De inktpotten van
E.S.K.A.F.
STEENWIJK en HUIZEN In 1919 werd de N.V. Eerste Steenwijker Kunst-Aardewerk-Fabriek opgericht, beter bekend onder haar acroniem of letterwoord ESKAF. De fabriek stond in Steenwijk, thans gemeente Steenwijkerland, dat in de Kop van Overijssel ligt. In 1927 werd de onderneming, wegens teruglopende productie, geliquideerd. In dat jaar maakte de fabriek een doorstart in Huizen, een voormalig vissersdorp in ‘t Gooi, provincie Noord-Holland. Maar ook daar kon niet lonend worden geproduceerd en werd in 1934 de fabriek wederom gesloten. Er volgde opnieuw een doorstart. In eerste instantie als Kunstaardewerkfabriek HaHo, later in combinatie met Potterie De Driehoek, beide in Huizen. Nu deze tweede doorstart de oorspronkelijke naam ESKAF ontbeert kan dus in feite maar van twee ESKAF bedrijven worden gesproken: ESKAF Steenwijk (1919-1927) en ESKAF Huizen (1927-1934). ESKAF had steeds ideële doelstellingen hoog in het vaandel. Bij de oprichting waren dat het scheppen van werkgelegenheid door het fabriceren van door kunstenaars ontworpen keramiek dat voor iedereen betaalbaar zou moeten zijn. Na de verhuizing naar Huizen sloot de Eskaf zich aan bij de Orde voor Levende Arbeid, kortweg OLA, die onder andere een natuurlijk en blijmoedig naar buiten treden voorstond.
ESKAF Steenwijk (1919-1927)
Schets van de ESKAF fabriek in Steenwijk (Foto: NAI)
In 1919 liet de pas opgerichte N.V. een fabriek in Steenwijk bouwen in de stijl van de Amsterdamse School. Zeker het hoge parabolische dak, dat een deel van het gebouw tooide, was van die bouwstijl een kenmerkend onderdeel. De bouw van de fabriek, de aankoop van de inventaris en andere initiële kosten werden gefinancierd met het kapitaal van de N.V.. Dat kapitaal werd in eerste instantie opgebracht door de vier oprichters. Zij wisten nog een groot aantal anderen te interesseren om een aandeel te nemen in de kunstaardewerk fabriek. Een manier van financiering (in 1919) die veel overeenkomsten vertoond met wat we tegenwoordig (2014) als crowdfunding kennen.
Ontwerpers en decors Steenwijk Naast sier- en kunstaardewerk werd ook gebruiksaardewerk (serviezen), tegels en bouwkeramiek geproduceerd. Voor de ontwerpen daarvan waren aan de fabriek diverse, veelzijdige kunstenaars verbonden. De meest bekende zijn Hildo Krop (beeldhouwer van faam, zoon van een van de oprichters van ESKAF), Willem Bogtman (glazenier en schoonzoon van een andere oprichter van ESKAF), Cornelis van der Sluys (binnenhuisarchitect), Jan Hessel de Groot (architect), Jacob Jongert (graficus) en, ontwerper van het eerste uur, Willem van Norden. die eerder voor De Distel en later ook voor Goedewaagen heeft gewerkt. Detail van het Vlinder decor
Een groot deel van het keramiek bleef zonder decor (soms een enkele, summiere, decoratie) en werd veelal in één kleur gehouden. Dat dit van grote klasse kan zijn bewijst het aardewerk dat door ESKAF met het speciale Scarabea stempel op de markt werd gebracht, keramiek van de ontwerpers Krop, Bogtman, Jongert en Van der Sluys. Bekende decors van ESKAF Steenwijk zijn: • Voku, een abstract decor, • Fuga, ook geschreven als Fuca of Fuka, met de fuchsia als motief, • Sonja en Aza, die een abstract bloemmotief hebben en • Kraanvogel en Vlinder. Al deze decors zijn van de hand van Willem van Norden.
1
ESKAF Huizen (1927-1934) Piet van Stam en Harry Hamming kochten de inventaris, modellen, gietmallen e.d. uit de liquidatieverkoop van ESKAF Steenwijk, verscheepten die zaken naar Huizen en brachten ze daar onder in gebouwen die voordien in het kader van de visvangst werden gebruikt. Als ondernemingsvorm kozen zij in eerste instantie voor de coöperatieve vereniging en gaven het bedrijf de naam van Coöp. Mij voor Kunstnijverheid Kunstaardewerkfabriek “ESKAF”. Later, in 1930, werd die coöperatie omgezet in een naamloze vennootschap: de N.V. Kunstaardewerkfabriek ESKAF.
Ontwerpers en decors Huizen Met het Huizer tijdperk traden ook twee nieuwe keramisch ontwerpers aan: Fokke (zoon van Harry) Hamming en Kiek Vander. Een aantal van de oude ontwerpers bleef ook voor ESKAF Huizen op freelance basis werkzaam. Niet de hele productielijn uit Steenwijk werd voortgezet. Tegels en bouwkeramiek vielen buiten de boot. Ook kwam een eind aan de decors uit Steenwijk periode (Fuga, Sonja, Aza, Kraanvogel en Vlinder). Daarvoor in de plaats werd vanaf de start in Huizen ingezet op decors in Gouda stijl, in de verwachting mee te kunnen liften op het succes dat andere aardewerkfabrieken met dit type decor hadden. De veelkleurige art deco Gouda-decors van ESKAF komen dus uit de fabriek in Huizen en dateren daarom alle vanaf 1927. In de Huizer periode tekende Kiek Vander ook voor een tweetal nieuwe decors: Vandra en Craquelé.
OLA Vanaf de start in Huizen heeft ESKAF zich aangesloten bij de Orde voor Levende Arbeid, kortweg OLA. ESKAF werd toen een zo genaamde OLA arbeidsgemeenschap. Iedereen was daar gelijk. In de praktijk betekende dit dat alle werknemers hetzelfde salaris kregen en eventuele bonussen in aandelen van het bedrijf werden uitgekeerd. Iedereen, ook de leidinggevenden, droeg een bruine overall met klompen en er was zang en (radio)muziek bij het werk. Gedurende een korte periode, begin dertiger jaren van de vorige eeuw, is in plaats van het ESKAF-merk het OLA-merk gebruikt, waarschijnlijk om de doelstellingen van de OLA gemeenschap te onderschrijven. Spitzen en Verschuuren (2005, p. 65) geven als reden dat eerst in oktober 1930 het gebruik van de naam ESKAF notarieel werd vastgelegd en pas daarna die naam ook mocht worden vermeld. Ruwweg kan daaruit worden geconcludeerd dat aardewerk van ESKAF Huizen waarop de naam ESKAF staat vermeld, vanaf oktober 1930 kan worden gedateerd. Objecten met daarop de gepenseelde letters “O.L.A.” zijn te dateren vanaf medio 1927.
Inktpotten van Eskaf ESKAF heeft een zeer beperkt aantal inktpotten gemaakt. In de catalogi van Spitzen en Verschuuren komt er, welgeteld, één voor (2000, p 81, model 253). Uit eigen waarneming zijn nog twee andere modellen gesignaleerd. Dat zijn de modellen 251 en 651. Ook is er nog een ontwerp voor een inktpot van Van der Sluys gevonden. Blijkens zijn werkschriftje, in het bezit van het Gemeentearchief Den Haag, heeft hij in januari 1928 een inktpot voor ESKAF geschetst. Een interpretatie van de schets zou kunnen zijn dat een cilindrisch potje, a-symmetrisch op een rond plateau is geplaatst. Zoiets als de inktpot (in staalplaat) van Marianne Brandt uit 1931. Een zodanige inktpot van ESKAF is evenwel nog niet in de markt gesignaleerd. Het kan natuurlijk zijn dat het bij een schets is gebleven en de inktpot nooit in productie is genomen. Het is niet bekend of er nog andere inktpotten zijn gemaakt. Inktpotten van ESKAF worden maar sporadisch gesignaleerd. Zij zullen dus niet in grote aantallen zijn geproduceerd. Mede daardoor zijn de paar modellen die wel bekend zijn, als (tamelijk) uniek kunnen worden gekwalificeerd.
2
Willem van Norden Wilhelm Hendrik (Willem) van Norden (1883-1978) was een vooraanstaand Nederlands beeldend kunstenaar en ontwerper. Hij begon op 15-jarige leeftijd als decoratieschilder bij Plateelfabriek “De Distel” (1895-1925) in Amsterdam. Bij ESKAF werkte Van Norden vanaf de start van de fabriek (1919) als ontwerper van modellen en decors. Aanvankelijk een kleine twee jaar in vaste dienst, daarna op freelance basis. Ook werkte Van Norden regelmatig voor zichzelf of in opdracht van andere bedrijven. In 1921 trad hij weer in dienst van De Distel dat in 1922 werd overgenomen door Goedewaagen’s Koninklijke Hollandsche pijpen- en aardewerkfabrieken (1779-1982) in Gouda. Bij Goedewaagen kreeg hij de artistieke leiding over de nieuwe sieraardewerkfabriek. Hij bleef daar tot aan zijn pensioen in 1961 op 78-jarige leeftijd. Daarna zette hij zijn werk als beeldend kunstenaar nog tot op zeer hoge leeftijd voort.
Model 251
De in glansglazuur uitgevoerde driedelige pot is een ontwerp van Willem van Norden. Het heeft een basis, een dekseltje en het feitelijke inktreservoir, alles van aardewerk. In de basis is een uitsparing aangebracht die kan dienen als pennenlegger. Daarachter heeft de basis een verdieping waarin snuisterijen kunnen worden gelegd, zoals kroontjespennen. De pot heeft geen bodem en is dus van onder hol. De driehoekige vorm komt in alle drie onderdelen (basis, dekseltje en inktreservoir) terug. De inktpot is alleen bekend in het decor Vlinder. Dat decor, eveneens een ontwerp van Van Norden, laat ons een vlinder zien in een kleurrijke entourage van bessen, vruchten en bladeren. Het dekseltje toont de fijne draadjes van een spinnenweb, met de knop als middelpunt van het web. Voor zover thans bekend is dit het enige model van inktpot dat ooit door de fabriek in Steenwijk is gemaakt. Ook bij ESKAF Huizen is dit model niet meer in productie geweest.
Boven: Eskaf Steenwijk, model 251, decor Vlinder, circa 1921 Adolf Nagel tekende met zijn initialen A.N. voor het schilderwerk van de decoratie op deze inktpot
Links: Het ankerstempel van ESKAF Steenwijk met modelnummer en initialen van de decoratieschilder
Model 253
Bij de doorstart zijn ook de modellen en mallen van Steenwijk naar Huizen meegegaan. Dit model, een ontwerp van Willem van Norden, komt ook uit de Steenwijker boedel. Het lijkt er op dat het in Steenwijk niet verder dan de ontwerpfase is gekomen. Een in Steenwijk feitelijk geproduceerd exemplaar is tot nog toe niet aangetroffen. De mat geglazuurde, platelen pot heeft holvormige uitsparingen in de rand, bedoeld als penleggers. Een bodem heeft de pot niet; zij is dus aan de onderkant hol. Van model 253 zijn in ieder geval twee uitvoeringen bekend. Eén met bloemendecor (zie afb. 105 in Spitzen en Verschuuren, 2000, p. 62) en één met abstract decor (zie afbeelding), beide in Gouda stijl.
Eskaf Huizen, model 253, abstract decor in Gouda stijl, circa 1927 - circa 1930, gemerkt O.L.A.
3
Model 651
Dit model komt niet uit de Steenwijkse boedel. Het is er een uit de 600-serie, wat impliceert dat die eerst in Huizen is ontwikkeld. Waarschijnlijk is het een ontwerp van Fokke Hamming (1913-1981), zoon van een toenmalig directielid van ESKAF Huizen. Van Fokke Hamming is bekend dat hij een voorliefde had voor grotere, dikbuikige vormen, wat in deze robuuste pot goed is te herkennen. Wie de ontwerper van deze pot ook was, dat hij (of zij) zich wat betreft vormgeving heeft laten inspireren door het model 253 uit Steenwijk, een ontwerp van W.H. van Norden, is evident. De mat platelen pot heeft uitsparingen in de rand als penleggers. In de zijwand is een zo genoemd pennengat aangebracht. Het tot nog toe bekende, enige exemplaar van dit model heeft een veelkleurig, grootbloemig decor in Gouda stijl.
Eskaf Huizen, model 651, floraal decor in Gouda stijl, circa 1930 - circa 1932
Bronnen Spitzen, W. en Verschuuren, A. (2000). Eskaf, Eerste Steenwijker Kunst-Aardewerk Fabriek 1919-1934. Nederlandse vereniging van vrienden van de ceramiek en glas nr 170/171 (2000/1-2). Spitzen, W. en Verschuuren, A. (2005). Eskaf blijft verrassen. Kampen: Stichting IJsselacademie. Tasman, Ron (2007). The Gouda Pottery Book. Rotterdam: Optima Publishers. Kunstbus (z.d.). Eerste Steenwijker Kunst-Aardewerk Fabriek (ESKAF 1919-1934). Geraadpleegd op 26 augustus 2014. http://www. kunstbus.nl/design/eskaf.html Wikipedia (12 januari 2014). Willem Hendrik van Norden. Geraadpleegd op 25 augustus 2014. http://nl.wikipedia.org/wiki/Willem_Hendrik_van_Norden Nederlands Architectuur Instituut (NAI). Kunstaardewerk en Plateelfabriek ESKAF, Parallelweg 2, Steenwijk. Geraadpleegd op 30 augustus 2014. http://zoeken.nai.nl/CIS/project/31988
4
Catalogusblad
N.V. Eerste Steenwijker Kunst-Aardewerk-Fabriek ESKAF, Steenwijk en Huizen Titel en kenmerken Eskaf Steenwijk , model 251, decor Vlinder, c1921 Aardewerk , glans glazuur, lengte 16,5 cm, breedte 14 cm, hoogte 7 cm, 3-delig
Productiekenmerken
Bijzonderheden Keramiek inktreservoir Ontwerper: W.H. van Norden Decoratieschilder: Adolf Nagel Status: compleet en in uitstekende staat
Collectienummer 1989 Eskaf Huizen , model 253, abstract decor in Gouda stijl , c1927 - c1930 Aardewerk . matte glazuur, diameter 12,5 cm, hoogte 10 cm, 3-delig Collectienummer 1915
Eskaf Huizen , model 651, grootbloemig decor in Gouda stijl , c1930 - c1932 Aardewerk , matte glazuur, diameter 17,5 cm, hoogte 10 cm, pennengat, 3-delig Collectienummer 1916
Keramiek inktreservoir Ontwerper: W.H. an Norden Gemerkt met O.L.A., de organisatie waarbij Eskaf zich had aangesloten Initialen decoratieschilder: JB, waarschijnlijk Jo Buys Status: compleet en in uitstekende staat Keramiek inktreservoir Ontwerper: waarschijnlijk Fokke Hamming Initialen decoratieschilder: DV Status: compleet en in uitstekende staat
5
