Manifest
Er waart een golf van idealisme door Nederland
Door Denktank Prof. dr. Sigrid He mels (EUR) Prof. dr. Gabriël van den Brink (UvT) Mr. Addie Stehouwe r (Nationale Ombudsman) Prof. dr. Sylvester Eijffinger (UvT) Mr. Marnix van Rij (E&Y) Felix Rottenberg Prof. dr. Theo Camps (UvT) Ds. Paul van Oosten (Diaconie Amsterdam) Prof. mr. Arno Akkermans (VU) Prof. dr. Lucas Meijs (EUR) Redactie: prof. dr. Theo Schuyt (VU) en Mr. Elly Mariani (VU)
Uitgebreide versie 22 november 2013
Dit Manifest wil uiting geven aan een hoopgevende ontwikkeling in Nederland. Het “Particulier maatschappelijk initiatief”, oorspronkelijk, autonoom, oer-Nederlands, zoekt een vorm, lokaal, regionaal en landelijk. Een vorm die zichtbaar is, waar maatschappelijke initiatieven elkaar tegenkomen en van elkaar leren. Een baken van hoop en inspiratie. Een vorm die ook voor overheden en marktpartijen zichtbaar en herkenbaar is.
De denktank is een tijdelijk, onafhankelijk adviesorgaan. De leden participeren zonder last of ruggespraak. De totstandkoming van dit advies is door een incidentele bijdrage van een particulier fonds mogelijk gemaakt.
2
Het Manifest
Inhoudsopgave
1. Inleiding, probleemstelling en opzet 2. Begripsomschrijving 3. Missie en visie van particulie r maatschappelijk initiatief 4. Analyse 4.1 Hoe particulier initiatief in de verzorgingsstaat is gemarginaliseerd; een historische terugblik 4.2 Ontzield, verstatelijkt particulier initiatief 4.3 Behoefte aan betekenis; eigen identiteit 5. Oplossingen 5.1 Van handelingsverlegenheid naar “leven met variëteiten” 5.2 Onafhankelijkheidacceptatie 6. Wat te doen?; Naar een Nederlandse Raad voor Maatschappelijk Initiatief?
Bijlage 1 Aanbevolen artikelen door leden van de Denktank Bijlage 2 The Independent Sector: “leading organization” in de Verenigde Staten
3
Manifest
1. Er is in de participatiesamenleving meer tussen overheid en de individueel verantwoordelijke burger 2. Er waart een golf van idealisme door Nederland; een golf van particuliere, maatschappelijke initiatieven 3. Dit idealisme past in de Nederlandse traditie van particulier initiatief 4. Dit particulier initiatief kent eigen organisatie- en governance vormen 5. Het aanprijzen van de individueel verantwoordelijke burger in de participatiesamenleving miskent dit maatschappelijk betrokken middenveld 6. De verantwoordelijkheid van particulier initiatief raakt aan de maatschappelijke verantwoordelijkheden van overheid en markt 7. De Nederlandse democratie en de Nederlandse verzorgingsstaat berusten op drie pijlers: vrijheid (burgerrechten, een vrije markt), gelijkheid (voor wet en overheid) en broederschap (betrokkenheid op elkaar en bij de maatschappij) 8. Particuliere, maatschappelijke initiatieven belichamen broederschap, betrokkenheid en directe democratie (dit te onderscheiden van politieke democratie) 9. Particulier initiatief wordt niet op de juiste wijze gekend en laat zich niet op de juiste wijze kennen 10. De balans tussen overheid, markt en particulier initiatief is scheefgetrokken 11. Een heroriëntatie van particulier initiatief is noodzakelijk om deze balans te herstellen 12. Een stap is dat partijen elkaar kennen, ontmoeten en – waar mogelijk – elkaar versterken
4
1. Inleiding, probleemstelling en opzet Dit Manifest is opgesteld om uiting te geven aan een grote bezorgdheid dat aan particulier initiatief in Nederland geen recht wordt gedaan. De vele vrijwilligers worden gezien als onbetaalde arbeidsreserve voor een bezuinigende overheid. Filantropische fondsen op hun beurt worden geacht bij te dragen om gaten in overheidsbudgetten te dichten. Dit Manifest wil echter ook uiting geven aan een hoopgevende ontwikkeling in Nederland. Particuliere maatschappelijke initiatieven alom. Vanaf 1993 is in Nederland een sector filantropie in opkomst 1 . Geldwervende fondsen, vermogensfondsen treden vanaf dat moment meer op de voorgrond. Nieuwe fondsen nemen snel in aantal toe. Van de Ende, Cruijff, en Krajicek geven in Nederland een gezicht aan deze ontwikkeling. Lokale gemeenschapsfondsen doen hun intrede; particuliere zorgarrangementen ontstaan naast vele andere burgerinitiatieven, fondsen op naam floreren, “maatschappelijk verantwoord ondernemen” wordt door bedrijven algemeen gepraktiseerd, voedselbanken verspreiden zich in snel tempo over het land, vrijwilligerswerk en vrijwilligersorganisaties, vertegenwoordigd door de NOV, zijn onmisbaar voor het functioneren van de maatschappij. Particulier initiatief is springlevend. Maatschappelijk onmisbaar, echter als sector nog weinig zichtbaar voor de politiek, onbekend voor ambtelijke beleidsmakers en gebrekkig communicatief naar het brede publiek. Dit betekent, dat dit particulier initiatief zichzelf nog onvoldoende georganiseerd heeft, geen duidelijke “constituency” heeft, gebaseerd op een visie en een missie. Dit werd bijvoorbeeld duidelijk bij de totstandkoming van het Belastingplan 2012 (inhoudende de Geefwet), dat uiteindelijk de uitkomst bevatte van politieke en maatschappelijke lobbyactiviteiten, met name toegespitst op fiscale regelingen met betrekking tot cultuur. De onlangs in de Troonrede 2013 gepropageerde “participatiesamenleving” maakt andermaal duidelijk dat het Kabinet voorbij gaat aan het feit dat er tussen overheid en de individueel verantwoordelijke burger meer bestaat, namelijk particulier, maatschappelijk initiatief. 8 wetenschappers uit verschillende disciplines en 4 “maatschappelijke experts” hebben als Denktank een poging ondernomen de situatie waarin het particulier initiatief op dit moment verkeert te duiden, een analyse te maken en oplossingen te bieden. Doelstelling Het doel van dit manifest uit “wetenschappelijke hoek” is om vanuit een onafhankelijke positie, steun te verlenen aan de maatschappelijke (branche) organisaties van het particulier initiatief en tevens een bijdrage te leveren aan de politieke en beleidsdiscussies over de Nederlandse verzorgingsstaat van de toekomst. Tegelijkertijd beoogt het manifest ook een bijdrage te leveren aan het zelfbewustzijn van de vele particuliere initiatieven en daarmee uiting te geven aan bezieling, perspectief en idealen, kortom, een baken van hoop te zijn.
1
Schuyt, Th. (2001). De Filantropische Sector en ‘Philanthropic Studies’ in Nederland. Wetenschappelijke belangstelling voor een maatschappelijke sector in word ing. Houten/ Diegem: Bohn stafleu Van Loghum. Oratie VU A msterdam
5
Probleemstelling Gezien het bovenstaande houdt de Denktank zich bezig met het beantwoorden van de volgende vragen: 1. Hoe kan de ontstane situatie van particulier maatschappelijk initiatief worden verklaard? 2. Hoe ziet de visie en missie van particulier maatschappelijk initiatief eruit? 3. Wat zijn oplossingen voor de ontstane situatie?
Opzet Het voorwerk voor de tekst is gedaan via individuele interviews met de leden van de Denktank. Aan het eind van elk interview is gevraagd om een artikel (van eigen hand of anderszins) aan te leveren dat het best de eigen ideeën weerspiegelt. Deze artikelen zijn in Bijlage 1 opgenomen Afsluitend is met zes leden van de Denktank eenmaal gezamenlijk vergaderd.
6
2. Begripsomschrijving Filantropie is een ander woord voor particulier maatschappelijk initiatief dat zijn/haar eigen tijd investeert of portemonnee meebrengt. Uit betrokkenheid en ten behoeve van het algemeen nut. Filantropie staat voor vrijwillige bijdragen aan de maatschappij: particulieren steunen KWF Kankerbestrijding en de Koninklijke Nederlandse Reddingsmaatschappij (KNRM) middels donaties en nalatenschappen; fondsen investeren in de Nederlandse kenniseconomie; bedrijven sponsoren culturele instellingen en NOC-NSF; sportverenigingen draaien op vrijwilligers. Nederland is het land van het particulier initiatief. Ondernemerschap, handelsgeest werd – en wordt - verbonden met maatschappelijke betrokkenheid; ‘de koopman en de dominee’ is een bekende typering van deze ‘Hollandse attitude’. Filantropie kwam in het verleden tot uiting in het oprichten van ouderenhofjes, in armenzorg en opvang van weduwen en wezen. Geen land ter wereld kent zoveel ouderenhofjes als Nederland en het Maagdenhuis staat in het centrum van Amsterdam. Aan het eind van de 20e eeuw is een nieuw, modern soort filantropie ontstaan. Mede gevoed door een toegenomen welvaart, maar ook het resultaat van een groeiend gevoel van eigen verantwoordelijkheid voor het welzijn van de (wereld)samenleving en gestimuleerd door veranderend overheidsbeleid. De moderne filantropie is niet langer ‘liefdadigheid’, maar bestrijkt het brede terrein van algemeen nut zoals natuur, cultuurbehoud of de kenniseconomie. Een kernachtige definitie van filantropie is die van Bob Payton (1988): ‘voluntary action for the public good’ 2 . Hij is een van de grondleggers van het ‘Center on Philanthropy’ aan de universiteit van Indianapolis, in de Verenigde Staten. In het onderzoek ‘Geven in Nederland’ wordt een meer uitgebreide definitie dan die van Payton gebruikt: Filantropie staat voor bijdragen in de vorm van geld, goederen en tijd (expertise), vrijwillig ter beschikking gesteld door individuen en organisaties (fondsen, kerken, bedrijven, goededoelenloterijen), waarmee primair algemeen nuttige doelen worden gesteund 3 . Moderne filantropie staat voor de handeling, de bijdrage. In Nederland gebeurt dat in de regel aan organisaties; men geeft aan een goede doelen organisatie. Filantropie heeft twee verschijningsvormen: als sector filantropie en als inkomstenbron voor non-profit instellingen De sector filantropie: ten eerste zijn er de filantropische instellingen, zoals de Nierstichting, het Prins Bernhard Cultuurfonds, het VSB Fonds, de Van de Ende Foundation en het Wereld Natuurfonds. Een aantal brancheorganisaties van een aantal filantropische instellingen – vooral de grotere - heeft zich verenigd binnen de sector filantropie. De sector filantropie is een subsector van de Nederlandse non-profit sector. Zij onderscheidt zich echter van andere non-profit instellingen op het punt van de zelf verkregen financiële middelen (om deze vervolgens door te geven aan algemeen nuttige doelen).
2 3
Payton. R.L. (1988). Philanthropy: Voluntary Action for the Public Good. New York: Macmillan. Schuyt, Th. , B, Gouwenberg en R. Bekkers (red.) 2013. Geven in Nederland 2013. Den Haag: Reed Elsevier
7
Daarnaast komt filantropie voor als een bron van inkomsten voor non-profit instellingen. In het ‘Global Civil Society research-project’ zijn wereldwijd de non-profit sectoren in 34 landen onderzocht. Wat betreft de inkomstenbronnen van deze sector wordt onderscheiden in: charges/fees (eigen inkomsten uit de markt); government funding (overheidsfinanciering); philanthropy (vrijwillige bijdragen; filantropie). (Salamon et al. 2004; Burger en Dekker 2001) 4 Hier volgen gegevens van enkele Europese landen: Europa UK Frankrijk Duitsland Nederland België (Salamon 2004:33)
Eigen inkomsten Overheidsfinanciering 45% 47% 35% 58% 32% 64% 39% 59% 19% 77%
Filantropie 9% 8% 3% 2% 5%
Binnen Europa staat Nederland met 2% filantropische bijdragen op de laatste plaats. De nog grotendeels door de overheid gefinancierde Nederlandse non-profit sector wordt zich bewust van filantropie als inkomstenbron en stelt in rap tempo fondsenwervers aan. Zo doen bijvoorbeeld universiteiten, ziekenhuizen en culturele instellingen steeds vaker en intensiever aan fondsenwerving. En zij doen een beroep op vrijwilligers. Naast overheidsfinanciering en eigen marktinkomsten blijkt filantropie voor non-profit instellingen een steeds meer noodzakelijke optie. Nederlanders geven derhalve tijd en geld aan organisaties van de sector filantropie en – steeds meer - aan non-profit organisaties.
4
Salamon, L.M., S.W. Sokolowski and Associates. (2004). Global Civil Society. Dimensions of the Nonprofit Sector. Bloomfield: Ku marian Press. Burger, A. en P. Dekker (red.). (2001). Noch markt, noch staat. De Nederlandse non-profitsector in vergelijkend perspectief. Den Haavg: Sociaal en Cu ltureel Planbureau.
8
3. Missie en Visie van particulier, maatschappelijk initiatief De “philos anthropos” is de persoon die handelt uit liefde voor de mensheid. In algemene betekenis, “For the Love of Mankind” 5 . De missie van particulier maatschappelijk initiatief is bijdragen aan de kwaliteit van samenleven en samenleving. Sociaal, maatschappelijk, cultureel, ecologisch en economisch. Particulier initiatief draagt – op eigen initiatief – bij aan essentiële maatschappelijke functies, algemeen nuttige functies. De visie van particulier initiatief is afhankelijk van de maatschappelijke context waarin dit particulier initiatief opereert. Voor Nederland is de visie van particulier, maatschappelijk initiatief dat door haar inzet de pluriformiteit in de samenleving en daarmee de democratie wordt bewaard en bevorderd. Deze visie op de rol van particulier maatschappelijk initiatief wordt in de context van de Verenigde Staten door Payton en Moody als volgt verwoord. Zij zien voor filantropie een fundamentele rol weggelegd, die in democratieën belangrijk is. “We have argued that philanthropy plays an essential role in defining, advocating and achieving the public good. ... Both government and philanthropy provide public goods. Sometimes they do so in partnership – government money is a primary source of funding for non-profit organizations – and other times philanthropy steps in to provide public goods ……. when both the market and government fail to do so”. 6 Zij vervolgen: “Democracy needs philanthropy because democracy is not simply a political phenomenon’. 7 Het belang pluriformiteit; een hernieuwde balans tussen overheid en zelfstandig particulier initiatief – een hernieuwd maatschappelijk middenveld - wordt in de context van de Verenigde Staten eveneens door Peter Berger en Richard Neuhaus bepleit. Zij menen dat de moderne verzorgingsstaat niet ontmanteld moet worden, maar dat alternatieve mechanismen nodig zijn Zij schreven op basis van onderzoek in opdracht van het Enterprise Institute te Washington de publicatie: “To empower people, the role of mediating structures in public policy”. 8 Zij definiëren deze “tussenstructuren” als volgt: “those institutions standing between the individual in his private life and the large institutions of public life....Such institutions have a private face, giving private life a measure of stability, and have a public face, transferring meaning and value to the megastructures” 9 Volgens deze sociologen kunnen mediating structures een belangrijke rol spelen. Zij kiezen daarmee positie tegen een neoliberaal standpunt dat de nadruk legt op individuele verantwoordelijkheid, maar ook tegen een statelijk“ standpunt dat maatschappelijke vraagstukken zaak voor de overheid zijn. Berger en Neuhaus presenteren mediating structures als fundamentele sociale categorie, essentieel voor een democratische maatschappij:
5
Wiepking, P. (2008). For the Love o f Mankind. A sociological Study on Charitable Giving. Ph.D d issertation. VU Un iversity Amsterdam, Faculty of Social Sciences 6 R.L. Payton en M.P. Moody, Understanding Philanthropy. Its Meaning and Mission, Bloo mington en Indianapolis: Indiana University Press 2008, p. 156. 7 R.L. Payton en M.P. Moody, o.c. p. 157. 8 Berger, P.L. and R.J. Neuhaus. (1977). To empower people, the role of mediating structures in public policy. Washington D.C. : American Enterprise Institute 9 o.c. p. 6
9
“Without institutionally reliable processes of mediation, the political order becomes detached from the values and realities of individual life. Deprived of its moral foundations, the political order is ‘delegitimized’. When that happens, the political order must be secured by coercion rather than by consent. And when that happens democracy disappears“ 10 Trommel spreekt van “Gulzig bestuur” 11 . “Het afgelopen decennium is in de wereld van politiek, beleid en bestuur een opmerkelijke ontwikkeling op gang gekomen. Terwijl in brede kring het geloof in maatschappelijke maakbaarheid achterhaald is verklaard, zien we een bestuur dat zich steeds indringender met de leefwereld van burgers bemoeit: achter de voordeur, in de wijken, op de arbeidsmarkt, in de vrije tijd. Bijzonder daarbij is ook dat maatschappelijke organisaties, marktpartijen en ook burgers zelf medeverantwoordelijk worden gemaakt voor de uitvoering van alsmaar meer bestuurstaken. Dit alles vormt aanleiding om van gulzig bestuur te spreken, ofwel bestuur dat erop gericht is burgers en organisaties tot grotere trouw en toewijding aan de publieke zaak te bewegen. De centrale stelling luidt dat gulzig bestuur een pathologische reactie vormt op een drievoudig ‘moderniseringstrauma’. Het verzorgingsstaatideaal vervliegt, het overheidsgezag erodeert, en het zelfordenende vermogen van de samenleving lekt weg. Gulzig bestuur duidt op een angstige poging dit tij te keren en maatschappelijke orde te realiseren waar deze juist steeds problematischer wordt”. Voor de Europese verzorgingsstaten wijst Schuyt naar de Franse Revolutie om de rol van filantropie te verduidelijken12 . Overheid, markt en filantropie zijn drie allocatiemechanismen voor het bereiken van algemeen nuttige doelen. Vreemd genoeg is gebleken dat een monopolie van een van deze mechanismen niet tot een leefbare samenleving leidt. Een monopolistisch overheidsregime – vaak omschreven als ‘communistisch’ of ‘socialistisch’ – leidt tot bureaucratie en tot ontmoediging van persoonlijke verantwoordelijkheid. De markt daarentegen vergroot die persoonlijke verantwoordelijkheid en vrijheid, maar als monopolistisch allocatiemechanisme leidt het tot onacceptabele bestaansonzekerheid en wijdverbreide armoede. Als filantropie zou overheersen wordt de persoonlijke betrokkenheid vooropgesteld, maar dit mechanisme kan leiden tot willekeur en ongelijkheid. Een oplossing voor de toekomst ligt misschien in een samenspel van deze drie mechanismen, waarin de overheid een sterke basis van voorzieningen garandeert en de markt en de filantropische sector ruimte creëren voor dynamiek en pluriformiteit. Een dergelijke opzet sluit enerzijds aan bij de geschiedenis van Europese democratieën doordat het de principes van de Franse Revolutie doet herleven: vrijheid (markt), gelijkheid (overheid) en broederschap (filantropie). Deze opzet past anderzijds bij de overgang van Europese verzorgingsstaten naar een civil society waarin meer aandacht wordt besteed aan de bijdragen en verantwoordelijkheden van individuele burgers, maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven. De driedeling in maatschappelijke allocatiemechanismen – en de voorgestane balans daartussen – komt ook naar voren in fundamenteel interdisciplinair wetenschappelijk onderzoek naar coördinatiemechanismen in organisatie- en samenlevingsvormen. Dit
10
o.c. p.6 Tro mmel, W. (2009). Gulzig bestuur. oratie, 17 sept. 2009, VU. Meppel: Uitgeverij Boo m, 12 Schuyt, Th. (2012). ‘Filantropie in Europese Verzorgingsstaten; een uitdagende belofte’. In : Openbaar Bestuur 22, 5, pp. 2-10 11
10
onderzoek heeft het volgende basismodel van menselijke acties en coördinatie ontwikkeld. 13,14 (het model is zowel op micro – meso- en macro niveau van toepassing). “In order to explain the coordination of actions, there is a multitude of approaches in the social sciences whose systematization, however, which can be briefly described as follows:
Mode of Coordination Hierarchy Market Norms and Values Solidarity
Type of Transaction power relation Exchange conformity and approval personal relationship
Reasons for Compliance fear interest commitment sympathy trust
With these four sets of concepts, different types of motivations of human behavior as well as typical social prerequisites are described. These concepts explain the emergence of chains of action in an ideal way: however, what we usually find in reality is a mixture of elements which can only be recognized as such through a sharp distinction of the ideal type.” (het derde en vierde type worden vaak samengevoegd). .
13
Hegner, F (1986). Solidarity and hierarchy: institutional arrangements for the coordination of actions. In F. X. Kaufmann, G. M ajone, & V. Ostrom (Eds.). Guidance, Control en Evaluation in the Public Sector. The Bielefeld Interdisciplinary Project, De Gruyter, Berlijn/New York. 14 Kaufmann, F. X. (1987). Prevention and Intervention in the analytical Perspective of Guidance. In Kl. Hurrelman, F. X. Kaufmann, & F. Lösel (Eds.), Social Intervention: Potential and Constraints (pp. 17-18). DeGruyter, Berlijn/New York.
11
4. Analyse 4.1 Hoe particulier, maatschappelijk initiatief in de verzorgingsstaat is gemarginaliseerd; een korte, historische schets. Het particulier initiatief speelde tot begin jaren ’70 in de vorige eeuw een belangrijke rol in het realiseren van maatschappelijke doelen. Als landelijke koepel kende Nederland voor maatschappelijke doelen de ‘Nationale Raad voor het Maatschappelijk Welzijn’ (NRMW). Deze opereerde op landelijk niveau als coördinatiepunt van burgerlijk en kerkelijk particulier initiatief en de overheid. Op provinciaal niveau en in grotere steden functioneerden vanaf 1965 Raden voor Overleg en Advies (POA’s en ROA’s). Het ‘Memorandum voorbereiding wetgeving maatschappelijk en cultureel welzijn, dat in 1970 verscheen, wilde deze structuur wettelijk vastleggen (Memorandum 1970). Men wilde overgaan tot het wettelijk regelen van welzijnsactiviteiten, die alle tot het beleidsterrein van het toenmalige Ministerie van CRM behoorden. Belangrijke punten waren: beleidsvoering, wettelijke regeling en decentralisatie. De beleidsvoorbereiding moest volgens het Memorandum een zaak worden van overheid, particulier initiatief en bevolking gezamenlijk. Over de beleidsvoorbereiding werd als volgt gedacht: particuliere instellingen moesten zich – voor zover dit niet het geval was – samenbundelen in zogenaamde functionele raden (functioneel wilde zeggen per werksoort) en deze functionele raden sloten zich aan bij een Raad voor Overleg en Advies (een ROA) waarin het verzamelde particulier initiatief in overleg trad met de overheid en bevolking. In 1972 verscheen het proefschrift van Bram Peper, “Vorming van Welzijnsbeleid” 15 Zijn promotieonderzoek verrichte hij onder begeleiding van de socioloog prof. dr. J.A.A. van Doorn. Aan deze, (met prof. dr. C. Lammers schrijver van het sociologische standaardwerk “Moderne Sociologie”) ontleende Peper het begrip “institutionalisering” om het verschijnsel particulier initiatief en de organisatie van bevolkingsparticipatie in het brede welzijnsbeleid te analyseren. Hij onderzocht doelstelling, maatschappelijke steun en middelen van particulier initiatief en concludeerde dat er sprake was van “anticiperende institutionalisering”. Peper bepleitte een alternatief, te weten “autonome institutionalisering”, oftewel politieke invloedvergroting. Als latere beleidsadviseur van het toenmalig toonaangevende ministerie van CRM (later VWS) en voorzitter van de Knelpuntennota werd zijn beleidsmodel voorbeeld voor het gehele overheidsbeleid. De hierboven genoemde coördinatiepunten voor particulier initiatief (ROA’S) zijn na het verschijnen van de Knelpuntennota uit 1974 verdwenen. De overheid ging het welzijnswerk en de cultuursector (maar ook onderwijs en de zorg) volledig financieren. Dit proces van statelijke financiering van particuliere non-profit instellingen stoelde op het politieke uitgangspunt ‘wie betaalt, bepaalt’. Deze volledige financiering geschiedde evenwel volgens de ‘mal’ van het bestaande, verzuilde, particulier initiatief. Als de overheid protestantschristelijke scholen begunstigde, werden – en moesten – tegelijkertijd ook katholieke en openbare scholen hetzelfde ontvangen. Door het evenredigheidsprincipe werd deze wijze van overheidsfinanciering van ‘particulier initiatief’ een vermenigvuldigingsfactor. Om deze reden kreeg Nederland de grootste non-profit sector van de wereld. 16 Maar wel een met een uniek karakter: een sector van ‘staatsparticulier initiatief’. 17 15
Peper, B. (1972) Vo rming van welzijnsbeleid. Meppel: Boo m
16
Salamon, L. M ., & Et-al (Eds.). (2004). Global Civil Society: Dimensions of the Nonprofit Sector. Volume 2 (Vol. 2). Baltimore: Johns Hopkins University, p.19
17
Waal, S. De. (2000). Nieuwe strategieën voor het publieke do mein. Alphen a/d Rijn: Samsom
12
Op deze manier ontstonden in Nederland twee ‘soorten’ particulier initiatief: het “staatsparticulier initiatief” en het zelfstandige particulier initiatief (de huidige ‘sector filantropie’) dat functioneert op basis van eigen financiële middelen. Dit proces van ‘verstatelijking’ leidde ertoe dat ook de landelijke overleg- en beleidsvoorbereidingcontacten tussen overheid en sector filantropie ophielden te bestaan. De zelfstandige instellingen, het traditionele ‘goede doelen particulier initiatief’ kon zich door dit overheidsbeleid slechts aan de rand van de maatschappij nestelen. Onbekend maakte langzamerhand onbemind.
13
4.2. Ontzield, verstatelijkt particulier initiatief De oorspronkelijke zuilen zijn verstatelijkt en daarmee is de ziel eruit verdwenen; betaald, ontzield en gevuld met staatsrationaliteit. De belofte van de kerk “er wordt voor u gezorgd” is door de overheid overgenomen. Van den Brink heeft empirisch onderzoek gedaan naar hoe het in Nederland staat met idealen 18 . Empirisch onderzoek, dat tussen 2008 en 2012 gelopen heeft. “Verzuiling was in Nederland onze eigen Tocqueville. De laatste 20 jaar is er héél veel over de markt en heel veel over de overheid gesproken. Daartussen was er niks; dat is institutioneel weggevallen. Ons onderzoek richtte zich op hoe het staat met idealisme in Nederland. Wij zijn op zoek gegaan naar waardedefinities. 49% van de bevolking noemt sociale waarden als de belangrijkste; een betere samenleving. Van die 49% noemt 25% vitale waarden zoals een nieuw type spiritualiteit, natuur- en dierbescherming. Maar 12% van de Nederlandse bevolking noemt inkomen als de belangrijkste waarde. Er is een golf van idealisme die om een vorm vraagt. De oude vormen voldoen niet meer; de “civil society moet opnieuw worden uitgevonden”. Noch de overheid, noch de markt kan dit, en het kan niet van bovenaf gestuurd worden. Wat betreft het maatschappelijk initiatief en haar toekomst zie ik drie ontwikkelingen: 1. Mensen nemen hun idealen veel serieuzer op dan 20 jaar geleden. Tijdens de verzuiling geschiedde de beleving van idealen in de kerk, terwijl door de week hard werd gewerkt. Het “sacrale”was afgescheiden. Nu zijn idealen niet langer opgesloten, maar relevant geworden in het werkzame leven; in het bedrijf. Secularisatie betekent niet dat het idealisme minder is geworden, maar méér. 2. Een tweede ontwikkeling is de herwaardering in de jaren ’80 van ondernemerschap: er wordt positief gedacht over een ondernemende houding, moeite doen, vasthouden, ook winst maken mag weer. 3. Een derde is verbondenheid ; dat zit in ons allemaal. Totaal nieuwe verbindingswijzen dienen zich aan. Maatschappelijk particulier initiatief is vanwege het ondernemerschap niet institutionaliseerbaar. Het loopt via verbeelding en beelden. Het begint bij burgers. Dan pas komen in latere fasen besturen en politiek. Wij kunnen het niet van bovenaf sturen. Daarnaast is het vermogen én de bereidheid om zelf iets te organiseren is ongelijk verdeeld. Er zijn groepen voor wie dit niet werkt. De klassieke verzorgingsstaat zal voor lagere klassen nodig blijven”. 19 Volgens Sylvester Eijffinger is Nederland op dit punt “de beschaving voorbij; de middengroepen en de hogere klassen redden zich wel. De last komt bij groepen die zich niet kunnen wapenen. Het verval van de economie is de economie van het verval geworden. De grondleggers van de economische wetenschap waren moraalfilosofen, met een integrale visie op economie én maatschappij”. Sinds Pareto is economie wiskunde geworden en van de maatschappij losgezongen” 20
18
Van den Brink, G. (Red.) (2012). De Lage Landen en het Hogere. De Betekenis van Geestelijke Beginselen in het Moderne Bestaan. Amsterdam: A msterdam Un iversity Press 19 Interview met Van den Brin k, in Tilburg, 26 augustus 2013 20 Interview met Eijffinger in Tilburg, 26 augustus 2013
14
4.3 Behoefte aan betekenis; eigen identiteit Akkermans: “Particulier initiatief heeft te maken met hoe natuurlijke personen de maatschappij ervaren. Fiscale aftrek zou aandacht moeten schenken aan de (sociale) psychologie: het gaat bij particulier initiatief om de beleving van rechtvaardigheid en betrokkenheid. Juist die betrokkenheid heeft niet alleen maatschappelijke betekenis, maar ook - en vooral – voor de personen zelf. De overheid is instrumenteel; de markt is bekend. Particulier initiatief betreft identificatie en betrokkenheid. In alle wetenschappen zie je de laatste jaren verbreding van het mensbeeld. Zie de klassieke economie die plaats heeft moeten maken voor “Behavioral Economics”. Wij zijn allen jarenlang blootgesteld aan de “Doctrine van self- interest”. We zijn “gebrainwashed”: “als ik mijn eigenbelang nastreef, voel ik mij beter”. Terwijl sociaal psychologen op basis van empirisch onderzoek tot de conclusie komen dat mensen betekenis willen geven; dat dit voor hen als menselijke drijfveer belangrijker is dan self- interest. Ook in de medische wetenschap wordt de traditionele dichotomie lichaam – geest nu vervangen door het bio-psycho-sociale model. In het recht, bij conflictoplossingenstrategieën zie je hetzelfde. Er komt ruimte voor bredere visies. Niet alleen focus op het geschil, maar op de achterliggende belangen. In het oude vorm wordt de menselijke kant vergeten, de betekeniskant is weg. Zie het onderzoek onder slachtoffers, bij mensen bijvoorbeeld die een kind door een ongeval hebben verloren. Empirisch onderzoek wijst uit dat die slachtoffers zich vooral druk maken “dat het niet nog een keer kan gebeuren; dat het gevaarlijke verkeersplein veranderd moet worden”. Bij fouten in het ziekenhuis zie je dit ook terug: de betrokkenheid dat voorkomen wordt dat missers nogmaals worden gemaakt. Elk individu verwoordt het op zijn eigen manier; het gemeenschappelijke zit erin dat mensen betekenis willen geven. 21 Particulier initiatief en de overheid: privaat recht en publiekrecht. Het is geregeld dat via de parlementaire democratie het kader wordt geschapen voor privaatrecht en “zelfregulering”, maar deze werkelijkheid is achterhaald. Zie bijvoorbeeld de wet bescherming persoonsgegevens. De wet schrijft voor: • Gedragscode • Het Model • Representativiteit • Output legitimatie (het werkt!) En dit geschiedt onder het mom van zelfregulering: ik noem dit particulier onderaannemerschap.
Meijs: “Er waart een golf van idealisme” suggereert dat er iets nieuws aan de hand is. Dat is niet zo. Het is een bestaande golf, vanuit een lange traditie. In de contacten tussen overheid en particuliere organisaties wordt het probleem van governance zichtbaar; daar zijn verschillen van inzicht. De overheid denkt in “raden van toezicht”, toezicht en control. Bijvoorbeeld bij de wetsvoorstellen op maatschappelijke ondernemingen. Particuliere organisaties, verenigingen werken anders, zij hebben andere organisatieprincipes. Overheid en particulier 21
Interview met Akkermans in A msterdam, 30 juli 2013
15
initiatief hebben elk positieve kenmerken, maar ook negatieve. De overheid/ politiek werkt volgens het democratisch beginsel van de helft + 1; particuliere organisaties zoals vermogensfondsen hebben een democratisch deficit”22 .
Van Oosten “ Er is een geringe samenwerking tussen de overheid en de sector filantropie in Amsterdam. Er is een boekje uitgereikt aan burgemeester Van der Laan met een overzicht van de investeringen die de afgelopen vijf jaar zijn gedaan door vermogensfondsen op sociaal maatschappelijk vlak. De inventarisatie geeft aan dat er 47 miljoen is geïnvesteerd, maar de schatting is dat dit bedrag in werkelijkheid 100 miljoen bedraagt”. 23 24
22
Interview met Meijs, 7 o ktober 2013 Maatschappelijke investeringen in A msterdam door Vermogensfondsen. (2013). A msterdam: Protestantse Diaconie A msterdam 24 Gezamenlijke bijeenko mst van de Denktank in Utrecht , 22 augustus 2013 23
16
5. Oplossingen 5.1 Van handelingsverlegenheid naar “leven met variëteiten” Camps: “Gemeenteraadsleden, ambtenaren hebben geen beeld van wat particulier initiatief beoogt en realiseert; men heeft hoogstens een individueel beeld. De onderliggende stroom is: het is raar dat een zak geld (filantropische vermogensfondsen) - niet democratisch gecontroleerd – meedoet. Maar wél alstublieft meedoen aan ons overheidsbeleidskader”. De vraag is: kunnen wij leven met variëteiten? Naast een overheid een markt met MVO bedrijven (looking for een public purpose) én maatschappelijke initiatieven? Oog hebben voor de constante dynamiek en constant wisselende samenwerking tussen deze drie actoren. Een model in waar de overheid, civil society en de markt in een driehoek ten opzichten van elkaar staan. Er is een beweging zichtbaar waarbij het begint met de civil society, het daarna wordt overgenomen door de overheid en de overheid daarna stappen terug doet waardoor er financiering uit de markt moet worden gehaald. Uiteindelijk staat het particulier initiatief dan tussen de markt en de overheid in. Het is belangrijk om dit verhaal op een positieve manier te brengen. Het gaat om het feit dat mensen iets willen doen voor anderen, vrijwilligerswerk en de opkomst van de civil society. We moeten opzoek naar intermediaire systemen, deze ontwikkelen zich ook maar worden vaak niet als zodanig herkend. Overheden willen particuliere initiatieven steeds overnemen; aan de andere kant: initiatieven lokken de overheid uit het over te nemen! Derhalve moet de richting zijn: “laat ons, overheid” . 25 Het is een situatie van handelingsverlegenheid. Stehouwer: “Het is voor een gemeente prima als burgers een brug schilderen, maar ambtenaren willen wél de kleur bepalen. 26
5.2Onafhankelijkheidsacceptatie “De politici moeten loslaten. Het is net als bij ouders met kinderen die het huis uitgaan en op eigen benen willen staan. De ambtenaren zijn niet de schuldigen. Wat nu gebeurt is een politieke invulling van het begrip ‘algemeen nut’. Dat mag niet. De houding ten aanzien van particulier initiatief is er een van georganiseerde angst; men gaat bij voorbaat uit van misbruik”. De tijd is gekomen voor een nieuwe slogan, met als centraal begrip “onafhankelijkheidsacceptatie” . Na de periode van de uitbouw van de verzorgingsstaat is – toen de bezuinigingen nodig waren – met de kabinetten Lubbers (1982 – 1994) de “markt” als redmiddel omarmd. In 1994 – 1998 vertaalde de overheid dit marktdenken in de MDW-operatie: Marktwerking, Deregulering en Wetgevingskwaliteit. De tijd is gekomen voor een nieuwe slogan, met als centraal begrip “Onafhankelijkheidsacceptatie. Het overheidsbeleid voor 2014 – 2018 zou gestoeld moeten zijn op een DWG beleid: Draagvlakverbreding, Wetgevende facilitering en Governance.” 27
25
Gezamenlijke bijeenko mst van de Denktank in Utrecht , 22 augustus 2013 Gezamenlijke bijeenko mst van de Denktank in Utrecht , 22 augustus 2013 27 Interview met Sigrid Hemels 15 juli 2013 26
17
Een effectieve belastingsubsidie: de giftenaftrek als erkenning van betrokkenheid van particulieren Een voorbeeld van een beleidsdoelstelling die effectiever kan worden bereikt met een fiscale maatregel dan met een directe subsidie, is het betrekken van particulieren bij kunst en cultuur. Als de overheid kunstsubsidies verstrekt, ontstaan er twee relaties: één tussen de overheid en de kunstinstellingen (de subsidiestroom) en één tussen de overheid en burgers (de belastingbetalingen waarmee de subsidies worden gefinancierd). In figuur 1 is dit grafisch weergegeven: figuur 1
100 subsidie
100 belasting
Kunstliefhebbers en andere belastingbetalers dragen hetzelfde bij. Tussen kunstinstellingen en burgers ontstaat geen relatie. Dit heeft als nadeel dat kunstinstellingen zich primair op de subsidiegevende overheid en diens adviseurs richten en dat de wensen van het publiek ondergesneeuwd kunnen raken. Op de lange termijn kan dit erin resulteren dat belastingbetalers niet langer willen betalen voor 'elitehobby’s' met als gevolg subsidiereductie. Dit is de afgelopen jaren in Nederland gebeurd. Door een deel van de kunstfinanciering via een belastingsubsidie, de giftenaftrek, te laten lopen, kan een band ontstaan tussen het publiek en kunstinstellingen. In figuur 2 is deze combinatie van publiek-private financiering weergegeven. figuur 2
50 belasting 50 aftrek 100 gift
18
Allereerst ontstaat een relatie tussen het kunstliefhebbers en kunstinstellingen: liefhebbers doen een gift. Vervolgens ontstaat een relatie tussen liefhebbers en de overheid: zij trekken hun gift af in hun aangifte inkomstenbelasting en krijgen deze deels terug via belastingvermindering. Dit financiert de overheid met belastingbijdragen van alle belastingbetalers. Alle belastingbetalers betalen echter slechts een deel, het andere deel betalen de liefhebbers. Hoe deze verhouding moet liggen, is een politieke beslissing. Naar mijn mening moeten liefhebbers zelf het grootste deel van de gift dragen. Dat is nu niet het geval: gevers in de hoogste tariefschijf kunnen het merendeel van hun gift op de samenleving afwentelen, hetgeen wordt versterkt door de multiplier. Een maximering van de giftenaftrek op bijvoorbeeld 42% zoals ook de bedoeling is bij de hypotheekrenteaftrek, is rechtvaardiger. Hoe dan ook, de giftenaftrek bewerkstelligt dat kunstinstellingen zich niet alleen op de overheid richten (de overheid blijft van belang, want zij bepaalt of een instelling voor de giftenaftrek in aanmerking komt), maar ook op het publiek, de kunstliefhebbers. Dit maakt de financieringsbasis van kunstinstellingen veel stabieler. Subsidies en sponsoring zijn afhankelijk van de politieke en economische wind, terwijl particulieren die een band met een kunstinstelling hebben opgebouwd minder snel hun giften verminderen. De fiscale stimulans voor periodieke giften versterkt dit. Als een particulier zich verplicht om gedurende minimaal 5 jaar een vast bedrag te schenken, is deze gift volledig aftrekbaar, zonder de drempel en het maximum die voor andere giften gelden.
19
6.Wat te doen? Naar een Nederlandse Raad voor Maatschappelijk Initiatief? Van Rij: “Wat wil het particulier zelf? Voor particulier initiatief is het belangrijk te bedenken waarom ze met de overheid in gesprek willen. Ambtenaren denken vanuit beleidskaders, vanuit macht, maar waarom wil particulier initiatief in gesprek met de overheid? Welk resultaat wordt daarvan verwacht? 28 Rottenberg: “Er is behoefte aan autonome continuïteit. Zoals vroeger de aparte heffing van de omroepbijdrage. Die heffing ging niet alleen over geld, maar over betrokkenheid van de achterban, het draagvlak van de omroep” 29 Een overkoepelende ideologie, een visie op de collectieve barmhartige Samaritaan ontbreekt, waar vroeger de zuilen als systemen met intellect dit voor hun rekening namen. Is een herbronning van particulier initiatief mogelijk zonder dat de overheid helpt? ‘Een nieuwe Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen?’ Deze vraag werd opgeworpen door professor Mijnhardt tijdens een lezing voor het Fonds 1818 te Den Haag. In het gepubliceerde verslag wordt dit als volgt weergegeven: “Ten slotte, en dat is niet het minste, ik geloof dat het historisch voorbeeld zou moeten inspireren tot de hernieuwde oprichting van een Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen. …ik doel dan op het landelijke Nut van de achttiende en negentiende eeuw dat los van de overheid, vele hoogst belangrijke rapporten over maatschappelijke problemen heeft uitgebracht die later de grondslag van veel overheidsbeleid zijn geworden” 30 Op 14 november 2002 werd op de Vrije Universiteit het symposium “Naar een Nederlandse Raad voor de Filantropie” gehouden. Er werd verslag gedaan van een onderzoek naar samenwerking in de sector filantropie. Vertegenwoordigers uit de sector en de politiek reageerden op de uitkomsten van het onderzoek. Speciale gast was Peter Shiras uit de Verenigde Staten, vice-president van de Filantropische Raad aldaar, de “The Independent Sector”. Voor zijn bijdrage zie Bijlage 2. Het voorwoord uit het onderzoeksrapport blijkt weinig aan actualiteit te hebben ingeboet: “Dit rapport heeft een titel met enige pretentie: “Naar een Nederlandse Raad voor de Filantropie?” Het vraagteken is er niet voor niets bijgevoegd. Het is inderdaad de vraag of de tijd rijp is om een raad in het leven te roepen, het is de vraag of een raad wenselijk is en het is de vraag of meer gemeenschappelijk optreden van partijen in de Nederlandse filantropische sector zou moeten culmineren in een “Raad”. Zo’n benaming roept gelijk associaties op met overleggen, commissies, procedures, kortom met “polderen” en “bureaucratisering” waarmee de filantropische sector zich juist niet wil inlaten. Directe betrokkenheid is het parool, wel professioneel, maar zonder de rompslomp alles en iedereen erbij te hoeven halen. Initiëren en stimuleren vanuit een “vrije positie”, vanwege de eigen financiële middelen, dat is het doel van het oude en nieuwe particulier initiatief in de “civil society”31 .
28
Gezamenlijke bijeenko mst van de Denktank in Utrecht , 22 augustus 2013 Interview met Rottenberg in Amsterdam, 19 september 2013 30 Mijnhardt, W.W. (2003). ‘Over de kwaliteit van de samenlev ing’. In: Speciale Uitgaven Fonds 1818, , nr. 3, Den Haag. p 27. 31 Sikkel, M. Th. Schuyt en P. Shiras (2003). Naar een Nederlandse Raad voor de Filantropie?. Amsterdam: Werkgroep filantropie, Vrije Universiteit 29
20
Bijlage 1 Aanbevolen (eigen) artikelen door leden van de denktank •
Akkermans, A.J. (2011), Beter recht door herziening van ons beeld van de herkomst van rechtsnormen, Nederlands Tijdschrift voor Burgerlijk Recht, 2011, 28 (4), 510515 http://hdl.handle.net/1871/33104
•
Brink, G. van den (Red.) (2012). De Lage Landen en het Hogere. De Betekenis van Geestelijke Beginselen in het Moderne Bestaan. Amsterdam: Amsterdam University Press
•
Eijffinger, S. (2013) ‘Verval van de economie en de economie van het verval’ In: Luxe en Verval. Nexus 64 Bundel. Tilburg: Nexus Instituut, p. 49 -59
•
Hemels, S. (2013). “Belastingen als middel voor kunstbeleid” In: Liberaal Reveil oktober, p. 1-8
•
Oosten. P. van. (2013) Maatschappelijke investeringen in Amsterdam door Vermogensfondsen. Amsterdam: Protestantse Diaconie Amsterdam
•
Schuyt, Th. (2012). ‘Filantropie in Europese Verzorgingsstaten; een uitdagende belofte’. In: Openbaar Bestuur 22, 5, pp. 2-10
21
Bijlage 2
The Independent Sector: leading organization in de Verenigde Staten
Door Peter Shiras (uit Publicatie Maaike Sikkel, Theo Schuyt en Peter Shiras: “Naar een Nederlandse Raad voor de Filantropie? VU, Amsterdam 2003, pag 31-33)
The Value of and Challenges for Nonprofit Infrastructure in a Democratic Society 1. What do I mean by Nonprofit Infrastructure? A. Definition
Websters – “the permanent installations required for military purposes” American Heritage – “an underlying base or supporting structure.” The basic facilities, equipment, services and installations needed or the growth and functioning of a country, community, or organization. B. Some examples
Council on Foundations, California Association of Nonprofit Organizations, Chicago Donors Forum, BBB Wise Giving Alliance, National Council of Nonprofit Enterprise, Alliance of Nonprofit Management, Association for Research on Nonprofit Organizations and Voluntary Action, Grantmakers for Effective Organizations, National Committee for Responsive Philanthropy; Network for Good. 2. Role and Value of Nonprofit Infrastructure in a democratic society A. Protection and promotion of core de mocratic values: Freedom of speech and assembly, the right to petition government Nonprofit Infrastructure protects these rights as they affect not individuals but groups of individuals who have come together in organizations. We focus largely on theorganizational rights which represent collective individual rights B. Protection and promotion of core human values
Commitment beyond self Worth and dignity of the individual Individual responsibility Tolerance and inclusiveness and pluralism Justice Responsibilities of citizenship
C. Promoting accountability of government and business in relation to the nonprofit sector
To the public interest and public good To democratic and societal values Corporate social responsibility Government reform and the role of government in society
22
D. Promoting the growth, accountability, effectiveness and understanding of nonprofit and philanthropic organizations
Ethical practices and responsible stewardship Good management and effective organizations Public understanding of the sector Growth in giving and volunteering Influencing government policy
3. A Case Study: The Origins and Role of Independent Sector
A. Origins – A time of growth and crisis – 1960-1979
1. Tremendous growth in nonprofit sector and social movements 2. Crisis and growing dependence on government funding and controls that come with that money 3. Crisis- growing government regulation of the sector unrelated to government funding 4. Abuses, particularly by foundations, of the government trust
B. The need
1. Influence in Washington, D.C. on policy, funding and regulatory issues 2. Research with policy relevance and to increase public understanding of the sector 3. Capacity to inform the public, the media, policy- makers – and organizations within the sector – of the role and contributions of the sector as a whole 4. Capacity to network, share and learn from one another
C. Obstacles to overcome
1. Sheer diversity within the sector and the independence of existing organizations and networks 2. Suspicion that it is possible to come together with a unified voice – and suspicion about what that voice would say and who would control it 3. Concern about whether a broad-based organization of
nonprofits, foundations and
corporate philanthropy would serve the lowest common denominator of self- interest and self-preservation or the highest common denominator of the public interest
D. Major Successes
23
1. Legislative victories on tax incentives for giving, advocacy rights of nonprofits, free speech rights for charitable solicitation, appropriate government regulation of the sector, and restrictions on partisan political activities of charities. 2. Growth of research on the sector and the development of a field of research on nonprofit organizations, philanthropy and voluntary action. 3. Providing a forum for networking, sharing and peer learning 4. Beginning to tell the story of the sector more effectively 5. Raising the visibility of the importance of ethics and accountability for nonprofit organizations 4. Challenges Ahead: For the nonprofit sector generally, but with specific reference to the role of NP infrastructure organizations. A. Visibility: The voluntary sector is still not recognized as the vital force in American democracy that it is. There is also a lack of public understanding of the sector, which threatens public trust in the sector. B. Voice : The voluntary sector has not been nearly as effective as it should be in influencing public policy as it affects the sector directly, as it affects the values that the sector espouses (equality, justice, responsibilities of citizenship, etc.), and as it affects the relations between government, business and the voluntary sector. C. Ethics : The voluntary sector lacks effective mechanisms to promote self-regulation and to ensure, to the extent possible, that voluntary organizations act ethically and are accountable. D. Effectiveness: There is an appalling lack of investment in the human resources of the sector and in building greater capacity for organizational effectiveness. E. Growth:
The voluntary sector has not tapped the full potential of giving and
volunteering, nor has it managed its growth effectively. F. Globalization: With few exceptions, the NP infrastructure groups have not embraced the power of civil society at a global level.
24
