ffi
ffi ffi ffi ffi :
éÈ*.
iffi
ffi: ,:'ffi:
. r'' .: -... : '.,. -'r,l_.
'',.
Id'ërtiteit in ..arch itectuar d oo r ornament en"reliëÍ .ffis4ffi**ee*.-..,
Schuimporselein onder glas belicht Polar S
I
Materials ''I
intertemperatu
ve'riagè,nde, add'
u
r"
;
r-ve n
Ín de gíófkèràmiek
,_,
' :..i
UITNODIGING
ldentiteit in architectuur Door ornament en relief
IN ÀRCI'{ITECTUt-}R IDINTITÉIT 'í"oon
onNaueNr
EN REt-lËr
EindPresefitetie
iMoíenocr thristine Jetten en Joris EKWC Conrbined Residence
ui*uooiï'
IDENTITEIT IN ARCHTTECTUUR o**oMENT EN RELIEF
,óo*
ARCHITECTURAL bepaald'
íI*J*t var een gebouw wordt mede ;;" ;t"ssie van de ceveMakk3*,*"!:^:5ï zren waardoor het ber'urste dagelijks wat je aI samenvalt met alles beeld een afuIakt. Als
;;; ;;;*"n
ïË;ilI*:u""Tenjï"".:ff"1ïJH"*"ï:i,il" tuur boeiend bliiven
rr
Wij wilten beeldrijkdom U.ï ,t *t"''iUóom vereist' met
keramische oppewlaktes effecten te ontwikkelen' "rrontoo.fi;t" en reliëfs voor de P'evelhuid met aanö*"-"",* i'1"* onder invloed patroon dacht voor textuu'r' "n elementï*it"" en schaduw' Een serie keramische ziln toe ruimtelijk ,"*, op het platte vlak als die het geworle "IUt. bakstenen passen. Daarbii een serie
ilIà". u""t nieuwe
te
doorbreken en de. geverhuli::ï . de gebouwen om ons een weefsel' veel van zonder textuu n*"" gtafische gevelvlakken'
;il;;;t,;";
;;;;t i*, '"', een verrassend -"n* *"ï o"'" '"Iíëf' ontstaat de gevel steeds en oogt ,o"ïïL"rr"nt
en schaduw
Àd,ers en karaktewol'
Molenaar Christine Jetten en Joris
8|
Jaargang
29 20OB I nummer 2
öiile$e, I r-?o uur' sr*drd
IDENTITY THROUGH
RELIEF ORNAMENT AND its fasade' In' character is defined'bv of we are hardly aware dailv use of our buildhgs pJicularlv ot their exteriors' ' it' too familiar' we overlook When an image becomes of sense a and to provide In order to be fascinating richness' J" fuqud" requires a special tn" f"'Uttt surprise We wanr to once again ceramic surÍaces: omamenl oping new' adventurous by the skin of facades characterized
;ffi;r;
Ïïrï";;;i.dcs'
' f1l]"jl
ilil
Ïl'i"i,"lt"t ï;;;,;;*"*
*
,
bv changand colour and influenced
;;i; "*ï l:;;ï:ï1:Ë"H1if,i
series of terra cotta elemt th:*.1",? u series oÍ shaped bricks'
;; ;J ffiil;t;;
"
*:.1"n
we assembled' Marv oÍthebuildings. u with are designed from Tlphi"
.I"-rrrr"t*U"d
-,iarnmoitlt.ltrithouttexhrr"o'ttt"potentialformlil
created bv our ffiï"ail;' it; relief and tight o{ 'n"a"1-filllil'"' .i'"' " ri"rtlnessvaried vier'r'tng experiences when
exploration
,O"ïr" *U "O*s the faqade'
Molenaar Christine Jetten en Joris
DESIGN . I orslcN FIIESIGN
":','
I
reliëf
door loris Molenaor [1956) studeerde aan de Technische Hogeschool te De1ft bij onder anderen Rem Koolhaas
Christine fetten (tgss) studeerde aan de Academie voor Beeldencle Vorming in Tilburg en deed haar
en Genit Oorthuys, Vincent Ligtelijn en Rein Saariste,
master opleiding aan de Gerrit Rietr.eld Acadenie.
Leen van Duin en Gerrit Smienk.
Hij studeerde af in
In 1996 volgde zij de Basiscursus Kei'amiek aalr de
1984 bii AIdo van Eijck.
Fontrrs Hogeschool te Eindhoven. Sinds 1990 expo-
Door een studentassistentschap bij prof.dr. Stanislaus
zij in galerieën, musea en beeldentuinen. Christine Jetten specialiseerde zich in kelamiek
rron N4oos ziin architectuurgeschiedenis en -kritiek
seert
onlosmakelijk zijn vakultoeÍbnlng r,erbonden.
en glazuren. Sinds 1997 is zij betrokken ger,r,eest
In 1985 dchtte hij sanen met Wilfried r.an \ffinclen het bueau Molenaar & Van Winden architecten op te Delft. Dit bureau is radicaal eclectisch en daarom kaleidoscopisch van stij1. Naast nieuwbouw - veelal in historische context - is restauratie van jonge monumenten een specialiteit. Zo werd Huis Sonlerreld
bij belangrljke restaulatieproiecten r,vaaronder het Seavier,r, Hospital op Staten Island, Ne',v York, de binnentuin r.an De Koninklijke Porcelerne Fles -
[1933) gerestaureerd, het kantoor van Van Ne]le
op oppen laktebehandeling en glazutuontr'rrikkeling.
herbestemd en wordt de restauratie en aanpassing r.an museuln Boiimans Van Beuningen te Rotterdam
Zij l,rrerkt aall grote internationale projecten en heeft onder meer projecten gedaan in Londen, Ner,r, York
voorbereid.
en Beijing.
Ro-val Delft en de i'ontein valr het Vredespaleis.
Sinds 2000 maakt Christine Jetten ook deel uit van ontr,rrerpteams voor r,1iesgevels. Het accent ligt daarbij
Auteur:
ln het project'ldentiteit in architectuur door ornament en reliëf ' hebben architect
Wim Pastoors
Joris Molenaar van Molenaar & van Winden Architecten en beeldend kunstenaar Christine Jetten nieuwe bakstenen ontworpen in het Europees KeramischWerkcentrum (EKWC, 's Hertogenbosch). Daarvan zijn er ook op beperkte schaal door Wienerberger geproduceerd onder begeleidingvan Cees Groot (acquisiteur) en André Bleumer (verkoop binnendienst Wienerberger Bemmel). Wat de laatste jaren in hedendaagse architectuur speelt, is de autonome expressie van de huid van een gebouw, ontstaan doordat gebouwen een
uiterlijk hebben van dragende
niet meer
massa maar van
bekleding, Ios van de achteriiggende structuur. Dit heeft de klassieke opvatting dat draagstructuur en functie de aanzet vormen tot expressie van een gebouw, op losse schroeven gezet. Orthodox moderne architectuur toont meer de samenstellende programmadelen van een gebouw. Echt van deze tijd is om de bekleding als autonoom expressiemiddel te zien. Door sommigen wordt hieruit de consequentie getrokken dat gevels daardoor geheel vrij te decoreren zijn, zoals door Herzog en de Meuron in hun studies over gevelvlies en alsook door Neutelings en Riedijk. Toch wordt er nog weinig expliciet voor vrijheid van decoreren van het gevelvlak gepleit. In de 19e eeuw werd het werken in metselverbanden, dat een constructieve oorsprong heeft, tot versierkunst
9 | Jaargang29 2008 | nummer
2
Het cttttononte gevelvlies - een spannende architectonische opgat e. HooJ'd kantoor \|'NF, Zeist. orchítect: Rau & Partners. Antsterdant (F oto
: Kttsters F oto grafie )
gemaakt, trret een grote r,aliatie aan siermetsel-
rvelken Iallernaal nog in dragende r'r,anden uitger,oeldl). In de 21e eeur,r, is het autonome gevelr,lies een
ffi q*.-
ffi
n;}!*ëï::$ffi::t-;i:'".
O"ryr. Buurthuis Tonthol De Hofstee. Molenaar & van Winden Architecten (foto Frank van Dam) spannende architectonische opgave geworden, een
middel met ongekende vrijheid tot expressie. Het keramische gevelvlies wordt op verschillende wijzen geassembleerd. Uit baksteen, door het traditioneel stapelen met mortel of lijm op de bouwplaats, het plaatsen van geprefabriceerde elementen, eventueel in combi-
natie met beton, met nieuwe droge assemblagetechnieken, zoals bijvoorbeeld Renzo Piano heeft gedaan. Uit gevelelementen, door bijvoorbeeld keramische tegels te lilmen op een achterconstructie of door het ophangen van (ook niet-keramische) elementen voor een geïsoleerde constructie. Diabolo-vormsteen foris Molenaar en Wilfried van Winden hebben altijd een fascinatie voor textuur en reliëf in de architectuur gehad. Veel van hun opdrachten betreffen woningbouw of buurthuizen; projecten
houden, is in samenspraak met Wienerberger het proces in gang gezet om een vormsteen te ontwikkelen die in bulk kan worden geproduceerd.
Het wel of niet haalbaar zijn van een steen in een bakproces heeft alles met de handeling van de stenen in de fabriek te maken. De ene vorm is goed te handelen, de andere helemaal niet. Hoe dat kan, weten de mensen in de fabriek het best. Molenaar is met een groot aantal ideeën voor stenen naar de fabriek gegaan om de mogelijkheden te onderzoeken. Vervolgens is hij gaan kijken met welke patronen mooie vormen en repetities te maken zíjr:..
Het resultaat is de Diabolo-vormsteen: dankzij twee afgeschuinde vlakken kunnen talloze gevelcomposities met reliëf worden gemaakt. De naam is aÍkomstig van de vorm die ontstaat wanneer twee stenen gespiegeld tegen elkaar worden geplaatst.
zonder een grootbudget. Om de kosten laag te
Detail van gevelstructuur - Buurthuis Tanthof De Hofstee, Delft (foto Frank van Dam)
lO I Jaargang29 2008 I nummer
2
De Diabolosteen (foto Tom Croes)
werking - onderhevig aan een dynamisch spel van de seizoenen en de uren van de dag met reliëf en ornamenten van nieuwe baksteenbekledingen kunnen de beleving van gebouwen in hun omgeving een extra accent geven. De term baksteenbekleding nodigt trouwens gemakkelijk uit om een vergelijking te maken met
wordt al lang niet meer beschouwd als iets Iouter functioneels. (Be)kleding geeft een extra dimensie aan de de mode. Kleding
persoonlijkheid, de beleving; waarom zou dat voor gevels (nog) niet gelden?
E
lutonoont werk van Christine letten
In het buurthuis Tanthof in Delft zijn de stenen verlijmd met een zeer dunne voeg van circa 5 mm, die als schaduwvoeg de textuur van de baksteen accentueert. Voor een woningbouwproject zijn de Diabolo-vormsteen ook toegepast in een vermetselprocédé. Het blijkt mogelijk om allerhande patronen te maken met de steen, maar het voegwerk is vaak het grote probleem. Voegen in een oppervlak met verschillende patronen en verspringingen is erg moeilijk. Om de patronen goed op elkaar te laten aansluiten, zijn ook vlakke
stenen toegepast.
Het was geen toeval dat de paden van ]oris Molenaar en Christine Jetten elkaar kruisten; ieder op zoek naar het doorbreken van het traditionele gebruik van metselbakstenen in profielloze muren met het kenmerkende vaste gridpatroon van mortelvoegen. Beiden zagen het a1s een logische stap voor designers en architecten nieuwe expressiemogelijkheden te gaan ontginnen, te beginnen met de metselbaksteen zelf. Traditioneel hebben vooral producenten en technische commissies bepaald welke vorm en afmetingen straat- en metselbakstenen moesten hebben. Daarbij stond altijd voorop dat bakstenen 'te maken' moesten ziin en dat ze moesten 'passen'. Metselbakstenen hebben in alle ianden dezelfde rechthoekige vorm met afmetingen die sterk kunnen variëren. Ieder land kent zo zijn
Kledinglijn voor gebouwen? Door de bouwkeramiek van Christine Jetten lopen dezelfde rode draden a1s door haar autonome keramische beelden. Haar werk weerspiegelt een samenspel van buiten- en binnenruimtes, van licht en schaduw, van vorm en leegte. Chrisline Jettens filosofie is:
eigen voorkeuren. In Nederland is bijvoorbeeld het waalformaat (210 x 100 x 50) erg populair. Ais compensatie voor deze maat- en vormbeperkingen hebben de producenten zich de laatste tientallen iaren wel al erg ingespannen om een grotere variéteit aan te bieden in de visuele eigenschappen van metselbakstenen, zowel qua kleurschake-
Dankzij
ring als oppervlaktestructuur.
de 'leegte van ruimte' en
keramiek, glazuur, glas en metaal, krijgt de vorm pas écht bestaansrecht. 'Kijkend naar de materialen moet de ruimte
Molenaar en letten wilden samen verder kijken dan deze 'oppervlakkige' structuren en zij concentreerden zich op nieuwe mogelijkheden voor de kleibaksteen die door de plastische vervormbaarheid van de grondstof toch schier
(mee)beleefd worden'
onuitputtelijke expressiemogelijkheden in zich
het'spel van licht en schaduw' ín, rónd en trissen
Toegepast op de architectuur zegt Christine dat onze zintuigen te kort worden gedaan door de gemiddelde woonwijken van de jaren 60 en 70 en recenter de Vinexwijken. Die leken altijd nog
wonderwel te passen bij de Nederlandse mentaliteit, die woningen en gebouwen in de eerste plaats ziet als gebruiksobjecten - om in te wonen en te werken. Maar ze zouden 'meer beleefd' kunnen (en moeten) worden. Licht- en schaduw-
ll
I Jaargang 29 2OO8 | nummer 2
heeft. Zouden bijvoorbeeld weefstructuren zoals we die van de textiel kennen in baksteenbekledingen realiseerbaar zijn? Nieuwe bouwstenen moeten echter we1 behalve technisch ook relatief goedkoop geproduceerd en verwerkt kunnen worden. Artistieke innovatie moet daarom hand in hand gaan met technische innovatie. Een derde - technische - partij 1ag voor de hand. Wienerberger, tevens hoofdsponsor van het Europees Keramisch Werkcentrum, was al bij
eerdcre projccten van loris Molenaar (Diabolobaksteen) en Chrlstine Jetten (Brick project) betrokken en r,r.ilde graag een heipende hand bieden.
om cle produceerbaarheid en de haalbaarheid te testen. De Komma-steen kent ook een aarltal varianten. De vlakke variant net diktes van 50 en 65 mm en een
r,ariant nr.et eclr conisch gervelfd opperrrlak. Door cle identieke binnen- en buitencurr,e kunnen deze stencn op rrerschlllende manieren gestapelcl en geschakeld rt,otden.
.,:;l;,,i.i
.:tl::jr/iiiÏ
i'..:,::;iï:ffi
.' .ilti r:ir:'t:*í4 . .'. |r,:Í,riffi :..:r,i::;.+=§tír ..
--q.;*
r.--TH
r:#
:1:i*ffi
.Ëffi Presentatie Op dinsdag 1 april presenteerden Christine Jetten in het EKWC de resultaten van
en Joris Molenaar de eerste fase van
hun onderzoek. Zii hebben in de eerste drie maanden van hun onderzoek twee sporen uitgezet: gevelornamenten en prototypen van bakstenen Op het eerste spoor zijn de vele variaties onderzo-
cht die één type ornamentaal element mogelijk maakt. Daarmee kan aan gebouwen, of ook aan de verschiilende onderdelen daarvan - bijvoorbeeld appartementsgebouwen - een eigen gevelvlak c'q.
identiteit gegeven worden. Van de ontworpen ornamenten waren twee vormen uitgewerkt en van elk type was een compositie aan de wand gehangen als ware het een gevelvlak. Deze eerste fase zetten zil voort met onderzoek een eigen
naar de praktische mogeliikheden en naar de uitvoerbaarheid van ook ruimtelijke constructies. De ontwerpen van hun bakstenen, het tweede spoor, waren uitgestald op de vloer. De bezoekers moesten zich voorstellen hoe dat zou tonen in een staande wand. De nieuwe ontwerpen werden voorgesteld als de Z-steen en de Komma-steen. De Z-steen is inderdaad een Z-vormige steen. Deze
is ontworpen in één vlakke variant (dikte 65 mm) en zes varianten met reliëfuitvoering. De verschilLende Z-stenen, die onderling uitwisselbaar zijn,
zijn dan ook in wisselende combinaties toe te passen.
Hiervan zijn er drie door Wienerberger gemaakt
12
|
Jaargang2g 2OO8 | nummer 2
De vlakke Z-steen (bovenste) en twee Z-stenen met verschillende profielen (foto' s Ruud Peijnenburg)
worden geproduceerd via extrusie: er is eigenlijk alleen een speciaal mondstuk voor nodig. De Z-steen met eenvoudig profiel (middelste op de foto's) kan in principe met de vormbak gemaakt worden, door passtukken in de vormbakken te monteren. Voor alle steenontwerpen worden nog wel productiehoofdbrekens verwacht, in het bijzonder met betrekking tot het transport en de handeling tussen het droog- en het bakproces, alsook bij het ontladen na de oven. Deze proefstenen waren echter allemaal handmatig gemaakt. De werkperiode in het EKWC is voor Christine Jetlen en ]oris Molenaar een concentratiemoment geweest. De vruchtbare samenwerking zet aan tot
Enkele mogelijkheden ntet de Konttnasteen:
dichte en open structtu'en, t\vee- en diledimensionaol (foto's Ruud Pei jnenburg,)
verder experimenteren en uitwerken van opgekomen ideeën: ornamentaal bespelen van het gevelvlak in reliëfs en baksteenpatronen en ornamentaal omtekenen van de ruimte in koepelen andere ruimtelijke structuren. Binnen een jaar kunnen de eerste resultaten al zichtbaar zijn! I
Tijdens het informele gecleelte nar de presentatle gar,en (Jees (lroot en Àndré Bleuiler van \\Iiener-
wttv.w. c hri
belger toelichting over dc prorluceer'baarheicl.
w.ww. m
De r,lakke Z-steen kan r,rij gemakkeliik lndustrieel
13 | Jaargang 29 2OO8 I nummer 2
stinej ett e n.
oIen
nl
aarv anwi n d e n.
nl
