E x per iment
aar de
1
C hristo pher
B aan
EXPERIMENT AARDE hekken en vensters met uitzicht op de nieuwe wereld
E x per iment
aar de
2
C hristo pher
B aan
Index Index ................................................................................................................. 3 Deel I: de vraagstelling............................................................................................... 6 1.0 Inleiding......................................................................................................... 6 1.1 Het onderwerp ............................................................................................. 6 1.2 Onderzoeksvragen ......................................................................................... 7 1.3 Procesbeschrijving en motivatie tot onderwerpkeuze.............................................. 8 1.4 Verantwoording van de inperking van het onderwerp .............................................11 1.5 Opzet van het werkstuk .................................................................................11 1.6 Titelverklaring ............................................................................................12 1.7 Dankwoord .................................................................................................13 Deel II: De analyse .................................................................................................. 15 2.0 Beeld- en meningsvorming ................................................................................ 15 3.0 Globalisering: actie en reactie ........................................................................... 21 4.0 De prijs van welvaart en geluk ........................................................................... 27 4.1 Welvaart vs. welzijn, kapitalisme vs. democratie..................................................27 4.2 èchte welvaart...? ........................................................................................30 4.3 De kwaliteit van leven ..................................................................................32 4.4 Interview met Rosa Lucassen ...........................................................................36 4.5 Tina? Why Tina? ...........................................................................................42 Deel III: Het praktische deel ...................................................................................... 44 5.0 Van 'hebben' naar 'zijn', van consument naar wereldburger......................................... 44 6.0 Forum voor globalisering | de website .................................................................. 50 7.0 De enquête: enkele indrukken............................................................................ 54 Deel IV: Conclusies.................................................................................................. 64 8.0 De maakbare wereld / experiment aarde .............................................................. 64 9.0 Leven in een virtual reality................................................................................ 70 E x per iment
aar de
3
C hristo pher
B aan
10.0 Homo economicus: de wereldburger van morgen?................................................... 72 11.0 De hekken en vensters van morgen..................................................................... 75 12.0 Nawoord ..................................................................................................... 78 13.0 Bronnen / secundaire literatuur / links ............................................................... 80 13.1 Internet ...............................................................................................80 13.2 Literatuur.............................................................................................81 13.3 Artikelen en brochures .............................................................................81 13.4 Fotoverantwoording ................................................................................82 Deel V: Bijlagen ..................................................................................................... 85 14.0 Artikel over welvaart in de wereld ..................................................................... 85 15.0 Forum voor globalisering | het forum.................................................................. 88 16.0 Stageverslag bij Stichting Echte Welvaart ............................................................ 90 17.0 Enquête globalisering ..................................................................................... 96
E x per iment
aar de
4
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
5
C hristo pher
B aan
Deel I: de vraagstelling 1.0 Inleiding 1.1 Het onderwerp Een van de maatschappelijke fenomenen die ons tegenwoordig het meest bezighouden en beïnvloeden, is misschien wel globalisering. In ieder geval zijn er tal van fenomenen en ontwikkelingen die ermee samenhangen of erdoor worden beïnvloed. Een indringend, steeds sneller groeiend proces dat inmiddels in zoveel sectoren en vanuit zoveel gezichtspunten actueel en interessant is geworden, dat het bijna onmogelijk is het te ontwijken. Sterker nog: vaak onwetend over de aanwezigheid en de consequenties ervan werken we er in deze maatschappij praktisch allemaal aan mee, zitten we allemaal in dezelfde stroom van consumentisme, in een 'Gouden Keurslijf' van het Westerse kapitalisme. Steeds verleidelijker lijkt de keuze om tòch maar goedkope koffie te kopen. Dan maar geen Max Havelaar... Het lijkt alsof weinigen zich van de consequenties bewust zijn als hij of zij Nikeschoenen koopt, of via een liefdadigheidsinstelling een boom laat planten in de Derde Wereld als "aflaat" voor die extra vakantie naar de Cariben... Globalisering is heel concreet (kijk bijv. maar naar de gevolgen van internationale handel door invloedrijke bedrijven) maar het lijkt tegelijkertijd ook een abstracte wirwar van oorzaken, gevolgen, machtsposities, onderdrukking, terreur, afhankelijkheid en ga zo maar door. Kortom: een enorm complex probleem waar iedere onderzoeker vanuit zijn eigen, specifieke invalshoek de oplossing voor denkt te weten. Voordat er verderop in dit eindwerkstuk dieper ingegaan zal worden op de exacte analyse van globalisering, de gevolgen ervan en alternatieven voor verbetering, zal ik in het kort de kern van globalisering proberen te definiëren: De economische globalisering zoals we die vandaag de dag kennen, ook wel bekend als bedrijfsglobalisering of neoliberale globalisering, wordt gekenmerkt door verspreiding van goederen, kapitaal en culturen wereldwijd met multinationals als bepalende factor. Het E x per iment
aar de
6
C hristo pher
B aan
concept
achter
globalisering
is
het
verspreiden
van
goederen
ontwikkelingslanden kansen te geven zich werkelijk te kunnen
en
welvaart
om
ontwikkelen. In eerste
instantie profiteren echter de Westerse landen het meest van deze economische globalisering. Neoliberale globalisering heeft echter de potentie om ontwikkelingslanden een eind op weg te helpen, mits ze aan bepaalde voorwaarden voldoen. Het heeft echter vaak de middelen niet om de oorspronkelijk goedbedoelde en de meest veelbelovende beloften over de verdeling van welvaart, in de praktijk om te zetten.
Een exactere definitie van globalisering zal ik behandelen in het hoofdstuk "Beeld- en meningsvorming". Ook verderop in dit werkstuk zal in de meeste hoofdstukken een meer algemene definitie verwerkt worden met voorbeelden.
1.2 Onderzoeksvragen Om de verschillende aspecten van globalisering min of meer systematisch te kunnen analyseren, zonder meteen alles in hokjes te persen, heb ik de onderzoeksvragen, die de as van het werkstuk zullen vormen, onderverdeeld in verschillende invalshoeken.
1. Sociaal aspect: Is het mogelijk een samenleving te ontwikkelen waar ieder mens eenzelfde welvaart kan genieten die redelijk overeenkomt met het 'brede' begrip welvaart dat we in het 'Westen' kennen?
2. Politiek aspect: Hoe kun je het globaliseringsproces toepassen op en betrekken bij de ontwikkeling naar een samenleving zoals die hierboven beschreven staat? En welk beleid moet daarvoor gevoerd worden binnen de politiek?
3. Economisch aspect: Op welke manier is er een verandering van koers binnen de kapitalistische globalisering te geven, zodat het proces niet meer het soort welvaart hoeft te scheppen dat in handen van weinigen komt? Wat is er precies mis met het huidige open-marktprincipe en wat moet er veranderd worden om een ander beleid te kunnen voeren? E x per iment
aar de
7
C hristo pher
B aan
4. Ethisch aspect: In hoeverre is globalisering ethisch verantwoord met betrekking tot bijvoorbeeld werkgelegenheid en welvaart in ontwikkelingslanden? (Veel mensen moeten dan wel zo hard werken onder zulke slechte omstandigheden, maar het houdt ze wel van de straat...).
1.3 Procesbeschrijving en motivatie tot onderwerpkeuze Tijdens mijn verblijf in Noorwegen in 2001-2002 was het bijna wekelijks in het nieuws: het steeds maar groeiende inkomensverschil tussen verschillende groepen in de samenleving. Niet alleen in Noorwegen, maar in heel Europa. Over de hele wereld was dit proces gaande. Nog niet wetend wat globalisering precies inhield en me niet beseffend dat de groeiende welvaartskloof ook een gevolg daarvan was, werd ik steeds meer gefascineerd door dit onderwerp. Onder meer omdat ik dagelijks ermee geconfronteerd werd, nl. in het dagelijks leven van het gastgezin. Dit gezin was de dupe geworden van o.a. de privatiseringsgolven in het land en kon daardoor nauwelijks een goed welvaartspeil (voor West-Europese begrippen) bereiken. Ik begon af en toe wat te schrijven wat in me opkwam over globalisering en raakte steeds meer geobsedeerd door het onderwerp. Pas halverwege de 11e klas, toen we een werkstuk moesten maken over een actueel maatschappelijk probleem of vraagstuk, kwam het thema weer wat meer op de voorgrond. Ik begon me erin te verdiepen aan de hand van gesprekken met direct betrokkenen (o.a. iemand die bij een bank werkte), artikelen en boeken. Langzamerhand begon ik me min of meer bewust te worden van de complexiteit van het onderwerp. Dit 'maatschappelijk werkstuk' was dan ook een klein voorproefje van het eindwerkstuk, dat hetzelfde thema zou krijgen. Vanaf begin 12e klas ben ik veel bezig geweest informatie te zoeken over het onderwerp. Hoewel er op internet, in tijdschriften, kranten en boeken een overvloed was aan informatie, was het toch moeilijk om een goede keuze uit deze stortvloed van informatie te maken. Pas toen ik me serieus op het onderwerp ging toeleggen werd het me duidelijk hoe enorm complex het probleem was en moest ik langzamerhand keuzes gaan maken en me meer specialiseren.
E x per iment
aar de
8
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
9
C hristo pher
B aan
Naast het zoeken van informatie en achtergrondartikelen op internet en uit boeken, heb ik in de loop der tijd ook praktische dingen ondernomen om meer in het netwerk van de anders- en proglobalisten te komen en daarmee de discussie aan te gaan. In de loop van de maanden dat ik met het werkstuk werkzaam was, heb ik o.a. de volgende praktische dingen ondernomen: • Een abonnement genomen op meerdere informatieve mailinglijsten m.b.t. nieuws over internationale ontwikkeling, globalisering, mensenrechtenorganisaties, enz. • Naar een discussieavond / voorbereidingsavond geweest voor het ESF (Europees Sociaal Forum), georganiseerd voor en door jongeren. Discussiepunten waren o.a.: privatisering, de invloed van bedrijfsleven op onderwijs en internationale effecten daarvan en natuurlijk globalisering; alle drie benaderd vanuit het Sociale Driegeledingsperspectief (georganiseerd door YG3). • Een kleine, infomatieve website gemaakt en vormgegeven n.a.v. het eindwerkstuk, waarin enquêtes, artikelen, een forum, links en illustraties elkaar aanvullen. (Ik zal hier dieper op ingaan in het hoofdstuk 'Het praktische deel'). • Een lidmaatschap op de Club van 2000 genomen, een jongerenorganisatie die zich actief inzet voor politiek, internationale contacten, debatavonden, internationale conflicten en maatschappelijke problemen. Daarbij o.a. de 'Avond van de VN' meegemaakt. • Verschillende gesprekken gevoerd met meer of minder direct betrokkenen bij het globaliseringsproces. (Uitwerkingen van deze interviews zijn opgenomen in het werkstuk). • Een enquête opgesteld die ik o.a. in de twee twaalfde klassen op school heb gehouden. Daarnaast was deze enquête ook online in te vullen en hebben diverse vrienden/ familie hem ingevuld. Het doel van de enquête, waarin vragen vergelijkbaar met de onderzoeksvragen waren opgenomen, was om bij de mensen een zeker bewustzijn op te roepen over hun bijdrage aan het globaliseringsproces en hun eigen meningsvorming.Voor mij was het vooral een nuttig instrument om de gedachtengangen van verschillende groepen mensen over dit thema te peilen met vooral persoonlijke vragen die de mensen ècht zouden raken (zie bijlage).
E x per iment
aar de
10
C hristo pher
B aan
1.4 Verantwoording van de inperking van het onderwerp Van tevoren, toen ik net begon met het me bewust bezighouden met globalisering, had ik nauwelijks een beeld van de verschillende aspecten ervan. Ik wist dus ook niet in welke richting ik mij moest gaan specialiseren om op een niet al te breed en 'globaal' vlak te blijven. In veel boeken merkte ik dat het proces eigenlijk heel overzichtelijk was, juist wanneer het zo globaal werd gehouden en er zo veel mogelijk aspecten bij betrokken werden. Ik besloot daarom om in dit werkstuk vooral het toekomstgerichte aandacht te geven (de vraag over de praktische beperkingen en mogelijkheden van een 'betere' wereld), en daarnaast zo veel mogelijk gezichtspunten te vergelijken. Hopelijk doet dit 'globale' karakter niets af aan de inhoud van het werkstuk.
1.5 Opzet van het werkstuk In de eerste paragraaf van deze inleiding werd een algemene definitie gegeven van globalisering. Wat ik in dit werkstuk zal proberen te beschrijven, is de sociaal-ethische kant en de politiekmaatschappelijke kant van globalisering. Tenslotte zal ik dan bovenstaande onderzoeksvragen proberen te beantwoorden. Hoofdmotief daarbij zijn de vier invalshoeken van de onderzoeksvragen, die volgens mij alle vier een belangrijk deel van het globaliseringsproces vertegenwoordigen. Vanuit deze vier perspectieven zal ik proberen het thema te behandelen, om uiteindelijk tot een 'kern'conclusie te komen. Ook thema's als welvaart en het toekomstgericht denken over globalisering spelen een belangrijke rol in dit werkstuk. De meeste hoofdstukken in dit werkstuk heb ik geschreven als een soort achtergrondinformatie. In tweede instantie heb ik mij op bepaalde thema's en vraagstukken toegespitst en daaruit conclusies getrokken. Verder zijn in de bijlagen van dit eindwerkstuk een paar hoofdstukken toegevoegd als achtergrondinformatie, o.a. het verslag n.a.v. de stage die ik in maart 2004 bij Stichting Echte Welvaart heb gelopen. Dit verslag vormt dan ook een belangrijke link met de hoofdstukken onder 'De prijs van welvaart en geluk'.
E x per iment
aar de
11
C hristo pher
B aan
1.6 Titelverklaring Lange tijd heb ik getwijfeld over de titelkeuze van dit werkstuk. Oorspronkelijk had ik "Globalisering: de illusie, de verleiding, de kloof" gekozen, maar dat veranderde in de loop der tijd tot "Trek het je aan; waarom ook een andere globalisering mogelijk is." Toen ik ook daar niet tevreden mee was, ging ik nog eens nadenken over wat nu ècht de boodschap achter de kapitalische globalisering is en hoe wij deze opvatten. Ik besefte dat dit proces in wezen één groot experiment is: dat globalisering niet een ontwikkeling of vorm van evolutie is, maar een heel exact uitgewerkt concept dat ooit achter gesloten deuren was opgesteld. Sterker nog: globalisering heeft een geboortedatum en geboorteplaats: Bretton Woods, New Hampshire, juli 1943. Of, als het aan Noreena Hertz ligt: Margaret Thatcher, de IJzeren Dame met de haarlakhelm, die dit concept in de praktijk bracht. Dit ontdekte ik pas nadat ik de nieuwe, definitieve titel had opgesteld: "Experiment aarde, hekken en vensters met uitzicht op de nieuwe wereld". De hekken en vensters waren geïnspireerd op Naomi Kleins metafoor van de globalisering: de beperkingen en mogelijkheden ervan - hekken en vensters. Eenmaal me bewust bezighoudend met deze titel ontdekte ik steeds vaker dat ook anderen dit 'symbool' (globalisering als een experiment) gebruikten. Een greep uit de uitspraken die ik onderweg tegenkwam: “In wezen is economische globalisering een experiment, een economisch model dat wordt bevorderd door mensen die er zelf van profiteren. Het verwijt van de globalisten dat wij utopisten zouden zijn, draait de zaak om. Te blijven argumenteren zoals zij doen: dat er een langdurig systeem zou kunnen bestaan dat de mondiale economie en cultuur homogeniseert ten gunste van bedrijven, dat de macht van gemeenschappen overdraagt aan mondiale bureaucratieën, dat miljoenen boeren en arbeiders marginaliseert en dakloos maakt, en dat de natuur vernietigt – dat is utopisme. Zo werkt het niet. Het is veel beter om andere oplossingen te zoeken.” John Cavanagh in ‘Een andere wereld is mogelijk'
E x per iment
aar de
12
C hristo pher
B aan
Deze en nog veel meer uitspraken, hypotheses en teksten maakten me bewust van mijn titelkeuze. Zullen we ons ooit bewust worden van de ernst van het 'experiment globalisering' en is het al tijd om conclusies te trekken, definitief een andere richting hier aan te geven? Of is het wellicht al te laat..?
1.7 Dankwoord Dit werkstuk zou niet in deze vorm en met deze inhoud verschenen zijn als ik niet een enorme hoeveelheid hulp en tips had gekregen tijdens het werken aan dit project. Hierdoor kon ik bepaalde keuzes die ik maakte over de presentatie of het inhoudelijke deel, ijken en spiegelen. Een belangrijke rol hebben daarbij o.a. Rosa Lucassen van Echte Welvaart en Rie Marx (voormalig eigenares van Karbonkel) gespeeld. Heel hartelijk dank voor jullie inspirerende bijdragen, het kritisch doorlezen van de interviews en jullie betrokkenheid bij het onderwerp! Vooral voor de 'klankbordfunctie' en 'de stok achter de deur' ben ik mijn ouders en broers nog veel dank schuldig.
E x per iment
aar de
13
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
14
C hristo pher
B aan
Deel II: De analyse 2.0 Beeld- en meningsvorming Wat houdt globalisering nu precies in? Volgens Noreena Hertz is het de machtsverschuiving van politiek naar markt- en economisch leven, volgens Naomi Klein het monopolie van topmerken, volgens Vandana Shiva is het de uitbuiting door grote bedrijven in India. Is dit globaliseringsproces wel een zuiver economisch of politiek fenomeen? Eigenlijk bestaat er geen pasklaar antwoord op de vraag "Wat is globalisering?" Wanneer je een willekeurig woordenboek openslaat, staat het woord globalisering er niet in. Ik zal hier dus aan de hand van citaten, hypotheses en visies van verschillende denkers over globalisering, het begrip wat meer duidelijkheid proberen te geven. “Globalisering is de intensivering van wereldwijde sociale relaties die ver uit elkaar liggende plaatsen zo met elkaar verbinden dat lokale gebeurtenissen gevormd worden door gebeurtenissen ver daar vandaan en vice versa.” Anthony Giddens
In feite betekent globalisering 'het verspreid raken over de hele wereld', maar in de praktijk kent het heel veel meer verschijningsvormen en consequenties. Vaak worden globalisering en de conquenties die in het Westen ervan zichtbaar zijn, in verband gebracht met privatisering, liberalisering en deregulering van handel en basisbehoeften zoals sociale zekerheid, natuurlijke bronnen en het recht op gezondheid. De toename van bedrijfsfusies speelt daarbij o.a. een rol, zodat het bedrijfsleven meer macht krijgt over bepaalde voorzieningen en delen van de maatschappij, die daarvóór het werkterrein van de politiek waren. “Globalisering is de toename van het aantal verbindingen tussen de staten en de samenlevingen van de wereld. Op die manier krijgen gebeurtenissen, beslissingen en activiteiten in één deel van de wereld, belangrijke gevolgen voor individuen en gemeenschappen in een andere uithoek van de wereld. Deze trend situeert zich op tal van E x per iment
aar de
15
C hristo pher
B aan
domeinen van het maatschappelijk leven: economie en financiën, technologie, cultuur, politiek, mentaliteit...” Ricardo Petrella
“Globalisation is not a policy choice... it is a fact.” Bill Clinton in 1998
Volgens Stephen Byers (van de Britse Labourpartij, 1998) is het scheppen van welvaart belangrijker dan de herverdeling van welvaart en volgens Bill Clinton (in 1998) is het geen eigen keuze meer, maar een onvermijdelijk feit. De laatste jaren lijken wereldleiders - uit onmacht? Uit hebzucht naar kapitaal? - het zegevierende kapitalisme zelfs als een religie te zien en hebben ze zich er totaal aan overgegeven. Maar hoe denken andere burgers en wereldleiders nu eigenlijk over globalisering, en in hoeverre voelen ze zich betrokken bij en verantwoordelijk voor de consequenties van hun daden? Op deze vragen kreeg ik antwoord toen ik de resultaten van de enquête doorlas en vergeleek, waarbij heel verschillende en uiteenlopende resultaten naar voren kwamen (zie hoofdstuk 'de enquête'). Globalisering wordt door onderzoekers en analysten altijd vanuit verschillende categorieën beschreven. Onderstaand een klein overzicht van de verschillende soorten globalisering, hun beginselen en consequenties. Vaak overlappen de verschillende soorten elkaar. Neoliberale globalisering wordt meestal in verband gebracht met onbeperkte handel wereldwijd, waardoor producten en merken wereldwijd verspreid raken. Grenzen lijken daardoor te vervagen en informatie, kapitaal en mensen kunnen zich daardoor met de kleinste moeite verplaatsen. In principe zou neoliberale globalisering heel positieve gevolgen kunnen hebben voor grote delen van de wereld, doordat verschillende landen door handel en uitwisseling van o.a. goederen, onderling van elkaar afhankelijk worden. Het bekendste voorbeeld van het open-grenzenfenomeen is wel de val het IJzeren Gordijn in Europa, waardoor een groot deel van Oost-Europa ineens toegang had tot tal van
E x per iment
aar de
16
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
17
C hristo pher
B aan
goederen en diensten, en zowel West- als Oost-Europa erop vooruit gingen door de open grenzen en de daardoor ontstane vrije handel. Kapitalistische globalisering heeft echter als hoogste doel het laten gelden van bedrijfsbelangen boven alle andere sociale waarden, en het razendsnel concentreren van kapitaal en daarmee ook macht. De 'vrije' handel die de neoliberale globalisering nastreeft wordt hier eigenlijk tot een éénrichtings-kapitaalstroom en is dus verre van vrij te noemen. George Soros vergelijkt de kapitalistische globalisering met een fiets: alleen als je hem steeds maar sneller voortbeweegt, blijft hij overeind. Als je hem stilzet, valt hij om. De hypergroei van kapitaal en 'welvaart' van het kapitalisme in wezen een exponentiële groei - kan uiteraard niet oneindig lang door blijven gaan. Ironisch genoeg blijven de kapitalisten toch beweren dat het proces van kapitalistische globalisering onvermijdelijk is en op termijn zelfs niet in de hand te houden. Op een gegeven moment zal dit kaartenhuis van de kapitalistische droom in elkaar zakken - dat is onvermijdelijk! In het huidige systeem van globalisering overlappen deze twee soorten - het neoliberalisme en het kapitalisme - elkaar op veel gebieden, waardoor beide ideologieën elkaar regelmatig tegenspreken. Uiteraard bestaan er nog vele andere soorten globalisering en vaak zijn ze zelfs niet helemaal te onderscheiden. Gebieden waarop globalisering een belangrijke rol speelt, zijn o.a. landbouw, de kledingsindustrie, voedselveiligheid, terrorisme en volksgezondheid. Maar ook op abstractere gebieden als bewustzijn, ethiek, levensstijl, sociale verhoudingen e.d. Verderop in dit werkstuk zullen gaandeweg enkele van deze soorten de revue passeren. De mythe van globalisering is dat vrije handel de mondiale welvaart vergroot en een einde aan armoede maakt. De afgelopen decennia hebben wij echter het bewijs van het tegendeel kunnen zien en zijn er grote schaal mee geconfronteerd. Inmiddels zijn de afgelopen jaren talloze boeken, onderzoeken, enquêtes en betogen gepubliceerd van mensen die ieder op hun eigen manier over globalisering denken. En hun eigen oplossingen voor een betere wereld aandragen. Kortom: globalisering lijkt inmiddels meer een hipe te worden dan een dilemma... In haar boek 'Trek het je aan' beschrijft Anita Roddick vijf mythes waardoor globalisering wordt gekenmerkt en waardoor de consequenties ervan gemeden worden: o o E x per iment
Democratie en kapitalisme gaan hand in hand Globalisering zaleen einde maken aan armoede aar de
18
C hristo pher
B aan
o o o
Globalisering maken aan de honger in de wereld Globalisering is goed voor het milieu Economische globalisering is onvermijdelijk.
Doorgaans zijn dit vooral kapitalistische perpectieven.
E x per iment
aar de
19
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
20
C hristo pher
B aan
3.0 Globalisering: actie en reactie Antwoorden op het globaliseringsproces Globalisering is geen ontwikkeling van de laatste paar decennia. In feite is globalisering al ruim vijf eeuwen aan de gang. Oorspronkelijk was dat in de vorm van kolonialisme en dit heeft zich via imperialisme ontwikkeld tot de huidge exportgerichte ontwikkelingsmodellen. Daarnaast bestaan ook de handelsconcepten van de vrije markt al eeuwen en hebben deze altijd dezelfde sociale en ecologische vernietigende gevolgen gehad. De laatste decennia is dit proces in een stroomversnelling gekomen, waardoor de economische en politieke macht zich in snel tempo hebben ontwikkeld tot bepaalde machtsconcentraties in het Westen, die zichzelf tot 'toonzetter' van de samenleving maakten. Volgens voorstanders, waaronder kapitalisten, beleidsmakers en bedrijfsglobalisten, is globalisering dan ook onvermijdelijk en op lange termijn onbeheersbaar. Waarom wordt er dan toch zo stevig aan dit concept vastgehouden en erin geloofd? Bij het opstellen van het concept van globalisering (m.n. in de jaren '40 door de Wereldbank en het IMF) was het belangrijkste doel van dit model, prioriteit te geven aan economische belangen en bedrijfsbelangen boven alle andere waarden. Hierdoor werden dus principieel alle andere sociale en ecologische waarden buitensloten en 'ondergewaardeerd'. De hoofdbestanddelen van het globaliseringsconcept zijn o.a.: o Spreiding van de welvaart; o Het verspreiden en delen van informatie en kennis door verschillende media; o Bevordering van (hyper)groei en expoitatie van natuurlijk bronnen; Een aantal consequenties die de richtlijnen van dit concept in de hand werkt, zijn: o Privatisering en vercommercialisering van belangrijke behoeften, om meer concurrentie te kunnen ontwikkelen; o Culturele en economische homogenisering en consumentisme; o Omschakeling van nationale naar exportgerichte economieën; o Deregulering van bedrijven om meer handelsvrijheid te verwerven; o Toename van bedrijfsconcentraties (in het Westen); o Ontkrachting van bestaande programma's voor gezondheid, sociale zekerheid en milieu; E x per iment
aar de
21
C hristo pher
B aan
o
Machtsverchuiving van de politiek naar de economie en mondiale bedrijfsbureaucratieën.
De laatste jaren heeft de bedrijfsglobalisering niet alleen maar veel consequenties gehad, maar heeft het ook een enorme tegenkracht opgeroepen die in de jaren '90 steeds meer vorm en concretie begon te krijgen en ook steeds meer terrein wint. Het protest tegen het oprukkende kapitalisme begon overweldigend met wat later bekend is geworden als de 'Battle of Seattle': duizenden burgers van alle uithoeken van de samenleving die onder hetzelfde motto en met dezelfde ideologie in de huid van activist kropen om de toenmalige besprekingen van de WTO (in 1999) te verhinderen. Om een antwoord te geven op de toenemende vercommercialisering van de samenleving en de consequenties die het heeft voor een merendeel van de wereldbevolking. Inmiddels is deze 'andersglobaliseringsbeweging' veel méér geworden dan een ongeorganiseerd hoopje activisten en idealisten. Veel burgers geloven niet meer in de onvermijdelijkheid van kapitalistische globalisering en denken dat het wérkelijk mogelijk is een betere, duurzamere samenleving te scheppen. Het is echter de vraag of wij op lange termijn onze zuurverdiende welvaart en consumptiepatroon (het Westen heeft sinds eeuwen niet zo'n lange periode met vrede doorgemaakt als de afgelopen 60 jaar) willen opofferen voor een meer gezonde, duurzame en rechtvaardige samenleving. Het mondiale burgerprotest tegen intanties als de WTO en de Wereldbank worden vaak gezien als de belichaming van een ongeregeld hoopje extremisten, die principieel tegen handel op zich zijn en die niets van het globaliseringsproces afweten. Dit is echter een groot misverstand: Handel wordt al eeuwen lang gedreven, zolang er verschillede bevolkingsgroepen of dorpen/ steden hebben bestaan. De mondiale burgerbeweging is dan ook allesbehalve tegen de handel op zich, omdat het in theorie heel positieve gevolgen zou kunnen hebben. Ze zijn tegen de handelsverdragen die er steeds meer worden gemaakt, die de democratie omzeilen, waarbij sociale zekerheid en milieubescherming worden ontkracht en waarbij slechts het 'gouden topje van de pyramide' boven het water van de zondvloed uitkomt. In mijn ogen is de anders-globaliseringsbeweging niet het enige antwooord op bedrijfsglobalisering en verspreiding van een monocultureel consumentisme. Zou niet ook terrorisme een reactie kunnen zijn op de verspreiding van het amerikanistische levenspatroon, de 'religie' van het kapitalisme en het 'uitbuitingsbeleid' dat op niet-Westerse boeren wordt toegepast?
E x per iment
aar de
22
C hristo pher
B aan
In haar boek 'De Stille Overname' beschrijft Noreena Hertz hoe de politiek sinds het tijdperk na de Koude Oorlog steeds meer is gehomogeniseerd, gestandariseerd en een handelsproduct is geworden. In de jaren '80 kregen bedrijven, vooral in de Verenigde Staten en Groot Brittannië, enorm veel macht toebedeeld van overheden, waarbij het kapitalisme zegevierde. Deze ontwikkelingen van privatisering en 'vercommercialisering' van bepaalde essentiële diensten en behoeften, gingen ten koste van de politieke macht en democratie in deze landen. Al gauw namen ook andere landen - in eerste plaats Westerse, later ook ontwikkelingslanden - deze 'religie' van kapitalistische hypergroei en privatisering over. Volgens Noreena Hertz is deze machtsverschuiving van politiek naar economisch terrein, een van de meest essentiële consequenties van economische globalisering geweest en is deze in veel landen nog steeds aan de gang. Heeft het nog zin om er in zo'n ver gevorderd stadium verandering in te brengen? Alleen al door de uitspraak van George W. Bush om "de Amerikaanse wijze van consumeren niet ter discussie te stellen", zou ons de moed in de schoenen kunnen zinken. En dat terwijl de gemiddelde Amerikaan vijf keer meer consumeert dan een Mexicaan, tien keer meer dan een Chinees en 30 keer meer dan een bewoner van India... (bron: De Stille Overname, blz. 16). Hier en daar klinken al optimistische geluiden dat er in theorie genoeg voedsel wordt geproduceerd om iedere wereldburger in zijn levensbehoeften te voorzien. Irrealistisch? "Dit is onze erfenis. Een wereld waarin consumentisme gelijkgesteld wordt aan economisch beleid, waar zakelijke belangen overheersen, waar grote bedrijven hun jargon spuien via radio en tv en hele landen onderdrukken met hun dictatoriale regime...", zegt Noreena Hertz over het consumentisme. Met recht een wereld van vrijheid te noemen? De bijsturing van het mondiale beleid naar neoliberalisme, die plaatsvond tussen de jaren tachtig en negentig, zou volgens de voorstanders de levensstandaard van de rijkere en armere landen dichter bij elkaar brengen. Dit is in werkelijkheid nooit gebeurd. Voor de meeste zich ontwikkelende- en overgangseconomieën zijn de verschillen tussen de inkomens van oost en west en van noord en zuid groter dan ooit geworden. Er is daardoor een groeiende polarisatie van inkomensverschillen op gang gekomen, niet alleen maar in ontwikkelingslanden, maar ook in het Westen. Steeds meer mensen zwichten onder de druk van de veeleisende kenniseconomie en consumptiemaatschappij.
E x per iment
aar de
23
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
24
C hristo pher
B aan
Hoe kan het dat het gemiddelde veschil in inkomen wereldwijd zó enorm is toegenomen de laatste jaren, terwijl juist zóveel bedrijven hun fabrieken hebben verhuisd naar lage-lonenlanden, waar weinig of geen regelgeving bestaat en waar nauwelijks vakbonden zijn? Voor de gemiddelde derdewereldbewoner gaat de persoonlijke levensstandaard er meestal nog op vooruit, zelfs al zijn de werkomstandigheden er voor Westerse begrippen mensonwaardig. Waarom is het niet zo dat hierdoor de levensstandaard in rijkere en armere landen meer naar elkaar toe groeit, of dat zelfs beide stijgen? Waardoor is juist dit verschil de laatste jaren zo enorm groot geworden? De globalisering van de arbeidsmarkt en het migreren van arbeidsplaatsen naar derde-wereldlanden mag dan wel positieve gevolgen hebben voor de lokale arbeiders, het Westen krijgt daardoor met de consequenties te maken en kampt met een overvloed aan werkloze arbeiders en ongeschoolden. Een ander neveneffect is de rol die ontwikkelingslanden daardoor gaan spelen in de wereldhandel: ze worden verplicht meer te produceren dan voor zelfvoorziening nodig is en zo ontstaan exportgerichte productie-economieën. Ernstiger nog is het proces van snelle expansie van productie in combinatie met loonsverlaging, zodat de meeste arbeiders de producten die ze produceren zelf niet eens kunnen kopen. Wat betreft de verdeling van rijkdom en intellect, gaat onze kapitalistische samenleving steeds meer de kant op van 'Brave New World'. Oftewel, we krijgen een overvloed aan ongeschoolden, aan Epsilons, die er het slechtst aan toe zijn. Een minderheid van de samenleving profiteert van deze ongeschoolden. In de kenniseconomie die in het Westen overheerst, is nauwelijks meer vraag naar deze groep mensen.
E x per iment
aar de
25
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
26
C hristo pher
B aan
4.0 De prijs van welvaart en geluk "Het kapitalisme heeft gezegevierd, maar de vruchten worden niet door iedereen geplukt." Noreena Hertz in 'De Stille Overname'
Het gaat goed met de mensheid. Te goed zelfs... In het Westen althans. We leven langer, hebben over het algemeen een goed inkomen, kunnen ons zo ongeveer alles veroorloven wat ons hartje begeert en kunnen met de kleinste moeite communiceren met vrienden in een ander werelddeel. Via televisie, internet en andere media worden continu de meest schokkende beelden op ons netvlies ingebrand. Beelden die van een andere wereld lijken te komen, maar die toch grotendeels het gevolg zijn van de kapitalische globalisering van de afgelopen decennia. Door de ontwikkelingen op technologisch gebied is de wereld de afgelopen jaren kleiner geworden en zijn grenzen vervaagd, maar is de kloof die ons lijkt te scheiden van een totaal ander werelddeel, alleen maar dieper geworden - en schijnbaar onoverbrugbaar. De kapitalische globalisering en zijn consequenties op sociaal- en welvaartsniveau roepen heel wat vragen op. En tegenstellingen... Hieronder een samenvatting van onze visie als mensheid op welvaart, en de invloed van het kapitalisme op ons welvaartsbegrip.
4.1 Welvaart vs. welzijn, kapitalisme vs. democratie Niet iedereen profiteert van de kapitalistische droom. Het neoliberale experiment dat twintig jaar geleden in Washington en Westminster begon heeft ons niet allemaal verrijkt. Traditionele meetinstrumenten van de economische groei, zoals bbp per hoofd of bbp-groei verbloemen de werkelijkheid. Een harde werkelijkheid, die blijkbaar door instanties als de WTO en het IMF genegeerd worden. Zij meten alleen in maten waarbij de behaalde materiële welvaart en de sterkste overlevenden van Darwin's 'Survival of the Fittest' meetellen.
E x per iment
aar de
27
C hristo pher
B aan
Onderzoek heeft overigens herhaaldelijk aangetoond dat niet degenen die in de rijkste landen wonen het gezondst zijn, maar degenen diewonen in een maatschappij waar de welvaart het eerlijkst verdeeld is. Het is dus het relatieve inkomensniveau dat telt, niet, zoals je zou denken, het absolute inkomensniveau. Door in deze relatieve 'taal' te denken zal er ook meteen beter beeld ontstaan van de werkelijke toestand in de wereld en zullen we daar beter over kunnen oordelen.
E x per iment
aar de
28
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
29
C hristo pher
B aan
4.2 èchte welvaart...? "Het hart wordt op de effectenbeurs nog niet verhandeld." Oskar Lafontaine, voormalig minister van Financiën in Duitsland)
Meten met twee maten, communiceren in twee talen Onlangs publiceerde het World Freedom House in New York een rapport over de toestand van de vrijheid en de daar aan gekoppelde democratie in de wereld. Ze concludeerden dat de vrijheid binnen landen de afgelopen 50 jaar was toegenomen, maar óók dat het aantal landen dat een vrije democratie heeft, de afgelopen 50 jaar behoorlijk is vermeerderd. Ook proglobalisten als Johan Norberg en George Soros gebruiken dit gegeven als sterkste argument voor de kapitalistische globalisering. Zij zijn vooral gefixeerd op de 'positieve' gevolgen die het kapitalisme in het Westen heeft gebracht: technologische ontwikkeling, communicatiemogelijkheden, voedsel, veiligheid, cultuur en 'democratie'. Zonder de desastreuze gevolgen van globalisering in veel andere delen van de wereld - een ontrafelend sociaal netwerk, groeiende ongelijkheid en verval van cruciale ecosystemen - onder ogen te willen zien. Hoe kan dit? Hoe komt het, dat zoveel kapitalisten, leidinggevenden en beleidsmakers de ideeën van Noreena Hertz, Vandana Shiva, Naomi Klein, Benjamin Barber, Walden Bello en zo vele anderen lijken tegen te spreken, terwijl ook deze ideeën op harde feiten berusten? Globalisering lijkt een methode waarin met twee maten wordt gemeten: vrijheid, welvaart en inkomen lijken in absolute waarden gemeten te worden, niet in relatieve waarden. Het klinkt niet voor niets gek dat Amerika één van de Westerse landen is met het grootste inkomensverschil en met de laagstbetaalde arbeiders; en dat in Bhutan (op de lijst van welvaartsstaten één van de onderste) het 'bruto nationaal geluk' hoger wordt geacht dan het 'bruto nationaal product'. Het lijkt erop alsof, door de globalisering van de economie - die een enorme welvaart voor de wereldbevolking belooft - de wereld de hardste consequenties doormaakt op sociaal gebied. Een voorbeeld: de sociale zekerheden en het sociale vangnet worden de burger ontnomen door de economie (o.a. door privatisering), en in plaats daarvan geldt het primitieve 'recht van de sterkste': een
E x per iment
aar de
30
C hristo pher
B aan
Survival of the Fittest. Hierdoor ontstaan grote sociale breuken in de samenleving en komt er een meerderheid van de bevolking achter te liggen op het welvaartspeil van een minderheid die profiteert. Deze tegenstellingen drukken zich ook uit in de verschillende opvattingen over globalisering. Daardoor heerst er vaak spraakverwarring tussen de verschillende groepen. De bevolkingselite, de beleidsmakers, de kapitalisten zien de wereld namelijk als één fantastisch geheel, waar vrije concurrentie en handel de oorzaken van alle welvaart zijn, terwijl de mondiale burgerbeweging de aandacht vestigt op groeiende ongelijkheid, een ontrafelend sociaal netwerk, een semi-democratisch bestuursstelsel en het verval van ecosystemen. De twee groepen lijken deze consequenties met twee verschillende maten te meten en met twee verschillende talen te communiceren. Hoe is het ooit mogelijk dat beide groepen het eens worden over bepaalde doelstellingen, of zelfs maar de toestand in de wereld? Ironisch genoeg verlangen de burgerbewegingen vaak datgene wat de bedrijfsglobalisten zeggen te bieden, maar in feite niet waar kunnen maken: democratische participatie, een economie met ondernemingen die voldoen aan reeële behoeften van klanten, een gezond milieu, een eind aan de armoede. In feite hebben grote bedrijven wèl de macht om deze behoeften waar te maken (de macht, die enkele decennia geleden nog grotendeels bij de politiek lag), maar ze worden gehinderd door hun eigen tegenstrijdige ideologieën: de enorme kracht van concurrentie, winstbejag, hebzucht en vrije handel. "In de 19e en 20e eeuw is er veel materiële welvaart gerealiseerd. Doordat daarmee - althans in dit deel van de wereld - de grootste noodruften zijn uitgebannen, hebben we de mogelijkheid gecreeërd om ons als mensen gezamenlijk en individueel verder te ontwikkelen. Het is nu zaak de sprong van materie naar kwaliteit, duurzaamheid en bewustzijn te nemen. De eenzijdige oriëntatie op materiële welvaart heeft haar langste tijd gehad. Het puur op materie gerichte vooruitgangsconcept is bezig zichzelf in de staart te bijten... het eet zichzelf op. Iedere keer dat we meer materie scheppen, kost ons dat immers aan kwaliteit." Herman Wijffels (voorzitter van de Sociaal Economische Raad) in een interview.
E x per iment
aar de
31
C hristo pher
B aan
4.3 De kwaliteit van leven Ik heb, tijdens het werken aan dit thema en het voeren van gesprekken met betrokkenen, vaak de neiging gehad het woord globalisering te gebruiken voor alles wat er ook maar een beetje mee te maken heeft. Toch draait het proces waar ik me mee heb beziggehouden om veel méér dan globalisering alleen. Aan de hand van gesprekken met verschillende mensen ben ik bewust en serieus na gaan denken welke relatie er eigenlijk is tussen het feit dat de opbouw van de samenleving en van sociale netwerken steeds complexer wordt, en het fenomeen van 'vervlakking' van bepaalde gevoelens, de persoonlijke waardebeleving. Onderstaand een kleine analyse aan de hand van visies uit het boekje 'èchte welvaart...?'. Volgens de schrijvers van het boekje "Echte welvaart?", waar concreet en helder actuele processen in onze samenleving worden ge-analyseerd, zijn er drie factoren, drie belangrijke veranderingen in de wereld, die voor de o.a. vervlakking, minder diepgang, fragmentatie en vervreemding zorgen: o o o
globalisering van de economie liberalisering van de handel snelle technologische ontwikkelingen
Deze drie factoren vormen tegenwoordig een volgens velen niet tegen te houden veranderkracht en worden grotendeels in de hand gewerkt door een terugtredende overheid en uitbreiding van het domein van de markt. Persoonlijk ervaren wij deze processen bijvoorbeeld in de vorm van: o o o
Tijdsdruk, haast en gerichtheid op efficiencyverhoging. Een focus op kwantitatief resultaat en productiegroei. Monetarisering van wat voorheen geen prijs had, kostenbeheersing en winst.
Wat deze fragmentatie en vervreemding nu precies inhoudt? De mens van vandaag heeft nauwelijks meer gevoelens van betrokkenheid en herkenning in de keuzes die in de samenleving worden gemaakt. Maatschappelijke samenhang is datgene wat een samenleving interessant maakt. Het
E x per iment
aar de
32
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
33
C hristo pher
B aan
maakt plaats voor het overwachte, het onlogische, het niet-productieve. Oftewel: alles wat culturele diversiteit kenmerkt. Daar zou dus meer plaats voor moeten komen in een samenleving als deze. Deze persoonlijke ervaring van fragmentatie en vervreemding zou volgens de auteurs van het boekje 'èchte elvaart...?' voor een toename van de welvaart in traditionele zin zorgen. Oftewel: meer materiële bezittingen, meer kapitaal en een goed inkomen... Deze toename zorgt in het Westen slechts voor een klein deel van de waarden en behoeften die de werkelijke kwaliteit van het leven uitmaken. Waarden die grotendeels voor immateriële rijkdom staan. Globalisering, liberalisering, technologie-ontwikkeling en het oprukken van het marktmechanisme leggen veel nadruk op de vervulling van slechts enkele waarden en behoeften, maar zetten daarmee tegelijkertijd andere waarden en behoeften van mensen onder druk. Moeten we het dan als toeval beschouwen dat we tegenwoordig steeds meer van onszelf en van ons inkomen moeten opofferen om nòg betere en nieuwere technologische snufjes te kunnen bezitten? Waarom blijven we het toevallig vinden dat we steeds hogere eisen aan onszelf stellen om intellectueel, geestelijk en sociaal mee te gaan met de groeistuipen van onze kenniseconomie? Een ander belangrijk fenomeen wat wij persoonlijk het meest ervaren, is de toenemende onmacht bij veel mensen om mede vorm te geven aan een samenleving die de moeite waard is en die èchte diepgang en meer dan alleen materiële welvaart kent. Komt dat door de stortvloed van beelden en informatie waarmee we continu 'verzadigd' raken? En is dit wellicht het gevolg van deze 'fragmentatie en vervreemding', o.a. van keuzes die in de maatschappij gemaakt worden? Een collectief schuldgevoel 'dat we het zo goed hebben' is het in ieder geval niet. Wellicht een luxeprobleem...?
E x per iment
aar de
34
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
35
C hristo pher
B aan
4.4 Interview met Rosa Lucassen
[partner bij Stichting Echte Welvaart]
Wat is voor jou èchte welvaart? Wat versta je er precies onder? "Echte welvaart is voor mij eigenlijk altijd weer verschillend. Uiteindelijk is het de mogelijkheid om in je dagelijks leven keuzes te kunnen maken. Maar dan ook ècht een eigen keuze, waarbij je je keuzevrijheid niet laat bepalen door bepaalde voorschriften of materiële beperkingen. Een keuze maken vanuit je eigen gewoonte of automatisme, is geen èchte keuze." Wat is volgens jou de link tussen globalisering en welvaart? "Vanuit mijn eigen betrokkenheid denk ik dat deze twee thema's elkaar raken wanneer we op onze keuzemogelijkheden gaan mikken. Wanneer we ons meer bewust worden van de afkomst van bepaalde producten en meer verantwoordelijkheid nemen, voor onszelf en voor de omgeving. Wanneer we, ook op hoog niveau, vragen durven te stellen over vanzelfsprekendheden. Voor veel mensen is de kloof echter te groot om deze vragen te gaan stellen. Door èchte wederkerigheid te ontwikkelen krijgt globalisering ook ineens betekenis voor de welvaart in ontwikkelingslanden. Neem bijvoorbeeld ontwikkelingssamenwerking of gestationeerde vredestroepen. Die mensen moeten inzien dat ze niet alleen daar komen om de mensen daar verder te helpen. Het moet ook een soort verrrijking voor hen zelf zijn. De visie van Echte Welvaart met betrekking tot globalisering is dat je tenminste op microniveau je ideologie in de praktijk kunt brengen, vooral om het overzichtelijk te houden. Van daar uit kun je op macroniveau terecht komen en kun je invloed uitoefenen op bijvoorbeeld andere instellingen. (Dit gaat helaas niet vanzelf)." Vanuit welk gezichtspunt of vanuit welke invalshoek voel jij je betrokken om in een zo welvarend land als Nederland èchte welvaart te scheppen, te creeëren of te ontwikkelen? Wat is jouw motief om hier actief in te zijn? "Nederland is misschien in materiële zin wel een welvarend land, maar Echte Welvaart is niet voor niets opgericht vanuit een behoefte die er gevoeld werd naar een aantal wezenlijke immateriële 1) waarden. Een schaarste aan waarden en een ècht welvaartsgevoel zou je het kunnen noemen..."
E x per iment
aar de
36
C hristo pher
B aan
Is de wens naar bezinning, diepgang, rust en ruime, zorg met aandacht e.d. niet een typisch welvaartsprobleem? "De welvaart die we willen ontwikkelen, heeft lang niet alleen betrekking op Nederland. Het gedachtengoed achter Echte Welvaart is dan ook dat we samen met bijvoorbeeld vluchtelingen- en mensenrechtenorganisaties over echte welvaart willen praten en mensen hier in Nederland bewust willen maken van hun invloed en betrokkenheid. Zodat grote vraagstukken, die vaak slechts door invloedrijke (en commerciële) organisaties behandeld worden, vertaald worden naar microniveau, waar burgers zich sneller betrokken voelen bij de problematiek. Onze veelgeroemde strategie is dan ook de zgn. "bewustmakende ontwikkelings- samenwerking" onder het motto 'Leer me om te gaan met de wereld in plaats van me te zeggen hoe ze in elkaar zit.' " Is de behoefte om deze èchte welvaart te ontwikkelen, even groot in bijvoorbeeld ontwikkelingslanden? "Ik denk dat de vragen over deze echte welvaart in veel ontwikkelingslanden niet primair aan de orde zijn. Toch zijn ze wel degelijk aan de orde, want het gaat over immateriele waarden die leiden tot meer geluk. Maar mensen zullen eerst de basisbehoeften willen vervullen zoals brood op de plank. Eerlijk gezegd vind ik dat als je goed kijkt, zowel hier als in ontwikkelingslanden mensen zijn die zich wel en niet met deze vragen bezighouden. Het is dus een kwestie van beter kijken [...]. Voorbeeld: Indiase mensen die vanuit een zeer groot bewustzijn omgaan met deze wereld en aan de andere kant hier: westerlingen (ook nederlanders) die het in feite in materiele zin aan niets ontbreekt en zich heus geen vragen stellen over 'echte welvaart." Is volgens jou een mondiale welvaart in de brede zin van het woord realistisch, of is het een utopie? "Het idee over echte welvaart wordt door mensen in de samenleving zó verschillend ingevuld, dat het waarschijnlijk nooit zal lukken één universele èchte welvaart te ontwikkelen die voor iedereen een gelijke waarde heeft, maar dat is ook niet wat we nastreven. Mensen leren dromen en die verbinden met dagelijkse daadkracht. Oftewel: de vraag is niet relevant… hij komt voort uit een óude manier van denken mijns inziens."
E x per iment
aar de
37
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
38
C hristo pher
B aan
Geloof je in het TINA-principe; oftewel dat er geen mogelijkheid meer is om globalisering een wending in de goede richting te geven? "Misschien ben ik erg optimistisch, maar eerlijk gezegd: nee. Door samen te werken en een sterk alternatief te geven voor de kapitalistische globalisering, kunnen we het proces tot op zekere hoogte ongetwijfeld bijsturen." Hoe ziet jouw ultieme wereldburger er uit? Welke voorwaarden zijn er aan verbonden om een echt wereldburger te zijn? "De 'ideale' wereldburger is in mijn ogen iemand die goed weet waar hij voor kiest en waarom hij deze keuze maakt. En vanuit welk motief hij deze keuze maakt. Iemand die zich bewust de vraag stelt wat er voor zorgt dat hij deze keuze kan maken. En deze keuzevrijheid heeft op zijn beurt weer alles te maken met de vrijheid om te gaan en staan waar je wilt en je eigen persoonlijkheid te ontwikkelen. Meer handelen vanuit vertrouwen dan laten leiden door angst dus. Door bewust voor dingen te kiezen kan deze wereldburger zich dan ook betrokken voelen bij andere wereldburgers en van andere andere culturen / visies leren." 1) Eigen toevoeging: meer hierover in het boekje "èchte welvaart?", (zie bronnenlijst).
E x per iment
aar de
39
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
40
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
41
C hristo pher
B aan
4.5 Tina? Why Tina? Er waren eens twee kikkers die in een bak met melk gevallen waren. Eén kikker was heel actief, de andere was rustig. De actieve kikker trapte en trapte met grote kracht door de melk die langzaam veranderde in boter. Uiteindelijk stond hij op, boven op de boter, heel trots op zichzelf. Maar nog steeds was hij niet tevreden. hij wilde meeren meer... om groter en groter te groeien. Dus begon hij de boter op te eten. De andere kikker at kleine hapjes van de boter en keek naar de snelheid waarmee de actieve kikker dikker en dikker werd. "Wees voorzichtig", zei hij, "je bent te dik aan het worden." Maar de consumerende kikker vroeg slechts: "Heb je nooit van Tina gehoord?" "Wie is Tina?" "Niet wie, maar wat! Tina betekent There Is No Alternative." "Geen alternatief voor wat?" "Geen alternatief voor groei. Ik moet doorgaan met groeien." Hij voegde er dromerig aan toe: "Ik wil een koe worden." "Maar je gaat jezelf vernietigen?!" "Er is geen alternatief", anwoordde de kikker, die doorging met eten... en vrijwel onmiddellijk explodeerde waardoor beide kikkers stierven.
De laatste jaren heeft de liberalisering, globalisering en technologie-ontwikkeling (een door bedrijven gebundelde kracht) een veranderkracht veroorzaakt die volgens velen niet meer tegen te houden is. 'Er is geen alternatief meer': globalisering en daarmee samenhangend o.a. ons consumeringspatroon, zijn onvermijdelijk. Deze mentaliteit is typisch voor het bedrijfsleven, die zijn eigen ideologie prijst en denkt dat het niet anders kan. Dit TINA-principe stamt o.a. van Shell af, die het als excuus voor haar beleid gebruikt. Ook de uitspraak van Bill Clinton in 1999, 'dat globalisering geen vrije keuze meer is, maar een onomwonden feit', illustreert goed de passieve houding van het bedrijfsleven tegenover de drie bovengenoemde krachten. Het is echter de vraag of het inderdaad niet anders kan, of er inderdaad geen alternatief is. Deze vraag zouden we ons als burger regelmatig moeten stellen en er vraagtekens [...] bij moeten zetten, vooral op gebied van globalisering. De mondiale burgerbewegingen en -protestorganisaties hebben in feite al het antwoord gegeven... E x per iment
aar de
42
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
43
C hristo pher
B aan
Deel III: Het praktische deel 5.0 ..... Van 'hebben' naar 'zijn', van consument naar wereldburger Rie Marx (1931) is 20 jaar lang eigenares geweest van de mineralen- en sieradenwinkel Karbonkel in Zeist, en heeft vanuit haar perspectief van handelaar een indruk gekregen van processen als internationale handel en –connecties. Onderstaand een interview waarin ze haar visies en ideeën over de verdeling van armoede en rijkdom uiteenzet. Volgens Rie Marx is globalisering niet zomaar de som van een rijtje oorzaken, factoren en gevolgen, en is het dus ook niet vanuit één invalshoek te benaderen. “Veel onderzoekers en critici zien globalisering vaak slechts vanuit één gezichtspunt. Het meest voor de hand liggende is daarvan wel de economische of politieke invalshoek. Maar juist de veelheid aan invalshoeken zorgt bij het analyseren van globalisering vaak voor een soort spraakverwarring: door de complexiteit ervan zou het onmogelijk zijn het probleem ‘universeel’ te benaderen.” “Als ik het woord globalisering hoor, zie ik de aardbol met zeeën en continenten, niet met begrensde landen. Vanuit het economisch gezichtspunt zou de globe één grote markt zijn, idealiter zonder grenzen, waar handel niet belemmerd wordt door bijvoorbeeld overmatige regelgeving.” “Ik denk dat de ‘economisering’ van de politiek een van de belangrijkste secundaire veranderingen is geweest in de afgelopen jaren. Hoe bedrijven aan deze macht zijn gekomen? Door de globalisering zijn er vooral bij multinationals machtsconcentraties ontstaan die dwars door de wereld van de politieke stelsels lopen. Dit is verwarrend, want wie maakt er eigenlijk nog de dienst uit? Overschatten we niet de macht van onze en andere regeringen? De regeringen, die we dan nog wel democratisch hebben gekozen en waarmee we denken mede-invloed uit te kunnen oefenen op onze samenleving? Ook binnen onze regering lijkt een verschuiving van werkterrein te hebben plaatsgevonden. Het lijkt alsof ze meer leiding geeft aan een economisch stelsel dan aan een samenleving. Bij alle beslissingen weegt het economische aspect onevenredig zwaar mee. “Wat kost het?” is misschien wel het meest gebruikte zinnetje in de politiek. De politiek? Jazeker! Een totaal ‘vereconomiseerde’ politiek. Zelfs E x per iment
aar de
44
C hristo pher
B aan
worden allerlei verbanden en instellingen gestimuleerd tot economisering, zoals wetenschap, gezondheidszorg, e.d., die juist hun werk moeten doen los van de economie. Niet het direct praktisch nut of de verkoopbaarheid van de resultaten moet daar centraal staan. De samenleving moet ruimte scheppen voor o.a. onderwijs, kunst en wetenschap, om zich in alle rust en vrijheid te ontwikkelen." “Is er een verband tussen de macht van economische centra en de grote plaats die de volksvertegenwoordiging geeft aan de economie?” “Het ideaal van een neoliberale economie, die de laatste jaren ondemocratisch veel macht heeft gekregen, was o.a. het creeëren van een ‘grenzenloos’ en vrij handelscontinent. Als je consequent dit gezichtspunt uitwerkt, zou je kunnen denken aan gelijke rechten voor im- en export in alle landen. Het klinkt mooi, maar om van die rechten gebruik te kunnen maken, moeten een aantal essentiële voorwaarden vervuld zijn, die waarschijnlijk juist bij de armere landen niet vervuld zijn. Hierdoor kan een gelijkheidsbeginsel toch niet voor alle deelnemers van de maatschappij evenveel voordelen opleveren. Integendeel: de interne markten van sommige landen kunnen verstoord worden en bijvoorbeeld tot honger van voedselproducerende groepen leiden. Een voorbeeld: boeren in ontwikkelingslanden en hun landgenoten worden verplicht tot het kopen van goedkoper voedsel (bijvoorbeeld overschotten van de Europese of Amerikaanse markt) terwijl ze hun eigen product nergens meer kunnen afzetten Productiebedrijfjes, niet alleen maar in de landbouw, kunnen zo weggeconcurreerd worden. Als er namelijk voedsel wordt gedumpt door het Westen in ontwikkelingslanden, worden de produkten van de inheemse boeren niet meer afgenomen. Zij kunnen de kosten om het bedrijf te voeren niet meer opbrengen, vervallen tot armoede en honger . Tenslotte trekken ze naar de stad en komen terecht in de sloppenwijken. Zo''n land is door de 'hulp' weer wat meer afhankelijk geworden. Wij blij - ons afzetgebied groeit... Dat is dan ook de reden waarom de globalisering van de voedselmarkt zo veel paradoxen oproept.” “De complexiteit van zoveel op elkaar inwerkende factoren groeit ons langzamerhand boven onze pet. We maken deel van uit van globalisering, maar we weten niet waar we deel van uit maken. We zetten aan tot globalisering, maar we weten niet waartoe we eigenlijk aanzetten. In ieder geval kunnen we niet of nauwelijks meer beoordelen wat goed of slecht is. Daardoor vallen we als consument maar al
E x per iment
aar de
45
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
46
C hristo pher
B aan
te makkelijk ten prooi aan de macht van multinationals, die ons door reclamecampagnes kunnen aanzetten tot het gebruiken van een bepaald product.” “Als gevolg van de kapitalistische globalisering van de samenleving zijn we tegen o.a. de volgende dilemma’s aangelopen: Er zijn ongrijpbare economische machtsconcentraties ontstaan waar de burger nauwelijks invloed meer op kan uitoefenen. Er is een niet in de hand te houden globalisering van milieuproblemen wereldwijd op gang gekomen, als gevolg van consumentisme en technologische ontwikkelingen. Het probleem hierbij is juist dat de verspreiding van de problemen wèl mondialiseert, maar niet de aanpak van deze problemen De Westerse machtsconcentraties roepen heel wat tegenkrachten op. Waaronder niet te lokaliseren vijanden/ terroristen die vragen om een nieuwe aanpak, en niet om een nieuwe strategie van verdediging. De migratie alom en daarmee doordringing van godsdiensten en cultuur. Met alle problemen van dien, bijvoorbeeld een overvloed aan verschillende culturen en godsdiensten in een klein gebied en conflicten daartussen. Paradoxaal genoeg speelt daarbij ook de vervlakking van het culturele bewustzijn een rol: de traditionele gebedsvlaggen in Bhutan bijvoorbeeld, hebben plaatsgemaakt voor coca-colaflesjes en t-schirts van Britney Spears.1) Overschatting en overwaardering van het Westerse denken door het Westen, dat denkt te weten wat goed is voor iedereen. Helaas zijn vaak zelfs de meest goedbedoelde interventies vooral goed voor het Westen.” “Een belangrijk begin voor een rechtvaardiger samenleving is volgens mij het veranderen van mentaliteit en de ideeën die we over deze samenleving hebben. Dat geeft meteen al een andere kijk op het leven zoals het in de realiteit is. Door met illusies te leven en alle voorgeschotelde ideeën te accepteren, raak je alleen maar dieper in de put. Daarnaast zouden we ook eens wat meer open moeten staan voor andere levensvisies en culturen, en niet alleen maar onze kapitalistische monocultuur aan ontwikkelingslanden opdringen. Zouden we het leven niet meer moeten respecteren zoals het is, zonder daarbij meteen een passieve houding tegenover globalisering aan te nemen?” “Een van de moeilijkste opgaven in ons globaliserend tijdperk lijkt: hoe moeten we ons opstellen tegen globalisering en wat kunnen we als wereldburger betekenen in een zó groots en invloedrijk proces? Ik E x per iment
aar de
47
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
48
C hristo pher
B aan
denk zelf dat vooral belangrijk is, dat we ons bewust moeten worden van ons Westerse denken, van onszelf dus. Misschien levert het wat deemoed op... We moeten vooral meer respect ontwikkelen voor niet-Westerse samenlevingen. Andere dingen die we zouden kunnen doen, zijn: Terughoudendheid bij ‘goeddoenerijen’: deze zijn maar al te vaak gesubsidieerd door bedrijven (...) of overheden, en hebben vaak als grootste consequentie dat ze ontwikkelingslanden van hen afhankelijk maken. Acceptatie dat menselijke samenlevingen door fasen gaan, die wij hen liever besparen. We zouden ons niet moeten verzetten tegen globalisering, maar we moeten juist uitgaan van lokale situaties en kritisch zijn ten opzichte van ons eigenbelang. Volgens mij het allerbelangrijkste: we zouden onze mentaliteit, onze denkrichting radicaal moeten veranderen en onze persoonlijke waardebeleving moeten verleggen – namelijk van hebben naar zijn. Om niet meer alles te willen bezitten (of zelfs zo ver gaan dat we de tijd willen bezitten), maar leren om ècht onszelf te zijn, onszelf te kunnen herkennen in keuzes die wij maken en rechtvaardige sociale verhoudingen in de samenleving te kunnen scheppen.” “We zouden een les moeten trekken uit de situatie zoals die zich de afgelopen decennia heeft ontwikkeld. En met dat geleerde verder proberen te gaan.” “Als eindconclusie zou ik willen stellen dat we ons niet te veel vanuit ons Westerse denken moeten bemoeien met fenomenen als armoede of, - de economische methode, - overal hetzelfde beleid toepassen. " "Het boycotten van produkten, die vervaardigd zijn in de derde wereldlanden onder omstandigheden, die wij afkeuren, - bijvoorbeeld vanwege kinderarbeid - lijkt mij ook geen goed startpunt om de situatie te verbeteren. Integendeel: de in onze ogen 'misbruikten' kunnen in een slechtere positie komen. Wij hoeven de 'misstanden' elders niet recht te zetten, maar wel ons aandeel in de misstanden op onze wereldbol." "Niet het ‘verbeteren’ van de armoede is belangrijk, maar juist het werken aan een eerlijker verdeling. Van natuurlijke hulpbronnen, van rechten, waarden en belangen, van menswaardigheid en van een mondiaal bewustzijn: van consument naar wereldburger dus.” 1) Eigen toevoeging. Bron: Noreena Hertz, De Stille Overname.
E x per iment
aar de
49
C hristo pher
B aan
6.0 Forum voor globalisering | de website Begin oktober 2003 kwam ik op het idee om ter gelegenheid van mijn eindwerkstuk een kleine website te ontwikkelen, waarin t.z.t. het definitieve werkstuk zou komen te staan. Verder had ik nog niet een bepaald beeld van wat er allemaal op zou moeten komen te staan. In de loop der tijd ontwikkelde dat zich steeds meer, parallel met de inhoudelijke vorderingen van het eindwerkstuk. Het doel dat ik voor ogen had bij het opzetten van deze website, was vooral het creeëren van een plek op internet waar mensen elkaar kunnen inspireren, kunnen discussiêren en over de achtergronden van globalisering kunnen lezen. Verder probeerde ik in het ontwerp en de opbouw van de site zoveel mogelijk een evenwicht te vinden in de hoeveelheid illustraties en de tekst. Regelmatig zocht ik het internet af op zoek naar interessante artikelen, links, essays e.d. en in de loop der tijd begon ik in te zien wat een enorme veelheid aan informatie er eigenlijk al over dit onderwerp was. Ik was dus al lang niet meer 'uniek' of interessant bezig met het kleine forum dat ik opgericht had. In de loop der tijd kreeg ik echter nog regelmatig respons op vragen, stellingen, quotes en enquêtes op de website, wat me erg verraste. Deze bijdragen werkten ook inspirerend voor mijzelf of als aanvulling op de te verwerken informatie voor het werkstuk. Langzamerhand ontdekte ik wat voor een enorm digitaal netwerk er bestaat op het gebied van ontwikkelingssamenwerking, internationale betrekkingen en globalisering. Een netwerk, waar bijvoorbeeld ook Naomi Klein, Noreena Hertz, Benjamin Barber, Anita Roddick en vele anderen bij aangesloten waren...
E x per iment
aar de
50
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
51
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
52
C hristo pher
B aan
'Welvaart, welzijn, waarden... normen?' Wat vind jij essentiële waarden en ‘eisen’ die nodig zijn om een rechtvaardiger samenleving te ontwikkelen? [15 votes total] Thema: Ideeën Actie Onderhandelingen Rechtvaardigheid Respect Kennis Liefde Sociale zekerheid Financiële zekerheid Economische balans Ondernemen Bij jezelf beginnen Bewustzijn Verantwoordelijkheid jezelf en omgeving
Aantal stemmen: 2 1 1 3 2 0 1 0 0 1 1 0 1 voor 2
Percentage: 13% 7% 7% 20% 13% 0% 7% 0% 0% 7% 7% 0% 7% 13%
Vanwege technische beperkingen van deze web poll was het niet mogelijk een eigen antwoord toe te voegen dat niet in dit rijtje stond. Daarom is hij ook eigenlijk niet helemaal compleet. Een beter beeld geeft daarom de enquête.
E x per iment
aar de
53
C hristo pher
B aan
7.0 De enquête: enkele indrukken In maart 2004 heb ik in de twee 12e klassen een enquête gehouden. Daarnaast heb ik een aantal vrienden en familie gevraagd om de enquête in te vullen en was er ook de mogelijkheid om die op de website in te vullen. De essentie van de enquête was zoveel mogelijk de mensen zelf bewust te maken van hun eigen bijdrage aan het globaliseringsproces, waarvan de meesten zich nog niet of weinig bewust waren. De vragen waren vooral persoonlijk van aard. Het moesten vragen zijn die de mensen ècht zouden raken: directe, concrete of gewetensvragen. In totaal hebben ruim 50 mensen de enquête ingevuld, al of niet anoniem. Het voert te ver om hieronder alle antwoorden te gaan opnoemen die in de enquête naar voren kwamen, omdat dit vaak hele verhalen waren, maar ik zal de meest originele en opvallende bijdragen zeker vermelden. Aan de eerste vraag, namelijk wat men voor zich zag als men het woord globalisering hoorde, werd heel verschillend invulling gegeven. Veel mensen dachten natuurlijk in eerste instantie aan economische globalisering of 'het verspreid raken van dezelfde goederen/ levensvisies/ leefstijlen/ culturen over de hele aarde; in andere woorden: de in dit werkstuk genoemde homogenisering. Velen verbonden het woord 'globalisering' ook met 'iets glad maken / vervagen of globaal maken, zonder details'. Hieronder zijn de meest opvallende antwoorden van de verschillende vragen op een rijtje gezet. Dat wil echter nog niet zeggen dat dit ook de gemiddelde antwoorden waren. Je hoort het woord globalisering. Ongeacht of je iets over het onderwerp weet: waar denk je dan aan? Wat zie je voor je? "Een enorme variatie aan culturen en landen, waar onderlinge uitwisseling plaatsvindt van goederen, van talen en gewoontes, zonder dat de 'minderen' afhankelijk zijn van en uitgebuit worden door de 'meerderen' (c.q. de rijken)." "Een kleine wereld, waar alles met alles en iedereen met iedereen te maken heeft." "Grenzen die vervagen, zaken die zich over de hele wereld verspreiden." E x per iment
aar de
54
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
55
C hristo pher
B aan
"Hetzelfde maken van verschillende dingen." "Dat de wereld meer een geheel wordt." "Iets met de aarde." "Iets glad maken, zonder details. Massa zonder nuancering." "De verdeling van arm en rijk." "De bundeling van bepaalde krachten uit verschillende samenlevingen." "Globaal, dus niet specifiek. Dat doet geen recht aan detail, het straalt iets uit van gemakzucht. Zoals het door de Westerse wereld wordt uitgebaat vind ik niet fraai. Zelf handelsbarrières opwerpen en ondertussen de voordelen opdoen van alle rijkdommen die we van de hele wereld hier naar toe halen." "Een negatieve tendens waardoor het typisch eigene van een volk verloren gaat in een wereldwijd omvattende, bureaucratische samenleving." "Contact over de hele wereld." "Gemixte culturen, vrije handel , één wereld." "De ontwikkeling van de wereldhandel, maar ook wereldwijde politieke vraagstukken, zoals terrorisme." "Massa's mensen die los / vast met elkaar verbonden zijn, niet in staat om autonoom te handelen." "Nix; saai, langdradig onderwerp." Is het volgens jou mogelijk een samenleving te creëren waar zoveel mogelijk burgers een zekere mate van welvaart genieten? Zo ja, op welke manier is dat te ontwikkelen? "...Wat ik nooit heb begrepen is dat zgn. 'ontwikkelingslanden' – rijk aan natuurlijke hulpbronnen – nog altijd laten gebeuren dat westerse landen – arm in die zelfde rijkdommen – zoveel weghalen uit hun land en er nauwelijks voor betalen. Collega’s die veel in de ontwikkelingssamenwerking hebben gezeten wijten het aan de corrupte regeringen in de landen zelf. Ik kan/wil het niet geloven. Ik voel me schuldig dat ik in een westers land woon." "Ja, door kennis te delen, eerlijke handel en prijzen te betalen. Mensen de kans te geven om invloed op hun eigen leven te hebben."
E x per iment
aar de
56
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
57
C hristo pher
B aan
"Ja, dat kan. Elke kleine samenleving moet dat op min of meer eigen kracht kunnen. Jaloezie werkt verlammend. Juist individuele, kleinschalige acties geven een gevoel van eigenwaarde, wat een grote rijkdom is." "Ja, als je globalisering langzaam toepast, dan kunnen op een gegeven moment ook de armere landen meekomen. "Ik denk dat dit niet mogelijk is. De wereld leeft al vanaf het begin der tijden in rijk en arm, globalisering heeft het allemaal iets zichtbaarder gemaakt, maar niet erger, denk ik. Ik denk zelfs dat globalisering voor veel mensen ook goed is, ook al leven ze niet in de welvaart die wij kennen. Het is zelfs zo dat er twee à drie eeuwen geleden veel meer armoede was. Dus het is inderdaad waar dat globalisering het verschil groter heeft gemaakt, maar het is ook waar dat een grotere groep welvarender is geworden en dat is goed. Je kan niet willen of verwachten dat iedereen gelijk is." "Tot op zekere hoogte. Voor ons betekent deze 'zekere mate van welvaart' volgens mij wel afzien: van 'overconsumptie' naar 'consumptie'." "Ja, door een zekere sociale zekerheid door te voeren tot de huisdeur." "Nee, omdat mensen altijd individueel naar rijkdom streven." "Door eerlijke handel, en door corruptie en eigenbelang uit te schakelen." "Ik denk niet dat we genoeg hulpmiddelen hebben om iedereen op de wereld rijkdom te laten kennen, maar sociale welvaart is wel voor mensen zonder rijkdom bereikbaar. Heb je wel eens nagedacht over de vraag hoe je zelf aan een “betere wereld” zou kunnen bijdragen / meewerken? "Door bewust te leven. Bewust met je medemens om te gaan. En alle kleine beetjes helpen. Maar ik denk dat we al een veel betere wereld hebben dan een paar eeuwen geleden, alleen weten we nu wat er over de hele wereld gebeurt en zijn er wat zwaardere werktuigen dan alleen maar een zwaard in oorlogen gekomen. Daarom denken wij dat de wereld een stuk slechter is geworden, maar Europa heeft nog nooit in de geschiedenis zolang zonder oorlog geleefd. Dat is tekenend!" "Vaak, maar het is zoeken naar een manier waarop je kan bijdragen, zonder jezelf te verliezen." "Ja, weten wat je eet, wat je koopt, waar en waarvoor je werkt, welke vragen je stelt en welke antwoorden je geeft." E x per iment
aar de
58
C hristo pher
B aan
"Ja, ik wil heel graag les gaan geven aan kinderen in ontwikkelingslanden." "Ik denk dat het veranderen van bepaalde dingen in mijn naaste omgeving belangrijker is en op termijn realistischer dan bijv. het financieel steunen van een ontwikkelingsland." "Ben niet zo idealistisch..." "Ben er bijna continu mee bezig. Naast verantwoordelijkheid voor jezelf en de omgeving is volgens mij ook een zeker bewustzijn belangrijk. En natuurlijk ook concrete hulp bieden in ontwikkelingslanden. Zolang dat maar geen druppel op een gloeiende plaat is." "Ja, door later de politiek in te gaan." "Voor mij is een betere wereld een wereld waarin meer aandacht, tijd en respect voor elkaar is." Heb je er moeite mee dat je het zo “goed” hebt, vergeleken met veel andere burgers of vluchtelingen in ontwikkelingslanden? "Soms voel ik mij schuldig over het feit dat ik mijn pizza niet op kan en hem weg moet gooien." "Hun lot laat mij niet koud, maar ik voel mij ook niet schuldig. Op mijn stuk aarde probeer ik zo bewust mogelijk te leven." "Ja, daar schaam ik me voor, bij tijd en wijle." "Ik heb er vooral moeite mee dat ontwikkelingshulp vaak te maken heeft met het laten gelden van macht en niet altijd met het helpen van een land." "Ik sta er wel bij stil. Probeer door bijv. mijn koopgedrag iets bij te dragen." "Nee, 'goed' is zeer betrekkelijk. Het is makkelijk, maar ik heb ook mijn problemen die juist mijn uitdagingen blijken te zijn." "Ik denk dat het geen zin heeft om ongelukkig te worden vanwege de positie waarin ik mij bevind." "Niet zo leuk om aan te denken." "Soms. Ik probeer er niet zoveel over na te denken. Ik denk dat wij op een andere manier gelukkig of ongelukkig zijn. Wij hebben last van luxeproblemen, maar die kunnen net zo rot zijn als de problemen die mensen in derde-wereldlanden hebben op een andere manier." "Alsof ik mij moet schamen?! Beetje belachelijk." "Nee, geen moeite met mijn eigen situatie; ik heb het wél moeilijk met de situatie in de wereld." E x per iment
aar de
59
C hristo pher
B aan
"Het 'goed' hebben vind ik op zich niet verkeerd. Wel dat ik zo weinig kan doen aan de slechte situatie van anderen!" "Ja, soms best wel. Zeker als je ermee geconfronteerd wordt." Ben je jezelf wel eens bewust dat je in het dagelijks leven óók bijdraagt aan een vorm van globalisering? Zo ja, waar denk je dan aan? "Het denken in Westerse ideeën over de Derde Wereld, terwijl je niets weet over hun cultuur." "Globalisering is voor mij geen concreet begrip. Wel denk ik dat ik door mijn 'zijn' (mijn handelen en gedachten) iets bijdraag aan een groter geheel. En dat voel ik als verantwoordelijkheid naar de wereld en de mensheid." "Ja: op veel producten die ik koop, staat op de achterkant 'Made in China." "Ik bedenk en ontwikkel Europese commercials en communicatie. Het was 50 jaar geleden nog bijna ondenkbaar dat reclame een taal kon worden voor een continent en soms zelfs voor de hele wereld. En dat bespaart een hoop geld waar andere goede dingen mee gedaan kunnen worden." "Ja, en ik heb vooral moeite met de omstandigheden waaronder producten worden gemaakt waar ik in rondloop alsof het niets is..." "Alleen al het feit dat je hier leeft draagt er al aan bij." Op welke manier zou de kapitalistische globalisering volgens jou in een positieve richting ontwikkeld kunnen worden? Wat voor maatregelen zouden we daarvoor moeten treffen? "Door bewustzijnsverandering op individueel en politiek niveau." "Zodra ingezien wordt dat rijkdom niet alleen met het economische, maar ook met het sociale en het ecologische domein te maken heeft." "Als de gedachte achter het kapitalisme losgelaten wordt en er meer bewustzijn komt voor 't grote geheel, dan zou dat wellicht tot nieuwe inzichten en handelswijzen kunnen leiden." "Door winst voor andere doeleinden in te zetten." "Je moet globalisering uitbreiden. Je moet verder gaan dan alleen maar multinationals in de VS, Europa en China." "Het roer om van ego-denken naar sociaal denken. "We zouden een stukje rijkdom moeten inleveren om de hele wereld er op vooruit te laten gaan." E x per iment
aar de
60
C hristo pher
B aan
"Misschien moeten we helemaal niet globaliseren...?" "We moeten proberen een standaard onder de fiets te zetten zodat hij niet omvalt als hij stilstaat." "Hallo zeg! Wat een vraag! Ik denk niet dat je de aard van het beestje kunt veranderen..." "Door rijkdom voor iedereen na te streven, ook in de vorm van kwaliteit van leven." In hoeverre is globalisering voor jouzelf ethisch (on)verantwoord met betrekking tot werkgelegenheid en welvaart in ontwikkelingslanden? (De mensen moeten dan wel zo hard werken onder slechte omstandigheden, maar het houdt ze wel van de straat!) "Ik heb niets tegen een vorm van globalisering waarin we de voordelen die voortkomen uit de rijkdommen die we benutten, eerlijk verdelen, ongeacht het land waar het vandaan komt, ongeacht de cultuur die de mensen die erin wonen, aanhangen." "Kiezen tussen twee kwaden? Ik weet het niet." "Ik denk dat het niet te stoppen is, en dat het uiteindelijk voor iedereen beter is." "De mensen in kwestie zouden geheel zonder werk zitten als er geen globalisering was. Dit werkt hetzelfde als kinderarbeid. Het is er, maar als we het afschaffen hebben ze helemaal geen geld meer. Wat we dus moeten doen is scholen opzetten, de kinderen daar heen sturen en aan de ouders geld geven, of werk geven dat genoeg verdiend. Weet je hoeveel dat kost om dat te realiseren in 1 dorpje in India? Daarvoor moeten wij hier heel lang en hard werken. Ga maar na hoeveel dat dan kost voor het hele arme gedeelte van de wereld. Ik denk dus dat we niet door globalisering af te schaffen of te veranderen veel kunnen aanrichten. Ik denk wederom dat we allemaal (ook de mensen in ontwikkelingslanden) bewust moeten gaan leven." "Ik denk dat fair trade een goede oplossing is." "Als de mensen werken met uitzicht op een betere toekomst, is het wel te verantwoorden." "Zolang er in die landen geen betere ethiek ontstaat, denk ik niet dat het zal veranderen." Opvallend bij de 'toekomstgerichte' vragen in de enquête was overigens dat heel veel van de ondervraagden aan een betere wereld wilden meewerken via concreet ontwikkelingswerk of -hulp. Slechts enkelen gaven het meer gangbare recept van 'bij jezelf beginnen' of geld doneren aan 'goede doelen'. Geen abstract 'gezeur' dus over het ontwikkelen van een duurzame, rechtvaardige samenleving, maar heel concreet zélf in het proces staan en concrete hulp bieden. E x per iment
aar de
61
C hristo pher
B aan
Een veel voorkomende reactie bij de meeste ondervraagden was toch wel dat het onderwerp of de vragen te complex waren en dat men te weinig achtergrondkennis had om goede antwoorden te kunnen geven. Blijkbaar waren de kleine stukjes tekst die ik als inleiding bij de enquête had geplaatst, toch niet genoeg.
E x per iment
aar de
62
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
63
C hristo pher
B aan
Deel IV: Conclusies 8.0 De maakbare wereld / experiment aarde Proglobalisten, of beter kapitalisten, hebben zo vaak als argument voor het verder ontwikkelen van kapitalistische globalisering, dat je eerst de rijke minderheid (economisch) moet laten groeien en dat ze dan vanzelf op een gegeven moment wel werkgelegenheid en mogelijkheden tot groei kunnen bieden aan de arme meerderheid. Maar nog nooit heb ik iemand gehoord over hoe dit er in de praktijk uit zou zien en hoe dit überhaupt realiseerbaar zou zijn. Wanneer zou dit tijdstip van groeimogelijkheid en werkgelegenheid scheppen, aanbreken? Kunnen dergelijke op hebzucht en winst gefixeerde kapitalisten en beleidsmakers ooit nog gevoelens van sociale betrokkenheid of rechtvaardigheid tonen, of is zakendoen ècht alleen maar een kwestie van keihard alle morele obstakels negeren, zelfs als dit ten koste gaat van mensenlevens? Anita Roddick stelt ditzelfde in haar boek 'Trek het je aan': "Zakenmensen en beleidsmakers mogen zich wel haasten om bij zichzelf ontwikkelder emoties dan angst of hebzucht te ontdekken". Een van de meest tekenende en rigoureuze gevolgen van de economische globalisering is de laatste jaren de homogenisering van o.a. de politiek, het sociale leven en cultuur wereldwijd. Daardoor worden culturen en leefstijlen, die anders zijn dan de voorgeschreven 'mantra' van Westers consumentisme, genadeloos onderdrukt en verplicht om braaf de grote massa te volgen en rigoureus hun leefstijl te veranderen. De oplossing: niet meer de kapitalistische 'éénwegs-globalisering' volgen die al het kapitaal naar het Westen toe trekt en een Westerse monocultuur tot gevolg heeft, maar juist een open uitwisseling van culturen, technische kennis en informatie. Een uitwisseling die niet op commerciële doeleinden en ideologieën berust. Waardoor hulp en uitwisseling tussen landen in coöperatieve, vreedzame en wederzijds gunstige relaties met alle volkeren kunnen plaatsvinden. Een cruciaal aspect van de globaliseringstheorie is de theorie van de comparatieve voorsprong. Het idee hierachter is, dat elk land zijn eigen specialisatie in productiegoederen heeft en het alleen die producten 'levert' waarin het een relatieve voorsprong heeft. Zo zijn sommige landen nu gespecialiseerd in enkele producten zoals koffie, suikerriet, woudproducten of hightech-assemblage. E x per iment
aar de
64
C hristo pher
B aan
Theoretisch beschouwd kunnen zij in hun andere behoeften voorzien door met de opbrengsten van die gespecialiseerde export, goederen en diensten te kopen waar de anderen een voorsprong in hebben. In theorie zou dit een enorm positieve inloed hebben op en alternatieve vorm zijn van globalsering, omdat het de grootschalige monoculturele exportsystemen vervangt. Het is echter de vraag of zo'n systeem ooit ook in de praktijk om te zetten is. “Je zou de ontwerpers van dit mondiale experiment het voordeel van de twijfel kunnen geven. Misschien geloofden ze echt dat het systeem de snelle groei zou genereren die werkelijk de armen en het milieu ten goede zou komen. We hebben ze althans keer op keer horen preken: ‘Een opkomend tij tilt alle schepen op.’ We horen het voortdurend van de leiders van de WTO, de Wereldbank en van de meeste regeringsleiders, onder wie president George W. Bush. Maar is het waar?” (uit: Een andere wereld is mogelijk)
De heersende ideologie van het kapitalisme in de afgelopen 50 jaar was 'dat onbeperkte handel en investeringen leiden tot welvaart die uiteindelijk tot democratie zal leiden'. We hebben echter overduidelijk de consequenties van deze ideologie gezien en zijn ermee geconfronteerd. Nu is het tijd om een ideologie op te stellen voor een gezonde, duurzame samenleving, namelijk een die gebaseerd is op lange-termijndoelstellingen. Bedrijven zouden voortaan hun prestaties moeten afmeten aan hun bijdrage op lange termijn tot het welzijn van mensen, gemeenschap en natuur. Op die manier zou er een eerlijker verdeling van de macht kunnen ontstaan onder alle deelnemers van de maatschappij. Een belangrijk aspect van het ontwikkelen van een duurzame, rechtvaardige samenleving is het toepassen van de zgn. tien grondbeginselen, die in het boek 'Een andere wereld is mogelijk' worden genoemd als onontbeerlijke steunpilaren voor alternatieve globalisering. Onderstaand zijn deze tien beginselen op een rijtje gezet: 1. Nieuwe democratie
E x per iment
aar de
65
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
66
C hristo pher
B aan
Dit betekent een omschakeling van overheden die bedrijven dienen naar overheden die mensen en gemeenschappen dienen. Centraal daarbij staat de aansprakelijkheid van het bedrijfsleven. 2. Subsidiariteit Dit houdt in dat beslissingen en activiteiten zoveel mogelijk lokaal moeten worden uitgevoerd, en niet alleen door de overheid en multinationals, zoals dat nu vaak het geval is. Dit geldt ook voor het uitoefenen van bevoegdheden. Daardoor ontstaat er dus een gezaghebbende over een land of een gemeenschap die direct betrokken is bij de consequenties van zijn daden. Kortom: landen krijgen hierdoor meer zelfstandigheid. Ze zijn niet langer afhankelijk van andere exportgerichte economieën en minder kwetsbaar voor inmenging van buitenaf. Dit betekent allerminst isolatie, des te meer de wederzijdse hulp en uitwisseling van o.a. informatie, cultuur en technologie. Kortom: een uitwisseling die niet gebaseerd is op commerciële beginselen. 3. Ecologische duurzaamheid De samenleving zou in principe in de basisbehoeften van de mensen moeten voorzien, zonder daarbij de natuurlijke diversiteit van het leven op aarde aan te tasten. 4. Gemeenschappelijk erfgoed Dit kan worden onderverdeeld in verschillende soorten: Basisbehoeften als water, land, bossen en visgronden: gemeenschappelijk erfgoed waarvan iedereen afhankelijk is. Collectieve scheppingen van onze soort: cultuur en kennis. Aangeboden diensten van de overheid om te voorzien in o.a. volksgezondheid, onderwijs, veiligheid en sociale zekerheid. Veel van deze zaken zijn in de loop der tijd gemonopoliseerd, vercommercialiseerd of geprivatiseerd. 5. Diversiteit De oorspronkelijke diversiteit in bevolkingsgroepen, landschap en cultuur is 'slecht' voor de bedrijfswinst, maar essentieel en onmisbaar voor gezonde, duurzame en vitale samenlevingen. Culturele, biologische, sociale en economische diversiteit zijn ook essentieel voor een waardig, belangwekkend en gezond leven. E x per iment
aar de
67
C hristo pher
B aan
6. Mensenrechten Deze moeten worden gerespecteerd in een rechtvaardige samenleving. 7. Levensonderhoud en werkgelegenheid Ook dit zijn in feite rechten die essentieel zijn voor iedere wereldburger 8. Voedselvoorziening en -veiligheid Door middel van zelfvoorziening van een land op gebied van voedsel wordt de plaatselijke economie meer stabiel. Sleutelbegrippen voor een nieuw voedselsysteem zijn ten eerste zo min mogelijk groteafstands voedselhandel, en ten tweede verminderde afhankelijkheid van dure invoer. 9. Gerechtigheid Ongelijkheid tussen arm en rijk (in en tussen landen) èn tussen vrouwen en mannen, zijn enkele van de grootste bedreigingen voor vrede en zekerheid in de wereld. Er zou dus meer gerechtigheid moeten komen tussen naties en etnische groepen èn binnen die naties. Het grote probleem van het heersende systeem is het feit dat de markten alleen reageren op de wensen van mensen met geld, en geen oog hebben voor de meest elementaire behoeften van mensen die weinig of niets kunnen betalen. 10. Voorzorgsbeginsel Het voorzorgsbeginsel houdt in dat er voorzorgsmaatregelen getroffen moeten worden wanneer een handeling of een product potentieel een wezelijke bedreiging vormt voor de gezondheid van mens en milieu. Een voorbeeld is hierbij het huidige beleid met veiligheidsmaatregelen rond de productie van gentech-voedsel. In de praktijk zou een land al deze beginselen moeten beheersen om een eerlijk aandeel in een duurzame, rechtvaardige samenleving te verwerven. Zelf denk ik dat vooral de beginselen nieuwe democratie, subsidiariteit, diversiteit en gerechtigheid een belangrijke rol spelen bij het toekomstgericht denken over een alternatieve globalisering.
E x per iment
aar de
68
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
69
C hristo pher
B aan
9.0 Leven in een virtual reality Tegenwoordig leven wij in een wereld waarin vooral de kapitaal- en datastromen de 'virtuele' polen van de aarde vormen. Een leven in een virtual reality, waarbij wij ons meer verbonden voelen met een vriend in Oost-Azië of Zuid-Amerika dan met de buurman, door middel van e-mail, videochat, telefoon en andere media... Welke invloed heeft dit proces op onze persoonlijke beleving van essentiële waarden en onze kijk op de werkelijkheid? Ten eerste krijgen we dagelijks het jargon van het Westerse kapitalisme op ons beeldscherm gedicteerd, dat blijft geloven dat de methode van grootschalige hypergroei van een minderheid die miljarden mensen onder het welvaartspeil drukt, onvermijdelijk is en dat uiteindelijk 'de vloedgolf alle schepen op zal tillen'. Dit jargon schenkt slechts aandacht aan de mooie kanten van de samenleving. Het blijft grondig het verband ontkennen tussen de oprukkende bedrijfsglobalisering en verschijnselen als hongersnoden, milieurampen, verstoring van ecosystemen en essentiële natuurlijke bronnen, het verval van sociale zekerheden en -vangnetten, terrorisme, oorlogen en een steeds verder verspreide, commerciële monocultuur. En dat is de vrije, duurzame en democratische wereld die ons ooit is beloofd...? Tot zover het opkomend tij dat alle schepen op zal tillen. Kennelijk tilt het alleen de jachten op, en profiteren de mammoettankers (de massa) er niet van.
Kleinere wereld, grotere invloed... Is de wereld nu groter geworden doordat we er meer van zien? Of kleiner, doordat wat vroeger ver weg was, nu dichtbij lijkt? Dat is natuurlijk maar een kwestie van woorden. Ik denk dat je kunt spreken van een grotere wereld, indien al ons gereis leidt tot een groter bewustzijn van andere culturen, talen, gebruiken en mensen. Maar als we alleen maar bezig zijn onze eigen cultuur, onze kijk op de wereld aan andere culturen op te leggen, dan wordt de wereld benauwend klein. Ik denk dat geloofsextremisme en terroristische daden zeker gevolgen van of een reactie op het opleggen van deze 'monocultuur' zijn. Er valt daarom nog heel wat te leren van andere culturen. Ook luisteren dus, en niet alleen maar spreken... Door niet alleen maar andere gebieden en landen te koloniseren en onze cultuur, levensvisie en geloofsovertuiging aan andere culturen op te leggen, maar een intensieve, nietcommerciële uitwisseling te ontwikkelen van dit alles met behulp van de techniek waar o.a. onze E x per iment
aar de
70
C hristo pher
B aan
huidige kapitalistische globalisering aan te danken is. Zo'n uitwisseling van zowel materiële als immateriële waarden en goederen zou best eens positieve gevolgen kunnen hebben voor de samenleving als geheel. Volkeren en landen zullen zich minder snel buitengesloten voelen van een dergelijk uitwisselingsproces, omdat het niet op commerciële prestaties is gebaseerd en een land dus minder snel kans loopt achter te raken op het geheel, bijv. wat betreft het welvaartspeil. Geen monomaar multicultuur dus... Afstanden tussen plaatsen waar onze kleren, ons voedsel vandaan komen worden de laatste jaren steeds groter: één van de factoren van de kleiner wordende wereld. Paradoxaal genoeg is onze invloed op processen in de samenleving daardoor juist groter geworden. In de vercommercialiseerde samenleving lijkt onze invloed niet meer in politieke betrokkenheid gemeten te worden maar in koopgedrag en aandelen. Zuiver commerciële middelen dus... Om een voorbeeld te noemen van onze groeiende invloed: we hebben vaak geen benul van de omstandigheden waaronder onze kleding gemaakt wordt en welke consequenties dat voor mens, natuur en de samenleving heeft (het oorverdovend zwijgen door bedrijfsglobalisten over de harde consequenties die hun handelen heeft in ontwikkelingslanden). Maar door bijvoorbeeld internet als informatiebron te gebruiken (dit is paradoxaal één van de factoren die de kapitalistische globalisering op gang hebben gebracht), kunnen wij ons goed inlichten over deze conquenties en kunnen wij zelf onze verantwoordelijkheid nemen voor het ontwikkelen van een betere samenleving. Ook zou internet een perfect hulpmiddel kunnen worden om ons meer betrokken te laten zijn bij wereldburgers die bijvoorbeeld voor onze kleding verantwoordelijk zijn. In deze 'global village' schreeuwt de samenleving om èchte ontwikkeling en het goed gebruiken van de technologische hulpmiddelen en de kennis die wij hebben. De verleiding deze te misbruiken en ze als middel tot maximale winst in te zetten, is echter vaak maar al te groot.
E x per iment
aar de
71
C hristo pher
B aan
10.0 Homo economicus: de wereldburger van morgen? De 'homo economicus' is een consument die bij de dag is, weet waar hij verantwoordelijkheid voor draagt en tevens beschikt over alle relevante informatie over wat er te krijgen is. Dit is dan ook een veelgebruikt model bij economische analyses en rekenmodellen. In hoeverre zijn wij een regelrecht product van de kapitalistische maatschappij en in hoeverre hebben wij als consument of als burger nog keuzevrijheid, bijvoorbeeld in het kiezen van een bepaald product? De laatste jaren is er, o.a. door de liberalisering van de handel en de vrije concurrentie, een enorme overvloed aan producten gekomen. De winkels staan tegenwoordig zo vol met producten van dezelfde soort, dat het lijkt alsof er overal ter wereld een overvloed aan is. De veelheid aan merken, huisstijlen en logo's die de laatste decennia explosief het Westen 'veroverd' heeft, stelt tevens onze keuzevrijheid ernstig op de proef. We laten ons vaak leiden door ons automatisme of rolgedrag en we maken vaak keuzes vanuit een begrensde rationaliteit. Een tekenend voorbeeld is het stemhokje: er wordt een appèl gedaan op je keuze-inzicht en je maakt een schijnbaar 'vrije' keuze, die volgens jouzelf je eigen visie vertegenwoordigt. In werkelijkheid is deze keuze maar voor een heel klein deel jouw eigen keuze: begrensd door de muren van het 'stemhokje' en de praktische begrenzingen van de ideologie van een partij laat je je grotendeels leiden door wat er van buitenaf op je af komt. Is dit met recht een samenleving te noemen waar iedereen keuzevrijheid heeft? Hoe staan wij in de toekomst in de samenleving als wereldburger en als consument? Welke keuzes moeten we maken als consument of als wereldburger? Hebben we morgen nog wel dezelfde keuzevrijheid? En hoe kunnen we deze keuzevrijheid ontwikkelen, parallel aan het streven naar èchte welvaart? Hoe kunnen wij in de toekomst leren om ècht onszelf te zijn in keuzes die wij maken, en om ons in deze keuze bewust te zijn van de invloed die wij als consument hebben op het globaliseringsproces? In hoeverre heeft het ontwikkelen van keuzevrijeid met èchte welvaart te maken...? Er lijken tegenwoordig in de samenleving meer vragen hierover te ontstaan dan antwoorden. Het vragen stellen is dan ook uitgegroeid tot een middel om ons bewust te worden van onze invloed in de maatschappij als consument. In een samenleving die zo vercommercialiseerd is, oefent de gemiddelde consument dan ook niet meer zijn macht uit door te stemmen, maar door te winkelen... E x per iment
aar de
72
C hristo pher
B aan
Deze gelegenheid zouden wij in het Westen moeten benutten om door uitoefening van invloed, het TINA-principe te ontkrachten en een collectief 'NEE' te zeggen tegen de onvermijdelijkheid van kapitalistische globalisering.
E x per iment
aar de
73
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
74
C hristo pher
B aan
11.0 De hekken en vensters van morgen Zoveel ideologieën, zoveel denkers en bepleiters; zoveel oorlogen, revoluties, demonstraties, aanslagen. Daarnaast de technologische ontwikkelingen, de complexer wordende samenleving, de kleiner wordende wereld. We experimenteren dat het een lieve lust is... In wezen is onze geciviliseerde welvaarts- en kenniseconomie lang niet alleen het resultaat van het globaliseringsproces. Andere belangrijke factoren die meespelen zijn o.a. liberalisering van de handel, technologische ontwikkelingen, het oprukkende marktmechanisme, en daardoor ook een bepaald bewustzijn: de mantra van het kapitalisme. (En verder natuurlijk alle in dit werkstuk genoemde factoren en consequenties). Dit bewustzijn, deze kapitalistische mantra houdt ons voor dat we als samenleving enorm geprofiteerd hebben van de mogelijkheden (de vensters) die globalisering ons biedt en dat de 'mondiale' welvaart daardoor alleen maar gegroeid is. Welvaart? Ja, materiële welvaart, waardoor een aantal van de meest esentiële waarden en behoeften in ons leven onder druk zijn komen te staan, zoals rust en stilte, harmonie, respect, zorg en aandacht. Vooral in de Westerse landen, waar we van de meeste materiële snufjes zijn voorzien, wordt de ontbering van deze waarden steeds zichtbaarder, zonder dat wij eigenlijk weten wat ze precies inhouden. Inmiddels zijn we op een punt in de samenleving aangekomen waarin we beseffen dat een alternatief voor kapitalistische globalisering al lang geen illusie meer is en dat deze vorm van globalisering lang niet onvermijdelijk meer is. De andersglobalisten zijn inmiddels uitgegroeid tot een sterke, georganiseerde tegenhanger van de kapitalisten en vertegenwoordigen talloze belangengroepen met oorspronkelijk ver uit elkaar liggende ideologieën en met één kern-ideologie. Namelijk het willen omzetten van het huidige commerciële systeem naar een systeem en een wereldorde die reeële menselijke behoeften, behoud van ecosystemen en culturele diversiteit voorop stelt. Een systeem dat niet gefixeerd is op uitbuiting, concurrentie en winstbejag op korte termijn. Globalisering heeft de immense potentie om de wereld veel goeds te brengen, maar werkt nu nog hardnekkige economische ongelijkheid in de hand. Volgens mij is het al ruim tijd om de mensheid in de gelegenheid te stellen om een èchte rechtvaardige vorm van globalisering te ontwikkelen. Een vorm waarbij niet slechts kapitalistische perspectieven en corruptie overheersen en die ruimte geeft aan culturele diversiteit, rechtvaardigheid en andere in dit werkstuk genoemde grondbeginselen die belangrijk zijn voor een duurzame samenleving. E x per iment
aar de
75
C hristo pher
B aan
Wat ik onder andere met dit werkstuk heb willen bereiken, is het bewust laten worden van de lezer over de kansen, de mogelijkheden die globalisering in potentie heeft, maar tot nu toe niet waar kan maken. En over de manier waarop een alternatieve vorm van globalisering in de toekomst in de praktijk omgezet kan worden. Daarvoor zou er allereerst een universele maat voor welvaart, vrijheid en democratie moeten komen, zodat er geen spraakverwarring meer hoeft te ontstaan en de werkelijke problemen in de maatschappij meer zichtbaar worden. Pas dan zou je kunnen beginnen te denken over het omzetten van de ideeën van de vele 'anders'-globalisten en -denkers in de praktijk. En parallel daaraan zou je kunnen denken aan een democratisch, mondiaal bestuur, bijvoorbeeld geleid door de VN, dat met reeële maten de omstandigheden meet en de consequenties van zijn daden durft in te zien. Een begin is er al: o.a. de comissie voor de Sociale Dimensies van Globalisering, ingesteld door de VN, houdt toezicht op de consequenties van globalisering en brengt regelmatig rapporten uit over de toestand van welvaart, gezondheid en rechtvaardigheid in de wereld. Via deze weg, denk ik, is het zeker niet utopisch meer als we spreken over vormen van beleid om globalisering een andere wending te geven. En daarvoor is niet alleen een gouvermentele organisatie als die van de VN nodig. Ook wij moeten als wereldburger beseffen dat wij wel degelijk macht kunnen uitoefenen en onze stem kunnen laten gelden in deze steeds kleiner wordende wereld waarin grenzen lijken te vervagen.
E x per iment
aar de
76
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
77
C hristo pher
B aan
12.0 Nawoord Het werken aan dit werkstuk heeft, vooral in de laatste, meest intensieve periode, een enorme invloed gehad op mijn gedachten die ik over globalisering had. Over globalisering als katalysator voor het ontwikkelen van een duurzame, gezonde samenleving, maar ook als middel om als mensheid meer over andere culturen, levensvisies en wereldburgers te weten te komen en ervan te leren. Ik vond het uiteindelijk heel leerzaam en inspirerend om over zoveel verschillende standpunten over globalisering te lezen, over zoveel mensen die op hun eigen manier invulling geven aan het werken aan een betere wereld en allemaal denken het op hun eigen - en dus beste - manier te kunnen realiseren. Het thema was voor mijzelf een soort doolhof in het maaiveld, waar ik soms met mijn hoofd bovenuit moest steken om te zien welke kant het nu weer op ging... Langzamerhand begon ik in te zien hoeveel er bij dit thema komt kijken en hoe complex het hele thema eigenlijk is. Regelmatig had ik het gevoel van 'waar ben ik nu weer aan begonnen?'. Wat ik van het werken aan dit eindwerkstuk heb geleerd, is vooral een veel scherper omlijnd en overwogen standpunt in het globaliseringsdebat en een beter zicht op de keuze van andermans standpunten. Ook ben ik mij veel bewuster gaan bezighouden met de manier van 'omgaan met welvaart', die ik tijdens mijn stage bij Stichting Echte Welvaart leerde kennen. Zo sta ik tegenwoordig veel meer stil bij bepaalde keuzes die ik in het dagelijks leven maak en stel mezelf regelmatig de vraag in hoeverre deze keuze wordt bepaald door omgevingsfactoren, materiële beperkingen of dat het ècht een vrije keuze is. Door in de loop van een aantal maanden aan dit eindwerkstuk te werken, is het begrip globalisering voor mijzelf van een nietszeggend, abstract begrip tot een concreet (maar ingewikkeld), levend thema geworden dat voor mij o.a. een instrument is geworden om betrokken te zijn bij keuzes die in de maatschappij worden gemaakt, bij arbeiders in ontwikkelingslanden en om meer van andere culturen te leren.
E x per iment
aar de
78
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
79
C hristo pher
B aan
13.0 Bronnen / secundaire literatuur / links 13.1
Internet
1. 2.
Global Info: Achtergrondartikelen over de globalisering http://www.globalinfo.nl/ OneWorld: informatiepunt op het internet over internationale samenwerking, mensenrechten en het milieu. http://www.oneworld.nl/ De website van Stichting Echte Welvaart (een ebthousisate organisatie die mensen de vraag stelt: wat is echte welvaart eigenlijk en hoe kunnen we een wereld creeëren waarin zoveel mogelijk èchte welvaart genoten wordt?) http://www.echtewelvaart.nl Nologo.org http://www.nologo.org Michaelmoore.com http://www.michaelmoore.com Bron van adbusters posters: https://secure.adbusters.org/orders/posters/#top De website van de organisatie voor sociale driegeleding: http://www.driegeleding.org/ www.samenvattingen.scholieren.nl: een scriptie /samenvatting van een student over het boek “De stille overname” van Noreena Herz Samenwerkingsproject tussen Ode Magazine en Lemniscaat uitgeverij: http://www.globalisering.com Belgisch tijdschrift over ontwikellingssamenwerking, internationale conflicten en diepgaande kritiek op bijv. globalisering: http://www.mo.be Een systematisch overzicht, met enkele vragen en antwoorden over globalisering: www.marxist.com/Globalsation/ Website van het International Forum on Globalisation: een alliantie van gerenommeerde schrijvers: www.ifg.org De website van Stichting Global Society, een groep die zich vooral richt op jongereneducatie van globalisering: www.stichtingglobalsociety.org/ www.risq.org: een digitale denktank over sociale maatschappelijke kwesties die regelmatig artikelen publiceert en het debat over globalisering wil stimuleren. www.globalisationguide.org: een overzichtelijke en toegankelijke waar concrete vragen en antwoorden over globalisering staan. Wereldkaaren, statistieken en grafieken over de toestand in de wereld op gebied van vrijheid en democratie; een onderzoek gepubliceerd door het Freedom House in New York: www.freedomhouse.org
3.
4. 5. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.
E x per iment
aar de
80
C hristo pher
B aan
13.2
Literatuur
1. 2. 3. 4. 5.
Klein, N., No Logo, Lemniscaat Rotterdam, 2001 Barber, B.R., Jihad vs. McWorld, Lemniscaat Rotterdam, 2002 Singer, P. Eén wereld, ethiek in een tijd van globalisering, Lemniscaat, Rotterdam, 2003 Klein, N., Dagboek van een activiste, Lemniscaat Rotterdam, 2002 International Forum on Globalisation, Een andere wereld is mogelijk, Lemniscaat Rotterdam, 2003
6. 7.
15.
Moore, M. Stupid White Men, Amerika onder George W. Bush, Lemniscaat, Rotterdam, 2003 Berg, N. v.d., Praktisch Idealisme, handboek voor de beginnende wereldverbeteraar, uitgeverij Podium, 2003 Shiva, V., De armoedige levensvisie van het rijke Westen, (uitgeverij: onbekend) Hertz, N., De Stille Overname, globalisering en het einde van de democratie, uitgeverij Contact Amsterdam, 2002 Roddick, A., Trek het je aan, wat je weten moet over globalisering, Lemniscaat Rotterdam, 2003 Jan de Vries, Jan Willem Biekart en Paul Basset, Echte Welvaart?, uitgave van Stichting Echte Welvaart, 2001 De Kroon op het werk, de rol van leerprocessen in het streven naar een duurzame samenleving, essaybundel in het kader van het programma “Leren voor Duurzaamheid, een uitgave van NCDO, 2002 Thijs de la Court, Tina en de melk, zuidelijke perspectieven op duurzaamheid in Nederland, uitgave van Ministerie van VROM, 2002 e e Barrez, D. Ik wil niet sterven aan de 20 eeuw, Over leven in de 21 eeuw, uitgeverij Globe Barrez, D. De wereld, een gebruiksaanwijzing - Globalisering voor beginners, uitgeverij Globe
13.3
Artikelen en brochures
1. 2.
Friedmann, T.L, Bush begrijpt terrorisme niet, Volkskrant, 4 oktober 2003 Burghoorn, A. “Handel kan niet vrij genoeg zijn", interview met filosoof Johan Norberg, Volkskrant, 4 oktober 2003 Mark, P.v.d., Jan Pronk:”De positie van mensen in ontwikkelingslanden is verslechterd”, Hivos Magazine juni 2003, no.2 Onbekend, Forum Jihad vs. Mc World, Motief, november 2001
Kritische Reeks:
Overige:
8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.
3. 4.
E x per iment
aar de
81
C hristo pher
B aan
5.
Diverse artikelen uit het tijdschrift Onze Wereld, magazine over globalisering, duurzaam ondernemen en ontwikkelingssamenwerking. o Bruno v.d. Dussen, Roven, ruilen, associëren, Dynamisch Perspectief, 2002 N 1. Div. Schrijvers, De waarde van echte welvaart, uitgave van Stichting Echte Welvaart (brochure). Een aantal artikelen van OneWorld, een digitale nieuwsbron met aandacht voor internationale ontwikkelingen op o.a. economisch, politiek en sociaal gebied. Auteurs: div. http://www.oneworld.nl Winkler Prins Enceclopedie: “Globalisering, definitie” Janssen, R.: Zin en onzin van de globalisering, NRC, 21 juli 2001 Lenaerts, J: De tijd bewonen, www.globalinfo.nl, 26 maart 2004 Barrez, D, Het Gezicht van de Globalisering, over wereldburgerschap in onze globaliserende wereld, Risq.org, 30 december 2003 Barrez, D, We moeten onze welvaartsmachine beschermen?, www.ikwilniet.org, april 2004 Barrez, D, ‘De verhandeling van rijkdom en armoede – we moeten de economie democratiseren’ – waarvan gaan we morgen leven?, www.ikwilniet.org, januari 2004 Onbekend, Vrijheid en democratie nemen wereldwijd toe, 22 december 2003, oneworld.nl Onbekend, Globalisering: kent geen grenzen, uitgebreide en overzichtelijke scriptie van een Belgische student, www.users.pandora.be/wost/sites.html Bronnen van alle gebruikte quotes en citaten: diverse van de bovengenoemde boeken, artikelen en websites. Kamp, J. Het merk India, Ode Magazine, april 2004 Bello, W. Economische groei China niet het succes van globalisering, Oneworld, 6 april 2004 Onbekend, ‘Vrijheid en democratie nemen wereldwijd toe’, Oneworld.nl, 22 december 2003 Novib (Oxfam Netherlands), Meten met twee maten; globalisering, handel en armoedebestrijding, brochure van Novib in het kader van het project ‘Make trade fair’, maart 2002
6. 7. 8.
9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.
13.4 o o o o o o
Fotoverantwoording Voorpagina (foto van de aardbol): NASA, 2003, (rechtevrije foto), www.nasa.gov Blz. 4: ©Loesje, www.loesje.nl Blz. 16: ©Naomi Klein, www.nologo.org Blz. 22: ©Loesje, www.loesje.nl Blz. 25: ©Anita Roddick, mettoestemming overgenomen uit haar boek ‘Trek het je aan.’ Blz. 27: ©Loesje, www.loesje.nl
E x per iment
aar de
82
C hristo pher
B aan
o o o o o o o o o o o o o
Blz. 30: foto uit Trouw (oktober 2003), van een artikel over de foto-expositie ‘Noorderlicht’ met als thema globalisering. Blz. 34: ©2003, Christopher Baan Blz. 37: ©2004, Christopher Baan Blz. 39: ©2004, Christopher Baan Blz. 40: © Loesje, www.loesje.nl Blz. 45 & 47: ©2004, Christopher Baan Blz. 50 & 51: ©2004, Christopher Baan Blz. 65: © Loesje, www.loesje.nl Blz. 69, foto © Anita Roddick, met toestemming overgenomen uit haar boek ‘Trek het je aan’. Blz. 74: ©2004, Christopher Baan Blz. 77: foto overgenomen uit het boek ‘Gandhi’, uitgeverij Sirius & Siderius, 1983 Blz. 79: ©2003/ 2004 ...(?), foto van de reis van Peter Bom door Mali. Foto achterpagina: bron onbekend.
E x per iment
aar de
83
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
84
C hristo pher
B aan
Deel V: Bijlagen 14.0 Artikel over welvaart in de wereld Vrijheid en democratie nemen wereldwijd toe
wereldbevolking) 'gedeeltelijk vrij' met beperkte
22 december 2003
burgelijke rechten en 49 landen (2,2 miljard mensen, 35 procent) zijn 'niet vrij'.
Ondanks terreur en hardnekkige conflicten in bepaalde delen van de wereld, leven steeds grotere groepen
Paria's
mensen in vrijheid en democratie. Dat concludeert de
Tot het 'slechtste van het slechtste', waar de
Rechtenorganisatie Freedom House in New York in
rechten ernstig worden geschonden, behoren
haar jaarrapport.
Cuba, Libië, Birma (Myanmar), Noord-Korea, Saudi-Arabië, Sudan, Syrië en Turkmenistan, en
Er is het afgelopen jaar duidelijk vooruitgang geboekt in
de twee paria-regio's Tsjetsjenië (Rusland) en
de wereld, stelt het onderzoek, ondanks het feit dat
Tibet (China).
sommige landen, met name in Centraal-Azië, de strijd
Hoewel de studie constateert dat er nog weinig
tegen het terrorisme gebruiken om de burgervrijheden
vrijheid wordt aangetroffen in landen met een
aan banden te leggen.
moslimmeerderheid, bestaat er geen verband
De wereld doet als het ware twee stappen vooruit en
tussen de islam en onderdrukking. De helft van
één achteruit: 25 Landen kennen meer vrijheid en
de 1,5 miljard moslims in de wereld leven onder
democratie, 13 landen maken een terugval.
een democratisch gekozen regering, zoals in
De organisatie telt aan het einde van dit jaar 88 landen
Bangladesh, India, Indonesië, Nigeria en Turkije.
die als 'vrij' kunnen worden bestempeld. De 2,8 miljard mensen die in die landen wonen (44 procent van de
Verrassend is dat van de 88 'vrije' landen er 38
wereldbevolking), genieten een breed scala aan
aangemerkt kunnen worden als arm, met een
rechten. Volgens Freedom House zijn 55 landen (met
gemiddeld inkomen per hoofd van de bevolking
1,3 miljard mensen
van minder dan 3.500 dollar per jaar.
E x per iment
ofwel
aar de
21
procent
van
85
de
C hristo pher
B aan
democratie en de daarvoor in het leven Motor van ontwikkeling
geroepen instituten de beste garantie is tegen
'Algemeen wordt aangenomen dat arme landen geen
onderdrukking.
democratische systemen in stand kunnen houden,' zegt
Van de 192 landen wereldwijd worden er in 117
directeur Jennifer Windsor van Freedom House. 'Maar
democratische
verkiezingen
onze gegevens tonen aan dat in tientallen arme landen
hoewel
al
democratie niet afhankelijk is van ontwikkeling. In feite
'vrijheidsscore'
suggereren onze bevindingen juist dat vrijheid de motor
behoorlijke politieke ruimte en mediatoegang
kan zijn van ontwikkeling.'
voor de oppositiebewegingen.
Het onderzoek heeft de vrijheden bekeken zoals
Van de 109 landen die 31 jaar geleden geen
individuen die ervaren. Die vrijheden hebben politieke,
vrijheden kenden, zijn er nog slechts 13 'niet
burgerlijke,
vrij'.
educatieve,
culturele,
ethische,
niet
die
hebben,
Daaronder
gehouden.
landen
een
kennen
En hoge
ze
wel
Birma,
Tsjaad,
China,
Republiek
Congo,
Cuba,
economische en religieuze dimensies. Freedom House
Democratische
stelt dat de rechten van mensen ernstig kunnen worden
Equatoriaal Guinee, Irak, Libië, Noord-Korea,
beknot zowel door de overheid als door terroristen of
Rwanda, Saudi-Arabië, Somalië en Vietnam.
gewapende groepen. Reageer op dit artikel: het gaat veel beter Andere bevindingen
met de wereld dan we denken!!
Freedom House doet al 31 jaar onderzoek naar vrijheid en democratie. Uit de gegevens van al die jaren blijkt
Hans Hesseling schrijft:
dat 'vrijheid' een relatief nieuw begrip is voor veel
"Verrassend dat Palestina niet staat bij de
landen. Van de 192 staten in de wereld, hebben slechts
landen waar het minste vrijheid zou heersen. Of
24 landen (12,5 procent) altijd vrijheid gekend. Voor 44
bestaat Palestina niet in de ogen van het
landen is vrijheid een goed dat pas de laatste 15 jaar is
onderzoeksbureau. De enige optie voor vrijheid
verworven.
schijnt overigens te zijn verkiezingen en geld. Aan allerlei andere waarden voor een werkelijk
Opvallend is dat als landen eenmaal aan de vrijheid
vrij bestaan wordt voorbij gegaan (respect voor
hebben geroken, ze die zelden weer opgeven.
andere levensovertuigingen, zoals van moslims
Geconcludeerd kan worden dat de ontwikkeling van de
of socialisten, minder waarde hechten aan
E x per iment
aar de
86
C hristo pher
B aan
alleen maar geld -er zijn dus andere waarden voor een
In het artikel wordt duidelijk uiteen gezet dat
betere samenleving, als solidariteit gelijkheid e.d.- , vrije
steeds meer landen vrijheid genieten, maar dat
keuze om de natuur voor de toekomst te behouden, om
wil allerminst zeggen dat het dan per definitie
mondiaal landen voor het gerecht te dagen enz).
ook beter gaat met "de wereld"! In het artikel lijkt
Kortom het is duidelijk waar dit onderzoek vandaan
vrijheid bijna alleen maar gedefinieerd te worden
komt, van een land dat te vuur en te zwaard (alleen zij
door mediatoegang en vrijheid van politieke
hebben het recht het zwaard te hanteren!) zijn
meningsuiting en -ruimte. Bovendien is het wel
levensvisie (en die democratie noemt) wil opleggen aan
heel
landen en volkeren die er anders over denken. Een
onderzoeksbureau dit heeft gepubliceerd: een
goede definitie van 'vrijheid' lijkt mij hoogstnoodzakelijk,
standje propaganda van de hoogste plank! Ze
ook al leef ik in een z.g. vrij land, waar met het uur de
gaan zelfs zo ver dat ze India, Indonesië,
mogelijkheden voor de minder bedeelden om zich 'vrij'
Bangladesh,
te ontwikkelen verder beknot worden en de Mobergs
"democratische" staten zien. Is er in India een
telkens meer van die 'Amerikaanse vrijheid' toebedeeld
greintje democratie te bespeuren? Misschien
krijgen."
wel een democratisch gekozen regering of een
Christopher Baan: schrijft:
deel daarvan, maar dat heeft dan in dat verband
"Met een de stelling dat het veel beter met de wereld
ook niets met vrijheid of welvaart te maken...
gaat dan we denken, ben ik het absoluut oneens. De
Kortom: dit artikel zegt mijn inziens allerminst
suggestie dat vrijheid en onvrijheid steeds extremere
iets over de werkelijke, realistische situatie in de
vormen aan gaan nemen, klopt zeker. Dat is toch
wereld. Vrijheid betekent nog allerminst welvaart
eenmaal
of geluk. En "onvrijheid" hoeft ook nog geen
ook
globalisering:
een
gevolg
de
"ver-extremisering"
van
de
oprukkende van
de
duidelijk
dat
Nigeria
een
en
Amerikaans
Turkije
als
armoede te betekenen."
samenleving, verschillen worden steeds groter, de armen
worden
steeds
afhankelijker
van
de
multinationals, enz...
Met toestemming overgenomen van: http://www.oneworld.nl/p_ne_re.asp?BerichtID=2854 ©2003 OneWorld.nl
E x per iment
aar de
87
C hristo pher
B aan
15.0 Forum voor globalisering | het forum Topic: Globalisering onomkeerbaar From: Monkeyman
Date: Sat Feb 14 2004
Het fenomeen globalisering is een natuurlijke, te verklaren en logische stap in de wereld waarin wij leven. Gebaseerd op onze instincten (´de mens is een economisch wezen´) en behoeften. Om te overleven hebben we eeuwen van alles gedaan om in onze behoefte te voorzien, en dat doen we nu nog, alleen moeten we nu de stap maken om ook aan anderen te denken. Het hele proces is onomkeerbaar, maar kan wel op koers worden gehouden. En dat moet in een zo vroeg mogelijk stadium gebeuren om niet een oneerlijke koers te varen. De problemen zijn duidelijk waarneembaar. Oneerlijke handelsregels en exportdumping. Onevenwichtige handelsorganen als de wto en de wereldbamk die de economische dynamiek in de wereld verstoren met verdragen als GATS. Enorme cultuurverschillen. Gebrek aan kapitaal. Corrupte overheden enz. Maar ook ecologische problemen als verzilting en verwoestijning. Op zich zijn het geen onoverbrugbare problemen, alleen vergt het een werk dat een enorm risico met zich meebrengt. Landen die op dit moment aan de winnende kant staan, staan daarom niet te popelen om hun positie op te geven. Alleen met vertrouwen is een verandering haalbaar, maar zoals de wereld nu op elkaar reageert is het vertrouwen ver te zoeken. Oorlogen, uitbuitende multinationals, een enorme kloof tussen arm en rijk die blijft groeien en weinig respect zorgen niet voor een evenwicht dat zo belangrijk is. Alleen eenheid, evenwicht en respect kunnen ervoor zorgen dat de wereld tot een geheel groeit zonder misvormd te zijn. Instanties als de VN kunnen hierin in mijn ogen een belangrijke rol spelen, maar moeten meer open zijn om het vertrouwen te vergroten. Het vertrouwen in de mensheid zal niet snel de benodigde hoeveelheid aannemen, maar is mogelijk. Beginnend op lokaal niveau, groeiend naar mondiaal niveau. Het is mogelijk om dit omonkeerbare proces met z’n allen in de goede richting te duwen. De vraag is alleen of we sterk genoeg zijnHet gehele proces drijft in mijn ogen echter meer op onze instincten van overleven, het´survival of the fittest´, dan op ons gevoel.. Wordt het daarom niet eens tijd om dát te veranderen? Het is onzin om dit hele proces stop te zetten, grenzen te sluiten.
E x per iment
aar de
88
C hristo pher
B aan
From: Christopher Baan.........................................................................................Date: Sat Apr 10 2004 Globalisering is volgens jou weliswaar onomkeerbaar, maar het zou ook alles behalve goed doen als we het proces rigoureus zouden omwenden. Het langzamerhand bijsturen van dit proces is volgens mij dan ook een veel betere oplossing, oftewel beter de balans proberen op te maken. Tussen de profiteerders in de maatschappij en de mensen waarvan geprofiteerd wordt. Je hebt het over het bijsturen van het proces in een vroeg stadium? Volgens mij is globalisering al eeuwen aan de gang Wellicht niet in zo’n extreme vorm, maar toch... Enorme cutuurverschillen? Wat is daar mis mee? Kunnen we daardoor niet juist van elkaar leren als wereldburger? Ooit gehoord wat Gandhi zei? “Ik wil niet dat mijn huis een vesting wordt en mijn ramen dichtgespijkerd zijn. Ik wil dat de culturen van alle landen vrijuit rond mijn huis kunnen waaien. En ik weiger mij omver te laten waaien door één van hen.” Gebrek aan kapitaal? Ik las laatst in het tijdschrift “Onze Wereld” dat er in principe meer dan genoeg is aan natuurlijke hulpbronnen, kapitaal en voedsel. Dat het slechts een kwestie was van een eerlijker verdeling en minder verspilling in het Westen. In je stellingname dat er in de wereld van tegenwoordig meer vertrouwen, evenwicht, eenheid en respect ontwikkeld zou moeten worden, kan ik me helemaal vinden. Of we multinationals dit vertrouwen op kunnen leggen, vraag ik me echter af. Klinkt erg utopisch... Verder lijkt het er aan de ene kant sterk op dat onze samenleving weer terug gaat naar zijn primitieve oorsprong: oftewel de darwinistische levenswijze van de “Survival of the fittest”. Het is “eten of gegeten worden”. Aan de andere kant heeft het globaliseringsproces onze samenleving zo complex gemaakt, dat het proces ons zo langzamerhand boven onze pet gaat... Ik lees de laatste tijd steeds meer over de link tussen Gandhi en het globaliseringsproces. Volgens mij is dit een tak van de globalisering waar weinig over bekend is. Heeft Gandhi niet ook een vorm van globalisering bedreven? Oftewel een uitwisseling van culturen, levensvisies en geloofsovertuigingen? Ook een stukje wat ik laatst las over globalisering gezien vanuit het boeddhistische perspectief, vond ik erg verrassend. Vragen als "in hoeverre is globalisering een vorm van lijden?" worden daarbij gesteld. Een onontgonnen gebied....? (Bron: www.globalisering.cjb.net) E x per iment
aar de
89
C hristo pher
B aan
16.0 Stageverslag bij Stichting Echte Welvaart Stichting Echte Welvaart Niasstraat 1, 3531 WR Utrecht T 030 29 199 31 | F 030 29 199 98 E
[email protected] I www.echtewelvaart.nl
16.1 Inleiding | stagekader
Wat betekent welvaart voor jou en welke welvaart wens jij Nederland, of zelfs de wereld toe? Dat is één van de vragen die Stichting Echte Welvaart aan burgers wil stellen om zich bewust te maken hoe ze meer dan alleen materiële welvaart kunnen ontwikkelen. Echte Welvaart wil de dialoog aangaan met burgers om zich actief in te zetten voor een “waardenvolle” samenleving en wil rammelen aan vanzelfsprekendheden door steeds maar vragen aan mensen te stellen. Deze en nog veel meer doelstellingen inspireerden me uiteindelijk om meer van deze stichting te weten te komen en er stage te lopen. Aanvankelijk erg abstracte begrippen, zijn me in de loop van de twee weken langzamerhand duidelijk geworden. Stichting Echte Welvaart richt zich grotendeels op het organiseren van projecten als bijvoorbeeld conferenties en workshops om mensen bij elkaar te brengen die zichzelf en anderen de vraag stellen: wat is échte welvaart nu precies voor jou en welke waarden zullen in een welvaartssamenleving domineren, die verder gaat dan geld alleen? De stichting wil expliciet niet met dezelfde strategie werken als bijvoorbeeld andere natuur- en milieu-organisaties, die juist handelen om grotere invloed te krijgen en met overheden en bedrijven te lobbyen. De strategie van Echte Welvaart is echter om mensen actief te laten worden door zichzelf bewuster vragen te stellen en door mensen met elkaar in contact te laten komen. (Verderop in dit verslag zal dieper worden ingegaan op de precieze activiteiten die momenteel lopen).
16.2 Stageverwachtingen Via de website van Echte Welvaart die ik van een broer aangeraden kreeg, kwam ik op het spoor van de organisatie waar ik uiteindelijk een enorm leerzame en onvergetelijke stage zou lopen. De originele vormgeving van de website, de inspirerende teksten en de communicatiestrategie van Echte Welvaart
E x per iment
aar de
90
C hristo pher
B aan
leidden er uiteindelijk toe dat ik, mede vanwege de nieuwsgierigheid, wat meer over deze organisatie te weten wilde komen. Dit gebeurde dan ook, in de vorm van een stage... Van tevoren had ik eigenlijk nauwelijks verwachtingen bij deze stage, de vorm ervan en wat voor soort opdrachten ik zou krijgen. Een grote verrassing was het feit dat ik van tevoren gevraagd werd wat voor soort opdrachten ik graag zou krijgen. Een belangrijk motief bij het zoeken van een stageplaats bij Echte Welvaart, was vooral mijn interesse in thema’s als globalisering, welvaart en vrijheid. Parallel daarmee liep natuurlijk ook globalisering als thema van mijn eindwerkstuk. Daarnaast sprak de aanpak, strategie en visie op duurzaam ondernemen van Echte Welvaart mij erg aan en was ik vooral nieuwsgierig naar de manier waarop de stichting deze ideeën concretiseerde in inspirerende projecten.
16.3 De stageplaats Maatschappijvernieuwend Het doel van Echte Welvaart is om mensen bewust te maken hoe ze èchte welvaart kunnen combineren met een duurzame samenleving, een welvaart die verder gaat dan geld en rijkdom alleen. Dit willen ze bereiken door met mensen heel direct de dialoog aan te gaan, bijvoorbeeld over “wat hen raakt aan biodiversiteit”. Een belangrijk gezichtspunt wat hierbij toepgepast wordt is de zgn. “bewustmakende ontwikkelingssamenwerking”; ook wel de gebruikte slogan “Leer me om te gaan met de wereld, in plaats van te vertellen hoe ze in elkaar steekt.” Of iets in die trant. Een uitspraak die te vergelijken is met het spreekwoord: “Don’t give me the fish, but learn me how to fish”. Het bewustmaken van mensen of het mensen met elkaar in contact laten komen, gebeurt vooral bij projecten als conferenties, workshops en digitale fora. De aanpak van Echte Welvaart lijkt op het eerste gezicht erg kleinschalig en binnenlands gericht, maar uiteindelijk zal de bewuste wereldburger enorme veranderingen op maatschappelijk en sociaal niveau teweeg kunnen brengen, zo is de visie van Echte Welvaart. Echte Welvaart is dan ook expliciet geen standpuntenorganisatie, die maar zoveel mogelijk mensen wil beïnvloeden en bepaalde visies wil opleggen.
E x per iment
aar de
91
C hristo pher
B aan
Begin 2000 begon Echte Welvaart als een campagne onder de vlag van Stichting Natuur & Milieu. Naar aanleiding van een soort schaarste van een aantal essentiële waarden in onze samenleving, die door een aantal mensen werd gevoeld, hebben enkele mensen het initiatief genomen deze behoefte uit te werken tot een concreet vraagstuk. Dit vraagstuk kreeg onder invloed van Natuur & Milieu vooral een economisch tintje: men wilde bepaalde milieubelangen meer aandacht geven in het economisch krachtenveld. Door middel van de campagne Echte Welvaart wilde men meer bekendheid geven aan dit vraagstuk. Echte Welvaart wil vooral maatschappijvernieuwend werken in de perifere zone van de maatschappelijke organisaties. Nadat Echte Welvaart drie jaar als campagne veel successen had geboekt en bekendheid had gekregen, had men behoefte zelfstandig verder te gaan, omdat hun doelstellingenen gezichtspunten steeds sterker afweken van de beginselen die Stichting Natuur & Milieu hanteerde. Men wilde veel meer de nadruk leggen op het bewustmaken van mensen en het stellen van vragen. Persoonlijke vragen, die mensen ècht zouden raken. Men is toen zelfstandig verder gegaan als stichting. Deze loskoppeling heeft uiteindelijk veel goede gevolgen voor Echte Welvaart gehad en heeft verdere groei mogelijk gemaakt. De doelstellingen van Echte Welvaart zijn veranderd toe ze, begin 2003, een stichting werden. Vooral belangrijk bij deze doelstellingen waren de communicatiestrategie en het opbouwen van een netwerk van zowel NGO’s als particulieren. Ook het agenderen van verschillende vraagstukken, èn het verwerken van het principe “DOEN, LEREN, TONEN” (meer hierover op www.echtewelvaart.nl) speelde een rol bij de doelstellingen. Daarnaast wil Echte Welvaart het sociale klimaat zodanig beïnvloeden, dat er voor waarden gekozen wordt, in plaats normen. Echte Welvaart heeft voor stichting als juridische grondslag gekozen, met de bedoeling een publieke, niet-commerciële functie te vervullen en om subsidie te kunnen ontvangen. Daarnaast vormen de twee belangrijkste “partners” van Echte Welvaart, Rosa Lucassen en Annette de Vries, een VOF onder de naam “Bureau met Waarden”, omdat dit de beste werkconstructie is.
Stage-ervaringen De opdrachten die ik tijdens mijn stage kreeg, bestonden vooral uit het werken met de computer en was wat dat betreft niet bepaalde “maatschappijvernieuwend”. Aan de andere kant sloot het werk wel goed aan bij mijn interesses: ik mocht o.a. een aantal flyers en ansichtkaarten ontwerpen en laten drukken. Naast het ontwerpen kreeg ik ook vaak de mogelijkheid om te brainstormen en ideeën te E x per iment
aar de
92
C hristo pher
B aan
leveren voor vernieuwende projecten, wat ook absoluut een uitdaging vormde. Ook kreeg ik in de twee weken de opdracht een digitale nieuwsbrief samen te stellen uit het aanbod van nieuws over dezelfde thema’s en de eigen projecten van Echte Welvaart. Vooral verrassend was de wisselwerking met de verschillende medewerkers en hun enthousiasme voor het werk en nieuwe ideeën. Vaak was het aanbod aan opdrachten behoorlijk groot, en soms leidde dat tot knelpunten en een hectische situatie. Kortom: de sfeer was er met recht bruisend te noemen. De variatie aan thema’s en projecten, èn de bijdrage die ik daaraan kon leveren, was voor mij een duidelijk teken van het maatschappijvernieuwende aspect van Echte Welvaart.
De mensen achter Echte Welvaart Vooral de doelstelling om mensen concrete vragen te stellen, om te “rammelen” aan vanzelfsprekendheden en het bewustmaken van mensen, kwam in de praktijk voor mij duidelijk naar voren. Dat was o.a. te merken door het intensieve onderlinge contact tussen de medewerkers, veel inspiratie en de bruisende sfeer. Ook het enthousiasme bij nieuwe ideeën was enorm, vergeleken met andere organisaties. Bovendien was geen sprake van een bepaald gezag: in principe was elke werknemer gelijkgesteld aan de ander. Er was dan ook veel respect voor andermans ideeën of mening. Opvallend was verder ook de enorme verschillen in achtergrond, gezichtspunt en mentaliteit van de verschillende medewerkers: iedereen had wel het gevoel vanuit zijn eigen achtergrond de ander te kunnen inspireren of een goede “samenwerkingscoalitie” te vormen. Dit maakte uiteindelijk ook mijn stage laagdrempelig en inspirerend tegelijk. Helaas heb ik zelf maar in beperkte mate kunen zien hoe de verschillende ideeën uiteindelijk in praktische cursussen/ workshops omgezet werden.
4
enkele portretten 4
Rosa Lucassen Werken aan echte welvaart vind ik leuk en leerzaam. Leuk omdat ik zoveel verschillende mensen ontmoet waarmee ik interessante gesprekken heb die mogelijk ook nog ergens toe leiden. En leerzaam omdat ik vragen stel waarmee mensen aan het denken gaan over waarden, persoonlijke belangen, organisatiebelangen en dilemmas in de samenleving. Mijn meest intrigerende waarde E x per iment
aar de
93
C hristo pher
B aan
momenteel is 'werk in balans'; enthousiasme voor m'n werk en tijd en aandacht voor m'n gezin en mezelf. Marianne van Wetter Werken bij Echte Welvaart fascineert me omdat échte welvaart gaat over waarden die mensen echt belangrijk vinden en die voor ieder weer anders kunnen zijn. Het gaat om persoonlijke drijfveren en als je hier invulling aan kunt geven in je werk en privé geeft dat je energie en een goed gevoel. Een mooi proces om met mensen te communiceren op net niveau van waarden in plaats van belangen, dat maakt dingen mogelijk die je anders niet voor elkaar kunt krijgen. Echte welvaart voor mij? De vrijheid en mogelijkheid hebben om aan de verschillende dingen die ik belangrijk en leuk vind invulling te kunnen geven. Bijvoorbeeld dat ik naast het werk bij Echte Welvaart de tijd heb om voor SNP Natuurreizen reizen te begeleiden en met een groep boven op een berg staan! Een manier waarop ik ook aan mijn verlangen om buiten te zijn en met groepen te werken vorm kan geven. Miranda Boland Echte Welvaart is voor mij kiezen vanuit waarden die er écht toe doen: aandacht, contact maken, samen delen. En jij? Met welke waarden heb jij verbinding? En kan je van daaruit keuzes maken als mens of als organisatie? Doen! Ik kwam in contact met Echte Welvaart via een brievenstandaard met allemaal prikkelende kaarten en foto's. "Dit raakt me", zei ik, "ik wil graag meedoen". Rammelen, prikkelen, inzicht geven, geijkte paden omkeren, verrassen. Ik ben een echt buitenmens, wil meer doen met creativiteit en ben tegelijkertijd een idealist: mijn hart ligt bij biodiversiteit en duurzame ontwikkeling.
16.4 Conclusies Het enthousiasme van de medewerkers van Echte Welvaart hebben me enorm geïnspireerd om verder na te denken over wat echte welvaart nu precies betekent, in een wereld die schreeuwt om rechtvaardigheid en eerlijke verdeling van goederen, maar ook om méér dan alleen materiële welvaart. Ik heb veel geleerd door het stellen van vragen bij ogenschijnlijke vanzelfsprekendheden. Soms had ik zelfs het gevoel dat het vragenstellen op zich bijna belangrijker was dan het antwoord te krijgen. E x per iment
aar de
94
C hristo pher
B aan
Wat heb ik zelf van deze stage geleerd? Dat in principe iedereen èchte welvaart anders interpreteert. Maar dat dit “ideaalbeeld” van welvaart slechts een afspiegeling is van een soort universele welvaart, die verder gaat dan hebzucht, materiële rijkdom en een goede economie. Een universele welvaart die voor iedereen zou kunnen gelden. In hoeverre het ons lukt om ook elders in de wereld welvaart te ontwikkelen – in andere landen waar de roep om èchte welvaart nog veel harder is – is echter nog maar de vraag... Een uitdaging bij deze stage was voor mijzelf de verbinding te maken tussen de thema’s welvaart en globalisering. (Hier zal ik in het eindwerkstuk dieper op ingaan). Ik hoop tenslotte zelf nog dat ik in deze korte stageperiode een bijdrage heb kunnen leveren aan het bewustmaken van mensen, in eerste plaats mijzelf en vrienden en familie in de directe omgeving; en via die weg een stap in de goede richting van een duurzame welvaartssamenleving heb kunnen zetten.
E x per iment
aar de
95
C hristo pher
B aan
17.0 Enquête globalisering Onderstaand zie je een aantal vragen m.b.t. jouw eigen visie op de globalisering van de samenleving. Probeer zo veel mogelijk naar eigen gevoel en mening in te vullen, ook als je niet zoveel over het fenomeen globalisering weet. Bij een aantal vragen staat bovendien wat inleidende achtergrondinformatie. 1. Je hoort het woord globalisering. Ongeacht of je iets over het onderwerp weet: waar denk je dan aan? Wat zie je voor je? ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ Globalisering wordt tegenwoordig vaak in verband gebracht met het economische aspect van dit proces. Bijvoorbeeld verschijnselen als groeiende verschillen tussen armoede en rijkdom, toenemende afhankelijkheid bij ontwikkelingslanden van grote ondernemingen of westerse overheden. Deze processen hebben zowel positieve als negatieve gevolgen. Een voorbeeld: door de enorme internationale handel die zich de afgelopen decennia heeft ontwikkeld, kunnen wij tegenwoordig over een rijk assortiment van internationaal voedsel beschikken, kunnen we met de kleinste moeite met mensen op andere continenten communiceren en kunnen we in de winkel om de hoek Japanse of Amerikaanse technische snufjes kopen... Welke consequenties heeft dit voor anderen? Een steeds kleiner deel van de wereldbevolking profiteert van deze gemakken terwijl een groeiend deel in absolute armoede verkeert. “Op zich hoeft armoede niet verkeerd te zijn”, beweren sommigen. Het is echter maar al te vaak zo dat deze twee extremen botsen in bijvoorbeeld steden als Mexico City, Mumbai, Kaapstad en nog veel meer plaatsen waar arme boeren een beter bestaan denken te krijgen en alleen maar verder in de criminaliteit wegzakken. 2. Is het volgens jou mogelijk een samenleving te creëren waar zoveel mogelijk burgers een zekere mate van welvaart genieten? Zo ja, op welke manier is dat te ontwikkelen?
E x per iment
aar de
96
C hristo pher
B aan
........................................................................................................................ ........................................................................................................................
3. Heb je wel eens nagedacht over de vraag hoe je zelf aan een “betere wereld” zou kunnen bijdragen / meewerken? ........................................................................................................................ ........................................................................................................................
4. Heb je er moeite mee dat je het zo “goed” hebt, vergeleken met veel andere burgers of vluchtelingen in ontwikkelingslanden? ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ 5. Ben je jezelf wel eens bewust dat je in het dagelijks leven óók bijdraagt aan een vorm van globalisering? Zo ja, waar denk je dan aan? ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ Globalisering zoals we die tegenwoordig kennen, heeft enorm veel facetten en invalshoeken. De ene soort heeft positieve gevolgen voor de wereldbevolking is z’n geheel, de andere soort is juist desastreus. Globalisering kan ingedeeld worden in twee soorten: de kapitalistische en de neoliberale globalisering. Wat we tegenwoordig van het EU- en VS-beleid kennen, is een voorbeeld van de kapitalistische globalisering. Deze wil steeds maar meer rijkdom nastreven en handhaven. Het heeft daardoor nauwelijks meer iets met vrije handel te maken. Sommigen vergelijken de kapitalistische globalisering met een fiets: alleen als je hem steeds maar voort laat bewegen, blijft hij overeind. Als je hem stilzet, valt hij om. Neoliberale globalisering streeft juist een enorme handelsvrijheid en vervaging van grenzen na en heeft daarom ook meer aanhangers. Neoliberale globalisering kàn dan ook positieve gevolgen hebben
E x per iment
aar de
97
C hristo pher
B aan
voor economie en welvaart. Voorbeelden hiervan zijn de ontwikkelingen van o.a. de Europese economie na de val van het Ijzeren Gordijn. 6. A. Welke vorm van globalisering verdient volgens jou de meeste aandacht in bijv. de politiek? ........................................................................................................................ B. En is deze vorm van globalisering volgens jou moreel terecht/ onterecht? Waarom? ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ 7. Op welke manier zou de kapitalistische globalisering volgens jou in een positieve richting ontwikkeld kunnen worden? Wat voor maatregelen zouden we daarvoor moeten treffen? ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ 8. In hoeverre is globalisering voor jouzelf ethisch (on)verantwoord met betrekking tot werkgelegenheid en welvaart in ontwikkelingslanden? (De mensen moeten dan wel zo hard werken onder slechte omstandigheden, maar het houdt ze wel van de straat!) ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ Bedankt voor je bijdrage aan deze enquête! Op de website die ter gelegenheid van dit eindwerkstuk is gemaakt, is deze enquête ook te zien met de resultaten. Verder staan er een heel aantal artikelen op, staat er het dagelijkse wereldnieuws op en kun je samen met andere mensen discussiëren over uiteenlopende thema’s en stellingen. Uiteraard is hierop t.z.t. ook het definitieve werkstuk te lezen.
www.globalisering.cjb.net Christopher Baan
E x per iment
aar de
98
C hristo pher
B aan
E x per iment
aar de
99
C hristo pher
B aan
