Hier in Brabant stelde men er eer in door mij geportretteerd te worden. Zo'n eer vonden zij het dat zij daarvoor hun zondags pak aantrokken. Een zondags pak! Maar zo is het leven toch niet? Het heeft mij veel overredingskracht gekost om hen in een ouderwets en authentiek Brabants kostuum voor mij te laten poseren. Dát vond ik mooi, want zo is het leven, de mens is tenslotte voor de arbeid geschapen! Een slimmerik onder jullie merkt nu misschien op dat poseren in een ouderwets kostuum net zo goed een verkleedpartij is die niets met de waarheid van doen heeft! Maar destijds zag ik dat zo. Ik koesterde dit romantisch ideaal en nostalgisch beeld van het pure boerenleven, zo nauw verweven met de natuur. Voor mij verbeelde het de hemel op aarde. Als ik dan niet meer mocht preken, dan zou ik het Koninkrijk Gods wel op een andere manier aan de mensen bekend maken! Het was een fase. Daarna ben ik realistischer gaan schilderen en
15
toonde de afgetobde werkers in hun schrijnende en ploeterende werkelijkheid. Schuilt daarin niet een ontroerende schoonheid? Toen ik het figuurtekenen enigszins onder de knie begon te krijgen, ging ik mij ook toeleggen op het tekenen van landschappen, om mij maar weer eens te storten op dat verdraaid lastige perspectieftekenen. Nu bleek al hoe mijn ijverige studies naar het figuurtekenen mij inmiddels vooruit hadden geholpen. Mijn manier van kijken was er ingrijpend door veranderd. Ik paste het figuurtekenen nu toe op hetgeen ik wilde tekenen uit de natuur. Wanneer je een knotwilg tekent alsof het een levend wezen is, dan volgt de omgeving haast vanzelf! Zolang je maar met je aandacht geconcentreerd blijft op die ene boom en niet rust voor er iets van leven in komt? Verklaar je me nu voor gek? Komt het je zot voor een boom als levend wezen te beschouwen? Ik zeg je dit: als je niet poogt om iets van een ziel in je tekeningen te vangen, dan blijft je tekening een leeg en betekenisloos probeersel! Jullie zouden me een plezier doen als je het op zijn minst wilden proberen om de ziel van de natuur in jullie tekeningen te vangen. Probeer het uit. Ervaar voor jullie zelf of het mogelijk is. En als jullie dan toch bezig zijn, dan wil ik daar graag nog een element aan toe voegen. Om werkelijkheid in je werk te kunnen tonen, moet die werkelijkheid geleefd en ervaren worden. Het is de expressie van de eigen ervaring en gemoedstoestand die iets van waarheid op doek of papier tevoorschijn doet komen. Hoe kan een schrijver waarlijk over liefde schrijven als hij haar zelf nooit heeft ervaren? Het zelfde geldt voor de beelden kunstenaar. Vanaf het moment dat ik werkelijk lief had, is er ook meer werkelijkheid in mijn tekeningen gekomen. Dat mijn liefde voor mijn nicht Kee Vos onbeantwoord bleef, doet daar, hoe pijnlijk ook, niets aan af. Ik heb haar werkelijk en waarachtig lief gehad en deze liefde te ervaren en te voelen is mijn werk ten goede gekomen, als is de liefde in mijn tekeningen gekomen. En zeker zal dit gelden voor welke gemoedstoestand dan ook. Het is daarom da tik jullie zeg dat het elven van een kunstenaar bedoeld is om ten volle geleefd te worden. Alleen dan mag men hogen iets van het werkelijke leven tot uitdrukking te brengen in zijn Kunst. Allez, genoeg gepraat nu. Aan de slag jullie! Werken, studeren, tekenen, uitproberen, ervaren, leven schrijven! Dat is wat er moet gebeuren. Ik kan jullie vertellen hoe ik het zie, maar als jullie het niet voor jullie zelf uitproberen en aan den lijve ondervinden is het van geen enkel waarde. Test het uit! Zoek je eigen waarheid! Ik vraag je niet het op voorhand met mij eens te zijn. Je mag mij gek vinden , geniaal of beiden. Spreek mij gerust tegen. Een koppig mens als ik zal de laatste zijn om jou te verbieden eigenwijs te zijn. Zoek jouw waarheid, leg haar vast, beschrijf haar, daag haar uit! Vincent van Gogh
16
