Verstoppingen bij kinderen De consequenties hiervan voor het onderwijs en tips voor de leerkrachten komen overeen met de aanbevelingen en tips zoals genoemd in “Buikpijn bij kinderen en jongeren”. Synoniemen: Obstipatie Constipatie Wat is het? We spreken van verstopping wanneer iemand minder dan drie keer per week naar het toilet kan, of wanneer iemand last heeft van harde, droge ontlasting. Ieder kind heeft een eigen ontlastingspatroon. Sommige kinderen gaan drie keer per dag naar het toilet, en anderen maar drie keer per week. Dit is allemaal normaal, zolang de ontlasting soepel is en je niet hard hoeft te persen om de ontlasting kwijt te raken. Mogelijke oorzaken: Er zijn verschillende oorzaken voor verstopping bij kinderen: •
Een verkeerd eet- en/of leefpatroon is een veelvoorkomende oorzaak. Voor een goede stoelgang is het belangrijk om vezelrijk te eten, voldoende te drinken en te bewegen en aandrang niet te negeren. Zie voor uitgebreide informatie onder ‘tips en adviezen’.
•
Bij baby’s kan de overgang van borstvoeding naar ander voedsel darmklachten zoals verstopping geven. Dit komt doordat de darmen moeten wennen aan ander voedsel.
•
Wanneer de ontlasting langer in de dikke darm zit dan normaal, kan verstopping ontstaan. In de dikke darm wordt vocht onttrokken aan de ontlasting, en wordt de ontlasting dus ingedikt. Als de ontlasting langer dan noodzakelijk in de dikke darm blijft, krijg je last van harde en droge ontlasting. Dit gebeurt bijvoorbeeld wanneer uw kind aandrang negeert en toiletbezoek uitstelt. Sommige kinderen hebben last van een trage of luie dikke darm. Dit kan het gevolg zijn van een vezelarme voeding of te weinig beweging, maar het kan ook horen bij een ziektebeeld.
•
Verstopping kan ook een verschijnsel zijn bij een andere ziekte, bijvoorbeeld een aangeboren aandoening zoals de ziekte van Hirschsprung.
•
Onrust en gebrek aan regelmaat in het gezin kunnen darmklachten zoals verstopping veroorzaken bij kinderen.
•
Psychische factoren, zoals gepest worden op school, teveel moeten doen of teveel druk om goed te presteren, spanningen of nare gebeurtenissen (zowel thuis als op school).
Onderwijsmap Landelijk Netwerk Ziek - zijn & onderwijs
Verstopping
12
Klachten Wanneer uw kind minder dan drie keer per week ontlasting heeft, spreken we van verstopping. Kenmerkend bij verstopping is harde, droge ontlasting. Vaak kost het veel moeite om de ontlasting kwijt te raken, en lukt het alleen door hard te persen. Als gevolg van de verstopping kunnen klachten ontstaan zoals aambeien, kloofjes of scheurtjes (fissuren) in de anus. Dit veroorzaakt pijn bij het poepen, soms met wat (helderrood) bloedverlies. Het kind legt vervolgens een verband tussen poepen en pijn, waardoor vaak een cirkeltje ontstaat. Door de angst voor pijn, stelt een kind toiletbezoek uit, waardoor de ontlasting teveel indikt en hard en droog wordt. Als de darm heel vol is, kan er wat dunne ontlasting langs de harde brokken weglekken. Dit wordt ook wel overloopdiarree of paradoxale diarree genoemd en het veroorzaakt vieze broeken. Ongewild ontlastingsverlies van kinderen die ouder zijn dan 5 jaar wordt ook wel encopresis genoemd. Dit ontlastingsverlies heeft vaak psychische gevolgen en gevolgen voor het sociale leven van uw kind. Door vieze luchtjes worden sommige kinderen gepest, en kinderen worden onzeker doordat ze ontlasting verliezen. Hoe wordt de diagnose gesteld De diagnose ‘verstopping’ wordt door de huisarts gesteld, op basis van het klachtenpatroon. Wanneer de oorzaak van de klachten niet duidelijk is, kan de huisarts het kind doorverwijzen voor verder onderzoek. Dit zal met name gebeuren bij zeer ernstige verstopping, of wanneer de adviezen en medicijnen niet voldoende helpen. Er zijn verschillende onderzoeken mogelijk om vervolgens een diagnose te kunnen stellen. In sommige gevallen kan een gesprek met een psycholoog inzicht geven in de oorzaak van de klachten. In de paper ‘Darmonderzoeken’ staan de verschillende onderzoeken die in het ziekenhuis gedaan kunnen worden op een rijtje. Behandelingen In eerste instantie zal de huisarts adviezen geven voor wat betreft het leef- en voedingspatroon, die de klachten kunnen verminderen. Deze adviezen zijn te vinden onder ‘tips en adviezen’. Wanneer dit geen effect heeft kan de huisarts verschillende medicijnen voorschrijven. Als de klachten aan blijven houden kan de huisarts het kind doorverwijzen. In veel ziekenhuizen zijn er speciale afdelingen voor kinderen met ontlastingsproblemen, de zogenaamde poeppoli’s. Hier probeert een team van specialisten de oorzaak van de klachten te achterhalen en te behandelen. Wanneer een andere ziekte de oorzaak is van verstopping, moet deze ziekte behandeld worden. Behandeling met geneesmiddelen (ook zelfzorgmiddelen): -
Bulkvormers zijn medicijnen die de ontlasting zachter maken. Bulkvormers hebben dezelfde eigenschappen als voedingsvezels: ze nemen vocht op. Het kind moet bij bulkvormers extra veel drinken, omdat deze medicijnen averecht werken als ze niet voldoende vocht op kunnen nemen. Voorbeelden van bulkvormers zijn psylliumzaad/psylliumvezels en zemelen. Bulkvormers kunnen zonder problemen langdurig gebruikt worden, omdat ze de darm niet prikkelen. Volume vergrotende laxeermiddelen, die ervoor zorgen dat er minder vocht aan de ontlasting wordt onttrokken. Hierdoor wordt meer vocht vast gehouden in de
Onderwijsmap Landelijk Netwerk Ziek - zijn & onderwijs
Verstopping
12
-
-
darm en in de ontlasting, die daardoor zachter wordt. Voorbeelden zijn macrogol, lactulose, lactitol en magnesiumoxide. Ook deze middelen zijn onschadelijk voor de darm, ook bij langdurig gebruik. Laxeermiddelen die de darmwand prikkelen. Deze medicijnen kunnen bij langdurig gebruik de darm beschadigen, waardoor de verstopping juist verergert. Het is daarom niet verstandig deze medicijnen vaak of langdurig te gebruiken. Voorbeelden van prikkelende laxeermiddelen zijn bisacodyl, natriumpicosulfaat en sennapeulen. In uitzonderingsgevallen wordt een klysma of lavement met lauw water voorgeschreven om de verstopping op te lossen.
Sommige van bovenstaande medicijnen zijn vrij verkrijgbaar bij de drogist of apotheek. Het is echter niet verstandig om op eigen houtje te experimenteren met laxeermiddelen. De bulkvormers en volumevergrotende laxeermiddelen kunnen in principe geen kwaad. Deze middelen kunnen bijvoorbeeld klachten voorkomen als u op vakantie bent in een land waar het kind minder vezels eet dan normaal. Ook als het kind, door ziekte of een blessure, tijdelijk minder kan bewegen kunnen deze middelen zonder problemen gebruikt worden. Wanneer verstoppingsklachten langere tijd aanhouden, en waneer voeding- en leefadviezen geen effect hebben, is het altijd verstandig om naar de huisarts te gaan. Er zijn veel zogenaamde ‘natuurlijke’ producten verkrijgbaar, om de stoelgang te verbeteren. Vaak bevatten deze natuurlijke middelen kruiden die de darm prikkelen, zoals bijvoorbeeld senna(peulen). Voorbeelden hiervan zijn laxeerthee en soms ontbijtthee. Wees hier voorzichtig mee, omdat er nog veel onduidelijkheid is over het effect van senna op de darmwand. Psycholoog Bij kinderen blijkt de oorzaak van verstopping en andere ontlastingsproblemen nogal eens psychisch te zijn. In veel gevallen is er sprake van een combinatie van verschillende factoren. Bovendien veroorzaken ontlastingsproblemen (zeker wanneer er regelmatig sprake is van ‘ongelukjes’) bij kinderen psychische klachten. Kinderen worden erg onzeker en dat heeft invloed op hun sociale leven. Sommige kinderen worden gepest door de ontlastingsproblemen. Er zijn psychologen die gespecialiseerd zijn in ontlastingsproblemen bij kinderen. Deze zijn onder andere werkzaam in ziekenhuizen met een gespecialiseerde afdeling/poli voor kinderen met ontlastingsproblemen, die vaak ‘poeppoli’ genoemd wordt. De huisarts kan verwijzen naar zo’n poli in de buurt. Darmspoeling In sommige klinieken wordt darmspoeling aangeraden om darmklachten als verstopping te verminderen. Bij zeer ernstige verstopping wordt darmspoeling ook in het ziekenhuis gedaan. Het is niet aan te raden om een darmspoeling op eigen initiatief te ondergaan. Bij een darmspoeling worden namelijk alle bacteriën die in de darm leven (darmflora) weggespoeld. De darmflora heeft een belangrijke functie in de darm, en wanneer deze wordt weggespoeld kunnen juist klachten ontstaan. Bovendien is het slechts een tijdelijke behandeling van de verstopping. De oorzaak van de klachten wordt hiermee niet aangepakt.
Onderwijsmap Landelijk Netwerk Ziek - zijn & onderwijs
Verstopping
12
12
Tips en adviezen Onderstaande leef- en voedingsadviezen kunnen verstopping verminderen: -
-
Eet voldoende vezels. Vezels zijn onverteerbare, plantaardige voedingsdeeltjes, die onveranderd in de dikke darm aankomen. In de dikke darm stimuleren de vezels de darmbeweging. Ook nemen sommige vezels vocht op, waardoor de ontlasting zacht en soepel wordt. Vezels zitten met name in volkorenproducten, groente en fruit. Meer informatie over vezels en vezelrijke voeding is te vinden in de paper ‘vezelrijke voeding’. Voldoende drinken. Te weinig drinken kan een harde en droge ontlasting tot gevolg hebben. Beweeg dagelijks. Beweging zorgt ervoor dat de darm op gang blijft. Laat uw kind meteen naar het toilet gaan als hij/zij aandrang heeft. Ook wanneer dit tijdens het eten is. Door de ontlasting op te houden, wordt deze verder ingedikt. Hierdoor kan verstopping ontstaan. Sla het ontbijt niet over! Een vezelrijk ontbijt zorgt ervoor dat de darm op gang komt en in beweging blijft. Er zijn producten op de markt die mogelijk een positieve invloed hebben op darmklachten zoals verstopping. Dit zijn de zogenaamde probiotica. Probiotica zijn producten waaraan nuttige darmbacteriën zijn toegevoegd. Deze nuttige darmbacteriën dragen bij aan een evenwichtige darmflora. Zie voor uitgebreide uitleg de brochure ‘darmflora’. Probiotica zijn te koop in de supermarkt, in de vorm van zuivelproducten. Voorbeelden hiervan zijn Activia, Yakult, Vifit en Actimel. Ook zijn er capsules met probiotica verkrijgbaar bij de apotheek en drogist.
Kijk op www.vezeltest.nl om te testen of het kind dagelijks voldoende vezels eet. Soms is het lastig om door middel van ‘gewone’ voeding voldoende vezels binnen te krijgen. Er zijn tegenwoordig veel producten in de supermarkt verkrijgbaar, waaraan extra vezels zijn toegevoegd. Door het gebruik van extra vezels in de voeding kan het kind in het begin last krijgen van een opgeblazen gevoel en winderigheid. Deze klachten zullen verminderen wanneer de darm gewend is een de verandering. Er zijn veel zelfzorgmiddelen verkrijgbaar die verstopping kunnen verminderen. Het is geen probleem om niet-prikkelende laxeermiddelen voor een bepaalde periode op eigen initiatief te gebruiken. In sommige vakantielanden is het bijvoorbeeld lastig om voldoende vezels te eten. Ook wanneer het kind een tijd lang minder kan bewegen, door ziekte of een blessure, kan zo’n laxeermiddel verstopping verminderen of voorkomen. Het is mogelijk om een darmspoeling te doen in een kliniek, om de darm schoon te maken. De Maag Lever Darm Stichting raadt aan om dit altijd te bespreken met de huisarts. Zie ook onder ‘behandelingen’. Consequenties voor het onderwijs, adviezen en tips voor de leerkracht Zie “Buikpijn bij kinderen en jongeren” pagina 6, 7 en 8.
Onderwijsmap Landelijk Netwerk Ziek - zijn & onderwijs
Verstopping
12
Meer informatie Interessante en betrouwbare websites www.vezeltest.nl (test of u dagelijks voldoende vezels eet) www.voedingscentrum.nl (informatie over gezonde voeding) www.dieetinzicht.nl (informatie over gezonde voeding en verstopping) www.apotheek.nl (informatie over medicijnen) www.consumed.nl (informatie over verstopping en medicijnen) www.kiesbeter.nl (informatie over verstopping) www.gutflora.org (onafhankelijke informatie over probiotica en de darmflora) www.flash123.nl (campagne website over dagelijkse beweging) www.poeppoli.nl (informatie over verstopping bij kinderen) www.alspoepennietgewoongaat.nl (informatie over ontlastingsproblemen bij kinderen) Interessante papers/brochures van de Maag Lever Darm Stichting: Brochure: Verstopping Brochure: Verstopping bij kinderen Brochure: Gezonde spijsvertering, met water-vezeltest Paper: Vezelrijke voeding Paper: Darmonderzoeken Brochure: Aambeien Brochure: Darmflora Brochure: Voeding bij maag/lever/darmaandoeningen Brochure: Prikkelbaar Darm Syndroom Interessante literatuur: • Het Rottige Buiken Boekje In dit boekje, speciaal geschreven voor kinderen, wordt uitgelegd wat er in de buik gebeurt en waardoor buikpijn kan ontstaan. Ook komen er kinderen aan het woord en worden er zelfhulp-tips gegeven. Dit boekje is te bestellen en te downloaden via de website van de MLD stichting: www.mlds.nl. • Obstipatie (verstopping) In dit boek uit de serie ‘Spreekuur thuis’ worden alle aspecten die te maken kunnen hebben met obstipatie uitgebreid besproken. Onderwerpen die aan de orde komen zijn onder andere: wanneer is er sprake van obstipatie? welke klachten treden op? wat zijn de gevolgen? welke onderzoeken zijn mogelijk? behandelingsmogelijkheden en dieetadviezen. Auteur: Prof. dr. A.J.P.M. Smout (gastro-enteroloog) Wormer: Immerc bv, 2001 Inhoud: 74 pagina’s ISBN 90 6611 237 9 (te bestellen via www.mlds.nl) • Vezelrijke voeding De brochure geeft uitgebreide informatie over hoe een vezelrijke voeding eruit kan zien, bevat een tabel die aangeeft hoeveel vezel een aantal veelgebruikte voedingsmiddelen levert en geeft antwoord op een aantal vaak gestelde vragen op dit gebied. Voedingscentrum, Den Haag Artikelnummer: 861, 6de druk 2005 (te bestellen via www.mlds.nl en www.voedingscentrum.nl)
Onderwijsmap Landelijk Netwerk Ziek - zijn & onderwijs
Verstopping
• Gezond eten voor je darmen Een boek met meer dan 100 recepten die zijn ontwikkeld om de smaakpapillen te prikkelen en tegelijkertijd de symptomen van het Prikkelbare Darm Syndroom (PDS) te bestrijden. Het boek bevat veel waardevolle adviezen en praktische informatie die je helpen de ziekte te herkennen en de overlast te beperken. Auteurs: Sophie Braimbridge en Erica Jankovich Een uitgave van Inmerc bv, Wormer, in samenwerking met de Maag Lever Darm Stichting ISBN: 90 6611 703 6 (te bestellen via www.inmerc.nl) • Als poepen niet gewoon gaat Medisch en psychologisch handboek bij ontlastingsincontinentie bij kinderen. Diagnostiek en behandeladviezen voor hulpverleners en ouders. Auteurs: Els van Everdingen-Faasen en Michael Groeneweg Mension medical refresher, Badhoevedorp, 2005 ISBN: 90 77 322 20 5 Gespecialiseerde centra/artsen Bij aanhoudende verstopping kan een kind terecht bij een zogenaamde poeppoli. In steeds meer ziekenhuizen is een gespecialiseerde (poep)poli voor kinderen met ontlastingsproblemen. Een overzicht is te zien op de website www.alspoepennietgewoongaat.nl. De poeppoli in Amsterdam (bij AMC) heeft een eigen website: www.poeppoli.nl.
Onderwijsmap Landelijk Netwerk Ziek - zijn & onderwijs
Verstopping
12
Literatuur over verstopping bij kinderen 1. “Chronic constipation in overweight children” door Misra S ea. uit: Journal of Parenteral and Enteral Nutrition mar-apr 2006 2. “Incraesed prevalence of obesity in chidren with functional constipation evaluated in an academic medical center” door D.S. Pashankar en V. Loening-Bauke uit: Pediatrics sept 2005 3. “Incraesed prevalence of constipation and fecal soiling in a population of obese children” door: L. Fishman e.a. uit: Pediatrics Aug 2004 4. “Childhood constipation: longitudinal follow-up beyond puberty” door van Ginkel e.a., uit: Gastroenterology aug 2003 5. “Long-term follow-up of children with chronic idiopatic constopation” door: A. Staiano ea, uit: Digestive Diseases and Sciences mar 1994 6. “Wat is het beleid bij encopresis?” door Dr. C.M.F. Kneepkens,kindergastro-enteroloog Academisch Ziekenhuis Vrije Universiteit Amsterdam, 1999; uit:Vademecum permanente nascholing huisartsen 7. “Ontlastingsproblematiek” door C.M.F. Kneepkens en A.C. Douwes, 1998; uit: Handboek kinderen & adolescenten 8. “Functionele obstipatie bij kinderen” door Mw. Dr. H.E. van der Horst, 2003; uit: Bijblijven, cumulatief geneeskundig nascholingssysteem 9. “Functionele gastro-intestinale ziektebeelden op de kinderleeftijd. ii obstipatie en solitaire encopresis; fysiologie en pathologie” door:R. van Ginkel e.a., 2003; uit: Ned. tijdschrift voor Geneeskunde 10. “Obstipatie”, item op de site van kindergeneeskunde.nl, revisie 2002 11. “Obstipatie bijkinderen”, folder van VU Medisch Centrum 12. ‘Paediatric constipation and functional non-retentive faecal soiling” door W.P. Voskuijl, 1995 (promotie-onderzoek) 13. “Kinderen met obstipatie” door M.Y. Berger en Dr. M.A. Benninga; uit: Modern Medicine 2006
Drs. F. van den Bekerom 2008
Onderwijsmap Landelijk Netwerk Ziek - zijn & onderwijs
Verstopping
12
