Factsheet pedagogische hulp in Holland Rijnland 2013: welke plaats in het nieuwe jeugdbeleid?

Factsheet pedagogische hulp in Holland Rijnland 2013: welke plaats in het nieuwe jeugdbeleid? Inleiding Met de invoering van de nieuwe Jeugdwet in 2015 is er veel veranderd in het jeugdbeleid van gemeenten. Gemeenten zijn verantwoordelijk voor alle vormen van jeugdhulp. Dat geldt ook voor de licht pedagogische hulp waar gemeenten vanuit de Wmo al verantwoordelijk voor waren. Gemeenten kunnen zorgen voor een samenhangend aanbod aan hulp en ondersteuning aan jeugd en gezinnen. Om dat te realiseren is zicht nodig op vraag en aanbod in de gemeente. Deze factsheet geeft gemeenten zicht op het gebruik van pedagogische hulp in Holland Rijnland 1 in de periode 2011-2013 2. Ook wordt gekeken naar het gebruik per subregio 3 en gemeente in Holland Rijnland en naar andere regio’s in Zuid-Holland. Dit gebeurt aan de hand van een basisset van zes hulpvormen: • Algemeen Maatschappelijk Werk (AMW); • Opvoedadviespunt; • Schoolmaatschappelijk werk in het primair en voortgezet onderwijs (SMW PO en VO); • Jeugd Preventie Team (JPT)/Jongeren Preventie Project (JPP); • ReSet; • Stevig Ouderschap. Daarnaast wordt het gebruik van Home-Start getoond. Vaak worden bovenstaande hulpvormen vanuit de Centra voor Jeugd en Gezin, door verschillende organisaties, geboden. Daarnaast kunnen gemeenten ander lokaal aanbod hebben dat jeugdigen, ouders en gezinnen ondersteunt. Meer relevante informatie ten behoeve van het nieuwe lokale jeugdbeleid staat in de factsheets jeugdigen en jeugdzorg in Holland Rijnland (Nagel et al 2014a, b), in het Regionaal Informatiesysteem Samenleving (RIS) en in de regioverkenning 2014 Holland Rijnland (Houben, Jacobs 2014).

1

2

3

De gemeenten Alphen aan den Rijn, Boskoop en Rijnwoude zijn per 1 januari 2014 gefuseerd tot de gemeente Alphen aan den Rijn. Dat betekent dat Boskoop (voorheen regio Midden-Holland) in deze factsheet van Holland Rijnland is meegenomen. De gegevens van 2013 betreffen de meest actuele cijfers. Uit oogpunt van leesbaarheid worden in deze factsheet alleen de bronnen vermeld van de gegevens van 2013. Duin- en Bollenstreek, Leidse regio en Rijnstreek.

Postbus 93010 2509 AA Den Haag 070 3371000

Anna van Saksenlaan 51 2593 HW Den Haag

www.tympaan.nl [email protected] @tymp_inst

Gebruik pedagogische hulp Toenemend gebruik pedagogische hulp Figuur 1

Aantal jeugdigen (0-17 jaar) dat gebruikmaakt van pedagogische hulp uit de basisset in Holland Rijnland 2011-2013 per gemeente, in percentages

alphen aan den rijn

3,4

hillegom

4,3

kaag en braassem

2,9

katwijk

2,7

leiden

4,8

leiderdorp

4,4

lisse

3,2

nieuwkoop

3

noordwijk

2,8

noordwijkerhout

4,8

oegstgeest

3,1

teylingen

2,7

voorschoten

2,3

zoeterwoude

3,1

holland rijnland

3,5 0

1

2 2011

2012

3

4

2013

bron: Activite 2014, GGD Hollands Midden GGD Hollands Midden 2014a tot en met 2014g, JPT regio Rijnland 2014, JPT Rijn- en Veenstreek 2014, Kwadraad 2014a tot en met p

Figuur 1 laat de ontwikkeling zien in het totaalgebruik van pedagogische hulp uit de basisset. Het gebruik van pedagogische hulp is in Holland Rijnland tussen 2012 en 2013 toegenomen. In 2013 maken per 100 jeugdigen 3,5 gebruik van pedagogische hulp. Noordwijkerhout, Leiden en Hillegom hebben in 2013 relatief het hoogste gebruik in de regio, Voorschoten het laagste. Het gebruik per 100 jeugdigen in Holland Rijnland in 2013 is vergelijkbaar met de andere regio’s van Zuid- Holland (gemiddeld 3,8). In 2012 lag het gebruik lager dan in de andere regio’s. Het gebruik in Holland Rijnland is relatief het hoogst in de Leidse regio (4,2 per 100 jeugdigen) en het laagst in de Duin- en Bollenstreek (2,9 per 100 jeugdigen). De toename in het gebruik van pedagogische hulp komt vooral door een stijgend gebruik van het SMW PO en VO en het JPT/JPP. Ook zijn in 2013 - in tegenstelling tot voorgaande jaren - weer gegevens van Stevig Ouderschap beschikbaar. Bij ReSet is het gebruik beperkt tot het eerste halfjaar van 2013 in verband met de afbouw van provinciale subsidie. Alleen bij het AMW is een daling te zien van vragen over de opvoeding.

2 Pedagogische hulp in Holland Rijnland 2013 - Tympaan Instituut - [email protected]

5

Minder opvoedproblematiek bij het AMW Het AMW biedt kortdurende hulp aan mensen met psychosociale problemen, bijvoorbeeld rond opvoeding. Het AMW wordt in Holland Rijnland aangeboden door Kwadraad. Sinds 2011 is het aantal vragen over opvoeding bij het AMW gedaald met 19% (tabel 1). De daling is het sterkst tussen 2011 en 2012. Vooral in Leiden is het aantal sterk gedaald. Tabel 1 Aantal afgesloten casussen bij het AMW met problematiek opvoeding in Holland Rijnland 2011-2013, per subregio en gemeente gemeente

aantal 2011

aantal 2012

aantal 2013

aantal 2013 per 1.000 0-17-jarigen

index 2013 1 tov 2011

hillegom

9

7

14

3,3

156

katwijk

19

17

24

1,6

126

lisse

12

11

14

3

117

noordwijk

5

6

4

0,8

80

noordwijkerhout

13

6

3

0,9

23

teylingen

36

6

20

2,4

56

totaal duin- en bollenstreek

94

53

79

2,0

84

kaag en braassem

26

26

22

4

85

103

61

50

2,4

49

leiderdorp

17

23

16

2,8

94

oegstgeest

9

10

11

2,1

122

voorschoten

32

36

24

4,4

75

zoeterwoude

5

2

6

3,7

120

totaal leidse regio

192

158

129

2,9

67

alphen aan den rijn

75

88

74

3,1

99

nieuwkoop

21

36

26

4,5

124

totaal rijnstreek

96

124

100

3,4

104

382

335

308

2,7

81

leiden

totaal holland rijnland 1

De index geeft de verhouding weer tussen het aantal afgesloten casussen in 2013 ten opzichte van het aantal in 2011. 2011 krijgt een index van 100. Een index in 2013 lager dan 100 betekent dat er minder casussen met problematiek opvoeding zijn, een index hoger dan 100 betekent dat er meer zijn dan in 2011. bron: Kwadraad 2014a tot en met 2014m, ris-zh.nl: Aantal dossiers bij het Algemeen Maatschappelijk Werk met eerste problematiek relatie ouder-kind of opvoeding in Zuid-Holland

Het aantal casussen bij het AMW per 1.000 jeugdigen is vergelijkbaar met heel ZuidHolland: 2,7. Per gemeente verschilt dit (tabel 1). Echtscheidingsproblematiek komt veel voor bij het AMW. Dat kunnen vechtscheidingen zijn, maar ook niet lopende omgangsregelingen. Relatiebeëindiging met bijkomende problemen zoals huisvesting, omgangsregeling, opvoedproblemen en financiën is een van de meest voorkomende problemen bij het AMW in alle gemeenten (Kwadraad 2014b tot en met m).

3 Pedagogische hulp in Holland Rijnland 2013 - Tympaan Instituut - [email protected]

Lokale verschillen in gebruik Opvoedadviespunt Het Opvoedadviespunt 4 informeert, adviseert en begeleidt ouders van kinderen en jongeren kortdurend bij vragen en problemen op het gebied van opvoeden en opgroeien. Het Opvoedadviespunt wordt in Holland Rijnland uitgevoerd door Kwadraad en de GGD Hollands Midden.

Figuur 2

Aantal gebruikers van het Opvoedadviespunt in Holland Rijnland 2011-2013, per gemeente 198

200 150 100 50

101 67 22

38

48

23

25

27

18

31

41 14

9

0

2011

2012

2013

bron: GGD Hollands Midden 2014a tot en met 2014g, Kwadraad 2014d, e, h, i, j, l, m, ris-zh.nl: Aantal gebruikers van spreekuren opvoedbureau in Zuid-Holland

In 2013 maakten 662 ouders in Holland Rijnland gebruik van het Opvoedadviespunt, ongeveer evenveel als in 2012. Over de hele periode 2011-2013 is het gebruik met 30% gedaald. Dat geldt voor bijna alle gemeenten, met uitzondering van Nieuwkoop, Leiden en Kaag en Braassem (figuur 2). Tussen 2012 en 2013 is vooral in Alphen aan den Rijn het gebruik sterk gedaald, maar ligt nog wel boven de gestelde norm 5 (GGD Hollands Midden 2014a). In Holland Rijnland wordt in 2013 nog steeds minder gebruikgemaakt van het Opvoedadviespunt dan gemiddeld in Zuid-Holland: 5,9 tegenover 7,6 gebruikers per 1.000 0-17jarigen. Dat geldt voor alle subregio’s in Holland Rijnland en het sterkst in de Rijnstreek (4,3 per 1.000 jeugdigen). Het gebruik is het laagst in Voorschoten (2,6) en het hoogst in Leiden (9,6) en Leiderdorp (8,4). In bijna alle gemeenten worden bij het Opvoedadviespunt veel vragen over echtscheiding gesteld. Die vragen gaan onder meer over het maken van een ouderschapsplan, maar ook zijn er vragen tijdens en na de echtscheiding. In toenemende mate zijn er vragen van ouders die niet kunnen scheiden (vanwege de financiën en/of hun huis niet kunnen verkopen), de spanning die dit oproept en de invloed daarvan op het gedrag van kinderen. Ook wordt regelmatig advies gevraagd door ouders in nieuw samengestelde gezinnen (GGD Hollands Midden 2014a tot en met g, Kwadraad 2014d, e, h, i, j, l, n).

4 5

Dit is de naam van het Opvoedbureau in Holland Rijnland. Deze norm is door JSO vastgesteld voor heel Zuid-Holland. Bij een gemiddelde van 2,5 gesprek per cliënt (op dit moment het provinciale gemiddelde) kan gezegd worden dat bij een spreekuur van 6 uur per week minimaal 32 en maximaal 48 cliënten per jaar bereikt zullen worden. Voor de gemeente Alphen aan den Rijn betekent dit op jaarbasis bij een bezetting van 13 uur per week, minimaal 64 en maximaal 96 ouders.

4 Pedagogische hulp in Holland Rijnland 2013 - Tympaan Instituut - [email protected]

Meer leerlingen begeleid door het SMW Het SMW geeft (kortdurende) psychosociale begeleiding aan schoolgaande jeugdigen en/of hun ouders. Daarnaast biedt het SMW ondersteuning aan leerkrachten. Het SMW wordt in Holland Rijnland door Kwadraad uitgevoerd. In 2013 zijn meer basisschoolleerlingen begeleid door het SMW PO dan in 2012. Het gaat om 1.099 basisschoolleerlingen. Ook tussen 2011 en 2012 was al sprake van een toename. In de meeste gemeenten in Holland Rijnland is de toename te zien (figuur 3). Katwijk valt op omdat het gebruik daar sinds 2011 daalt. In Holland Rijnland maakt 1,9% van de 4-12-jarigen gebruik van het SMW PO. Het gebruik is het laagst in de Duin- en Bollenstreek (1,7%) en het hoogst in de Leidse regio (2,1%). In heel Zuid-Holland loopt het gebruik sterk uiteen, van 0,8% op Goeree-Overflakkee en in de Hoeksche Waard tot 4% in de Drechtsteden.

Figuur 3

250

Aantal door het SMW begeleide leerlingen in het primair onderwijs in Holland Rijnland 20112013, per gemeente 217

214

200 150 100

118 58

66

72

70 24

50

72 32

46

42

45

23

0

2011

2012

2013

bron: Kwadraad 2014b tot en met 2014o, ris-zh.nl: Aantal door het Schoolmaatschappelijk Werk begeleide basisschoolleerlingen in Zuid-Holland

In het SMW VO fluctueert het aantal begeleide jeugdigen. In 2013 ging het om bijna 800 leerlingen, in 2012 om 670 en in 2011 om circa 750 in de regio. Er is geen goed zicht op het aantal begeleide leerlingen per gemeente, omdat per school geregistreerd wordt en niet naar woonplaats van de leerling. In Holland Rijnland maakt 2,3% van de 12-17-jarigen gebruik van het SMW VO. In heel Zuid-Holland loopt het gebruik sterk uiteen, van 0,8% in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden tot 6,6 % in de Drechtsteden. Kwadraad signaleert binnen het SMW PO en VO een toename van problemen rond nieuw samengestelde gezinnen. In diverse gemeenten in Holland Rijnland worden - met succes KIES-groepen (Kinderen In Echtscheiding Situatie) georganiseerd. Binnen het SMW is bij pubers een toename te zien van zelfdodings- en somberheidsgedachten. Verder zijn in 2013 nieuwe overlegstructuren gestart om in de scholen flexibel om te gaan met casuïstiekbesprekingen. De insteek is dat bij elk casusgesprek de ouders aanwezig zijn om zo veel mogelijk de regie bij de ouders neer te leggen (Kwadraad 2014o, p).

5 Pedagogische hulp in Holland Rijnland 2013 - Tympaan Instituut - [email protected]

Holland Rijnland hoogste gebruik JPT/JPP Het JPT en het JPP bieden begeleidingstrajecten aan jongeren die in aanraking zijn gekomen met de politie en/of het risico lopen af te glijden naar (meer) crimineel gedrag. Het JPP is actief in de Duin- en Bollenstreek, het JPT in de Rijnstreek en de Leidse regio. Het JPP wordt uitgevoerd door Kwadraad. Het JPT is een samenwerkingsverband tussen politie en Bureau Jeugdzorg. In 2013 zijn 727 jeugdigen aangemeld bij JPT/JPP (figuur 4). Het gebruik van JPT/JPP is tussen 2012 en 2013 met 22% toegenomen. Tussen 2011 en 2012 was er een sterke daling in het gebruik. Alleen in de gemeente Leiden is het gebruik ieder jaar toegenomen.

Figuur 4

Aantal aanmeldingen bij JPT/JPP1 in Holland Rijnland 2011-2013, per gemeente

alphen a/d rijn

200

hillegom

12

kaag en braassem

24

katwijk

42

leiden

252

leiderdorp

45

lisse

21

nieuwkoop

33

noordwijk

18

noordwijkerhout

14

oegstgeest

0

teylingen

25

voorschoten

33

zoeterwoude

8 0

50

100 2011

150 2012

200

250

300

2013

1

Bij het JPT gaat het om aanmeldingen inclusief 12-, exclusief huiselijk geweld, bij het JPP gaat het om trajecten. Gegevens van het JPP in 2012 zijn niet bekend. bron: JPT regio Rijnland 2014, JPT Rijn- en Veenstreek 2014, Kwadraad 2014d, e, h, i, j, l, ris-zh.nl: Aantal jeugdigen in JPT, JPP, JIT en PJK in Zuid-Holland

In Holland Rijnland is het gebruik van JPT/JPP relatief het hoogst van alle regio’s in ZuidHolland. Per 1.000 jeugdigen zijn 6,7 aangemeld, gemiddeld zijn dit 3,1 in heel Zuid-Holland. Vooral in de Leidse regio en de Rijnstreek is het gebruik hoog. In bijna alle gemeenten ligt het gebruik boven het provinciale gemiddelde. Dat geldt het sterkst voor de gemeenten Leiden (12,3), Alphen aan den Rijn (8,5) en Leiderdorp (7,9).

6 Pedagogische hulp in Holland Rijnland 2013 - Tympaan Instituut - [email protected]

Gebruik ReSet tot medio 2013 in kaart ReSet biedt praktische en pedagogische thuisbegeleiding aan gezinnen met een opeenstapeling van pedagogische, psychosociale en/of psychiatrische problemen. De hulp wordt ingezet om instroom in de geïndiceerde jeugdzorg te voorkomen. Voor de hulp is geen indicatie nodig. ReSet wordt in Holland Rijnland uitgevoerd door Activite en Marente. In Holland Rijnland zijn van januari tot juli 2013 90 trajecten ReSet uitgevoerd. De trajecten zijn gefinancierd uit de RAS-middelen 6. Deze zijn per juli stopgezet. Na juli is ReSet voortgezet vanuit het budget om de regio op inhoud, coördinatie en proces ondersteuning te bieden bij de transitie jeugdzorg (Activite 2014). Tabel 2 Aantal begeleide gezinnen in ReSet in Holland Rijnland 2011-2013, per subregio en gemeente gemeente

aantal 2011 (jan-dec)

aantal 2012 (jan-dec)

aantal 2013 (jan-juni)

hillegom

3

13

6

katwijk

22

32

16

lisse

6

4

1

noordwijk

6

4

5

noordwijkerhout

2

1

3

teylingen

11

11

7

totaal duin-en bollenstreek

50

65

38

1

9

1

52

37

19

leiderdorp

5

5

2

oegstgeest

3

6

4

voorschoten

3

4

5

zoeterwoude

7

2

0

totaal leidse regio

71

63

31

alphen aan den rijn

32

25

17

5

4

4

37

29

21

158

157

90

kaag en braassem leiden

nieuwkoop totaal rijnstreek totaal holland rijnland bron: Activite 2014

Cijfers Stevig Ouderschap beschikbaar Stevig Ouderschap is gericht op het signaleren van gezinnen met een verhoogd risico op opvoedingsproblematiek en kindermishandeling direct na de geboorte van het kind. Geselecteerde gezinnen krijgen ondersteuning via huisbezoeken van een jeugdgezondheidszorgverpleegkundige. Stevig Ouderschap wordt uitgevoerd door de GGD Hollands Midden. In 2013 hebben 185 gezinnen in Holland Rijnland deelgenomen aan Stevig Ouderschap (GGD Hollands Midden). De meeste deelnemende gezinnen zijn afkomstig uit Leiden, Katwijk en Alphen aan den Rijn. Een vergelijking met voorgaande jaren is niet mogelijk, omdat de registratie toen niet betrouwbaar was.

6

RAS staat voor Regionale Agenda Samenleving. Dit zijn extra middelen die door de provincie beschikbaar zijn gesteld voor preventieve hulp.

7 Pedagogische hulp in Holland Rijnland 2013 - Tympaan Instituut - [email protected]

Lichte toename gebruik Home-Start Home-Start biedt met vrijwilligers praktische hulp in gezinnen met kinderen onder de 6 jaar. Home-Start wordt uitgevoerd door Humanitas. In 2013 zijn 104 gezinnen ondersteund (figuur 5). Dat zijn er meer dan in de jaren daarvoor. Dat komt vooral door de toename in de Duin- en Bollenstreek.

Figuur 5

2011

Aantal begeleide gezinnen Home Start in Holland Rijnland 2011-2013, per subregio

30

2012

32

24

2013

26

30

32 0

22

39 20

alphen a/d rijn

40

12

9

25 60

duin- en bollenstreek

80 leidse regio

8 100

120

rijnstreek

bron: Humanitas 2012a tot en met 2014 d

Afbouw RAS-middelen De RAS-middelen vanuit de provincie zijn tot juli 2013 in Holland Rijnland ingezet voor de volgende vormen van pedagogische hulp: • ReSet; • Schoolmaatschappelijk werk in het PO (Jeugd Maatschappelijk Werk); • Schoolmaatschappelijk werk in het VO (zorg aan leerlingen op het VO); • Positief Opvoeden/Triple P niveau 3: hier hebben 52 gezinnen gebruik van gemaakt. Na juli zijn de RAS-middelen stopgezet en zijn de meeste projecten overgedragen aan gemeenten (Holland Rijnland 2014).

Conclusies •

•

•

•

In tegenstelling tot 2012 is het gebruik van pedagogische hulp in 2013 toegenomen. Het gebruik is vergelijkbaar met de andere regio’s in Zuid-Holland. Dat geldt vooral in de Leidse regio, in de Duin- en Bollenstreek en de Rijnstreek ligt het gebruik iets onder het provinciale gemiddelde. Om na te gaan of een sterk pedagogisch hulpaanbod leidt tot minder instroom in de zwaardere zorg is ook gekeken naar de jeugdzorg. In dezelfde periode dat het gebruik van pedagogische hulp toeneemt, stabiliseert het aantal (geaccepteerde) aanmeldingen bij Bureau Jeugdzorg. De instroom in de jeugdzorg - dat wil zeggen het aantal eerste indicatiebesluiten - is vergelijkbaar met heel Zuid-Holland (Nagel et al 2014b). Een aandachtspunt voor 2013 was de continuïteit van het aanbod gefinancierd vanuit provinciale RAS-middelen. De regio heeft ervoor gekozen om de meeste projecten die in 2013 gefinancierd zijn uit de RAS-gelden onder te brengen bij de gemeenten. Problemen rond echtscheiding en nieuw samengestelde gezinnen worden als groeiend probleem gesignaleerd bij zowel AMW, SMW als het Opvoedadviespunt in Holland Rijnland. In de regio stijgt het aantal jeugdigen betrokken bij een echtscheiding en het aantal jeugdigen dat in eenouderhuishoudens opgroeit ook licht (Nagel et al 2014a).

8 Pedagogische hulp in Holland Rijnland 2013 - Tympaan Instituut - [email protected]

Literatuur Activite. Brief Verantwoording ReSet eerste half jaar 2013. Leiderdorp: Activite, 2014. GGD Hollands Midden. Jaarverslag 2013 CJG Opvoedadviespunt Gemeente Alphen aan den Rijn. Leiden: GGD Hollands Midden, 2014a. GGD Hollands Midden. Jaarverslag 2013 CJG Opvoedadviespunt Gemeente Kaag en Braassem. Leiden: GGD Hollands Midden, 2014b. GGD Hollands Midden. Jaarverslag 2013 CJG Opvoedadviespunt Gemeente Leiden. Leiden: GGD Hollands Midden, 2014c. GGD Hollands Midden. Jaarverslag 2013 CJG Opvoedadviespunt Gemeente Leiderdorp. Leiden: GGD Hollands Midden, 2014d. GGD Hollands Midden. Jaarverslag 2013 CJG Opvoedadviespunt Gemeente Nieuwkoop. Leiden: GGD Hollands Midden, 2014e. GGD Hollands Midden. Jaarverslag 2013 CJG Opvoedadviespunt Gemeente Rijnwoude. Leiden: GGD Hollands Midden, 2014f. GGD Hollands Midden. Jaarverslag 2013 CJG Opvoedadviespunt Gemeente Zoeterwoude. Leiden: GGD Hollands Midden, 2014g. Holland Rijnland. Brief: Definitieve aanvraag tot vaststelling projectsubsidie 2013 ‘Afbouw RAS’. Leiden: Holland Rijnland, 30 juni 2014. Houben JMJ, Jacobs ME (eindredactie). Regioverkenning 2014 Holland Rijnland. Den Haag: Tympaan Instituut, 2014. Humanitas. Home-Start Alphen aan den Rijn 2013. Den Haag: Humanitas District Zuidwest, 2014a. Humanitas. Home-Start Duin- en Bollenstreek 2013. Den Haag: Humanitas District Zuidwest, 2014b. Humanitas. Home-Start Leidse regio 2013. Den Haag: Humanitas District Zuidwest, 2014c. Humanitas. Home-Start Rijnstreek 2013. Den Haag: Humanitas District Zuidwest, 2014d. Jeugd Preventie Team (JPT) regio Rijnland. Jaarverslag 2013. Leiden: JPT regio Rijnland, 2014. Jeugd Preventie Team (JPT) Rijn- en Veenstreek. Jaarverslag 2013. Alphen aan den Rijn: JPT Rijn- en Veenstreek, 2014. Kwadraad. 2013 opvoedingsproblematiek uitgesplitst per werksoort. Gouda: Kwadraad, 2014a. Kwadraad. Alphen aan den Rijn. Financiële en inhoudelijke verantwoording 2013. Gouda: Kwadraad, 2014b. Kwadraad. Boskoop. Financiële en inhoudelijke verantwoording 2013. Gouda: Kwadraad, 2014c. Kwadraad. Hillegom. Financiële en inhoudelijke verantwoording 2013. Gouda: Kwadraad, 2014d. Kwadraad. Katwijk. Financiële en inhoudelijke verantwoording 2013. Gouda: Kwadraad, 2014e. Kwadraad. Leiden. Financiële en inhoudelijke verantwoording 2013. Gouda: Kwadraad, 2014f. Kwadraad. Leiderdorp. Financiële en inhoudelijke verantwoording 2013. Gouda: Kwadraad, 2014g. Kwadraad. Gemeente Lisse. Financiële en inhoudelijke verantwoording 2013. Gouda: Kwadraad, 2014h. Kwadraad. Gemeente Noordwijk. Financiële en inhoudelijke verantwoording 2013. Gouda: Kwadraad, 2014i. Kwadraad. Gemeente Noordwijkerhout. Financiële en inhoudelijke verantwoording 2013. Gouda: Kwadraad, 2014j. Kwadraad. Gemeente Oegstgeest. Financiële en inhoudelijke verantwoording 2013. Gouda: Kwadraad, 2014k. Kwadraad. Gemeente Teylingen. Financiële en inhoudelijke verantwoording 2013. Gouda: Kwadraad, 2014l. Kwadraad. Gemeente Voorschoten. Financiële en inhoudelijke verantwoording 2013. Gouda: Kwadraad, 2014m. Kwadraad. Gemeente Zoeterwoude. Financiële en inhoudelijke verantwoording 2013. Gouda: Kwadraad, 2014n. Kwadraad. Holland Rijnland. Financiële en inhoudelijke verantwoording 2013. Schoolmaatschappelijk werk PO. Verantwoording 2013. Gouda: Kwadraad, 2014o. Kwadraad. Holland Rijnland. Financiële en inhoudelijke verantwoording 2013. Schoolmaatschappelijk werk VO. Verantwoording 2013. Gouda: Kwadraad, 2014p. Kwadraad. Financiële en inhoudelijke verantwoording 2013 Passend Onderwijs VO. Gouda: Kwadraad, 2014q. Nagel K, Essen AM van, Nienhuis T, Jacobs ME. Jeugdigen in Holland Rijnland. Den Haag: Tympaan Instituut, 2014a. Nagel K, Essen AM van, Nienhuis T, Jacobs ME. Jeugdzorg in Holland Rijnland. Den Haag: Tympaan Instituut, 2014b.

9 Pedagogische hulp in Holland Rijnland 2013 - Tympaan Instituut - [email protected]

Website ris-zh.nl

Regionaal Informatiesysteem Samenleving

Overige bronnen GGD Hollands Midden (excelbestand)

Colofon maart 2015 - T. Nienhuis, A.M. van Essen © Tympaan Instituut Dit is een gratis uitgave van het Tympaan Instituut en is onder vermelding van 0682 te bestellen bij het Tympaan Instituut.

10 Pedagogische hulp in Holland Rijnland 2013 - Tympaan Instituut - [email protected]