Inhoud
Startpagina
Ontharingsmiddelen
068–1
Ontharingsmiddelen
Inleiding Grote groepen vrouwen en een groeiend aantal mannen gebruiken cosmetische ontharingsmiddelen. Schoonheidsspecialisten smeren dagelijks vele keren ontharende harsen op benen en armen. Doehet-zelvers gebruiken meer de ontharende crèmes, om bijvoorbeeld de okselharen en, onder invloed van de diep uitgesneden badmode, de schaamharen te verwijderen. Ontharingsmiddelen worden toegepast om het uiterlijk te corrigeren. Met deze doelstelling vallen de middelen onder de definitie van cosmetica, zoals gesteld in het Cosmeticabesluit. Het Cosmeticabesluit (1980) en het daaraan gekoppelde Stoffenbesluit Cosmetica (1980) zijn onderdeel van de Warenwet en beogen onder andere de gezondheid van de gebruikers van cosmetica te beschermen. Ontharen kan ook met mechanische middelen zoals scheermes, scheerapparaat, pincet en puimsteen. In deze aflevering van Chemische Feitelijkheden gaat de aandacht echter uit naar de cosmetische ontharingsmiddelen. Samenstelling Er zijn twee soorten cosmetische ontharingsmiddelen: – een hars en – een crème of lotion. De harsen zijn veelal op natuurlijke basis. Er wordt de laatste tijd bijvoorbeeld reclame gemaakt voor „honingharsen”. Harsproducenten voegen vetten toe om het eindprodukt beter smeerbaar te maken en om het smeltpunt te verlagen. Chemische feitelijkheden 1-80
Herdruk 1996
Inhoud
Startpagina
068–2
Ontharingsmiddelen
Water, vet, verdikker en oppervlakte-actieve stof vormen de basis van de ontharingscrème. Een oppervlakte-actieve stof is een stof die door zijn chemische structuur in staat is vetdeeltjes te emulgeren in het water, waardoor een smeerbare pasta ontstaat. Voor de ontharende werking van de crème zijn de hoge pH en het ontharingsmiddel (het actieve bestanddeel) verantwoordelijk. Stoffen als calcium-, strontium- en kaliumhydroxide zorgen voor een hoge pH, rond de 12,6-12,7. Als ontharingsmiddel (actief bestanddeel) worden vaak zouten van thioglycolzuur gebruikt, zoals strontium-, kalium- en calciumthioglycolaat. Soms voegen producenten alkali- of aardalkalisulfiden als actief bestanddeel toe (bijvoorbeeld calcium- of bariumsulfide). Tabel 1 geeft de globale samenstelling van deze middelen weer. Tabel 1. Globale samenstelling van een hars en een ontharingscrème (in massaprocenten) hars
crème
± 70 % hars ± 30 % vet, was of olie ± 0,2% parfum
60–70 % ± 5% 20–30 % 2– 5 % 2 % 3– 5 % ± 0,5%
water verdikker vet oppervlakte-actieve stof stof om hoge pH te verkrijgen ontharingsmiddel parfum
Werking De hars heeft een smeltpunt van 40-45 °C en wordt vloeibaar, dus warm, op de behaarde huid geschonken. Men laat de hars afkoelen waarbij de haartjes als het ware vastklinken in de harder wordende hars. Uiteindelijk verwijdert men voorzichtig het laagje hars, de haartjes worden meegetrokken en een haarvrij lichaamsoppervlak blijft achter. De werking van de crèmes is iets ingewikkelder. Hoofdbestanddeel van haar is keratine. Keratine is een eiwit dat zich vooral onderscheidt van andere eiwitten door de aanwezigheid Chemische feitelijkheden 1-80
Herdruk 1996
Inhoud
Startpagina
Ontharingsmiddelen
068–3
van vele zwavelbruggen die de polypeptide-ketens met elkaar verbinden (zie figuur 1). 0869-076
H2N
s s
s s
HOOC
s s
H2N
COOH NH2 COOH
Figuur 1. Schematische weergave van door zwavelbruggen verbonden polypeptide-ketens in keratine.
Naast zwavelbruggen worden de polypeptide-ketens van keratine ook bij elkaar gehouden door zwakkere bindingen, zoals waterstofbruggen. De hoge pH (12,6-12,7) van ontharingsmiddelen zorgt er onder andere voor dat de waterstofbruggen en andere zwakke verbindingen tussen de polypeptide-ketens worden verbroken. De actieve bestanddelen van ontharingscrèmes, zoals het genoemde thioglycolzuur, zijn in een basisch milieu reductoren. Deze reductoren verbreken de zwavelbruggen. Door een ontharingscrème op haartjes te smeren wordt het keratine dus aangetast. Bij de geringste beweging breken de aangetaste haartjes af. Wanneer een ontharingscrème na 10-15 minuten van een stukje ingesmeerde huid wordt verwijderd, treedt er genoeg beweging op om alle haartjes af te breken en blijft er een haarvrij velletje achter. De zwavelbruggen in keratine spelen overigens ook een belangrijke rol bij de vorm van het haar. Permanentvloeistoffen die bedoeld zijn om de vorm van hoofdhaar te veranderen spelen hierop in door eerst de zwavelbruggen te verbreken en, nadat het haar met krulspelden in de gewenste toestand is gezet, de bruggen weer te herstellen, echter nu op die plaatsen die overeenkomen met de gewenste krultoestand. Het verbreken van de zwavelbruggen gebeurt veel met een thioglycolzuurbevattende vloeistof, die qua samenstelling op een ontharingscrème lijkt. De pH van deze permanentvloeistof (79,5) is echter beduidend lager dan die van een ontharingscrème. De aantasting van het keratine is daardoor veel minder sterk, maar als men een thioglycolzuurbevattende permanentvloeistof (een reduceChemische feitelijkheden 1-80
Herdruk 1996
Inhoud
Startpagina
068–4
Ontharingsmiddelen
rende vloeistof) te lang op het hoofdhaar laat inwerken, vindt er ook aanzienlijke haarafbraak plaats. Bijwerkingen Van harsen is bekend dat een behandeling ermee de huid beschadigt, waardoor de kans op huidinfecties belangrijk wordt verhoogd. Parfums die vaak aan harsen worden toegevoegd, kunnen bovendien overgevoeligheidsreacties uitlokken. Bij het gebruik van een ontharingscrème kan de huid ook worden beschadigd. Het bovenste laagje huid, de hoornlaag, bestaat vooral uit het eiwit keratine. Wanneer men op de huid een met keratinereagerende crème smeert, wordt dus ook de huid aangetast. Thioglycolzuur en verbindingen van thioglycolzuur staan bekend om hun sterk huidirriterende effecten. De hoge pH van de crème maakt de huid bovendien extra overgevoelig. In de Verenigde Staten hebben er twee onafhankelijke registraties plaatsgevonden van bijwerkingen of klachten met betrekking tot cosmeticaprodukten. Het gaat om onderzoek van de Amerikaanse overheid en een klachtenregistratie van Amerikaanse cosmeticaproducenten. Men heeft onder andere bijgehouden hoe vaak klachten en bijwerkingen van een produktsoort binnenkomen per verkochte eenheid (potje, tubetje, flesje) van die produktsoort. Op basis daarvan deelde men cosmeticaprodukten in: hoge risicoprodukten (veel klachten ten opzichte van de hoeveelheid verkochte tubes), medium risicoprodukten en lage risicoprodukten. Ontharingscrèmes zijn de enige cosmeticaprodukten die in beide registraties als hoge risicoprodukten te boek staan. Naast huidirritaties lopen gebruikers van sommige crèmes nog extra risico’s. De aantasting van de hoornlaag, de hoge pH en de aanwezigheid van oppervlakte-actieve stoffen maken de huid meer doorlatend voor chemicaliën. Crèmes die lithium- of bariumverbindingen bevatten kunnen daarom de gebruiker vergiftigen. Lithium beïnvloedt bijvoorbeeld het zenuwstelsel en barium kan onder andere spierfuncties aantasten.
Chemische feitelijkheden 1-80
Herdruk 1996
Inhoud
Startpagina
Ontharingsmiddelen
068–5
Wetgeving Zoals gezegd beogen het Cosmeticabesluit en het Stoffenbesluit Cosmetica onder andere om de gezondheid van gebruikers van cosmetica te beschermen. Ontharingscrèmes moeten daarom volgens het Stoffenbesluit Cosmetica aan bepaalde voorwaarden voldoen: – de pH van het eindprodukt moet kleiner of gelijk zijn aan 12,7; – thioglycolzuur (en de zouten en esters daarvan) mogen maximaal met 5% (massaprocent) in het cosmetisch eindprodukt voorkomen; – alkalisulfiden mogen maximaal met 2% (berekend als zwavel) en aardalkalisulfiden met maximaal 6% (berekend als zwavel) in het cosmetisch eindprodukt voorkomen. Hiermee worden grote ongelukken bij normaal gebruik van ontharingscrèmes vermeden, hoewel men zich kan afvragen of het niet beter is om de giftige lithium- en bariumverbindingen helemaal te verbieden. Vervelende huidklachten kunnen zich echter bij gebruik van ontharingscrèmes, ook onder de voorwaarden van het Stoffenbesluit Cosmetica, nog steeds voordoen. Ontharen met een hars of met behulp van mechanische middelen is in veel gevallen minder problematisch, maar het veiligst is natuurlijk om haar gewoon te laten staan. Literatuur – – – –
Annema, J. A., Mooi is anders, Stichting Natuur en Milieu Utrecht, Milieuboek Amsterdam, 1988. Klootwijk, W. en Reijnders, L., Mooi, Van Gennep Amsterdam, 1988. Nater, J. P. en de Groot, A. C., Unwanted effects of cosmetics and drugs used in dermatology, 2nd. edition, Excerpta Medica XIV Amsterdam, 1985. Goosmann, F. C. L. (red.), Handboek voor cosmetische en medische ontharing, De Tijdstroom Lochem, 1987.
Chemische feitelijkheden 1-80
Herdruk 1996
Inhoud
Startpagina
068–6
Ontharingsmiddelen
augustus 1989 Drs. Jan Anne Annema Stichting Natuur en Milieu
Chemische feitelijkheden 1-80
Herdruk 1996
