ergernis in het Rijke Roomse Leven In Brabant Auteur Het ontsta a n Verzet en

In Brabant H e t o n t sta a n

Christ van den Besselaar

VAN D E R K VSV IN VA L K ENSWAA R D

Verzet en ergernis in het Rijke Roomse Leven

Het Nederland van voor de Tweede Wereldoorlog was een verzuilde samenleving. Binnen deze maatschappij ging je als individu – voor zo ver mogelijk – uitsluitend om met ‘gelijkgezinde’ mensen die samenkwamen in ‘gelijkgezinde’ verenigingen en organisaties. De Nederlandse bevolking was zodoende grofweg opgedeeld in vier verschillende, naast elkaar bestaande kolommen of zuilen: een protestants-christelijke, een rooms-katholieke, een socialistische en een liberale (of ‘algemene’) zuil. Het overgrote deel van de Noord-Brabanders was logischerwijs georganiseerd langs de rooms-katholieke lijn. De katholieke zuil bevond zich in de eerste helft van de twintigste eeuw bovendien in een periode die we nu bestempelen als die van het ‘Rijke Roomse Leven’, een periode die liep van

Auteur

ongeveer 1860 tot 1960. Na jarenlange achterstelling door de protestantse elite in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1588-1795) begon het Nederlandse katholicisme zich in de

Christ van den Besselaar (1946) werkte van 1976 tot 2008 in diverse functies bij Omroep Brabant. In die tijd maakte hij historische radiodocumentaires, onder meer over de joodse Philipswerknemers in Kamp Vught, en was hij eindredacteur van het programma Streekspel. Verder was en is hij actief in de geschiedschrijving van zijn geboorteplaats Valkenswaard.

periode van het Rijke Roomse Leven meer en meer zelfbewust te uiten en te manifesteren. De katholieke kerk oefende zo niet alleen invloed uit op het geestelijke, maar ook op het openbare leven. Het terrein van de sport was hierin geen uitzondering. Toch werd de wens van de kerk niet altijd zonder slag of stoot, braaf opgevolgd. De geschiedenis van het Valkenswaardse voetbal getuigt daarvan.

40 i n b r a b a n t

t i j d s c h r i f t v O O R b r a b a n t S HEEM EN e r f g o e d

Delft. Piet werd in 1891 in Waalwijk geboren. Hij kwam in 1909 naar Valkenswaard en werd daar procuratiehouder bij de Gijrath Sigarenfabrieken. Aanvankelijk had hij moeite zich aan te passen. De dorpse mentaliteit van Valkenswaard lag hem niet. Hij werd lid (bestuurslid) van de neutrale voetbalvereniging De Valk. De voetbalsport had hij leren kennen in Waalwijk, waar al in 1901 WSC werd opgericht. Na een jaar hield hij het bij De Valk echter voor gezien. In 1927 behoorde hij tot de oprichters en eerste bestuursleden van het inbrabant

n u m m e r 1 f e b r u a r i 2 0 1 0

‘Mijn vader was katholiek in alles. Dat stond voor hem Een eerste invoorop in het leven. Je houden gekleurde foto aan de regels en voorschriften van De Valk van de katholieke kerk, rond 1935. eerbied voor de priesters, katholiek georganiseerd zijn. Dat was geen plicht, dat was normaal.’ Met weemoed haalde Miel van Delft (1930-2008) in zijn laatste jaren her-inneringen op aan zijn vader, Piet van

41

foto boven: De oudste foto van voetbalvereniging Juliana (vanaf 1912 De Valk geheten), gemaakt door Jan Gyrath (Edison). foto rechts: In 1909 werd in Valkenswaard ‘Juliana’ opgericht. De club trad in 1912 toe tot de Brabantsche Voetbalbond en veranderde haar naam in ‘De Valk’. Het secretariaat van de vereniging bevindt zich in Hotel ‘Du Commerce’. foto onder: Het waren vooral de clubs die speelden in de competitie van de neutrale NVB die de aandacht trokken van media en toeschouwers. Op deze foto een spelmoment uit de voetbalwedstrijd BVV - De Valk (1-1) op het Wilhelminaterrein in ’s-Hertogenbosch, 10 april 1932. (Collectie Stadsarchief ’s-Hertogenbosch)


inbrabant

n u m m e r 1 f e b r u a r i 2 0 1 0


Wit Gele Kruis en in 1934 was hij ook een van de oprichters en eerste bestuursleden van de RK VSV, de ‘Roomsch Katholieke Valkenswaardsche Sport Vereeniging’.1 Voor hem was dat vanzelfsprekend, maar anderen vonden het een kwalijke poging een einde te maken aan de bestaande, neutrale club. Er moest en zou een sterke katholieke voetbalclub komen in Valkenswaard in de jaren dertig van de vorige eeuw. Een heuse tegenhanger van de neutrale vereniging De Valk (opgericht in 1909), die weigerde de overstap te maken naar de katholieke bond. De Valk beriep zich op andere clubs in Brabant, die ook veel katholieke leden telden en ook neutraal bleven, zoals Willem II en Longa in Tilburg, of BVV en Wilhelmina in Den Bosch. De neutrale bond, de Nederlandsche Voetbalbond (NVB, vanaf 1929 KNVB), bestond al sinds 1889

en was goed georganiseerd. In zijn competitie wiens belang was dat? En waarom gebeurde het speelden de beste spelers en de kranten (ook de zo laat? katholieke dagbladen) schreven vooral over die competitie. Voetbal in Brabant Maar in de dorpen in de omgeving speelden alle De voetbalsport verbreidde zich in Noord-Braclubs in de katholieke bond. Er waren weliswaar bant pas na 1900. Op het einde van de negentiende ook katholieke voetbalclubs in Valkenswaard, eeuw werd sporadisch gevoetbald in de grotere maar die speelden geen rol van betekenis. En die Brabantse steden.3 Breda claimt dat in die stad de ondergeschikte positie paste kennelijk niet in het eerste voetbalclub van Brabant werd opgericht, in beeld van katholiek Valkenswaard. 1885 aan de Koninklijke Militaire Academie (KMA). Regelmatig had het Nederlandse episcopaat geHet aantal nog bestaande Brabantse clubs dat wezen op de gevaren van de neutrale sportbeoevoor 1900 werd opgericht, is op de vingers van één fening. Ondanks die vermanende woorden blehand te tellen: Willem II in 1896, Wilhelmina Den ven veel katholieken hun neutrale club trouw. Dat Bosch in 1897 en HVV Helmond in 1899. leidde tot een bisschoppelijk mandement tegen de De oprichting van de Brabantsche Voetbalbond neutrale sportbeweging, dat op 15 juli 1933 in de in 1899, als de zevende afdeling van de Nederkatholieke kerken werd voorgelezen. In dat manland-sche Voetbal Bond (NVB), zorgde in 1900 dement moesten de bisschoppen voor een eerste competitie in Braconcluderen dat hun eerdere opbant en leidde tot een verdere poroepen weinig resultaat hadden pularisering van de voetbalsport. 4 gehad en dat ‘… de neutrale sport Op tal van plaatsen ontstonden nog hoogtij viert, terwijl de kathoclubjes van jongeren, die onderling lieke – door Ons gewilde – sportpartijtjes speelden op een weiland. beweging door dergelijke kathoIn de Meijerijsche Courant, de lieken wordt geminacht en tegenPeel- en Kempenbode of het Eindgewerkt’. 2 hovensch Dagblad uit die tijd zijn verslagen en mededelingen te vinVeel resultaat hadden die woorden over clubs in de omgeving den niet meer. Behalve dan in Valvan Valkenswaard met namen kenswaard. Daar werd in 1934 als Excelsior Stratum, DOSB Oireen nieuwe, grote ‘r.-k.’ sport-verschot, SSS (Sport Staalt Spieren) eniging opgericht. Dat was zes Budel, BV Best, De Ruijter Waalre, jaar voor dat de Roomsch-KathoSigarenfabrikant PeerHoekx stelde in 1909 Concordia Tongelre, Weg dien Bal, lieke Federatie van Roomsch-Kahet eerste veld beschikVictoria Oirschot, Salve, etc. Ook tholieke Voetbalbonden een fubaar aan de Leenderweg ontstonden er fabriekselftallen. sie aan zou gaan met de neutrale in Valkenswaard. Een In Eindhoven was er al een Philips KNVB. De oprichting van die nieujaar later kon de club Elftal voordat PSV in 1911 werd we vereniging zette in Valkensmet steun van sigarenopgericht en Valkenswaard kende waard veel kwaad bloed en leidde fabrikant Van Best aan het Van Best Elftal, van de grootzelfs tot een tweespalt in de de overzijde van die straat een nieuw terrein ste sigarenfabriek van die tijd in dor psgem eenschap.Waarom aanschaffen. het dorp. moest er per se een grote kathoDe beste georganiseerde clubs lieke voetbalclub komen? In 43

Een luchtfoto van het ‘Valkennest’ uit 1955, gezien in noordoostelijke richting.

speelden in de competitie van de NVB of de Brabantsche Voetbalbond. In 1912 sloot De Valk zich bij de Brabantse bond aan. Dat deed ook GVC Geldrop, dat enkele jaren eerder was opgericht. Ze speelden in de tweede klasse met daarin verder twee clubs uit Helmond: DOSB en Helmond. De Valk had al in 1910 de beschikking gekregen over een eigen terrein aan de Leenderweg, op dezelfde plaats waar nu nog altijd het Valkcomplex ligt. Dat terrein was gekocht met financiële steun van de belangrijkste plaatselijke industrieel van die tijd, Frans van Best. Valkenswaard had bovendien een spoorverbinding, waardoor het dorp goed bereikbaar was. Hetzelfde gold voor Geldrop.


katholieke sporters. De jongere kapelaans daarentegen waren eerder geneigd de sport te stimuleren, maar dan wel in katholiek verband. 5 Dat was ook de mening van kapelaan Willem Binck (1882-1971), die zich vanaf 1913 tot 1926 inzette voor de Bredase jeugd. 6 Hij stimuleerde de voetbalsport in het hele bisdom Breda en in de rest van katholiek Nederland. Zijn inspanningen leverden hem bijnamen op als ‘de voetbalkapelaan’ of ‘de voetbalmissionaris’.


daarnaast nog sprake was van afgelastingen door slecht weer, betekende dit dat een volwaardige competitie nauwelijks haalbaar was. 9 De jaren twintig Tijdens de mobilisatie in de Eerste Wereldoorlog hadden veel clubs het moeilijk. Verlies aan spelers betekende doorgaans ook verlies aan inkomsten, omdat minder overwinningen werden behaald, wat weer verlies aan publieke belangstelling betekende. Dat verlies leidde tot ontbinding van clubs of tot royement door de bond. 10 GVC Geldrop werd in 1919 definitief opgeheven en ook De Valk maakte moeilijke tijden door. 11 . 12 Na 1919 zijn de meeste moeilijkheden overwonnen en komen er weer nieuwe clubs. Die clubs ontstaan dikwijls op initiatief van ex-militairen; zij waren namelijk in de mobilisatietijd door de legerleiding gestimuleerd tot de voetbalsport, om de verveling te verdrijven. De clubs die in het begin van de jaren twintig in de regio Eindhoven/De Kempen tot stand kwamen, kregen doorgaans een katholieke signatuur. In 1920 telde de RKF al ruim 8.200 actieve leden.13 Dat was mede het gevolg van de propaganda van Binck, die in het bisdom Den Bosch de medewerking kreeg van bisschop A.F. Diepen, hoewel de Bossche bisschop zelf weinig moest hebben van voetbal en sport in het algemeen. Hij wees in de jaren twintig nog op het ‘decadente Romeinsch heidensche karakter’ van de moderne sport, dat spotte met ‘alle christelijke welgevoeglijkheid en kuisheid’.14 Maar ook andere factoren zijn van belang geweest voor de popularisering van de voetbal-sport, zoals de invoering van de 48-urige werkweek (met een vrije zaterdagmiddag en een maximale werkdag van acht en een half uur), de betere communicatiemiddelen, de toenemende mobiliteit en de stijgende welvaart. In de regio Eindhoven/De Kempen kreeg Waalre in 1920 een r.-k. voetbalclub, Eersel in 1923, RoodWit Veldhoven werd in 1923 opgericht, Marvilde inbrabant

n u m m e r 1 f e b r u a r i 2 0 1 0

Voetbal en de kerk De toenemende populariteit van de voetbalsport in Noord-Brabant veroorzaakte ongerustheid onder de katholieke geestelijkheid. Pastoors waren geneigd de voetbalsport te verbieden. Het was een ruw spel en er bestond gevaar voor intensieve contacten tussen katholieke en niet-

Pastoor Willem Binck (1882-1971), de ‘voetbalmissionaris’. (Collectie Brabants Heem, BHIC)

Binck zag de sport als een middel waarvan een grote opvoedkundige en gezondheidsbevorderende waarde kon uitgaan. Maar dan wel in een katholieke context. 7 Spelen in ongeorganiseerd of neutraal verband zou kunnen leiden tot verwaar-lozing van de zondagse plichten, tot oncontroleer-baar gedrag en een aantasting van de katholieke zeden. Binck handelde snel en effectief. Met een tiental verenigingen zette hij een eigen competitie op en werd besloten tot oprichting van de RoomschKatholieke Voetbalbond Noord-Brabant, Westelijk deel (RKVBB), waarvoor de Bredase bisschop P. Hopmans in 1915 de statuten goedkeurde. In datzelfde jaar kreeg ook het bisdom Den Bosch zijn katholieke bond, later gevolgd door Utrecht, Haarlem en Roermond. Het paste in het beeld van het Rijke Roomse Leven, waarin de kerk een steeds nadrukkelijkere greep kreeg op het maatschappelijke en culturele leven. 8 Binck wilde meer. Zijn ideaal was een landelijke katholieke voetbalbond als volwaardig alternatief voor de NVB. In een brochure met de titel ‘Wat wil de Roomsch-Katholieke Voetbalbond’ bepleitte hij het bestaansrecht van zo’n bond. Hij hoopte dat het één van de peilers van het katholieke jeugdwerk zou worden. In 1916 werd in Den Bosch de overkoepelende organisatie opgericht, de Roomsch-Katholieke Federatie van RoomschKatholieke Voetbalbonden in Nederland (RKF). Het werd een federatie: de bisschoppen wensten namelijk de zeggenschap op dit terrein in hun eigen bisdom te behouden en deze dus niet af te staan aan een centraal bondsbestuur, met alle gevolgen van dien. Zo bepaalde de Haarlemse bisschop A.J. Callier dat alle spelers in zijn bisdom in een zwarte broek moesten spelen, omdat in een witte broek de lichaamsvormen te duidelijk zichtbaar zouden zijn. Verder moest elke tweede zondag van de maand vrijgehouden worden voor godsdienstige verenigingen. Omdat feestdagen en andere speciale gelegenheden ook afvielen en

45

De Bossche bisschop A.F. Diepen verleende weliswaar medewerking aan ‘voetbalkapelaan’ Binck, maar moest zelf weinig hebben van voetbal of sport in het algemeen. Diepen staat op deze foto te midden van een aantal fraters, bij de inzegening van het fratershuis in ’s-Hertogenbosch, 1929. (Fotopersbureau Het Zuiden, collectie Stadsarchief ’s-Hertogenbosch)

foto boven: De Valk–Helmond eindigde in het seizoen 1922-1923 in eenruime overwinning voor de Valkenswaardse club, getuige deze foto: 3-0!

foto onder: Het kampioensteam van De Valk, Tweede Klasse NVB, afdeling B, seizoen 1923-1924.

Een voorbeeld van de nauwe band tussen geloof en voetbal tijdens het Rijke Roomse Leven: kapelaan A. Vissers van de Leonardusparochie verrichtte op sportpark De Hooge Donken de aftrap voor een wedstrijd tussen het districtselftal ’s-Hertogenbosch van de RKVB en RK Antwerpen. ’s-Hertogenbosch, 7 juni 1931. (Fotopersbureau Het Zuiden, collectie Stadsarchief ’s-Hertogenbosch)


Neutraal Te midden van die katholieke clubs bleef De Valk neutraal, bleef de club spelen in de Tweede Klasse van de NVB waar ze moest aantreden tegen verenigingen als BVV, Helmond, Wilhelmina,


(Meerveldhoven) in 1926, Geldrop in 1926, ZSC Westerhoven in 1927, Bergeijk in 1928, DOS Leende in 1929, UNA Zeelst in 1929, Heeze in 1930 en Maarheeze in 1932. Dit beeld paste bij de wens van de lokale gemeenschap om een ‘eigen’ voetbalclub te hebben, een club die het plaatselijke chauvinisme bevorderde. De Kempische clubs speelden in de Roomsch-Katholieke Voetbal-

bond ’s-Hertogenbosch (RKVB ’s B), of in een onderafdeling, zoals District de Kempen of District Eindhoven. De sterkste katholieke clubs, zoals MULO uit Helmond of het Eindhovense Brabantia, speelden in de overkoepelende interdiocesane competitie (IVCB) die in 1923 was ingesteld.

inbrabant

n u m m e r 1 f e b r u a r i 2 0 1 0

47

Het Eindhovensch Dagblad plaatste deze foto toen De Valk in 1924 promoveerde naar de Eerste Klasse van de NVB.

Het elftal van De Valk in 1925-1926. De Valk verloor aan het eind van dat seizoen de promotie/degradatiewedstrijd van PSV. Zodoende namen de Eindhovenaren in de Eerste Klasse de plek in van De Valk.


De Valk genoot in de jaren twintig van de vorige eeuw veel belangstelling en bouwde daarom in 1929 een grote hoofdtribune.

Eerste Klas. Het Eindhovensch Dagblad schreef op 10 juni 1930: ‘We zullen nu in het komende seizoen getuigen kunnen zijn van uiterst spannende en interessante ontmoetingen met de beide Eindhovensche eerste klassers (PSV en EVV – red.), wier supporters bij duizenden naar het Valkterrein zullen optrekken.’ Volgens diezelfde krant leefde ‘de geheele industrieplaats mee met de naar de eerste klasse gepromoveerde club’. Gemeentesecretaris Herman Leemans werd de eerste beschermheer van de club en bij de promotie bood hij alle spelers een gouden horloge aan. Dorpsclub De Valk was dé club van de Kempen.

De vergrote tribune na 1952.

Het publiek dat ‘s zondags naar het Valkterrein kwam, was afkomstig uit de plaatsen Budel, Heeze, Leende, Westerhoven, Bergeijk en verder. Bij de club speelden ook voetballers uit Westerhoven en Bergeijk. Maar de club kon het hoge niveau niet volhouden en in 1932 volgde degradatie naar de Tweede Klasse. Die degradatie, met daarinbrabant

n u m m e r 1 f e b r u a r i 2 0 1 0


NOAD (Tilburg), VVV (Venlo), TSC (Oosterhout), Boxtel, PSV en EVV Eindhoven. In 1924 werd De Valk kampioen en promoveerde naar de Eerste Klasse van de NVB. Een prestatie van formaat voor een dorp met 5500 inwoners. Het Eindhovensch Dagblad schreef daarover op 7 juli 1924: ‘‘Waar een wil is, is een weg’ is het kort devies dat de Valkenswaardsche burgerij steeds in haar vaandel geschreven heeft. Zie de fabrieken die in een tiental van jaren als het ware uit de grond oprezen. Volg de prestaties van het kunstlievende gedeelte, haar koren en harmonie. En thans weer de verrichtingen op sportgebied.’ Opvallend is dat de kranten vooral het voetbal van de NVB volgden: PSV, EVV, Gestel en De Valk. Aandacht voor de katholieke bond was er nauwelijks, hoewel met name de Meierijsche Courant toch een katholieke signatuur kende. De kranten keken kennelijk vooral naar de publieke belangstelling, die duidelijk uitging naar de verrichtingen van de clubs in de NVB. Dat was overigens ook een landelijk beeld. Binnen katholieke kringen werd geklaagd dat katholieke kranten en zelfs de KRO vooral belangstelling hadden voor de clubs in de (K)NVB en de clubs uit de RKF links lieten liggen. 15 Sporadisch werd bericht over de kleinere voetbalclubs in Valkenswaard. De Meierijsche Courant van 3 september 1920 meldde de oprichting van voetbalvereniging Hollandia, het Eindhovensch Dagblad schreef een paar weken later over de komst van Geenhovia (later nog spelend onder de naam De Lustige Strijders) en op 4 mei 1921 kwam diezelfde krant met het bericht over de oprichting van Taxandria. In 1921 bestond ook een club met de naam Vlug en Vrij en later volgden nog clubs als SDO (Samenspel Doet Overwinnen) en Don Bosco. Maar al die clubs waren geen serieuze concurrent voor De Valk, die in 1929 een tribune bouwde op het eigen complex aan de Leenderweg. Deze tribune puilde uit toen in 1930 opnieuw het kampioenschap behaald werd met promotie naar de

49

door een verminderde publieke belangstelling, is waarschijnlijk een van de factoren geweest die de komst van een grotere katholieke voetbalvereniging in Valkenswaard vergemakkelijkte. Roomsch-Katholieke Vereniging Valkenswaard (sinds de gemeentelijke herindeling van 1934 inclusief Borkel en Schaft en Dommelen) was aan het begin van de jaren dertig van de vorige eeuw een katholiek dorp met 8.000 zielen. Bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer in 1933 behaalden de katholieke partijen ruim 85% van de stemmen, de socialisten 10% en de protestante partijen ruim 1%. Het onderwijs was bijna helemaal in handen van religieuzen. Naar aanleiding van het bisschoppelijk mandement van 1933 vroeg deken P.J.C. Manders het bestuur van De Valk zich aan te sluiten bij de RKF. Het Valkbestuur zei de deken daar niet aan te denken, omdat de RKF geen gelijkwaardige tegenstanders had: ‘Zolang clubs als Longa en Willem II niet overgaan naar de IVCB heeft het geen zin over te gaan.’ Deken Manders liet weten niet akkoord te gaan met dat standpunt, maar het Valkbestuur hield voet bij stuk.16 De verwijzing

foto boven: De Valk promoveerde in 1930 opnieuw naar de Eerste Klasse. Ook het clubblad ‘De PSV-er’ berichtte hierover. foto rechts: Voor De Valk was 1930 een succesvol jaar. Aanvoerder Jake Maenen ontvangt op deze foto de Philipsbeker uit handen van A. Schröder, voorzitter van de Brabantsche Voetbalbond. Links vooraan (met hoed) is J. Prinssen te zien, de toenmalige voorzitter van De Valk.


naar die Tilburgse verenigingen is waarschijnlijk niet toevallig geweest. Het katholieke Tilburg telde ongeveer zestienhonderd actieve voetballers, van wie er maar liefst duizend speelden bij neutrale clubs als Willem II, Longa en NOAD. 17 Een vorm van gelovige ongehoorzaamheid dus, een stil protest tegen de regels en bedilzucht van de geestelijke overheid. De gesloten kerkelijke eenheid van het Rijke Roomse Leven vertoonde blijkbaar ook kieren. Valkenswaard telde in 1934 vier voetbalclubs: het neutrale De Valk, spelend in de Tweede Klasse Zuid van de KNVB; de r.-k. vereniging Hollandia die haar wedstrijden speelde op een terrein ten westen van de Eindhovenseweg (nadat tot 1928 een terrein was gebruikt aan de Kluizerdijk) en uitkwam in de Tweede Klasse van de RKVB ‘s Bosch; Don Bosco, met een terrein in de Bunders en uitkomend in de Eerste Klasse van de RKVB, district Eindhoven; en SDO, met een terrein in de Braken, uitkomend in de Tweede Klasse RKVB, district Eindhoven. 18 In het voorjaar van 1934 werd een eerste poging ondernomen om een fusie te bewerkstelligen tussen Hollandia en Don Bosco, maar die poging bleef nog zonder resultaat. 19 Het was echter duidelijk dat de katholieke geestelijkheid er alles aan zou doen om een grote katholieke voetbalvereniging tot stand te brengen die een heuse tegenhanger kon zijn van De Valk. De kar werd getrokken door kapelaan J.G.H.A. Ras (1901-1968) van de

Antoniusparochie, een van de twee parochies die Valkenswaard toen telde. Kapelaan Jo Ras, die direct na zijn priesterwijding in Valkenswaard terecht was gekomen, was de geestelijk adviseur van r.-k. Hollandia. In het Eindhovensch Dagblad van 21 mei 1934 staat te lezen dat ‘katholiek Valkenswaard zich binnen korte tijd zal kunnen verheugen in het bezit van een krachtige R.K. voetbalvereeniging te zijn’. Hollandia, Don Bosco en SDO hadden, onder druk van de Valkenswaardse geestelijkheid, in principe besloten een fusie aan te gaan. De geestelijkheid kreeg de steun van de grootste werkgever in de gemeente, de fabrikant H. Kersten van de Willem II Sigarenfabrieken, die ook lid was van het kerkbestuur van de St. Nicolaasparochie. Interessant detail is dat Kersten als bedrijfsleider ervaring had opgedaan bij Frans van Best, in het eerste decennium van de twintigste eeuw nog de grootste fabrikant van Valkenswaard en sponsor van het eerder genoemde, gelijknamige fabriekselftal. De liberalere Van Best had zijn positie als grootste fabrikant in de Eerste Wereldoorlog echter verloren. Naast ondersteuning van Kersten en de Willem II Sigarenfabrieken kon de nieuwe roomskatholieke club bovendien rekenen op de steun van gemeentesecretaris H. Leemans, die het beschermheerschap van De Valk opzegde en bereid was het voorzitterschap van het voorlopige bestuur van de rooms-katholieke sportvereniging op zich te nemen. Volgens inbrabant

n u m m e r 1 f e b r u a r i 2 0 1 0


De Valk weigerde over te stappen naar de katholieke voetbalbond, omdat gelijkwaardige tegenstanders ontbraken. Het Valkbestuur noemde hierbij expliciet ‘clubs als Longa en Willem II’. Hier een gezamenlijke foto van De Valk en het Tilburgse Longa (in de witte shirts) uit de vroege jaren twintig van de vorige eeuw.

51

Het bestuur van De Valk in 1934. Ondanks aandringen van de katholieke kerk hielden deze mannen voet bij stuk: De Valk bleef neutraal.


RK VSV Op 8 juni 1934 vond de oprichting plaats van de RK VSV. De club was het resultaat van een fusie tussen SDO en Don Bosco. Aanvankelijk zou ook Hollandia een van de fusieclubs zijn, maar de vereniging ontrok zich aan de fusie, omdat ze haar naam niet wilde opgeven. 26 Kapelaan Ras, geestelijk adviseur van Hollandia en van de nieuwe RK VSV, slaagde er wel in diverse leden van Hollandia over te halen lid te worden van de nieuwe club, onder hen de voorzitter J. Blokland. Hollandia leidde vervolgens nog enige tijd een noodleidend bestaan alvorens definitief te verdwijnen. Het was aanvankelijk de bedoeling dat onder de paraplu van de RK VSV meer sporten beoefend zouden


foto boven: De ‘Roomsch Katholieke Valkenswaardsche Sport Vereeniging’ werd in 1934 opgericht. Huisarts A. van Rooij was de eerste voorzitter. foto rechts: Gemeentesecretaris Herman Leemans werd in 1930 benoemd tot de eerste beschermheer van De Valk. Toch stapte hij in 1934 over naar de RK VSV. Ongetwijfeld is voor deze overstap morele druk op hem uitgeoefend, zowel van wereldlijke als van geestelijke zijde.

worden. Daarbij werd gedacht aan hockey, tennis, handbal, wandelen en gymnastiek. De samenstelling van het bestuur van de RK VSV was duidelijk anders dan dat van De Valk. Naast dokter Van Rooy en gemeentesecretaris Leemans maakten P. van Delft (penningmeester) en H. Moonen (secretaris, als ambtenaar werkzaam bij de gemeente) deel uit van dat bestuur, aangevuld met de commissarissen W. van Hout, W. Maas en Blokland. Deze drie laatste waren de (oud-)voorzitters van SDO, Don Bosco en Hollandia. De katholieke elite van Valkenswaard mocht dan wel ingestemd hebben met de oprichting van de nieuwe club, enthousiaste aanhangers zaten hier niet bij. Volgens Miel van Delft klaagde zijn vader er regelmatig over dat van de katholieke elite zich nauwelijks iemand liet zien bij de RK VSV. Op 22 juni 1934 vond de eerste vergadering plaats in het r.-k. Vereenigingsgebouw in Valkenswaard en tien dagen later werd de eerste oefenwedstrijd gespeeld op het terrein van Don Bosco. Tijdens de vergadering verklaarde geestelijk adviseur Ras: ‘Wij verwachten strijd en al verlangen wij geen ontevredenheid tusschen inwoners, we eischen recht van erkenning voor onze vereeniging op, evengoed als anderen.’ 27

Deken P. Manders werd beschermheer van de nieuwe vereniging. Toen kapelaan Ras in 1934 vertrok naar Uden (en daar onder meer geestelijk adviseur werd van UDI’19) was de 27-jarige kapelaan Frans Geboers (1907-1993) zijn opvolger als de eerste geestelijk adviseur van de RK VSV. Op 16 september kreeg de nieuwe vereniging het bericht van de RKVB ’s Bosch dat de club als enige rooms-katholieke vereniging in Valkenswaard tot de bond werd toegelaten. 28 De club ging spelen op een terrein aan de Deelshurk. Dat terrein was op 5 augustus ingezegend, voorafgaand aan de eerste wedstrijd die de club speelde tegen Brabantia uit Eindhoven. 29 Opvallend was de afwezigheid van de Valkenswaardse harmonie UNA (‘Uitspanning Na Arbeid’) bij de festiviteiten. Het Bossche muziekkorps Sint-Catharina zorgde daarom voor de muzikale noot. 30 Een vergelijking van De Valk met harmonie UNA is in dit opzicht interessant. Ook die vereniging kende een neutraal karakter. In het bestuur van UNA waren de Valkenswaardse fabrikanten zelf echter uitdrukkelijk aanwezig. De liberale fabriinbrabant

n u m m e r 1 f e b r u a r i 2 0 1 0

Leemans ging het hier om een principiële kwestie ‘en daar moeten de materiële overwegingen voor wijken’. 20 Waarom Leemans deze stap zette, is onduidelijk. Zijn zoon Jac. Leemans verklaarde bijna vijfenzeventig jaar later dat zijn vader absoluut geen principiële man was en ook geen militante katholiek. De enige reden die zijn zoon kon bedenken voor die stap was de druk die van zowel geestelijke als gemeentelijke zijde op hem was uitgeoefend. Leemans stond namelijk bekend als een man met losse omgangsnormen, die graag de Valkenswaardse (en andere) cafés bezocht. 21 Toen de RK VSV inderdaad was opgericht, maakte Leemans deel uit van het bestuur (als voorzitter c.q. vicevoorzitter), maar zoals blijkt uit de notulen van de eerste vergaderingen berustte de leiding doorgaans bij de huisarts A. van Rooij. 22 Waarom deze huisarts zich inzette voor de nieuwe vereniging is ook niet echt duidelijk. Van Rooy was geen echte voetballiefhebber, maar wel goed bevriend met deken Manders en fabrikant Kersten. Volgens zoon Louis van Rooy (geboren in 1932) ergerde zijn vader zich aan De Valk, omdat die niet katholiek wilde worden. 23 Miel van Delft liet zich in vergelijkbare bewoordingen uit. Hij noemde het standpunt van het toenmalige Valkbestuur

arrogant. 24 Maar voor zijn vader telde vooral het officiële standpunt van de kerk. Wellicht is die ergernis een van de belangrijkste, zo niet de belangrijkste reden geweest waarom de komst van een sterke katholieke voetbalvereniging werd doorgedrukt. Valkenswaard was rond 1935 een gemeente met een grote arbeidersbevolking (vooral werkzaam in de sigarenindustrie en in de schoenenindustrie), een kleine elite van fabrikanten en weinig middenstanders. 25 Het bestuur van De Valk bestond rond 1934 uit zeven personen van wie er vier sigarenmaker waren, de voorzitter was bakker van beroep en verder telde het nog twee douanebeambten. Deze bestuursleden behoorden niet tot de bovenlaag van de Valkenswaardse bevolking. En toch durfden deze mensen zich te verzetten tegen de geestelijke overheid! Die houding kon niet getolereerd worden in het katholieke Valkenswaard.

53

foto boven: Het eerste elftal van De Valk in 1937. foto rechts: Het eerste elftal van De Valk in 1938.

kant Frans van Best was president en hij bleef een fervent voorstander van aansluiting bij de Koninklijke Nederlandse Federatie van Muziekgezelschappen (KNF), hoewel de geestelijkheid ook voor dit gezelschap een overgang naar de katholieke Bossche Bond van Roomsch-Katholieke Muziekgezelschappen op prijs stelde. Van Best

De Valk met bestuur, spelers en supporters aan de Belgische kust, juni 1937.


goede spelers bij hun vereeniging te houden en te krijgen’. Kerkbestuurslid (en fabrikant) Kersten liet bij die gelegenheid weten dat hij bereid was de helft van de schuld van f. 800,- kwijt te schelden als de beide parochies f. 250,- wilden geven. 35 In augustus 1938 nam VSV een aantal velden in gebruik in het nieuwe sportpark. In verband met de mobilisatie in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog was er geen officiële opening, maar wel vond op het nieuwe complex eind juli, begin augustus 1939 de opvoering plaats van het openluchtspel ‘Het gezegende land’ van Luc. van Hoek, een spel dat op meer plaatsen in het land werd opgevoerd in het kader van de grootse Willibrordusherdenking. 36 In 1939 was het namelijk twaalfhonderd jaar geleden dat de heilige Willibrordus was overleden; een gelegenheid die ook door de katholieke kerk groots werd aangegrepen.

Tweespalt Slechts weinig toonaangevende spelers van De Valk hadden de overstap gemaakt naar VSV, hoewel er wel druk was uitgeoefend. Doorgaans subtiel, soms bot, hoewel harde bewijzen daarvoor ontbreken. Er gaan verhalen over voetballers die de biecht geweigerd werd, over kapelaans die op bezoek kwamen en over fabrieksdirecteuren die

foto rechts: Louis Hertroijs, hier op latere leeftijd, maakte in 1938 de overstap naar de RK VSV, maar keerde een jaar later weer terug bij De Valk. foto onder: De verdeeldheid in het Valkenswaardse voetbal had vooral consequenties voor de jeugd. Jeugdvoetballers van De Valk werden niet of moeilijk toegelaten tot hun schoolelftal. Op deze foto het eerste jeugdelftal van De Valk in 1934.


moest weliswaar enkele keren water bij de wijn doen, maar UNA bleef een neutrale vereniging. 31 De RK VSV kwam terecht in de Derde Klasse van de overkoepelende ICVB en speelde tegen clubs als ODC, Rood Wit Veldhoven, BSV Budel, Krekels Eindhoven, TSC Eindhoven en het tweede team van Wilhelmina ‘08 uit Weert. 32 De clubkleuren waren geel en blauw, dezelfde kleuren als Don Bosco had. Overigens was toen al bekend dat dit terrein aan de Deelshurk maar tijdelijk in gebruik zou zijn, want in de vergadering van 3 augustus 1934 had de Valkenswaardse gemeenteraad gesproken over de aanleg van een sportpark in Valkenswaard-Noord. In die bewuste vergadering verklaarde het raadslid M. van Gool (Katholieke Democratische Partij) het niet juist te vinden voor de aanleg van dat sportpark te kiezen, ‘omdat de hoofdaanleiding het ontstaan is van een bepaalde vereeniging’. Maar met elf tegen twee stemmen koos de raad in principe wel voor de aanleg van een sportpark, dat gerealiseerd kon worden in het kader van de Werkverschaffing (grootschalige bouwprojecten die de vele werklozen tijdens de economische crisis van de jaren dertig toch een nuttige tijdsbesteding konden bieden – red.). 33 Een jaar later kwam het uitgewerkte voorstel opnieuw in de raad. Toen bleek dat de zwarte grond, die nodig was om in de onvruchtbare hei verwerkt te worden voor de aanleg van de velden, geschonken werd door de beide Valkenswaardse kerkbesturen. 34 Uit de notulen van de vergaderingen van het kerkbestuur van de St. Nicolaasparochie bleek verder dat de parochies St. Nicolaas en St. Antonius in juli 1935 ieder f. 250,- uit de kerkkas beschikbaar stelden voor de nieuwe r.-k. vereniging. Deken Manders verantwoordde die uitgave met de opmerking dat ‘de eerste jaren voor de R.K. sport de moeilijkste zijn. Wij weten allen dat de voetbalvereeniging ‘De Valk’ nog een grooten aanhang heeft, en de leden dier vereeniging doen hun uiterste best om de

inbrabant

n u m m e r 1 f e b r u a r i 2 0 1 0

55

waarin de Nederlandse katholieken nog eens werden gemaand de rijen gesloten te houden. Het argument dat er geen volwaardige tegenstanders waren, was toen niet meer van kracht, want tijdens de Tweede Wereldoorlog waren de verschillende voetbalcompetities al samengevoegd. Daarnaast hoopte De Valk dat een katholieke signatuur met name de jeugdelftallen ten goede zou komen; de Broeders van Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes speelden hierin, zoals vermeld, een doorslaggevende rol. Met 119 tegen 78 stemmen besloot de ledenvergadering alsnog ‘r.-k.’ voor de verenigingsnaam te zetten. Deken P. Manders werd toen de eerste geestelijke adviseur. De laatste geestelijke adviseur van De Valk was kapelaan F. van den Boomen, van 1963 tot 1970. In het jubileumboek ter gelegenheid van het zestigjarige bestaan van De Valk in 1969 schreef hij het volgende: ‘Je denkt aan de glorietijden van De Valk, maar ook aan de zwarte dagen, toen De Valk ten onrechte gediscrimineerd werd omdat er geen R.K. voor haar naam stond. Dat heeft veel

Tenzij anders vermeld zijn alle afbeeldingen bij dit artikel afkomstig uit: - Christ van den Besselaar e.a., 1909-2009: 100 jaar Valkenswaardse Voetbalvereniging De Valk. (Valkenswaard 2009)

aandrongen op een overstap. Jo Wijnen en Louis Hertroijs, twee spelers die de stap maakten, werden bij de Willem II Sigarenfabrieken bevorderd tot meesterknecht. Die promotie zou als een ‘beloning’ voor de overstap gezien kunnen worden, maar toen Hertroijs weer terugkeerde naar De Valk bleef hij zijn nieuwe rang behouden. Voor andere spelers (zoals G. Marsmans) was ontevredenheid over de gang van zaken bij De Valk juist de belangrijkste oorzaak van de overstap. Anders lag het bij de jeugd. Drie van de vier jongensscholen waren in handen van de Broeders van Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes uit Dongen; deze broeders waren ook bij de nieuwe r.-k. vereniging actief. Jeugdvoetballers van De Valk werden zodoende niet of moeilijk toegelaten tot hun schoolelftal. Die houding zette kwaad bloed. De komst van de rooms-katholieke voetbalvereniging zorgde voor een duidelijke splitsing in de dorpsgemeenschap, die er vóór die tijd niet was. 56 i n b r a b a n t

De Valk, sinds 1953 zowaar officieel een rooms-katholieke club, behaalde in 1955 voor duizenden meegereisde Valksupporters het kampioenschap, in en tegen Helmond. Door die zege promoveerde De Valk en maakte de club de overstap naar het betaalde voetbal. De Valk ging in het seizoen 1955-1956 deelnemen aan het betaalde voetbal. Sinds het seizoen 1961-1962 speelt De Valk echter weer bij de amateurs.

De komst van de nieuwe club werd door veel Valkleden gezien als een poging hun club kapot te maken. Dat leidde tot ruzies binnen families, tot het verbreken van vriendschappen, tot ongezonde rivaliteit. Opvallend is dat De Valk na de Tweede Wereldoorlog alsnog katholiek werd. Dat gebeurde in 1953, een jaar voor dat een nieuw mandement van de Nederlandse bisschoppen verscheen,


Leestips Verder lezen? Hier enkele tips: - Hans van Bovene, Gek op voetbal. 90 jaar afdeling NoordBrabant KNVB (Den Dungen 1999) - Marjet Derks en Marc Budel, Sportief en katholiek. Geschiedenis van de katholieke sportbeweging in Nederland in de twintigste eeuw (Nijmegen 1990) - Cornelis Miermans, Voetbal in Nederland, een onderzoek naar de maatschappelijke en sportieve aspecten (Assen 1955) - Peter Nissen, ‘Het rijke Roomse leven’, in: H.F.J.M. van den Eerenbeemt (red), Geschiedenis van Noord-Brabant (Amsterdam en Meppel 1996/1997)

Matchwinner van de kampioenswedstrijd in 1955, Jo de Leest, op de schouders van de supporters.

oprecht kwaad bloed gezet. Achteraf denk je: hoe is het mogelijk geweest! De goede gang van zaken in een club hangt n.l. niet af van het naambordje R.K., maar van de mensen die er in zitten.’ 37 Een jaar later, in 1970, trad Van den Boomen uit het priesterambt. Er kwam geen opvolger meer als geestelijk adviseur. De tijden waren veranderd. De concurrent van De Valk, de RK VSV, had overigens zelfs al in 1956 besloten om praktische redenen de naam te veranderen in SV Valkenswaard. Kapelaan Geboers, in 1934 de eerste geestelijke adviseur van de RK VSV, kwam uiteindelijk tot eenzelfde conclusie als kapelaan Van den Boomen, zijn collega bij ‘concurrent’ De Valk: ‘Het is een onzalige geschiedenis geweest, die veel ellende en verdeeldheid veroorzaakt heeft. De oprichting van een katholieke sportvereniging heeft meer kwaad dan goed gedaan.’ 38 Die constatering kwam echter pas in 1984, vijftig jaar na Geboers aanstelling, vijftig jaar ook nadat de tweespalt was ontstaan. Inmiddels bevinden we ons al weer in een nieuwe eeuw en heerst er een gezonde rivaliteit tussen beide clubs. De gebeurtenissen van toen zijn folklore geworden, bij jongeren onbekend.

Tip Kijk voor een volledig geannoteerde versie van dit artikel op www. thuisinbrabant.nl

inbrabant

n u m m e r 1 f e b r u a r i 2 0 1 0

57

Noten

1 2 3

4

5

6

7 8

9 10 11 12

13

14

15 16 17

Gesprek met M.H.M. van Delft, d.d. 9 maart 2008. Schrijven van het Nederlandsche Episcopaat van 15 juli 1933. Cornelis Miermans, Voetbal in Nederland, een onderzoek naar de maatschappelijke en sportieve aspecten (Assen 1955) 101. Hans van Bovene, Gek op voetbal. 90 jaar afdeling Noord-Brabant KNVB (Den Dungen 1999) 11. Marjet Derks en Marc Budel, Sportief en katholiek. Geschiedenis van de katholieke sportbeweging in Nederland in de twintigste eeuw (Nijmegen 1990) 37-41. J.A.M. van Eijk, ‘Binck, Willem. Priester, archeoloog, heemkundige.’, in: Brabantse biografieën. Levensbeschrijvingen van bekenden en onbekende Noordbrabanders. Deel 2 (Amsterdam/Meppel 1994). Derks, Sportief en katholiek 38. P.J.A. Nissen, ‘Het rijke Roomse leven.’, in: H.F.J.M. van den Eerenbeemt (red.), Geschiedenis van Noord-Brabant (Amster-dam/ Meppel 1996-1997) II, 317-333. Derks 50. Miermans, Voetbal in Nederland 120. Eindhovensch Dagblad, 10 augustus 1918. Notulen van De Valk. Het eerste notulenboek uit de historie van V.V. De Valk is bewaard gebleven. Dit notulenboek beslaat de periode 1910-1933. Ton Lensvelt, Voetbal in de klei, Opkomst en ontwikkeling van honderd jaar voetbalsport in het Land van Heusden en Altena (onvoltooid manuscript) (Dussen 2004). Ad van den Oord, Voor het oog van het kerkvolk, Tilburgs volksklasse tussen klerikale normering en geleefde praktijk, 19271939. (Tilburg 2007) 42/43. Derks 100. Van den Besselaar, ‘De Valk’ 37. Van den Oord, Voor het oog van het kerkvolk 45.


18 De Sport Illustratie, officieel orgaan der Federatie van RK Voetbalbonden in Nederland. Jrg 1934. 19 Eindhovensch Dagblad, 21 mei 1934. 20 Eindhovensch Dagblad, 12 juni 1934. 21 Gesprek met mr. J. Leemans. Nuenen, 28 december 2007. 22 L. Keij en J. van Delft, Het Gouden ‘Valkenswaard’, uitgave t.g.v. het 50-jarig bestaan van de S.V. Valkenswaard. (Valkenswaard 1984) 19 e.v. 23 Gesprek met L. van Rooy, d.d. 13 maart 2008. 24 Gesprek met M. Van Delft, d.d. 9 maart 2008. 25 C. van den Besselaar, Valkenswaard 17941994, 200 jaar familie Van den Besselaar. (Valkenswaard 1994) 81 e.v. 26 Eindhovensch Dagblad, 12 juni 1934. 27 Eindhovensch Dagblad, 25 juni 1934. 28 Keij, Het Gouden ‘Valkenswaard’ 19. 29 Eindhovensch Dagblad, 8 augustus 1934. 30 Eindhovensche en Meierijsche Courant, 3 augustus 1934. 31 Christ van den Besselaar e.a., Blijf immer Uw vaandel trouw, 125 Jaar Koninklijke Harmonie Uitspanning Na Arbeid. (Valkenswaard 2002) 54 e.v. 32 De Sport Illustratie, jrg. 1934. 33 Notulen gemeenteraad Valkenswaard, d.d. 2 augustus 1934. 34 Notulen gemeenteraad Valkenswaard, d.d. 19 september 1935. 35 Van den Besselaar, ‘De Valk’ 39. 36 Eindhovensch Dagblad, 2 aug. 1939. 37 60 jaar Valkenswaardse voetbalvereniging De Valk (Valkenswaard 1969). 38 Christ van den Besselaar e.a., ‘De Valk’. Jubileumuitgave t.g.v. 75-jarig bestaan (Valkenswaard 1984) 39.


ergernis in het Rijke Roomse Leven In Brabant Auteur Het ontsta a n Verzet en

Recommend Documents