1
FEMARTMUSEUM PRESENTEERT IN HET KADER VAN ‘DIVINE SURPRISE!: DE GOEDE GEESTEN, 3 E DEEL VAN DE ORESTEIA VAN AISCHYLOS‐ IN CASTUM PEREGRINI AMSTERDAM, BIJBELS MUSEUM EN ALLARD PIERSON MUSEUM TE AMSTERDAM Castrum Peregrini Amsterdam vanaf 1‐14 april 2013 Bijbels Museum zondag 23 juni 2013 aanvang 1400 uur Allard Pierson Museum zaterdag 29 juni 2013 aanvang 1400 uur
Bijbels Museum zondag 25 augustus 2013 om 12.00 uur WEGENS SUCCES GEPROLONGEERD
1. Voorstelling De Goede Geesten ( Eumeniden), 3e deel Oresteia van Aischylos Het bijzondere van de Oresteia is dat het de enige trilogie is die vanuit de Oudheid tot onze tijd is overgeleverd. De delen zijn: Agamemnon, Offerplengsters en Eumeniden. De stof is geput uit de mythencyclus rond het Huis van Atreus.
Voorstelling Eumeniden, 3e deel Oresteia van Aischylos in Castrum Peregrini Amsterdam
2
De Wraakgodinnen achtervolgen Orestes. Roodfigurig Griekse vaas, ca 370 v.Chr.
2. Plot. In De Goede Geesten ontmoeten we Orestes na de moord op zijn moeder Klytaimnestra. Hij pleegde die moord als wraak voor haar moord op zijn vader Agamemnon. De wraakgodinnen ‘van het moederbloed’ eisen nu het bloed van Orestes. De nieuwe orde (Apollo) kiest de kant van Orestes. Apollo verdedigt Orestes door te benadrukken dat de enige echte ouder de vader is. De moeder is slechts de drager van het zaad, de uitbroedplaats. Haar taak is de jonge loot te koesteren, te bewaren voor de vader. ‘De enige echte moeder is de vader, men kan ook zonder moeder vader worden’, roept hij uitbundig, en hij duwt zijn zus Athena naar voren: ‘Kijk, een vrouw zonder moeder, uit het hoofd van vader Zeus geboren!’ Apollo concludeert: ‘Vadermoord is moet zwaarder bestraft worden dan Moedermoord’. Orestes wordt vrijgesproken van de moord op zijn moeder en de wraakgodinnen krijgen een eigen plekje onder de grond. Op hoge tronen zullen zij niet langer de moeders, maar de Stadstaat Athene zegenen.
3. Interpretatie. In De Goede Geesten vindt een strijd plaats tussen verschillende soorten goden, waarbij de ene groep uiteindelijk door de andere verdrongen wordt. De verliezers, de oudere chtonische Erinyen (wraakgodinnen), worden door de jongere Olympische Apollo en Athena, kinderen van God de Vader Zeus, diplomatiek ‘ingepakt’ en als een onschadelijk soort weldoeners ‘ingepast’ in de heersende godenfamilie. Het gaat in dit conflict om twee tegenstrijdige waarden‐ en normenstelsels: de Erinyen vertegenwoordigen het oudere (matrilineaire) waardensysteem van de heiligheid van de banden des bloeds; de jonge goden vertegenwoordigen die van de nieuwe patriarchale orde. 4. Maatschappelijke context in de tijd van Aischylos, 5e eeuw v.Chr., Athene. De Atheense maatschappij was patrilineair georganiseerd. Dit systeem had enige eeuwen ervoor een matrilineair afstammingsstelsel verdrongen. 1. De religie was patriarchaal georiënteerd, maar herbergde nog resten van een vroegere matriarchale religie. (Deze heeft bestaan tot de Bronstijd 3000‐1200 v.C.) De oude wraakgodinnen (Erinyen) waren er nog wel, maar hadden nu de functie de vader en de vaderrechtelijke orde te beschermen. Voorstelling Eumeniden, 3e deel Oresteia van Aischylos in Castrum Peregrini Amsterdam
3
2. De Atheense vrouw stond haar hele leven onder de voogdij van haar vader, haar man, haar broer, haar oom. Zij had geen bezit, geen recht op zelfbeschikking, nauwelijks onderwijs, zij werd beschouwd als een minderwaardig wezen. Een huwelijk werd door een voogd gearrangeerd op grond van economische of politieke motieven. De kinderen uit dit huwelijk werden beschouwd als eigendom van de vader. 5.. Betekenis in de tijd van Aischylos. Het is mogelijk dat Aischylos de laatste resten van de matriarchale religie wilde uitroeien. Dat godinnen lang overleven zien wij in onze tijd aan de voortdurende Mariaverering binnen het christendom. Aischylos laat zich via het koor ook in de eerste twee delen negatief over vrouwen uit, als waren zij tweederangs wezens, slechts goed voor de functie van broeikas voor het zaad van de man. 6. Functie tragedieopvoering in 5e eeuw v. Chr. Aristoteles (4e eeuw v.Chr.) beschrijft in zijn Poëtica de taak van de tragedie als volgt: bij de toeschouwer medelijden opwekken en hem vrees aanjagen en vervolgens die gevoelens ook weer te zuiveren (katharsis). Vrij geïnterpreteerd: Aristoteles acht de tragedie in staat de toeschouwer zo aan te grijpen dat deze zelf door inleving zijn overtollige emoties kwijt raakt.
Maar de tragedie had naar alle waarschijnlijkheid ook nog een opvoedkundige taak, misschien zelfs wel een politieke functie. De 5e eeuw was een tijd van grote politieke en sociale veranderingen; een tijd waarin het moeilijk was nieuwe kennis, nieuwe gedragslijnen in balans te brengen met het alles bestierend lot, de goden en de wereld. Vaak genoeg ontvlamde er een hevige discussie in de Polis wanneer het nieuwe rechtsgevoel in botsing kwam met de oude traditionele waarden die opgesloten lagen in de heldenverhalen, de heilige mythen. De Griekse tragedie putte voor juist uit deze oude verhalen. Hier lag dus een mooie taak voor de tragedieschrijvers, die dit oppakten. Zij hadden er inmiddels genoeg van altijd maar die helden uit het verleden te bezingen (zoals in de Lyriek en Epiek), zij wilden zich liever met het verleden verstaan. En zo geschiedde dat In de tragedies de oude mythen zodanig bewerkt werden tot ‘moderne tragediestof’ dat oude waarden in botsing kwamen met nieuwe waarden. Zo ook in de Oresteia: aan een oude mythe uit ca 1500 v.C. wordt een rechtbanksetting toegevoegd uit de 5e eeuw v.Chr. Op die manier worden de toeschouwers geconfronteerd met hun eigen twijfels en keuzes. Er waren geen kranten, geen discussieprogramma’s op een TV, het theater was de plaats van discussie. Het kader waarbinnen de voorstellingen plaatsvonden was zeer gunstig: de feesten ter ere van Dionysos, waarop het hele volk en vele buitenlanders elkaar troffen. Jammer dat de vrouwen niet meededen, zij mochten (waarschijnlijk) het theater niet in.
7. Betekenis in onze tijd hangt geheel van de voorstelling af. We kunnen wel aannemen dat de discussie over wie de echte ouder is, de moeder of de vader, door ons publiek opgepikt zal worden. Een dergelijk vraagstuk staat voor een heel waardensysteem dat de man boven de vrouw plaatst. Binnen onze samenleving zijn er groepen die dit waardensysteem aanhangen, met soms verschrikkelijke gevolgen. Dan denken we aan de vele berichten in de media over vaders die hun kinderen meenemen naar het ‘thuisland’ en niet meer terugbrengen ‐met rampzalige gevolgen voor de moeder. En aan eerwraak en het verminken van vrouwen. We zijn er nog lang niet. De religies blijven de vrouwenhaat voeden.
Voorstelling Eumeniden, 3e deel Oresteia van Aischylos in Castrum Peregrini Amsterdam
4
8. Doelstelling opvoering 3e deel Oresteia FemArtMuseum wil met een voorstelling van het derde deel van de Oresteia • een zo divers en groot mogelijk publiek confronteren met de denkbeelden over de vrouw en de functie van de vrouw als moeder in Athene 5e eeuw v.Chr. en deze plaatsen naast de in onze tijd heersende denkbeelden over de vrouw en moeder; • De discussie over de gevolgen van door religie gevoede vrouwenhaat op de agenda zetten en houden; • Binnen de drievoudige tentoonstelling functioneren als verdiepend voor het debat over matriarchaat, levenskracht, het vrouwelijke. 9. Regie en cast. Regie is in handen van Agaath Witteman. Zij studeerde Theaterwetenschap en Klassieke Archeologie bij prof Jaap Hemelrijk en studeerde af op het onderwerp: ‘De discutabele waarde van de Toneelvaas als bron voor de Griekse Toneelopvoering’ (bijvak Theaterwetenschap) en de tentoonstelling die zij in 1980 in het Allard Pierson Museum maakte: Toneel ten Toon, Grieks Theater Toen en Nu (hoofdvak Klassieke Archeologie). Als professioneel regisseur heeft zij reeds vele Griekse tragedies op haar naam staan, zoals Elektra van Sofokles bij Theater van het Oosten, Medea van Euripides bij NNT, Elektra van Euripides bij Nationale Toneel, Hippolytos van Euripides bij Theater de Engelenbak, Oresteia bij Theaterschool Maastricht en Conservatorium Antwerpen. De cast is gedeeltelijk dezelfde internationale cast die onder haar leiding in 2012 de succesvolle voorstelling: Het Huis van Bernarda Alba van Garcia Lorca in Theater de Engelenbak speelde. 10. Welke rol speelt Oresteia als randprogramma voor de drievoudige tentoonstelling in het Bijbels Museum, het Allard Pierson Museum en het Museum voor Moderne Kunst Arnhem? Antwoord: De voorstelling van het 3e deel van de Oresteia brengt het hoofdthema Voorstelling Eumeniden, 3e deel Oresteia van Aischylos in Castrum Peregrini Amsterdam
5
van de drievoudige tentoonstelling; ‘Levenskracht, het vrouwelijke’ in een dramatische context. De vanouds vrouwelijke levenskracht wordt naar de man overgeheveld in een theatrale krachtmeting tussen de wraakgodinnen, vertegenwoordigers van de oude orde (die voor de moeders opkomen) en de nieuwe goden, vertegenwoordigers van de nieuwe orde, waarin Zeus als oppergod en patriarch regeert‐
=
.
Tragediemasker
======================================================================
Voorstelling Eumeniden, 3e deel Oresteia van Aischylos in Castrum Peregrini Amsterdam
