Er op uit! zie pag. 16

WINTER 2015-2016

VOOR IEDEREEN DIE VAN DE FRIESE NATUUR HOUDT

Er op uit!

zie pag. 16

DE FRIESE SAVANNE

DE FRIESE DAS ALS RASOPTIMIST

SPECTACULAIRE VERRASSING

ONVERWACHTE STUKJES NATUUR

Dankzij Stichting Park Jongemastate krijgt opknapbeurt De stichting Ynnatura biedt bedrijven en organisaties de mogelijkheid zich te verbinden met het werk van de natuurbescherming in Fryslân. Inmiddels nemen tientallen organisaties deel aan dit groeiende netwerk. Voor meer informatie: www.ynnatura.nl

Dankzij steun van de stichting ‘Ynnatura, bedrijven voor It Fryske Gea’ ondergaat Park Jongemastate bij het dorp Raerd momenteel een intensieve opknapbeurt. Kijkers van het programma Bynt van Omrop Fryslân konden kiezen welk project mocht worden opgeknapt. Uit de vier genomineerde projecten kreeg Park Jongemastate de meeste stemmen. De wandelpaden van het Raerderbosk - zoals het ook wel wordt genoemd – zijn opgeknapt en omgeturnd tot gloednieuwe zandpaden. De komende winter gaat de schop vaker in de grond en worden oude boomstobben verwijderd om plaats te maken voor nieuwe bomen. Ook worden dode takken verwijderd. Bovendien wordt ervoor gezorgd dat het waterpeil in de omringende gracht beter op peil blijft door de renovatie van het pompgemaal. De werkzaamheden zijn aan het einde van de winter afgerond. Zo kunnen bezoekers tijdens het stinzenplantenseizoen (februari t/m april) weer volop genieten van bloeiende stinzenplanten zoals de gele bostulp, holwortel en keizerskroon.

Nationale Postcode Loterij zegt voor komende vijf jaar steun toe De Nationale Postcode Loterij heeft de samenwerking met LandschappenNL, het samenwerkingsverband waaraan ook It Fryske Gea deelneemt, per 1 januari 2016 met vijf jaar verlengd. Dit betekent dat de natuurorganisatie ook de komende jaren steun voor haar werkzaamheden mag verwachten van de grootste goededoelenloterij van Nederland. It Fryske Gea is daar erg blij mee, want mede dankzij de bijdrage van de Nationale Postcode Loterij kan zij blijven werken aan het versterken, ontwikkelen en behouden van natuur en landschap in Fryslân. Sinds 1996 zijn de twaalf Provinciale Landschappen beneficiënt van de Nationale Postcode Loterij. Dankzij de vele deelnemers aan de loterij kunnen goede doelen hun belangrijke werk voortzetten en nieuwe projecten starten. Zo kon

2

www.itfryskegea.nl

Warkumerwaard

It Fryske Gea in 2015 bijvoorbeeld een aantal grondaankopen doen (onder andere bij de Warkumerwaard), een plagproject bij het Ketliker

Skar verwezenlijken en de kampeerboerderij bij de Heide fan Allardseach ingrijpend verbouwen tot een multifunctionele ruimte.

INHOUD De oude kleiputten – dyksputten – tussen Harlingen en Firdgum hebben niet alleen cultuurhistorische waarde, maar zijn ook ware vogelparadijsjes

Onverwachte stukjes natuur We zien ze bijna nooit, maar ze zijn er wel. De das mocht dan eind jaren zestig met uitsterven worden bedreigd, inmiddels kent Fryslân een grote dassenpopulatie.

Friese das in zijn sas

6

Spannende dwaaltocht door een landschap van verstilde vennen, langs kronkelende meanders van een oer-rivier en over met heide en bos omzoomde oeverwallen.

C O LO FO N

Wandelen op de Delleboersterheide

‘It Fryske Gea’ is een uitgave van It Fryske Gea, provinciale vereniging voor natuurbescherming in Fryslân. Postbus 3, 9244 ZN Beetsterzwaag Telefoon 0512-381448 Rabobank NL21RABO 0143332309 E-mail: [email protected] Website: www.itfryskegea.nl ISSN 1387-0890

11

Hoe moet het met de natuur in Fryslân? En welke rol is daarin weggelegd voor It Fryske Gea? Prof. dr. Matthijs Schouten geeft zijn visie en doet zeer alarmerende uitspraken.

Redactie Dico de Klein, Elske van der Kooi, Henk de Vries en Theun Wiersma.

Bureauredactie Dialoog Tekstproducties, Oudehaske.

Medewerkers aan dit nummer Roely Boer, Fokko Bosker, Henk Dilling, Mark Hilboezen, Douwe Kootstra, Douwe van der Meulen, Sietske Rintjema en Marrit de Schiffart.

Fotografie Geurt Besselink (FotoKina), Lenus van der Broek, Grafysk/Gerke A. Hofstra, Anton Huitema, Marten Hummelman, Dico de Klein (cover), Franciscus Koopman, Tjerk Kunst, Mark Kuiken, Hans Pietersma, H. Pemmelaar–de Groot, Bart Schoppers, Henry Spruyt, Huub Veldhuijzen (FotoKina), Teun Veldman en Albert Wester.

Opmaak Gerke A. Hofstra/Grafysk, Franeker T

IF

IE

D B Y

Druk SMG-Groep Joure

8

2 01

E 3 C

R

Waken over de parels in de kroon En verder in dit nummer 4 GeaNijs 10 Verrassing van de natuur 15 Column Douwe Kootstra / puzzel 16 Op aventoer yn de Fryske natoer 20 Natuurcollectief 21 Trouwe leden vertellen 22 Bijzondere Waarnemingen

18

Contributieschema: leden € 19,50, leden voor het leven € 400,-. Het lidmaatschap kan schriftelijk tot één maand voor het begin van een nieuw jaar worden opgezegd. De activiteiten van It Fryske Gea worden mede mogelijk gemaakt door steun van de Nationale Postcode Loterij.

G E ANI J S Voor meer informatie: www.itfryskegea.nl

Natuur in Fryslân?! Hoe staat het ervoor met de natuur in Fryslân? Een vraag die mij regelmatig gesteld wordt en die niet eenvoudig te beantwoorden is. Bovendien is het antwoord afhankelijk van waar je naar kijkt en waar je het mee vergelijkt. Onlangs verscheen een rapport van het Wereld Natuur Fonds over de stand van de Nederlandse natuur. Daar zat een dubbele boodschap in. Aan de ene kant dat het nog steeds slecht gaat met de dieren op het platteland en met weidevogels in het bijzonder. Aan de andere kant hoorden we voor het eerst ook een positief geluid: het gaat goed met de soorten van moeras en water. En dat is hoopgevend, omdat er de laatste decennia hard gewerkt is aan het herstellen van deze biotopen. En kennelijk heeft de natuur dan voldoende veerkracht om zich te herstellen. Libellen, moerasvogels en de otter zijn dieren die we meer zien. Die geven aan dat we op de ingeslagen weg moeten doorgaan. De Provincie Fryslân heeft dat ook goed begrepen toen ze besloot om op korte termijn de meest urgente knelpunten voor otters aan te pakken! Graag geef ik de Provincie hier dan ook een dikke pluim voor. Ik ben trots op de mooie natuur die we in onze provincie mogen beschermen en hoop dat we die natuur in al haar verscheidenheid voor de toekomst weten te behouden. Wij zullen ons hiervoor blijven inzetten.

r

Henk

de

eu direct , s e i Vr

ENTHOUSIASTE GIDSEN EN BALIEVRIJWILLIGERS GEZOCHT It Fryske Gea organiseert jaarlijks honderden excursies voor jong en oud. Bovendien werken we nauw samen met Natuur- en milieueducatie Achtkarspelen. Omdat deze activiteiten nog steeds groeien, zijn we op zoek naar enthousiaste excursieleiders voor Nationaal Park De Alde Feanen en in de gemeente Achtkarspelen. Ook kunnen we versterking gebruiken voor ons team balievrijwilligers in het bezoekerscentrum in Earnewâld. Lijkt het u leuk om met kinderen en/of volwassenen de natuur in te gaan? Gastlessen te geven over duurzaamheid op school? Of in het bezoekerscentrum toeristen informatie te geven

over De Alde Feanen? Meld u dan aan via tel. 0511 - 53 96 18 of stuur een email naar [email protected]

IT FRYSKE GEA EERT ROBIJNEN LEDEN Dit jaar zijn 123 natuurliefhebbers veertig jaar lid van It Fryske Gea. Dat wilde de Friese natuurbeschermer niet ongemerkt voorbij laten gaan. Daarom werden ze allemaal uitgenodigd voor een speciale Trouwe Ledendag op 30 september in het bezoekerscentrum Nationaal Park De Alde Feanen in Earnewâld. De genodig-

den werden getrakteerd op een mooie middag over en in de Friese natuur. Tevens ontvingen de trouwe leden een speciale zilveren draagspeld als waardering voor hun trouwe lidmaatschap. Bijzondere aandacht was er voor acht leden die tevens ‘lid voor het leven’ zijn (zie ook pag. 21).

er k r e w e ed

Bewoners en particuliere organisaties nemen steeds meer het initiatief voor verbetering van kwaliteit en ontwikkeling van hun leefomgeving. It Fryske Gea en Landschapsbeheer Friesland spelen op deze ontwikkeling in met de oprichting van de coöperatie DoarpenLân die zich richt op plattelandsdirecteur It Fryske Gea ontwikkeling. In deze samenwerking wordt deskundigheid op dit gebied bij elkaar gebracht. Graag roep ik andere organisaties die invloed hebben op de leefomgeving op om zich aan te sluiten.

M

woord t e h aan

Henk de Vries

NIEUW ROLSTOELPAD NAAR VOGELKIJKHUT JAN DURKSPOLDER De toegang naar de vogelkijkhut in de Jan Durkspolder (in natuurgebied De Alde Feanen) is voorzien van een mindervalidenpad. De vogelkijkhut was al voorzien van een speciaal plateau voor rolstoelgebruikers, maar het oude houtsnipperpad bleek niet geschikt voor de dunne

4 www.itfryskegea.nl

banden van rolstoelen en rollators. Om de toegankelijkheid te verbeteren is een betonnen pad aangelegd van recyclebeton. Zo blijft het pad tijdens alle weersomstandigheden goed begaanbaar. Vanuit de vogelkijkhut zijn de grote aantallen watervogels een lust voor het oog.

Het pad werd financieel mogelijk gemaakt door Stichting Ynnatura, Stichting Old Burger Weeshuis, Stichting Anthony Gasthuis, Julia Jan Wouters Stichting en de Nationale Postcode Loterij.

CRASH BOMMENWERPER HERDACHT

It Fryske Gea ontvangt regelmatig steun in de vorm van schenkingen, legaten en erfenissen. Graag bedanken wij u voor deze extra steun. Wilt u een gift overmaken? Gebruik dan bankrekeningnummer NL 17 RABO 03090 80355 Nalatenschap mevrouw T. de Jong, Nieuwehorne € 34.000,Foto: Anton Huitema

Op 5 september is de crash van de Britse bommenwerper Lancaster R5682 herdacht. De bommenwerper was 73 jaar geleden onderweg om de vliegtuigfabriek in Bremen te bombarderen. De bommenwerper werd echter geraakt door Duits luchtafweergeschut. Uiteindelijk stortte het brandende vliegtuig neer in De Alde Feanen. De Stichting Missing Airmen Memorial Foundation en It Fryske Gea vinden het belangrijk deze historie niet verloren te laten gaan. Daarom is vlakbij de crashlocatie, aan het fietspad It Spoekepaad, een paneel geplaatst. Hierop staat de laatste vlucht van de Lancaster met haar bemanningsleden beschreven.

S C HE NK I N GE N

Familie Struiksma, Stiens Periodieke schenking Familie Van der Woude, Woerden Collecte 80e verjaardag € 150,-

STICKERFACTORY DONEERT INFORMATIEPANEEL In het najaar werden een informatiepaneel en een zitbank in natuurgebied het Bûtenfjild vernield. Medewerkers van It Fryske Gea plaatsten foto’s van de ravage op Facebook. Veel reacties volgden, waaronder eentje van ‘The Stickerfactory’ uit Drachten. Zij boden aan om gratis een nieuw paneel voor It Frys-

ke Gea te maken. Inmiddels is het geplaatst en kunnen bezoekers weer worden geïnformeerd over dit prachtige natuurgebied. Het spreekt voor zich dat It Fryske Gea de schenker dankbaar is voor dit initiatief.

Twitter Jan Jelle Jongsma. Gastvrije bebording aangebracht door @ItFryskeGea op de zeedijk naar het #Kweldercentrum Noarderleech #Wolkom

LINDEWIJK EERSTE NATUURWIJK VAN FRYSLÂN De Lindewijk aan de zuidkant van Wolvega is uitgeroepen tot ‘eerste natuurwijk van Friesland’. Alle Friese woonkernen verbinden met de natuur. Die ambitie hebben de gezamenlijke groene organisaties onder de noemer ‘De Groene Loper’. De Lindewijk beleefde de primeur door het uitrollen van een Groene Loper over het natuurbruggetje dat de wijk verbindt met de natuur van It Fryske Gea. Leerlingen van de Tuindorpschool en de Sint Franciscusschool namen dit karweitje voor hun rekening. Ze werden bijgestaan door wethouder Jack Jongebloed van de gemeente Weststellingwerf en directeur Henk de Vries van It Fryske Gea.

Bootsma Bouwbedrijf, Easterwierrum gift voor lammetjesdag en verbouwing Oan ’e Wyk € 750,Stichting Herason, Son € 100,Mevrouw Van Randen, Terwispel Periodieke schenking € 50,Legaat mevrouw I. Terpstra, Bakkeveen 27 hectare land in Easterwierrum en Bakkeveen Wist u dat een periodieke schenking een interessant fiscaal voordeel biedt. Als u uw schenking gedurende minimaal vijf jaar doet, dan is het schenkingsbedrag volledig aftrekbaar voor de belasting. Hiervoor is een akte nodig. Maar daarvoor hoeft u niet naar de notaris want It Fryske Gea kan de akte voor u verzorgen. Onze adviseur helpt u graag. U kunt hem bereiken via 0512-381448 of [email protected]

ANBI-status It Fryske Gea Voor de Belastingdienst zijn éénmalige giften aan een goed doel aftrekbaar wanneer u meer dan één procent (1%) van uw inkomen schenkt. www.itfryskegea.nl

5 Foto: Lenus van der Broek

Friese das in z’n sas Waar denkt u aan bij de das? Waarschijnlijk aan een kwetsbaar, gedupeerd buitenbeentje dat hoge eisen stelt aan zijn omgeving. Alleen de meest afgelegen en bijzondere gebieden lijken geschikt. Dat was misschien zo, maar inmiddels heeft de das zijn andere kant laten zien! Die van ras-opportunist. Tekst: Simone van den Boogaart Foto: Geurt Besselink

Van slachtoffer tot ras-opportunist 6 www.itfryskegea.nl

Foto: Geurt Besselink

Hoe kwam de das eind jaren zestig zo dicht aan de rand van de uitsterf-afgrond? En die teloorgang ging maar door. Rond 1980 waren er in heel Nederland niet meer dan 1200 dassen te vinden. De oorzaak: stevige vervolging vanwege zijn imago van ‘ongedierte’ binnen jacht en landbouw. Ook was de natuurkwaliteit erbarmelijk. In die tijd werden zware bestrijdingsmiddelen zoals DDT nog op grote schaal toegepast. Daarnaast groeiden dorpen, steden en het wegennetwerk waardoor het leefgebied van de das sterk afnam en versnipperde.

Reddingsplan In 1985 werd een landelijk plan gelanceerd om de broze dassenpopulatie er weer bovenop te helpen. De leefgebieden werden beter beschermd en er werden dassen uitgezet. It Fryske Gea ontving in 1993 na een afwezigheid van 35 jaar weer dassen in haar landschap. De eerste herintroductie was op de Delleboersterheide bij Oldeberkoop. Ondanks de vele verkeersslachtoffers breidde de gloednieuwe dassenbevolking zich fenomenaal uit, van Nijeberkoop tot aan het Tjeukemeer. Ook in Gaasterland werden begin jaren negentig dassen uitgezet. Vanuit het Rysterbosk bij Rijs, waar de oude burchten nog aanwezig waren, trokken ze langs de oevers van het IJsselmeer en verder Gaasterland in.

Familiebeest De das is een echt familiebeest met een kneuterig gezinsleven. De familie, bestaande uit drie tot vier leden, woont soms generaties lang in dezelfde burcht. Dit holenstelsel lijkt op een labyrint met al z’n gangen en kamertjes. Regelmatig wordt het interieur (grassen, bladeren en varens) van de woonkamers ververst. Als de das in de avondschemering wakker wordt, volgen er belangrijke sociale rituelen. Er wordt flink geravot en ze parfumeren elkaar met muskus ter herkenning. Daarna gaat de das, alleen of met een familielid, in de omgeving op zoek naar eten. Hij eet zo’n beetje alles wat onder zijn goed getrainde neus komt. Regenwormen vormen de hoofdmaaltijd. Als bijgerecht heeft hij keuze uit vruchten, noten, knollen, paddenstoelen, insecten, muizen, aas en eieren.

Ruim dertig jaar later staan we versteld over de veerkracht van deze diersoort. We tellen maar liefst duizend Friese dassen. Een enorm succes! In het zuiden van Fryslân vinden we nu dassensporen van de IJsselmeerse zuidoevers tot aan de oostgrens met Drenthe in de Schaope­ dobbe bij Elsloo. Van hieruit hebben de dassen ook de noordelijker streken verkend en scharrelen ze rond op de Liphústerheide in Beetsterzwaag, bij Bakkeveen en zelfs nabij De Alde Feanen. Foto: Huub Veldhuijzen

Opportunist Het dieet van deze alleseter past hij deels aan zijn omgeving aan. Woont hij in de buurt van een maïsveld dan eet hij ook maïs. In Overijssel blijkt de das op zijn zoektocht naar fijne hapjes zelfs gft-containers te plunderen. Ook over zijn woonplek lijkt hij niet zo moeilijk te doen als werd gedacht. Er zijn recent in Fryslân burchten gevonden in houtwallen midden in grootschalig boerenland. Het oorspronkelijke idee dat de das alleen kleinschalig agrarisch landschap

met bosjes bewoont, heeft hij de wereld uit geholpen. Deze schijnbaar kwetsbare, gevoelige soort heeft zich ontpopt tot een rasechte opportunist. Een krachtige eigenschap die essentieel bleek voor zijn prachtige wederopstanding.

Das op het spoor De sporen van de das zijn goed te herkennen. Het duidelijkst zijn de pootafdrukken: een half maantje met vijf tenen en stevige nagel­ afdrukken. Een boom met flinke krabsporen en een ‘schoongeveegde’ bodem eromheen dient als speeltoestel. Deze staat meestal dicht bij de burcht. De lange stugge dassenharen zijn zwart met een witte punt, vaak te vinden aan laag­ hangend prikkeldraad. Zie je een dassenburcht - herkenbaar aan het uitgegraven zand en oude nestmateriaal voor de deur - houd dan flink afstand. Kijk even, geniet en loop dan door. Dassen zijn namelijk niet dol op onbekende gasten.

7

Een onverwacht

Tussen Harlingen en Firdgum heeft de natuur een bijzondere verrassing in petto. Op vier plaatsen zijn hier zogeheten dyksputten te zien. Deze oude kleiputten die cultuurhistorisch en ecologisch van grote waarde zijn, worden door veel vogels als broedplaats gebruikt. Bij hoog water op het Wad is het ook een ideale rustplaats. It Fryske Gea zorgt voor het beheer van deze vogelparadijsjes. Tekst: Henk Dilling Foto’s: Hans Pietersma en Albert Wester

8 www.itfryskegea.nl

Kleine plevier

Bergeend

stukje natuur Tafeleend

Kuifeend

Vanaf de zeedijk in dit fraaie verstilde gebied is de mensenhand in het landschap goed te zien. Die hand creëerde terpen en dijken, ter bescherming tegen de zee die op nog geen drie kilometer afstand altijd zijn eigen gang gaat. In de negentiende eeuw was kleigrond nodig voor het verhogen en verzwaren van de dijk. Bij Roptazijl, Koehoal, ten noorden van Firdgum en bij Sexbierum werd in de negentiende eeuw klei afgegraven. De achtergebleven putten vulden zich met water en werden een paradijs voor vogels. Samen met Albert Wester, opzichter district Noard van It Fryske Gea, nemen we een kijkje bij de dyksput ten noorden van Sexbierum. Hier is langs de zeedijk een uitkijkpunt gerealiseerd met een bankje en een informatiepaneel met tekst en uitleg over de dyksputten en de natuur- en cultuurwaarden. Achter ons de dijk en de Waddenzee. Vóór ons de geliefde broeden rustplaats van talloze vogels. En daarachter de contouren van de piramide van Aeolus. “As it heech wetter is op it Waad dan fleane guon soarten nei de binnendykse putten”, vertelt Albert. “Bûten it briedseizoen is it iepen wetter in rêstplak foar bytiden wol tûzenen einen.” Onder die talrijke eenden zijn bergeend, pijlstaart, wintertaling, krakeend, kuifeend, smient, tafeleend en niet te vergeten de wilde eend. Ook fuut en dodaars verpozen hier graag. De kleiputten zijn gedeeltelijk omzoomd door hoog riet en vormen daardoor een geliefd plekje voor soorten als baardman en de kleine karekiet die er ook broedt. Ook de roerdomp en bruine kiekendief duiken er soms op als broedvogel of om voedsel te zoeken. Meeuwen

zie je er bijna altijd. Kokmeeuw, zilvermeeuw, grote en kleine mantelmeeuw, stormmeeuw, maar soms ook zeldzamere soorten. Overigens vinden niet alleen vogels het een fantastische plek, ook vissen, amfibieën, insecten, hazen en reeën voelen zich hier thuis.

Hoogwaterrustgebied Op plaatsen waar het riet minder dicht is, bloeit het zeldzame zilt torkruid. Bij de vochtige slikstrandjes langs de kleiputten foerageren graag strandlopers en plevieren. In het grasland langs de kleiputten groeien aardbeiklaver, stomp kweldergras, melkkruid en zeldzame grassen als dunstaart en knolvossenstaart. It Fryske Gea krijgt wel eens verzoeken om rond de dyksputten wandelpaden te realiseren en een vogelkijkhut te plaatsen. “Wy begripe dat hiel goed, want dit binne skitterende gebietsjes, mar it soe net ferstannich wêze. De dyksputten binne te belangryk as heechwetterrêstgebiet foar de fûgels. De rêst dy’t se hjir fine moatst net fersteure.” Het beheer van de dyksputten is gericht op behoud van de hoogwatervluchtplaatsen en de aanwezige zilte flora. Bemesten van de graslanden is niet toegestaan. De meeste grond wordt extensief beweid door schapen, rundvee of paarden, terwijl het waterpeilbeheer zodanig is ingericht dat het open water van de kleiputten op peil blijft.

Dyksputten, ware vogelparadijsjes

Wilde eend

zien, waardoor ze vanuit de put beter toegankelijk zijn voor vogels - vooral lepelaars, ganzen en eenden - en vissen. Maar nu de bermen breder en vlakker zijn gemaakt ook voor kikkers. Tegen de eerdere steile berm konden ze nauwelijks opklimmen. Verder is een oude drinkpoel in ere hersteld en weer toegankelijk gemaakt voor schapen. Zo heeft de poel zijn oorspronkelijke functie teruggekregen. En in het grasland bij Roptazijl zijn plaatselijk greppels verbreed en beter aangesloten op de afkalvende oever van de Dyksfeart, waardoor er plaatselijk nog meer geleidelijke oevers met slikranden en plas-dras situaties ontstaan. In de Dyksfeart is ook een broedeilandje gemaakt dat door het lage waterpeil in de winter eenvoudig is te beheren. Bovendien is het in het voorjaar en in de zomer door het hoge peil minder makkelijk bereikbaar voor natuurlijke vijanden van de vogels. Van al deze maatregelen kunnen vogels als scholekster, kleine of bontbekplevier, kluut, tureluur, rustende aalscholvers en misschien ook af en toe foeragerende lepelaars meeprofiteren. “It eilantsje wurdt ûndertusken al folop as rêstplak brûkt”, zegt Albert met een brede glimlach. “Wa wit, ûntdekke de fûgels it ynkoarten ek as briedlokaasje.”

Natuurwaarden versterkt In de afgelopen jaren zijn enkele natuurwaarden in en om de dyksputten versterkt. Dit werd grotendeels gefinancierd vanuit de Gebiedscommissie Harlingen/ Franeker. Bijvoorbeeld rond de dyksput bij Firdgum zijn de meeste sloten van brede natuurvriendelijke oevers voor-

Zilvermeeuw

9

Foto: Franciscus Koopman

Spectaculaire verrassing

Tekst: Roely Boer

Afgelopen week even bezig geweest op De Hoorn bij Dellebuursterheide. Tot mijn verbazing telde ik daar meer dan 20 zilveren maan. Een mailtje met deze tekst van Franciscus Koopman die samen met Ep van Hijum op pad was geweest, leidde bij Sietske Rintjema, specialist natuurkwaliteit bij It Fryske Gea, tot de uitroep: “Hè, zilveren maan op de Hoorn? Die komen daar helemaal niet voor.” De beide mannen hadden niet in de gaten dat ze een nieuwe ontdekking hadden gedaan, vertelt ze. “Het waren verse vlindertjes, waarschijnlijk net uit de pop gekropen. Helaas heb ik ze niet gezien, want na 11 augustus waren er enorme plensbuien. Hopelijk hebben de vlinders in die paar dagen rondfladderen wel eitjes kunnen leggen.”

10 www.itfryskegea.nl www.itfryskegea.nl

In 2014 werd voor het eerst één zilveren maan gezien in het Stuttebosch van Staatsbosbeheer, een bos langs de Lende, hemelsbreed minder dan drie kilometer van de Delleboersterheide. “Ik vermoed dat die vlinder zich daar vorig jaar met succes heeft weten voort te planten en nakomelingen er in het voorjaar hebben rondgefladderd. Waarschijnlijk is een bevrucht vrouwtje gaan zwerven en vond ze bij toeval de Hoorn waar de laatste jaren een prachtig nat grasland met moerasviooltjes is ontstaan. De eitjes kwamen uit, de rupsen aten hun buikjes vol, verpopten en zorgden begin augustus voor een spectaculaire verrassing. Nu moeten we afwachten of ook deze vlinders zich succesvol hebben voortgeplant. Zo blijkt maar weer eens hoe kwetsbaar, maar ook hoe flexibel de natuur kan zijn.” De parelmoeren zilveren maan, oranje met zilverkleurige vlekjes, is volgens Sietske één van de mooiste vlinders in Fryslân. Omdat de rupsen moerasviooltjes eten is de vlinder gebonden aan natte, kruidenrijke graslanden. “De laatste jaren werd hij hier met uitsterven bedreigd. Toen ik in 1995 bij It Fryske Gea ging werken wa-

ren er nog enkele grote populaties, onder andere in het Bûtenfjild en de Lendevallei. De laatste jaren worden hier nog maar een handjevol vlinders gezien. Een lichtpuntje was de ontdekking van de vlinder in 1995 in De Alde Feanen. Een plantenonderzoeker kwam naar kantoor met een ‘aparte’ vlinder en tot onze blijdschap bleek het een zilveren maan te zijn. Hetzelfde geldt voor het Easterskar waar de soort in 1995 werd herontdekt. Helaas is de vlinder in beide gebieden later weer verdwenen. En nu opeens twintig vlinders op de Hoorn! Blijkbaar is de vlinder in tijden van crisis in staat nieuw gebied te koloniseren. De vondst staat overigens niet op zichzelf. Dit jaar is ook voor het eerst een zilveren maan gezien bij de Rotstergaasterwallen. Mooi dat de natuur zo veerkrachtig is.” Dat de natuur meer verrassingen in petto had, vermelden de Bijzondere Waarnemingen op pagina 22 en 23.

Foto: Ep van Hijum.

Soms zorgt de natuur voor bijzondere verrassingen. De melding op 11 augustus van ‘flink wat’ zilveren maanvlinders op de Delleboersterheide was zo’n verrassing. Sietske Rintjema over de vondst en de veerkracht van de natuur.

Deze 4 pagina’s kunt u vouwen tot een folder!

Wandel

ROUTES

Informatie It Fryske Gea heeft sinds de eerste aankoop van een stukje Delleboersterheide in 1951 veel werk verzet om dit gevarieerde en veelgelaagde landschap te herstellen. Vennen en oude meanders zijn uitgegraven en de waterstand is verhoogd met een enorme variatie in dieren- en plantenleven tot gevolg. Natuurontwikkeling op zijn best.

De route De wandelroute is ongeveer 10 km. Het aangegeven deel op de Hoorn (op de kaart groen) is niet toegankelijk tijdens het broedseizoen. Volg dan het stukje dat op de Delleboersterheide in geel is aangegeven. De alternatieve route langs de Tsjonger (zo’n 12 kilometer) is op het kaartje in geel aangegeven. In het gebied is ook een blauwe paaltjesroute van 3 km (start Oosterwoldseweg). De groene paaltjesroute rond het Diakonievene is 1 km (start Egypte).

Wandelen in de Friese savanne van de Delleboersterheide

Start en parkeren Deze wandeling start op de kleine parkeerplaats bij Diaconievene aan de Alberdalaan. Maar met vier auto’s is het hier vol. Een grotere parkeerplaats ligt langs de Oosterwoldseweg. Vanaf hier kan de route aanhaken op de beschreven tocht.

Runderen en Exmoorpony’s In het Diakonievene loopt een kudde Galloway runderen. Ze verschuilen zich vaak in het bos. Met hun zwarte vacht beschikken ze over een geweldige camouflage. Op de Delleboersterheide grazen Schotse Hooglanders, Drentse heideschapen en Exmoorpony’s.

It Fryske Gea Postbus 3 9244 ZN Beetsterzwaag Tel. (0512) 38 14 48 E-mail [email protected] Website www.itfryskegea.nl

Spannende dwaaltocht door een landschap van verstilde vennen, langs kronkelende meanders van een oer-rivier en over met heide en bos omzoomde oeverwallen

Delleboersterheide

De Delleboersterheide en het aan de overzijde van de Alberdalaan gelegen Diakonievene zijn de stille getuigen van een oerlandschap. Zo zag de Friese delta met zijn rivieren er ooit uit. Een oud stroomdal met glooiingen van dekzand en kommen waarin het veen zich vormde. Het gebied is enorm gevarieerd. Een garantie voor een heerlijke tocht met van alles en nog wat. In elk seizoen. Dat belooft wat. Tekst: Fokko Bosker Foto’s: Dico de Klein, Hans Pietersma, Bart Schoppers, Henry Spruyt en Teun Veldman

Diakonievene

“Je boft maar”. Ane Zijlstra, districtshoofd Súd van It Fryske Gea, steekt zijn voorliefde voor de Delleboersterheide en Diakonievene niet onder stoelen of banken. Onlangs had hij een paar collega’s van het Drents Landschap op bezoek. Hij nam ze mee naar de glooiende oeverwallen langs het Tsjongerkanaal en zij waren gelijk verkocht. “Wat een spannend terrein. Achter elke bocht wacht iets anders.” Van alle kanten is het beekdallandschap met rivierduintjes, pingo-ruïnes, schraalgrasland, verstuivingen en bossen even mooi benaderbaar. Winter, herfst, voorjaar of zomer bieden een enorme variatie aan flora en fauna. Wij gaan aan de wandel in de vroege herfst. De bomen verschieten prachtig van kleur. De krentenboompjes staan in vuur en vlam, de eiken en beuken kleuren roestbruin. Door het klaphek gaan wij eerst naar Diakonievene. De naam dankt het hoger gelegen gebied aan een vroeger eigendom van de diaconie van Olde- en Nijeberkoop. Zij stond de armen toe met de turfwinning in hun schamel onderhoud te voorzien.

Canadese gans

Grauwe klauwier

Het rondje loopt rechtsom langs de oude pingo die door turfwinning vanaf 1920 in omvang flink is toegenomen. Het pad kronkelt door het bos en volgt de boorden van de oever. De ligging tegen de oeverwal van de oude Tsjonger te midden van met grove den en eik begroeide stuifduintjes zorgt voor een afwisselende tocht. Op het water is het een leven van jewelste. Steeds als zich in het water een nieuwe vlucht ganzen meldt voor een buiklanding zetten de al aanwezige grauwe ganzen een keel op. Het is moeilijk uit te maken of het een enthousiaste begroeting betreft of een luid protest. Zelfs een stel Canadese ganzen strijkt neer. De wilde eenden snateren er doorheen. Een blauwe reiger bekijkt stoïcijns het spektakel vanaf een stuk hout in de plas. Met de nek in de kenmerkende Z gevouwen, denkt hij er het zijne van.

heeft geregend, zijn de paden goed begaanbaar. Nog een teken dat we ons op een dekzandrug bevinden die is opgestoven in de laatste IJstijd. We houden steeds het pad aan dat het meest dicht langs het ven loopt en maken zo een rondje met een paar prachtige uitkijkpunten over het spiegelende water.

In het verleden konden hier wel 1600 paar kokmeeuwen worden geteld, maar wonderlijk genoeg zijn die gelijk met de sluiting van de nabijgelegen afvalstortplaats Weperpolder verdwenen. In het bosje zitten relatief veel ringslangen. Wij treffen ze zo laat in het jaar niet meer op ons pad. Wel schiet in een flits een ijsvogel voorbij die zich verschuilt in de kroon van een eikenboom. De zon weerkaatst op zijn helder blauwe kleed. Wat een genot.

We lopen terug naar de parkeerplaats en steken de Alberdalaan over. Aan de overkant van de weg gaan we de eikenlaan in. Het huis Klein Delleburen ligt fantastisch met uitzicht rondom over velden en bossen. Aan de rechterhand bevindt zich de Catspoele met libellenvlonder. Een late libel zoeft over het wateroppervlak. Verderop trekt een waterhoen rimpelingen in de plas. In het terrein komen maar liefst 45 van de 70 in Nederland waargenomen libellensoorten voor. Ze verdienen een eretribune. Het is zelfs de enige plek waar de Oostelijke witsnuitlibel is aangetroffen. Het gebied met struik- en kraaiheide en natte heidetypen is om meer redenen bijzonder. Op zomerdagen dwarrelen er honderden blauwtjes over het pad, zulke grote hoeveelheden van deze zeldzame vlinder worden maar zelden gemeld.

Savanne in de Friese context Tussen de grove dennen en eiken hangt de geur van de herfst. Vallend blad bedekt het zandpad terwijl paddenstoelen in allerlei soorten en maten de kopjes omhoog steken. Door de hogere waterstand in het gebied leggen hier en daar dennen het loodje. Het draagt bij aan het mooie plaatje van een savanne, maar dan in de Friese context. Hoewel het de afgelopen dagen aardig

Catspoele

Het gebied heeft in alle jaargetijden veel te bieden. In het voorjaar wanneer de natuur weer tot leven komt, maar ook in de zomermaanden is het er prachtig. En natuurlijk in de herfst met de mooie kleurenpracht. De verstilling in de winter zorgt weer voor een heel eigen sfeer. Vooral wanneer het heeft gevroren of alles is bedekt met en laagje sneeuw.

Catspoele met libellenvlonder

Levendbarende hagedis

Veldleeuwerik

Panorama over heideveld Het graspad volgend ontvouwt zich een schitterend panorama met zicht over het heideveld. De solitaire eiken en grove dennen versterken het natuurlijke beeld. De route (via de rode paaltjes) voert naar links over een opgeworpen heuvel met picknick bankje. Het uitzicht is fenomenaal. Bij een schuilhut met vangkraal voor de heideschapen stuiten we op een kudde Schotse Hooglanders die ons lodderig met de ogen volgen. Nog wat verder grazen Exmoorpony’s. Zo valt er heel wat te beleven, ook al is er in de verste verte geen mens te bekennen. Behalve de grote grazers, behoren ook vos en das tot de vaste bewoners. Hun onderkomens bevinden zich ondergronds in holen in de rivierduintjes. Bij de Hoorn broeden opmerkelijk veel veldleeuweriken en ook de zeldzame grauwe klauwier jaagt hier op insecten. Al die dieren profiteren van de rust. Ook op deze herfstdag is het weldadig stil.

Vos

Het is een heerlijk terrein waar het in alle jaargetijden prachtig is om doorheen te dwalen. Bij de Tsjonger rechtsaf lopen we een stuk parallel aan het water. Op de splitsing van de rode en blauwe paaltjesroute volgen we de blauwe paaltjes tot het punt waar we de Delleboersterheide opgingen. Linksaf terug naar de parkeerplaats. Wie liever verder langs de Tsjonger loopt moet de rode paaltjes blijven volgen. Zie alternatieve route op het kaartje (in geel). Op de terugweg naar de parkeerplaats ontmoeten we een wandelaar die hoopt een klapekster te spotten. “Die strijken hier in de winter neer”, vertelt hij enthousiast. “Ze leven van muizen en hagedissen. Hun masker is heel individueel getekend. Dat maakt ze zo karakteristiek en persoonlijk.”

Misschien is dat juist de charme van het gebied. Dat het net ver genoeg van de grotere woonkernen ligt om absoluut niet overlopen te raken. Zelfs beheerder Ane Zijlstra meent dat er nog wel wat meer wandelaars bij kunnen. Het enige waar hij wel voor waarschuwt is dat de mensen op de paden moeten blijven. In de velden zitten de nodige adders, ringslangen en levendbarende hagedissen die gevoelig zijn voor verstoring.

Schotse Hooglanders Fotobijschrift

Diakonievene Fotobijschrift

‘Rasoptimist’

door Douwe Kootstra

As humanist hâld ik altiten hoop dat de minske, dy’t alle ellinde op ierde feroarsaket, ek by steat is om mei oplossingen te kommen. Seker yn dizze ûnrêstige tiden, wêryn’t de grutste en domste razers de measte media-oandacht krije. De massa wurdt bang makke, mar wit net fan de feiten omdat dy noait fierder sjocht as RTL-Boulevard, en, mei in bytsje gelok, de koppen yn ’e Telegraaf. Mei it miljeu giet it net oars. Greenpeace bijgelyks spekulearret oan ien tried wei op de eangst foar de takomst: pas op, folk, jim oerlibbingsklokje stiet op ien minút foar tolven, it komt op ’e kop ferkeard! Tink om jim leave pake- en beppesizzers! Jo moatte as aksje- en miljeuclub ommers hieltyd mar wer oansprekkende doelen betinke om de potten te spekken. Sa waard ik koartlyn belle troch Milieudefensie om ekstra jild te jaan foar in nij probleemprojekt: rikjende, lawaaimeitsjende en te hurd ridende scooters yn ’e stêden. Tsja. Gelokkich is der no it resint ferskynde boek Alles wordt beter (nou ja, bijna alles), skreaun troch Elsevier-wittenskipssjoernalist, gemicus en sels beneamde ‘rasoptimist’ Simon Rozendaal. In nijsgjirrich boek, hoewol’t it net, om it mar ris foarsichtich te sizzen, myn favorite tema is. De 291 bledsiden binne in lofsang op it kapitalisme en de wolfeart. Kearn fan Rozendaals flot skreaune ferhaal is dat tanksij de trije motors fan de foarútgong, evolúsje, technology en beskaving, alle problemen dêr’t it minsdom mei tangele sit (hast) oplost binne, of, op syn minst, hielendal ûnder kontrole. En dan giet it ûnder

oare oer opwaarming, ozongatten, fersmoarging, fijnstof, it lytser wurden fan de biodiversiteit, mar ek oer kanker, obesitas, aids, groei fan de wrâldbefolking. Hy freget him ôf waarom zoveel mensen menen dat de wereld, de mensheid dan wel de planeet naar de ratsmodee gaat, terwijl alle cijfers uitwijzen dat dit niet zo is. En dan toant er yndied mei sifers fan allerhanne ynternasjonale ynstituten oan dat it allegear o sa tafalt. Ik moat sizze dat er dat mei oertsjûging docht. Nee, hy neamt spitigernôch net de yntinsive lânbou dy’t it ferdwinen fan de greidefûgels feroarsaket. Dat is grif in ûnderwerp dat te fier ôf stiet fan skriuwende yntellektuelen út ’e rânestêd. Rozendaal is der, sjoen de ûnderfinings fan de lêste fjirtich jier, fan oertsjûge dat minsken in oanberne leafde ha foar natuer en bisten sadree’t se brea op de planke ha en in dak boppe de holle. Pas dan meitsje se har drok om de natuer, in skjin miljeu en it wolwêzen fan bisten, skriuwt er. Gjin alhiel logise redenearring mar miskien is dit wol in typise foarm fan neoliberaal optimisme. Wylst ik dit skriuw, begjin novimber, is der troch it Wrâld Natuer Fûns krekt in Living Planning Report útbrocht, it earste foar Nederlân. It konkludearret foarsichtich dat it op guon ûnderdieltsjes fan de Nederlânse natuer in hiel lyts bytsje better giet. Soe Rozendaal dan dochs (wat) gelyk ha?

Doorstreper Streep de woorden in het IFG-logo door. Letters worden steeds eenmaal gebruikt. De overblijvende letters vormen de oplossing. Stuur de oplossing vóór 2 februari 2016 naar: It Fryske Gea, Postbus 3, 9244ZN Beetsterzwaag of [email protected] De prijswinnaars krijgen een leuke verrassing toegestuurd. De winnaars van de herfstpuzzel zijn Mevrouw W. van der Heide uit Fochteloo De heer H. Brandsma uit Aldeboarn Er waren 467 goede inzendingen. Het goede antwoord was heide.

C P T S Z S P

Foto: Jelle Witvoet

Column

H O N T N A A T R

I O E U P T A N A W O

N T L I T E A A Z I D T N

aalbessen balts biotoop bloedfazant bosfazant broeden buizerd bunzing Cheerfazant Chin Chi China decoratie dekkleur

A O E T P R N Z U T A N W L K

I T V R H T A A T W A F A E S

B R E E O K F N E Z Z F N S N Z T

O R L E L F B B A A A G A A N N E

W E A N E I D O L F Z S F V Z A A N L

N A D U U A S N T O T A E R G A E L B

elegant exoot gaapworm glansfazant graan haan Halamid halskraag hermelijn insekten keizerfazant klaver kleuren

T E R K B F E R A A E L F E E K N U G

R E T D A T A A A N D D L G I E I T I

N I N Z K A L R K IJ E E F U A Z H H D

W A A E T B T N L L C D K A E A C C E

Z N S S E F E G A E O I B R Z N R T K

T N G S A K A I V M R M D U I A N K K

I I S Z T A E G E R A A B H N A N S L

W E A N P N N I R E T L C R Z Z M T E

koningsfazant kraagfazant krop kruisen kuif kuiken langstaartfazant lijsterbessen marter mikadofazant nestbouw oogring oorfazant

N N H W E I A V Z H I A R A O I I N U

T G O A R S O Z S E E H F E K E E N R

B R A G A L S L A U R S E A T R D T G

M O O A I N A E I F G F D X E R N E K

K O S È R G V T B N P O A V O A A U N

pauwfazant prelaat pronk saterhoender slagpen snavel staartveren streepfazant stuitveren uitloop vleugel volière wezel

R R F P K L L I R F E T Z Z O I M

E U E A O S N E A E R E A A F T G

N I O Z O L Z U A T F R P N R

B P S K A A A A G R S O T A T

A F E N N T H O E R IJ A S

L T N S T O K K L N L

T W U O B T S E N

S W I N D E I

wigstaartfazant windei witkuiffazant witte bosfazant wortelen zaad zandbad

15

Op aventoer yn Geef u nu op!

• Aanmelden voor activiteiten in De Alde Feanen via het bezoekerscentrum 0511 - 539 618 • Opgave voor activiteiten in de andere natuurgebieden van It Fryske Gea kan via het hoofdkantoor 0512 - 381 448 • Kosten (tenzij anders vermeld): leden gratis (ook voor gezinsleden), niet-leden betalen € 4,- en kinderen t/m 12 jaar € 2,-

WORKSHOP

VAAREXCURSIE ALDE FEANEN

Eendenkorfvlechten op ambachtelijke wijze In de periode oktober/februari organiseert It Fryske Gea in haar schaapskooi bij Bakkeveen een aantal workshops eendenkorfvlechten onder leiding van Jan Falkena. Tijdens de workshop leert u met vlas en riet de basisbeginselen van het vlechten en maakt u op ambachtelijke wijze zelf een eendenkorf. Een leuk aandenken aan deze workshop en een mooi onderkomen voor de eenden in uw tuin.

Vaarexcursie Vollemaan Zo 27 december 18.00 - 20.00 uur Vaarexcursie Trekvogels en wintergasten Zaterdag 12 december 10.00 - 12.00 uur Dinsdag 29 december 10.00 - 12.00 en 13.00 - 15.00 uur

De workshops vinden plaats van 10.00 - 16.00 uur. De data worden in overleg met de deelnemers vastgesteld. U kunt zich ook als groep aanmelden (4 à 5 personen). Kosten: leden € 20,- en niet-leden € 25,(inclusief materiaal, zelf lunch meenemen).

Woensdag 30 december 10.00 - 12.00 uur Zaterdag 2 januari 10.00 - 12.00 uur Zaterdag 27 februari 10.00 - 12.00 uur Zaterdag 5 maart 10.00 - 12.00 uur Vaarexcursie algemeen Dinsdag 1 maart 10.00 - 12.00 uur Zaterdag 26 maart 10.00 - 12.00 uur Kosten vaarexcursie leden € 5,-, nietleden € 8,- Kinderen t/m 12 jaar € 3,-, niet-leden € 5,-

Zondag 20 december 13.00 – 16.00 uur Noard-Fryslân Bûtendyks vogels spotten langs de zeedijk

Zaterdag 13 februari 10.00 - 13.00 uur Alde Feanen Winterpracht vanaf het water Vrijdag 4 maart 9.00 - 12.00 uur Alde Feanen Winterse stilte op het water

SJOUWTOCHT Zondag 27 december 9.00 - 16.00 uur Peazemerlannen Oudejaarssjouwtocht Peazemerlannen, Bantpolder, Anjumerkolken

16 www.itfryskegea.nl

MEER INFORMATIE Voor meer excursies: www.itfryskegea.nl

NATUURFOTOGRAFIE Zaterdag 16 januari 14.30 - 16.30 uur Alde Feanen Winter in de Lytse Mar Maandag 28 maart 9.30 - 11.30 uur Park Martenastate Een park in bloei Foto: Grafysk/Gerke A. Hofstra

ZEEDIJK AUTO-TOERTOCHT

KANOTOCHT

de Fryske natoer WANDELEN Zaterdag 23 januari 16.00 - 18.00 uur Alde Feanen Vollemaanwandeling

Vrijdag 4 maart 17.30 - 19.30 uur Alde Feanen Wandelen tijdens de zonsondergang

Dinsdag 22 december 15.00 - 17.00 uur Alde Feanen Midwinterwandeling

Zaterdag 30 januari 9.30 - 11.30 uur Warkumerwaard

Zondag 6 maart 14.00 - 16.00 uur Rysterbosk Nieuw leven, ruiken we het voorjaar?

Zaterdag 9 januari 9.30 - 11.30 uur Buismanskoai Piaam Excursie door de eendenkooi

Zaterdag 13 februari 9.00 - 11.30 uur Schaopedobbe Winterexcursie naar vos, das en ree

Zondag 10 januari 9.30 - 11.30 uur Rysterbosk Nieuwjaarswandeling

Zondag 14 februari 14.00 - 16.00 uur Alde Feanen Zondagmiddagwandeling in de Jan Durkpolder

Woensdag 13 januari 8.00 - 10.30 uur Buismanskoai Gytsjerk Vogelkijkpunt en eendenkooi Thema: de ganzen worden wakker Zondag 17 januari 9.00 - 11.00 uur Ketliker Skar Winterwandeling Schotse Hooglanders en damherten Woensdag 20 januari 14.00 - 16.00 uur Makkumer Súdwaard Zaterdag 23 januari 10.00 - 14.00 uur Mandefjild Snertwandeling Kosten leden € 2,- en niet-leden € 6,-. Kinderen niet-leden € 4,-

Zaterdag 20 februari 9.30 - 11.30 uur Warkumerwaard Zaterdag 27 februari 9.30 - 11.30 uur Rysterbosk Winterkuier, een bos in ruste Zaterdag 27 februari 11.00 - 14.00 uur Noard-Fryslân Bûtendyks Winter op de kwelder Zondag 28 februari 10.00 - 12.00 uur Ketliker Skar Winter op de heide Zondag 28 februari 14.00 - 16.00 uur Alde Feanen/Wikelslân Zondagmiddagwandeling

Zaterdag 12 maart 9.30 - 11.30 uur Warkumerwaard Zondag 13 maart 14.00 - 16.00 uur Schaopedobbe Bloeiende kraaiheide in de winter Zaterdag 19 maart 9.30 - 12.30 uur Ketliker Skar Zaterdag 19 maart 9.30 - 11.30 uur Makkumer Noardwaard Begin van de zomertijd Zaterdag 19 maart 14.00 - 16.00 uur Grutte wielen/Ryptsjerksterpolder Het voorjaar komt er aan Zaterdag 26 maart 10.00 - 12.00 uur Taconisbosk Voorjaarswandeling Zaterdag 26 maart 10.00 - 12.00 uur Park Martenstate Wandelexcursie Martenastate ‘Stinzenflora’

Foto: Bart Schoppers

Zondag 13 december 9.30 - 11.30 uur Rysterbosk

17

Waken over

de parels in de kroon Hoe moet het met de natuur in Fryslân? Wat verstaan we eigenlijk onder natuur? Hoe gaan we er mee om? Wat is het belang van natuur voor de mens? Welke rol is daarin weggelegd voor It Fryske Gea? Stof genoeg voor een aantal vragen aan prof. dr. Matthijs Schouten. En hij doet zeer alarmerende uitspraken. Tekst: Roely Boer Foto: Hans Pietersma

Hoe ziet u de ontwikkeling van de natuur in Fryslân? “Het Friese landschap is grotendeels ontstaan door samenwerking tussen mensen en natuur. Friesland heeft een aantal belangrijke kernterreinen waar wat de natuur nodig heeft voorop staat. Dat is heel mooi, maar mijn ideaalbeeld is dat we daarbuiten, in het hele Friese landschap, verweving tussen natuur en cultuur blijven behouden of zelfs versterken. Kortom, een aantal gebieden met primaat natuur en daarbuiten samenwerking met de natuur. Daarom hoop ik dat we er meer en meer in slagen de oude natuurwaarden

18 www.itfryskegea.nl

niet te laten platwalsen door allerlei grootschalige ontwikkelingen in landbouw, infrastructuur, bedrijventerreinen en woningbouw, maar ze te behouden én waar nodig te herstellen. Mijn ideaal is dat we vanuit dorp of stad onmiddellijk in een domein komen waar natuur mee-echoot in de hele visuele ruimte van het landschap. Want het is een uitermate verontrustende ontwikkeling dat tussen het natuurterrein – vaak ver weg van de woonomgeving - en de stad en het dorp langzaam maar zeker een ecologische woestijn is ontstaan of dreigt te ontstaan. Veel van onze moderne landbouwgebieden zijn in ecologisch

opzicht totaal verarmd: een enorm lage biodiversiteit én qua belevingsruimte ook ontzettend armzalig.” Wat kunnen natuurorganisaties betekenen voor de natuur ontwikkeling? “Waken over de ruimten waar we de schatten bewaren, de natuurterreinen, de parels in de kroon, maar tegelijkertijd voortdurend blijven aantonen dat natuur en landschap bij ons basiswelzijn horen. Vooral ook omdat de belangstelling voor natuur en landschap op lokaal niveau steeds groter wordt, terwijl nationaal en internationaal de biodiversiteit afneemt. Juist daarom moeten we bewust zijn van het belang om natuur en landschap te integreren in het hele planproces, het totale beleid. Ons bewust zijn dat het niet alleen gaat om de paar fysieke ruimten waar een bordje ‘natuurreservaat’ bij staat. De verschillende gebruikers van het landschap zouden niet in sectorale termen moeten denken en de eigen belangen laten preva-

Natuur is geen luxe!

Welke rol is in dat ideaalbeeld weggelegd voor It Fryske Gea? “Ik denk dat It Fryske Gea daarin een excellente rol kan spelen. De organisatie kan met haar ervaring de noodzaak van integratie inzichtelijk maken. Ik vind het belangrijk dat de organisatie buiten haar terreinen treedt, als ik het zo mag zeggen. Samenwerking zoekt met allerlei maatschappelijke organisaties, met bewoners, de agrarische sector, met de planning- en beleidssector. Kortom voortdurend aangeven dat natuur een stem moet hebben in de publieke ruimte. Het mooie aan It Fryske Gea is dat het nog erg verankerd is in het Friese landschapsbewustzijn. Het is niet alleen een natuurorganisatie, maar houdt zich ook bezig met ruimtelijk, fysiek en visueel erfgoed. Juist daarom kan ze een heel belangrijke rol spelen in de verweving van natuur en cultuur, in de realisatie van een rijke belevingsruimte tussen dorpen en steden.” Bent u pessimistisch of toch optimistisch over de toekomst van natuur en landschap? “Eigenlijk was ik af en toe erg pessimistisch. Geleidelijk word ik echter wat meer optimistisch. Mijn pessimisme heeft te maken met wat in de loop van de vorige eeuw is gebeurd. Op een bepaald moment hebben wij als samenleving besloten dat natuur waarde heeft en behouden en beheerd moest worden. Zo ontstonden natuurbeschermingsorganisaties en

natuurreservaten. Overigens een heel vervelend woord. Ik associeer het met Indianenreservaten, maar dit terzijde. De natuur kwam achter hekken, maar buiten die hekken werd het landschap opeens vogelvrij. Die strikte scheiding tussen natuur en ‘de rest’ leidde door verzuring, versnippering en bemesting weer tot enorme aanslagen op de natuur in de reservaten. Dus werd er iets bedacht om dat tegen te gaan: de Ecologische Hoofd Structuur moest de natuur weer verbinden. Prachtig idee, maar het principe bleef hetzelfde: de EHS en daarbuiten! Echter, door gebrek aan beleid voor het landschap kon met de ruimte buiten de natuurreservaten worden gedaan wat gebruikers nodig vonden, mét alle negatieve effecten van dien. Het niet of nauwelijks nadenken over wat op landschappelijk en ecologisch gebied buiten de natuurreservaten en de EHS gebeurt, vond ik verontrustend. En wat me ernstige zorgen baarde, was dat natuur in snel tempo uit de directe leefomgeving verdween, dat iets wezenlijks uit het dagelijkse levensdomein werd weggehaald. Natuur is namelijk uitermate belangrijk voor het menselijk welzijn. In de gezondheidszorg wordt dat steeds duidelijker aangetoond. Het is wetenschappelijk bewezen dat iemand sneller van een operatie geneest wanneer hij vanuit zijn bed naar een foto van natuur kan kijken, nog sneller wanneer hij door een raam naar de natuur kan kijken en het snelst wanneer hij af en toe even de natuur in kan. Natuur heeft dus absoluut met welzijn te maken. De ruimte rond de natuurreservaten mag daarom nooit een natuurloze ruimte zijn.”

toe, terwijl ik tegelijkertijd ook heuglijke ontwikkelingen en kansen zie. Het is jammer dat natuur in het onderwijs een zeer veronachtzaamd domein is. Op basisscholen zijn steeds minder uren voor natuur beschikbaar; kinderen gaan nauwelijks meer klassikaal naar buiten. Daar komt bij dat ook het natuuronderwijs niet altijd optimaal is. En uiteindelijk begint de vanzelfsprekende verbinding met het landschap, de natuur en je natuurlijke omgeving al heel vroeg. Het is van wezenlijk belang dat we er als maatschappij op blijven aandringen dat kinderen in contact kunnen komen met natuur. Ik benadruk altijd sterk dat natuur niet een domein is dat we ergens in een reservaat moeten beheren. Uiteraard is het belangrijk dat er natuurterreinen zijn, want natuur moet wel ergens voorop staan en de ruimte krijgen. Maar er is meer nodig. Tegen mijn studenten zeg ik vaak dat natuur in de hele samenleving geïntegreerd zou moeten zijn, tot in de disco! Natuur is geen luxe die we in reservaten keurig behouden als in een museum, maar de basis van ons algemeen welzijn. Ze moet in feite geïntegreerd worden in alle planprocessen, vanaf het begin meewegen. Gelukkig laten mensen niet alleen meer en meer weten dat ze wat er in hun eigen leefomgeving gebeurt belangrijk vinden, dat landschap en natuur belangrijke onderdelen zijn van de leefkwaliteit, ze houden zich er ook daadwerkelijk mee bezig. Door die betrokkenheid bij de ruimtelijke ontwikkeling en de ruimtelijke kwaliteit van de omgeving is het ‘witte’ buitengebied niet meer helemaal vogelvrij. Van de initiatieven word ik weer optimistisch.”

Maar wat kunnen we doen? “Het zijn spannende tijden waarin erg veel aan het schuiven is. In mijn pessimisme denk ik: o jee, waar gaat dit naar-

OVER MATTHIJS SCHOUTEN Bijzonder hoogleraar ecologie en natuurbeheer bij de leerstoelgroep Plantenecologie en Natuurbeheer van de Wageningen Universiteit en hoogleraar natuuren landschapsbescherming aan de Universiteit van Cork in Ierland. Als bioloog, ecoloog en milieufilosoof in dienst van Staatsbosbeheer. De in 1952 geboren hoogleraar is expert op het gebied van venen en heeft diverse publicaties op zijn naam staan.

Foto: Mark Kuiken

leren, maar ook steeds buiten de sector moeten treden en over de eigen schaduw heen springen. Het algemeen belang waar ook de natuur deel van uitmaakt als basis voor de planvorming gebruiken en van daaruit bouwen aan het landschap. Dat zou een prachtige ontwikkeling zijn. Het vergt echter wel een andere manier van denken en kijken.”

19

Speciaal voor leden van It Fryske Gea:

HET GROEN & FIT COLLECTIEF

Steun voor ons, voordeel voor u.

G

Steun ons en ontvang hoge korting op uw premie Als natuurliefhebber geniet u van de prachtige Friese natuur. Actief of ontspannen buiten zijn is de ideale basis voor een fit leven. Precies daarom werken wij samen met De Friesland Zorgverzekeraar via het Groen & Fit Collectief. Naast een premievoordeel wat kan oplopen tot wel € 200,ontvangen we voor elk lid € 15,- voor de realisatie van het Klim- en klauterproject voor kinderen in het Rijsterbos. Exclusief voor onze leden hebben wij de volgende voordelen:

G 8% korting op uw zorgpremie (op basis- en aanvullende verzekeringen*) G Kies een gratis product, workshop of activiteit via Fan van Fit t.w.v. 150 fitpunten

G Voor elke nieuw lid ontvangen wij € 15,- voor de realisatie van het Klim- en klauterproject in het Rijsterbos. (* korting wordt niet gegeven op de online basis- en aanvullende verzekeringen)

Steun ons en stap in het Groen & Fit Collectief. Bereken uw persoonlijke premievoordeel op: www.defriesland.nl/itfryskegea

20 www.itfryskegea.nl

Het Groen & Fit Collectief is een gezamenlijk initiatief van It Fryske Gea en De Friesland Zorgverzekeraar

Bent u verzekerd bij De Friesland Zorgverzekeraar? Kies ook dan voor het Groen & Fit Collectief, uw zorgverzekering blijft hetzelfde en u ontvangt dan nog meer voordeel.

Veertig jaar lid dankzij broer en zus

Maar liefst 43 leden ontvingen op de Trouwe Ledendag een zilveren erespeldje van It Fryske Gea vanwege hun 40-jarig lidmaatschap. Acht daarvan zijn tevens ‘Lid voor het Leven’. Zo ook Jan Beukhof en Antoon de Wit. Tekst: Marrit de Schiffart Foto: Dico de Klein

Antoon de Wit (59) uit Oudehorne “Ik was 19 toen ik lid werd van It Fryske Gea. Mijn broer vormde de aanleiding. Hij kreeg destijds een baan bij It Fryske Gea en spoorde me aan om lid voor het leven te worden. Dat deed ik graag, want ik draag onze flora en fauna een warm hart toe. Ik beleef de natuur het liefst in mijn eentje en ga zelden mee op excursie. Liever maak ik wandelingen vanuit mijn woonplaats Oudehorne: de Tjongervallei, de Kiekeberg, het Ketliker Skar… het is allemaal in de buurt. Er is in de afgelopen veertig jaar veel veranderd op het gebied van natuurbeheer. Ik zie dat aan het Ketliker Skar. Voorheen was dit een opgeruimd en strak onderhouden cultuurbos met

rechte paden. It Fryske Gea beheert tegenwoordig losser, het gebied is meer verwilderd, omgewaaide bomen en struiken blijven veelal liggen en er lopen koeien. Daardoor ontstaat een andere vegetatie en dus een ander landschap. Organisaties als It Fryske Gea zijn belangrijk, al helemaal in deze tijd waarin de agrarische sector schreeuwt om meer land. Voor je het weet is er weer een stuk geconfisqueerd. Sinds kort heb ik tijd om ook zelf actief bezig te zijn met de natuur: onder de vlag van Fryslân Zoemt proberen we in Oudehorne een bijenweide van 2500 vierkante meter te creëren. Wat zou het mooi zijn als daar straks een bloemenzee ontstaat!”

Jan Beukhof (67) uit Ede “Ik ben geboren, getogen en nog steeds woonachtig in Gelderland, maar Fryslân heeft op de een of ande-

re manier mijn hart gestolen. Dat komt door mijn zus. Zij verhuisde begin jaren zeventig naar deze provincie en zodoende kwam ik er vaak. Tijdens die bezoekjes verkende ik de natuur en dat beviel uitstekend. Omdat ik graag op de hoogte wilde worden gehouden van excursies en ontwikkelingen, werd ik in 1975 lid van It Fryske Gea. Ik betaalde 250 gulden en werd dus lid voor het leven. Afgelopen september kreeg ik een zilveren erespeldje, een enorme verrassing waar ik erg trots op ben. Ik herinner me nog goed dat ik in de jaren tachtig op excursie ben geweest op Ameland. We reden op boerenwagens door de duinen. Prachtig! Het meeste houd ik echter van het noord- en zuidoosten van Fryslân: de contreien bij Drachten en De Veenhoop, het gebied rond de Compagnonsvaart, de bossen bij Appelscha en het Nationaal Park Lauwersmeer, zo mooi! Mijn verbondenheid met Fryslân is in de loop van de jaren alleen maar gegroeid. Ik leer nu zelfs de taal, al moet ik zeggen dat ik ondertussen ook een andere provincie liefheb: Zeeland is eveneens prachtig!”

21

door Sietske Rintjema en Mark Hilboezen

Bijzondere

waarnemingen Volop vlinders in de mooie nazomer, zelfs heel bijzondere. Gelukkig wel, want het voorjaar was dramatisch voor deze fladderaars. Een insectenonderzoek betekende de ontdekking van bijzondere soorten plus een mooie ‘bijvangst’. Vogeltrek en paddenstoelen maakten er een mooie, rijke herfst van.

Friese vlinderprimeur Het vlinderseizoen leek tijdens het voorjaar nog dramatisch te verlopen. Gelukkig heeft de (na)zomerperiode dit grotendeels weer goed gemaakt. Zie ook het artikel over de ontdekking van de zilveren maan op de Hoorn (pag. 10). In het recent aangekochte heideterrein langs de Hulstreed in Jubbega werd in augustus door M. Pemmelaar-de Groot een tijgerblauwtje ontdekt. Sinds 2000 neemt het aantal waarnemingen in Nederland toe, maar deze soort was nog niet eerder gezien in Fryslân. Een primeur dus! De naam is afgeleid van de smalle witte, strepen op de onderkant van de lichtbruine vleugels die lijken op het kleurenpatroon van een tijger. Ook heeft het beestje twee ‘staartjes’ aan z’n achtervleugels. De soort leeft in Europa rondom het Middellandse Zeegebied en verder in Azië en Afrika, waar

Bijzondere soorten ontdekt It Fryske Gea heeft dit jaar door de onderzoeksbureaus Biota en FaunaX enkele gebieden laten onderzoeken op insecten. Er zijn bijzondere soorten ontdekt. In het Mandefjild werd de vrij zeldzame maanwaterjuffer aangetroffen. Deze soort leeft doorgaans bij zwak zure, voedselarme vennen in heidegebieden en op hoogvenen, maar ook in recent gegraven zand- of leemplassen. Zowel in het Mandefjild als ook op de Delleboersterheide werden diverse kenmerkende heidevlinders genoteerd, zoals groentje, heideblauwtje en heivlinder. Op de Delleboersterheide waren de vrij zeldzame kommavlinder en bruine vuurvlinder bovendien vrij talrijk aanwezig.

22 www.itfryskegea.nl

Tijgerblauwtje (M. Pemmelaar-de Groot)

de rupsen zich voeden met de rijpende zaden van blazenstruik, erwt en boon. De tijgerblauwtjes die soms in Nederland worden gezien zijn dan ook waarschijnlijk als eitje, rups of pop met sperzieboontjes of peultjes meegekomen uit Afrika. Soms wordt de soort daarom in supermarkten en keukens gezien! Maar mogelijk komen ook enkele trekvlinders op eigen kracht vanuit het zuiden naar Nederland. De grote weerschijnvlinder, een andere bijzondere dagvlinder, werd in

In de Ychtenerfeanpolder vloog eind augustus een territoriaal mannetje van de zuidelijke glazenmaker boven een gemaaid rietland. Deze soort lijkt bezig met een opmars in noordelijke richting. De meeste waarnemingen in Nederland betreffen nog zwervers, maar voortplanting wordt steeds vaker aangetoond. De soort komt voor bij ondiepe, kleine plassen die snel opwarmen en tijdelijk kunnen droogvallen. De zeldzame gevlekte witsnuitlibel blijkt zich inmiddels over het hele Easter­ skar verspreid te hebben en komt hier nu behoorlijk algemeen voor.

de zomer voor het eerst gezien in het Easter­ skar. Op 11 juli kregen we een melding van R. de Jong en op 14 juli van W. Schothorst. In Fryslân is al enige tijd een populatie van deze soort aan­ wezig in de Lendevallei. De kans is groot dat enkele exemplaren van deze grote, sterke soort van de Lendevallei, via Rottige Meenthe en Brandemeer naar het Easterkar zijn gevlogen (<20 kilometer). Het Easterskar bevat waarschijnlijk een goed leefgebied voor de vlinder die van een afwisselend moeraslandschap met moerasbossen houdt. Met zijn donkere voorkomen heeft het diertje hier een prima schutkleur. Vaak dient de grauwe wilg als waardplant voor de rupsen. J. Wedman zag half augustus ook nog een gele luzernevlinder in de Bolderen, bij De Alde Feanen. Deze schaarse trekvlinder komt helemaal vanaf ZuidoostEuropa naar Nederland vliegen.

Kommavlinder (Dico de Klein)

Koudbloedige dieren Een mooie ‘bijvangst’ tijdens het insectenonderzoek in de Teroelstersipen was die van een grote modderkruiper, hier nog niet bekend. Eind augustus zag W. Boonstra een ringslang in de Driessenpoolder, in de Lendevallei. A. Bruinenberg vond eerder (half juli) bij de viaduct onder de Lende een doodgereden exemplaar.

WAARNEMINGEN

Wespendief en vogeltrek Met de wespendief lijkt het de laatste jaren in Fryslân ook beter te gaan. Voor het tweede achtereenvolgende jaar was er een succesvol broedgeval op de Delleboersterheide. Deze vogel eet, zoals de naam al zegt, bijen, hommels en wespen en hun larven die hij uitgraaft. Het was dit jaar een goed wespenjaar. Bovendien is de hoornaar, een reuzenwesp, de laatste jaren in de provincie duidelijk in opmars. Mogelijk dat de roofvogel daar van profiteert. Maar het kan ook zijn dat dit stiekeme dier in het verleden wel eens over het hoofd is gezien. Zo werden op 19 augustus twee alarmerende, volwassen wespendieven waargenomen in de Bolderen. Eerder dit jaar stond er al een wespendief op de film van een trapcamera die in De Alde Feanen voor otters was opgesteld. Het zou dus best zo kunnen zijn dat ook daar een broedgeval is geweest. Ook elders in Nederland is bekend dat de wespen-

Paddenstoelen Natte nazomers leiden steevast tot een paddenstoelrijke herfst. Diverse mensen stuurden mooie foto’s op. De familie Hunneman keek dit jaar verder naar wasplaten en andere zeldzame paddenstoelen op de Hoorn, aan de westkant van de Delleboersterheide. Eerder vonden ze hier al slijmwasplaat, gewoon vuurzwammetje, papegaaizwammetje, sneeuwzwammetje, grauwe wasplaat en geelvoetwasplaat.

dief in ondoordringbare moerasbossen kan broeden. De vogeltrek leverde weer mooie waarnemingen op. Zo trokken in september en oktober duizenden goudhaantjes, zwarte mezen en kruisbekken door de bossen. De diertjes die natuurlijk sterk vermoeid zijn na een lange reis vallen soms letterlijk dood uit de lucht. Dit fenomeen van massale trek wordt in het najaar waarschijnlijk veroorzaakt door de combinatie van langdurige oostenwind en voedselschaarste in de broedgebieden in Oost- en Noord-Europa. De populaties zijn daar door goede broedresultaten dan te groot geworden voor het beschikbare voedsel. Eind augustus zaten bij de dyksputten langs de Zeedijk bij Sexbierum weer ongeveer 80 sneeuwganzen. Dit is de laatste jaren een terugkerend fenomeen. Ook waren hier drie bruine kiekendieven en 27 lepelaars aanwezig.

Planten en het weer Reageren planten ook op weersomstandigheden? We hebben de indruk van wel. De laatste jaren zijn de lentes regelmatig koud en droog, terwijl de zomers warm en nat zijn. In diverse heidegebieden zijn soorten als klokjesgentiaan, tormentil maar ook moerasviooltje (lokaal sterk) toegenomen. In De Alde Feanen werd een sterke uitbreiding van de veenmosorchis geconstateerd. Alle genoemde soorten profiteerden van natte en zure omstandigheden en bloeien nog tot laat in de zomer. Zou de zware regenval in de zomermaanden de laatste jaren deze soorten misschien in de kaart spelen?

MELDINGEN

Gewone weidewasplaat (Marten Hunneman)

Hebt u iets bijzonders gezien in een Fryske Gea-gebied? Of hebt u een vraag over een natuurwaarneming geef het door aan Mark Hilboezen: [email protected]

Tijdens slaapplaatstellingen langs de Friese IJsselmeerkust deden diverse vogelaars bijzondere vondsten. Zo zaten er op 14 augustus op ‘de richel’ bij de Warkumerbûtenwaard 34 reuzensterns en werden diezelfde avond op de Steile bank 60 exemplaren geteld. Bij de Makkumersúdwaard werden 88 grote zilverreigers gezien. Tijdens de telling op de Warkumerbûtenwaard op 28 augustus namen J. Kramer en E. Brandenburg een prachtig fenomeen waar: acht tapuiten en twee paapjes waren hier samen bij maanlicht aan het foerageren op nachtvlinders.

Goudhaantje (Teun Veldman)

Zoogdieren Muizen en eekhoorns treffen het dit jaar, want er zijn ontzettend veel eikels, beukennootjes en hazelnoten. Diverse dieren werden ‘betrapt’ tijdens het aanleggen van wintervoorraden, bijvoorbeeld in Beetsterzwaag en Katlijk. In augustus kwam H. Bosma bij het Tjeukemeer sporen tegen die duiden op een beginnende beverburcht. Dit betekent dat het dier dat hier al meer dan een jaar zit het blijkbaar naar zijn zin heeft en bezig is met toekomstplannen. Evenals vorig jaar legde T. de Jong ook dit najaar in De Alde Feanen een otter met twee jongen op film vast. In de braakballen van bruine kiekendieven die in de nazomer op het Eilân bij Goïngaryp slapen, vond W. Spijkstra onder andere de resten van een Noordse woelmuis. Mogelijk is dit endemische diertje in De Alde Feanen gevangen, maar misschien zit er ook wel een populatie op het Eilân zelf?

23

U een kans... Zij een kans!

Foto: Hans Pietersma/It Fryske Gea

De Nationale Postcode Loterij is de grootste goededoelenloterij van Nederland. Sinds 1989 werd er ruim 4,1 miljard euro geschonken aan 90 organisaties die zich inzetten voor de bescherming van mens en natuur. Ook It Fryske Gea deelt in de opbrengst van de loterij. Hiermee kan de vereniging de verschillende natuurgebieden verspreid over de provincie Fryslân nog beter beschermen. Zoals bijvoorbeeld het unieke natuurgebied de Warkumerwaard aan de IJsselmeerkust

bij Workum. Duizenden vogels zoeken dit gebied op om er te broeden, voedsel te zoeken, te rusten en te overwinteren. It Fryske Gea was dan ook blij dat ze met geld van de Postcode Loterij enkele hectares weidevogelrijk grasland kon toevoegen aan het gebied. Naast het steunen van goede doelen maken deelnemers van de Postcode Loterij kans op grote prijzen. Zoals elke maand fantastische prijzen, die kunnen oplopen tot 49,8 miljoen euro.

De Postcode Loterij helpt!

Meedoen is eenvoudig, bel 0900-300 1500 (10 cpm) of meld u aan via internet: www.postcodeloterij.nl Voor € 11,75 per lot speelt u al mee. Alvast hartelijk dank voor uw deelname.