Er is meer dan geld FORUM. Ir. J. Maljaars,

FORUM

Er is meer dan geld

Ir. J. Maljaars,

De kredietcrisis woedt al maanden als een veenbrand

redactielid Zicht

in de financiële sector en slaat over op de reële economie. Er dreigt een recessie. Overheden doen wat ze kunnen om de crisis te bezweren. Dit alles vergt analyses en daadkracht. Hard nodig, maar er is meer.

In de afgelopen tijd vielen mij enkele zaken op die het

nantie van opkomende economieën, als China en Brazi-

nader doordenken waard zijn. Deze gaan dieper dan

lië, en toename van het aantal onbetrouwbare nucleaire

het blussen van de brand. In de eerste plaats de vraag of

grootmachten, met name in het Midden-Oosten.

de kredietcrisis een teken is van de eindtijd. Ds. Schouten, directeur van Het Zoeklicht, beweert dat de kredietcrisis te maken heeft met de komst van de antichrist.

1

Voedselvoorziening en ICT Ook moeten we nadenken over potentiële crises in

Hij wijst op Openbaring 13, waar staat dat er een

andere systemen en markten. Een ICT-er wees in een

situatie komt waarin niemand kan kopen of verkopen,

opinieartikel in het Reformatorisch Dagblad op de ICT

tenzij men het merkteken van het beest (de antichrist)

en de voedselvoorziening.2 Deze systemen zouden kan-

heeft. Volgens hem zal de antichrist uit Europa

didaat zijn voor een volgende crisis. Kern van zijn

voortkomen. Hij schrijft: ‘Het blijkt dat juist in deze

betoog is dat de kredietcrisis voor een belangrijk deel is

crisis Europa het initiatief neemt. De financiële macht

veroorzaakt door de complexiteit van het bancaire

verschuift van de banken naar de regeringen. Er komt

systeem. Deskundigen en autoriteiten konden het niet

steeds meer macht bij steeds minder mensen, totdat

meer doorzien en het toezicht kon daarom niet anders

straks die éne opstaat, de antichrist.’

dan falen. Hij trekt de parallel met de ICT en de

Ik vraag me af waarom hij denkt dat de antichrist uit

voedselvoorziening. Ook deze systemen zijn onder-

Europa voort zal komen. Waarom bijvoorbeeld niet uit

hevig aan globalisering, complex en ondoorzichtig.

het islamitische Midden-Oosten, waar de regeringen

Hij wijst op het melamineschandaal in China, waar

aan de knoppen van de voor de westerse wereld zo belang-

ook Nederland een schilfertje van meekreeg.

rijke olietoevoer zitten? Of China? De United States

Mijn inschatting is dat de voedselvoorziening inderdaad

National Intelligence Council (USNIC), een samenwer-

een complex systeem is, maar niet vergelijkbaar met

kingsverband tussen Amerikaanse inlichtingendiensten,

het bancaire systeem. In de voedselvoorziening is sprake

verwacht dat Europa in 2025 een strompelende reus is

van substituten en is er geen directe relatie met de reële

die weliswaar economische macht heeft, maar wordt

economie. Bij de ICT is dit een ander verhaal. De afhan-

verscheurd door interne verdeeldheid en burgers die

kelijkheid van het world wide web en satellieten is

weinig van Brussel moeten hebben. Zij verwacht domi-

groot en het systeem lijkt kwetsbaar. De verwachte

ZICHT 2008-4

1

‘Gezien de grote verschillen in cultuur, welvaart en religie zal er nooit een gemeenschappelijke ankerplaats komen. Een wereldethos lijkt mij daarom een onmogelijke missie.’ millenniumbug bij de overgang naar de 21e eeuw ver-

perspectief van wereldwijde gerechtigheid? Dit laat on-

oorzaakte grote onrust. Het viel uiteindelijk mee, maar

verlet dat er wel een morele crisis is. Hier rijst bij mij

het tekende wel de kwetsbaarheid van het systeem.

wel de vraag: is er iets nieuws onder de zon? Hebzucht is van alle tijden. Het maakt blind voor de niet-materiële

Morele crisis

dimensies van het bestaan. Door de globalisering heeft

In de derde plaats lijkt de kredietcrisis alles te maken te

de hebzucht van het individu echter verstrekkender

hebben met een morele crisis. Prof. dr. ir. E. Schuurman

consequenties. De wereldwijde crises laten dit zien. In

(emeritus hoogleraar reformatorische wijsbegeerte en

de eerste plaats moet de hand dus in eigen boezem. Ben

senator voor de ChristenUnie) pleitte in zijn bijdrage

ik de rentmeester die ik zou moeten zijn? In de tweede

aan de Algemene Beschouwingen in de Eerste Kamer

plaats is er de taak van de overheid om de gevolgen van

voor een samenhangende reflectie op de oorzaken en

onze hebzucht aan te pakken. De kredietcrisis biedt

uitwegen uit de vele crises van onze cultuur. Hij doelde

daarbij mogelijkheden om andere crises te beperken.

hierbij niet alleen op de kredietcrisis, maar ook op de energiecrisis, de voedselcrisis en de klimaatcrisis. Hij

Geld injecteren of investeren?

signaleerde een gemeenschappelijke oorzaak: het verval

Het is zinvol om na te denken over de mogelijkheden

van de westerse cultuur. De westerse cultuur wordt

die de kredietcrisis biedt om de klimaat- en energie-

beheerst door het ideaal van de vrijheid en het ideaal

crisis aan te pakken. Overheden in Europa en de Vere-

van de technisch-economische beheersing en ontwikke-

nigde Staten steken miljarden in de in het slop geraakte

ling en is blind geraakt voor de niet-materiële dimensies

economie. Het laatste nieuws is dat de Europese Com-

van het bestaan. Hij noemt het een morele crisis. Hij

missie 200 miljard euro uit wil trekken voor het herstel

steunde pleidooien voor een wereldwijde discussie over

van de economie en dat de Verenigde Staten een hulp-

de ethiek van de cultuur en de komst van een wereld-

plan ter waarde van 800 miljard dollar hebben

ethos in wetenschap en politiek. Overheersende macht

gepresenteerd. Ons kabinet laat zich niet onbetuigd.

zou plaats moeten maken voor dienstbare macht in het

Balkenende wil zes miljard euro in de Nederlandse eco-

perspectief van wereldwijde gerechtigheid.

nomie pompen. Het gaat om gigantische bedragen.

Laat ik het een mooi ideaal noemen. Zou de stap van

Hier zou een dubbele slag geslagen kunnen worden

toenemende blindheid van de westerse cultuur voor de

door (deels) te investeren met het oog op de toekomst.

niet-materiële dimensies van het bestaan naar een plei-

Het gaat dan om investeringen in bijvoorbeeld de

dooi voor wereldwijde discussie over de ethiek van de

duurzame energievoorziening en de aanpassing aan

cultuur, een wereldethos en wereldwijde gerechtigheid

klimaatverandering. Wat in elk geval niet zou moeten

niet te kort door de bocht zijn? Zaken als niet-materiële

gebeuren is een blanco cheque voor bijvoorbeeld de

waarden, ethos en gerechtigheid hebben een ankerplaats.

auto-industrie. Een financiële injectie zonder dat hier

Gezien de grote verschillen in cultuur, welvaart en

voorwaarden op het gebied van brandstofverbruik en

religie zal er nooit een gemeenschappelijke ankerplaats

emissie van schadelijke stoffen aan gekoppeld worden,

komen. Een wereldethos lijkt mij daarom een onmoge-

is ‘des-investeren’ met het oog op de toekomst.

lijke missie. Misschien laat de volgende vraag zien hoe moeilijk de hele kwestie is: was de inval van de VS in Irak overheersende macht of dienstbare macht in het 2

Referenties 1 www.nd.nl, 23 oktober 2008 2 www.refdag.nl, 13 november 2008

ZICHT 2008-4

BIJBEL S TUDIE

Vrede in plaats van oorlog

Ds. J.M.J. Kieviet,

“En zij zullen hun zwaarden slaan tot spaden en hun

predikant van de Christelijke

spiesen tot sikkelen; het ene volk zal tegen het andere

Gereformeerde kerk te

volk geen zwaard opheffen en zij zullen geen oorlog

Dordrecht

meer leren…” [Jesaja 2: 4]

Onder de lezers van Zicht zullen er niet velen zijn die

van Jesaja’s profetenboek. De HEERE heeft een woord

regelmatig het gebouw van de Verenigde Naties in New

voor Jesaja dat hij op zijn beurt moet doorgeven aan

York bezoeken. Mocht u er eens komen, verzuim dan

het volk. De wijze waarop hij de boodschap ontvangt,

niet om bij het binnenkomen van de ontvangsthal naar

is die van een visioen. Hem wordt dus van Godswege

boven te zien. Daar treft u, gebeiteld in een natuur-

een gezicht getoond.

stenen gebogen wand, bijbelse woorden aan, weergege-

We nemen aan dat wat opgetekend is in de hoofdstuk-

ven in de oude King James Version. Deze: “AND THEY

ken 2 tot en met 5 dateert uit de eerste periode van

SHALL BEAT THEIR SWORDS INTO PLOWSHARES AND THEIR

Jesaja’s profetische arbeid. Die begint blijkens 6: 1 in

SPEARS INTO PRUNINGHOOKS: NATION SHALL NOT LIFT UP

het sterfjaar van Uzzia, koning van Juda. Deze wordt

SWORD AGAINST NATION, NEITHER SHALL THEY LEARN WAR

opgevolgd door Jotham, een koning van wie is overge-

ANY MORE.”

leverd dat hij deed wat recht was in de ogen van de

Het zijn de hierboven aangehaalde woorden

uit Jesaja 2, ook te vinden in Micha 4. Topfunctionaris-

HEERE, naar alles wat zijn vader Uzzia had gedaan [2

sen van de regeringen van deze wereld staan met deze

Kon. 15: 34]. Toch ook weer niet in alles. Het volk heeft

bijbelse profetie regelmatig oog in oog. In de directe

nog offerhoogten in het land. Die worden helaas niet

nabijheid van het VN-gebouw is een sculptuur

weggehaald. De regeringstijd van Jotham, die zestien

geplaatst die deze tekst ook nog eens uitbeeldt: een

jaar duurt, is voor het rijk van de twee stammen in

smid die met veel inspanning bezig is zijn zwaard om

economisch opzicht een voorspoedige.

te smeden tot een ploegschaar. Het is een creatie van

In de hoofdstukken die ik noemde, spaart de profeet

een Russische beeldhouwer, ooit door de voormalige

zijn tijdgenoten niet. In deze tijd van voorspoed blijkt

Sowjet-Unie aangeboden aan de Verenigde Naties. Het

het volk zich te hebben ingelaten met de afgoderij van

was in de koudste jaren van de koude oorlog. Een tast-

de omliggende volken [2: 6vv.]. Ook hekelt de profeet

baar gemaakt profetenwoord van de God van Israël.

de partijdige rechtspraak en het tirannieke bestuur van de leidslieden [3: 1vv.]. Om nog maar niet te spreken

Partijdige rechtspraak, tiranniek bestuur…

van de weelderige en behaagzieke vrouwen van Jeruza-

Het woord dat Jesaja, de zoon van Amoz, gezien heeft

lem [3: 16vv.]. Daarom zal Gods oordeel het volk

over Juda en Jeruzalem. Zo begint het tweede hoofdstuk

treffen. Maar in de toorn gedenkt de HEERE aan Zijn

ZICHT 2008-4

3

‘De bronzen smid van New York staat er bijkans al zestig jaren. Hij toont al die jaren aanhoudend zijn boodschap. Maar de gewenste wereldvrede is verder weg dan ooit.’ ontferming. Er klinkt een heilsbelofte aangaande een

lem [2: 3]. Er zal dus wereldwijd een vragen zijn naar

rest, het overblijfsel naar de verkiezing van Zijn genade

de God van Israël, naar Zijn Woord en naar Zijn dienst.

[4: 2vv.]. Al de lijnen van aanklacht komen samen in

De heidenen zullen zelfs het volk van God oproepen

het aangrijpende lied van de wijngaard des HEEREN. Hij

om in Zijn weg te gaan: Kom, gij huis van Jakob, laten

verwachtte goed bestuur, maar het is bloedbestuur; Hij

we wandelen in het licht des HEEREN [2: 5].

zag uit naar rechtsbetrachting, maar zie, het is

Dat alles zal dus kenmerkend zijn voor de tijd dat de

rechtsverkrachting [5: 1vv.].

krijgslustige zwaarden en de dodelijke spiesen worden omgesmeed tot nuttig landbouwgereedschap.

… vragen om de verschijning van Christus Toch belet dit alles niet dat hoofdstuk 2 begint met het

Zal het nog vrede worden?

visioen van een aanstaand rijk van vrede. Daarin

Het zal duidelijk zijn: afgaand op wat we om heen ons

klinken dus de woorden over het omsmeden van de

waarnemen, moeten we constateren dat deze tijd van

zwaarden tot spaden of ploegen en van de spiesen tot

vrede nog niet is aangebroken. Onze wereld is vol van

sikkels. De bedeling van oorlog en bloedvergieten zal

allerlei soort gruwelijk wapentuig. Van dolken en

tot het verleden behoren. De HEERE belooft dat die tijd

messen, machinepistolen en mortiergranaten tot de

zal aanbreken. Wanneer zal het plaatsvinden? In het

moderne ABC-massavernietingswapens toe. De

laatste der dagen [2: 2]. Zo is de aanduiding van de

productiestroom ervan is nog steeds niet tot stilstand

beloofde heilstijd die komen zal. Kan er iets meer over

gekomen. Er is nog geen spoor van reductie, laat staan

gezegd worden? Ja, zeggen onze statenvertalers in hun

van verwijdering. In het Midden-Oosten, in Afrika en

kanttekening: te weten ten tijde der verschijning van

op veel andere plaatsen ontploffen nog steeds de

Jezus Christus, als het Evangelie door de ganse wereld zal

bommen; de stroom van bloed vloeit nog steeds. De

gepredikt worden.

bronzen smid van New York staat er bijkans al zestig

Het zal een tijd zijn, zo lezen we verder in Jesaja 2, die

jaren. Hij toont al die jaren aanhoudend zijn

zich zal kenmerken door een aantal in het oog lopende

boodschap. Maar de gewenste wereldvrede is verder

ontwikkelingen. De berg van het huis van de HEERE, de

weg dan ooit. Er zijn in die periode talloos veel meer

berg Sion dus, zal boven alle andere bergen verheven

‘zwaarden’ dan ‘ploegscharen’ gesmeed – en

zijn [2: 2]. Dat is: “uit dit heiligdom zal het licht van

gehanteerd. Met alle vreselijke gevolgen van dien. Laten

Gods openbaring stralen over heel de aarde, zodat het

we eerlijk zijn: wat is er terecht gekomen van alle

overal ter wereld en door alle volken zal worden

inspanningen van de VN met het oog op vrede?

gezien” [H.A. Wiersinga]. En alle volken zullen

Zouden de volkeren de strijdbijl ooit echt begraven?

daarheen optrekken. Ze zullen elkaar aanmoedigen en

Quis non fleret… Wie zou niet wenen… - bij het

zeggen: Kom, laat ons opgaan tot de berg des HEEREN, tot

bedenken van al die miljoenen doden en die stromen

het huis van de God van Jakob. Opdat Hij ons lere van

vluchtelingen vanwege oorlogsgeweld. De mens is voor

Zijn wegen en dat wij wandelen in Zijn paden. Want uit

de mens een wolf…

Sion zal de wet uitgaan en des HEEREN woord uit Jeruza4

ZICHT 2008-4

‘Het komend rijk van vrede wordt uiteindelijk niet bepaald door menselijke inspanning en diplomatie, maar zal een geschenk van Boven zijn.’

Ondertussen klinkt nog steeds dat profetenwoord van

Naam van Hem aangaande Wie Gods kerk belijdt: Hij

Jesaja: zwaarden tot spaden en spiesen tot sikkels… Zal

is onze vrede! [Efeze 2: 14]. “Aan de grootheid van Zijn

het er toch van komen? Ja, dat het gebeuren zal, is

heerschappij en van Zijn vrede zal geen einde zijn, van

buiten kijf. Het Woord van de Heere zal niet ledig tot

nu aan tot in der eeuwigheid. De ijver van de HEERE

Hem terugkeren. Het zal doen wat Hem behaagt en het

der heirscharen zal zulks doen” [Jes. 9: 6]. Dat geeft

zal voorspoedig zijn tot het doel waartoe Hij het

adventsverwachting!

zond… Maar hoe? En wanneer? Me dunkt dat het bijbelfragment in New York onvolledig is. Het citeert alleen dat ene perspectief, maar het vergeet het verband waarin deze woorden staan. Wat is de weg waarin de vrede ontvangen zal worden?

Een geschonken vrede Allereerst: ze wordt geschonken. Ze zal worden gewerkt vanaf de Andere Zijde. Als ze er is, zal ze een werk van de Heere Zelf zijn. Niet door kracht, noch door geweld, maar door Zijn Geest. De vrede die hier wordt voorgesteld, komt tot ons in de vorm van een goddelijke belofte. Het komend rijk van vrede wordt uiteindelijk niet bepaald door menselijke inspanning en diplomatie, maar zal een geschenk van Boven zijn. Vervolgens: deze vrede zal slechts ontvangen worden in de weg die hier wordt aangewezen. Namelijk in nauwe samenhang met het wandelen in het licht des HEEREN [2: 5] en in gebondenheid aan Zijn Wet [2: 3]. In het houden van Gods geboden is grote loon. Ten derde: persoonlijk geloof ik dat de Heere Zijn volk Israël, “de beminden om der vaderen wil”, daarbij zal inschakelen. Er liggen nog beloften op vervulling te wachten. Laten we niet negeren dat uit Sion (!) de wet zal uitgaan en uit Jeruzalem (!) des Heeren woord [2: 3b]. “Vrede zal over Israël zijn” [Psalm 125]. Tenslotte: er is bij de Heere geen vrede die niet de vrucht is van het werk van de Vredevorst, de Heere Jezus Christus. De ware vrede draagt een Naam, de ZICHT 2008-4

5

INTERVIEW Interview met prof. dr. Coby van der Linde over internationale energiepolitiek

“Energiebeleid is internationale politieke kwestie” Wie aan de pomp staat en zijn auto voltankt met

Drs. J.A. Schippers,

brandstof, denkt daarbij niet meteen aan

directeur Wetenschappelijk

internationaal beleid. Toch komt de ruwe olie die tot

Instituut voor de SGP

benzine is geraffineerd waarschijnlijk uit het MiddenOosten, of uit Rusland of misschien Noorwegen. Het energievraagstuk speelt een steeds prominenter rol in het buitenlands beleid.

Over dit brisante thema heb ik een gesprek met Coby

pas echt begon te klagen toen die boven de 125 US-

van der Linde. Ze komt net terug van een buitenlandse

dollar per vat steeg. Blijkbaar ondersteunde een hogere

reis. De zoveelste van dit jaar. Van der Linde geldt als

olieprijs de ‘groene agenda’ van veel Europese

een autoriteit op het gebied van de economische en

regeringen. Minder verbruik reduceert de CO2-

geopolitieke aspecten van de internationale energie-

uitstoot. Maar vanaf een bepaald prijsniveau begint het

voorziening. Afgelopen zomer trok haar programma

toch wel echt pijn te doen en zien veel regeringen

‘Internationale Energie’, verbonden aan het Instituut

belemmeringen voor hun andere plannen.”

Clingendael in Den Haag, de aandacht van veel media met een publicatie over de hogere olieprijzen waarmee

In de beleving van veel mensen hebben we tegenwoordig

we de komende tien jaar te maken krijgen.

helemaal niet met een oliecrisis te maken, wel met een financiële crisis.

6

Stijgende olieprijzen

“Volgens mij hangen die twee zaken met elkaar samen.

Het rapport ‘Oil turbulence in the next decade’ uit juni

Ik herinner even aan de situatie eind 1973. Toen was er

2008 lijkt door de huidige lagere olieprijs ineens

in het najaar, na de ‘oktoberoorlog’ in het Midden-

minder actualiteitswaarde te hebben. Niets is minder

Oosten, volgens de herinnering van veel mensen sprake

waar. Want volgens mevrouw Van der Linde klopt de

van een oliecrisis. Wie echter de eraan voorafgaande

analyse nog steeds: “De huidige economische recessie

jaren in ogenschouw neemt, ziet dat er vanaf het eind

leidt tot een dalende vraag. Daardoor verruimt de

van de jaren ’60 al een enorme internationale econo-

markt en daalt de olieprijs. Dat geeft de beleidsmakers

mische spanning was vanwege de onevenwichtigheden

wat meer tijd om er iets aan te doen. Als op een

in de betalingsbalans van veel landen. Dat leidde tot

gegeven moment in het komende decennium de

herschikkingen van valuta en een revisie van het inter-

economie weer gaat groeien, zul je zien dat de prijs van

nationale monetaire stelsel in Bretton Woods, begin

een vat ruwe olie weer fors toeneemt.”

jaren zeventig. Ook nu zie je dat de internationale han-

“Wat ik trouwens opmerkelijk vond bij de prijsstijging

delsbalans fors uit het lood is. Dat moet vroeg of laat tot

in de afgelopen zomer is dat, terwijl de prijsstijging al

correcties leiden. En dat verloopt in de regel niet soepel,

een tijdje aan de gang was – eigenlijk vanaf 2003 – men

maar gaat gepaard met crisisachtige toestanden.” ZICHT 2008-4

‘Als het gaat om kwesties rond energie is mijn ervaring dat je voorzichtig moet waarschuwen. Niet al te dramatisch doen, want dan loop je het risico dat je stem nergens doorklinkt.’ “Als het gaat om kwesties rond energie is mijn ervaring

of vijftien geleden zo had gezegd, had waarschijnlijk het

dat je voorzichtig moet waarschuwen. Niet al te drama-

verwijt gekregen dat dit door de globalisering achterhaald

tisch doen, want dan loop je het risico dat je stem ner-

zou zijn.

gens doorklinkt.”

Volgens Van der Linde is de visie op globalisering de laatste tijd grondig gewijzigd: “Aanvankelijk is globali-

Om welke reden krijgen we de komende tien jaar te

sering vooral geïnterpreteerd als economisering op het

maken met een structureel hogere en veel beweeglijker

internationale vlak. Maar tegenwoordig heeft de twijfel

olieprijs?

daarover toegeslagen. Je ziet overal dat nationale belan-

“Daarvoor is niet één oorzaak te noemen. Maar de

gen toch blijken te prevaleren.”

belangrijkste is wel dat de kosten van oliewinning

“De ontwikkeling in een land als Rusland is daarvoor

stijgen. De relatief gemakkelijk winbare olie is tegen

exemplarisch. Na de implosie van de Sovjet-Unie en de

minder kosten uit de grond te halen. Na verloop van

Comecon (het economisch samenwerkingsverband van

tijd raken die bronnen uitgeput en moet je olie gaan

communistische landen) in 1989 was de verwachting

aanboren die moeilijker winbaar is. Olielanden moeten

dat die landen zouden overgaan naar een systeem van

daarvoor investeringen plegen die ze niet op korte ter-

vrije markteconomie. Dat is ook geprobeerd.

mijn kunnen terugverdienen. Deze landen voelen ook de druk van het streven naar de ‘low-carbon-economy’

Het resultaat was in het algemeen niet wat men ervan

en vragen zich af of ze die duurdere olie nog wel

verwachtte. Er kwam in Rusland geen westerse

kunnen afzetten – en rendement behalen op hun inves-

welvaartsmaatschappij tot stand. De meeste mensen

teringen. De olieproducerende landen kijken eerst de

kregen daarentegen te maken met armoede. De maat-

kat uit de boom. Door de onzekerheid worden investe-

schappelijke ongelijkheid en onzekerheid nam toe. De

ringen uitgesteld en stijgt het aanbod niet met de vraag

Russische regering zag zich genoodzaakt iets tegen de

mee, zoals met de recente stijging van de vraag door

groeiende instabiliteit te doen en zorgde ervoor dat zij

bijvoorbeeld de hoge economische groei in China en

een steviger greep kreeg op de economie. Ook in een

India. Wanneer de vraag naar olie door een hogere eco-

land als China let de regering sterk op de sociale stabi-

nomische groei nog sterker toeneemt en het aanbod

liteit in de Chinese samenleving. Als westerse landen

van olie daarbij achterblijft, stijgen de prijzen. Dat is

kunnen we Rusland en China hierover moeilijk verwij-

een simpele economische regel. Door de krapte in de

ten maken. Zeker na de gebeurtenissen van de laatste

markt zal de olieprijs ook veel sterker fluctueren. Dat

maanden. Je ziet dat regeringen van westerse landen in

hebben we dit jaar gezien met de spectaculair snel en

hun reactie op de financiële crisis ook banken en

hoog oplopende prijs in het voorjaar en de duizeling-

bedrijven in eigen land gaan steunen, een minderheids-

wekkende ineenstorting van de prijs in het najaar.”

of meerderheidsbelang in ondernemingen nemen. Kortom: óók zij vinden een al te grote instabiliteit en

Buitenlands beleid, economisch beleid en energiepolitiek

onzekerheid in de maatschappij niet wenselijk, want

gaan steeds meer samenhang vertonen. Wie dat een jaar

dat ondermijnt de staat.”

ZICHT 2008-4

7

‘Op energiegebied komen de EU-lidstaten in internationaal verband niet voor hun gezamenlijk belang op, maar ieder afzonderlijk voor hun eigenbelang.’

Maar Nederland is toch lid van de Europese Unie? De EU kent naast de interne markt toch ook een Europees Buitenlands- en Veiligheidsbeleid?Je zou denken dat deze instituties voldoende tegenwicht kunnen bieden. “De Europese Unie kent wel economische

de westerse oriëntatie van de Oekraïense regering. En

doelstellingen, maar is feitelijk geen politieke unie met

nu bemoeit de EU zich er ineens wel mee en wordt het

een gezamenlijk buitenlands beleid, omdat daarvoor

conflict van de commerciële in de (geo)politieke sfeer

een gedeeld belang van de EU-lidstaten wordt gemist.

getrokken. Daarbij komt dat de houding van de

Op energiegebied komen de EU-lidstaten in

Verenigde Staten ten aanzien van Oekraïne en andere

internationaal verband niet voor hun gezamenlijk

voormalige Sovjet-satellieten een stuk openhartiger is

belang op, maar ieder afzonderlijk voor hun

dan die van Europese landen. De VS wil die landen

eigenbelang. ‘Eigen energie eerst’, zo luidt het adagium.

graag bij de NAVO betrekken. Rusland vindt dat bedrei-

Dat komt vooral doordat de Europese Unie voorlopig

gend en daarom zijn de Europese landen een stuk

niet zelf kan voorzien in de eigen energiebehoefte. Ik

terughoudender. En dat is vanuit geopolitieke overwe-

zeg bewust ‘voorlopig’, omdat je inventiviteit niet moet

gingen goed te begrijpen, want Rusland blijft ten slotte

uitsluiten. Je moet altijd blijven zoeken naar nieuwe

een grote buurman van de Europese Unie waarvan de

technologieën en alternatieve energiebronnen.”

belangen ook mee moeten worden gewogen.”

“Beleidsmakers van de Europese Unie zijn bij de opzet

8

van het Europese energiebeleid in de jaren negentig

Maar veel Europese landen zijn voor hun energievoorzie-

uitgegaan van de veronderstelling dat de

ning afhankelijk van de leveringen van gas door Rusland.

economisering op wereldschaal door zou gaan. Met

Dat compliceert de verhouding ook.

name werd verwacht dat de energiemarkt in Rusland

“Dat speelt uiteraard ook mee. Wezenlijker vind ik de

zou worden geliberaliseerd. Die veronderstellingen en

houding van West-Europese landen tegenover de voor-

verwachtingen blijken vandaag niet realistisch te zijn.

malige Sovjet-satellieten. Dan wordt vaak gesproken

Het energievraagstuk is gepolitiseerd. Regelmatig zie je

over transitielanden. Alsof na de val van de Berlijnse

zelfs een overreactie. Neem bijvoorbeeld het conflict

muur alleen de Oost-Europese landen in een transitie-

rond de gasleveranties aan Oekraïne. Het gaat daar in

proces zijn beland. De ‘oude’ lidstaten van de Europese

feite om een commerciële twist, omdat er Russisch gas

Unie zijn niet minder ‘in transitie’. Alleen onderkennen

is geleverd waarvoor Oekraïne niet wilde betalen. De

heel weinig mensen dat. En daardoor nemen de West-

EU bemoeide zich er aanvankelijk niet mee, de Russen

Europese landen een ontzettend hooghartige houding

en Oekraïeners moesten het zelf maar uitzoeken. Na de

in ten opzichte van Rusland. Ik denk dat dit een veel

‘oranjerevolutie’ bleek Rusland echter niet meer zo

belangrijker oorzaak is waarom het internationaal

happig om Oekraïne te helpen door een oogje dicht te

gezien allemaal zo stroef loopt aan de oostgrenzen van

knijpen over de onbetaalde rekeningen, zeker vanwege

de Europese Unie.” ZICHT 2008-4

‘Het energiedossier zou weleens de lakmoesproef kunnen worden voor de politieke en economische eenheid in de EU.’

“Wat betreft de energievoorziening hebben veel West-

Europa tot de EU heeft tot gevolg dat er lidstaten zijn

Europese landen in de jaren negentig hun aandacht

die voor hun energievoorziening in belangrijke mate

juist verlegd van het Midden-Oosten naar Rusland.

afhankelijk zijn van de levering van olie en gas vanuit

Niet alleen uit het oogpunt van diversificatie naar her-

Rusland. De huidige zwakte van het Europese energie-

komst, maar ook omdat men er voetstoots vanuit ging

beleid is in drie punten samen te vatten: de gerichtheid

dat de Russische energiemarkt door liberalisering

op concurrentiebeleid in de interne markt (dat is de

toegankelijk zou worden voor westerse

verbruikersmarkt), een nauwelijks ontwikkeld beleid

energiebedrijven.”

voor duurzaamheid en de afwezigheid van beleid met

“Dat de West-Europese landen een proces van transitie

het oog op het zekerstellen van het aanbod van energie.

doormaken, merk je heel duidelijk aan het energiedos-

Het EU-energiebeleid is niet toegesneden op de

sier. Er bestond tussen de EU-lidstaten zoveel verschil

huidige situatie. Het is niet zozeer een economische,

van mening over de wijze en het tempo van

maar veel meer een politieke kwestie.”

liberalisering, dat het EU-beleid voor Rusland een en al onzekerheid over de vraag teweegbracht. Dat heeft de

Is introductie van marktwerking in de energiesector van

onderhandelingen over nieuwe contracten en in de

de Europese Unie volgens u een goede keuze?

energierelatie geen goed gedaan. .”

“Terugkijkend wordt het voor mij steeds duidelijker dat de Europese Unie begin jaren ’90 opteerde voor een

Kritiek op EU-energiebeleid

zeer marktgericht beleid in allerlei sectoren om zo niet

Over het energiebeleid van de Europese Unie schreef

te hoeven opdraaien voor de enorm hoge kosten voor

Coby van der Linde, samen met Jacques de Jong,

‘upgrading’ van de Midden- en Oost-Europese landen.

onlangs een kritische beschouwing. Het energiedossier

Over solidariteit gesproken… Tegelijk is de EU niet of

zou weleens de lakmoesproef kunnen worden voor de

nauwelijks begonnen aan een zoektocht naar haar

politieke en economische eenheid in de EU, aldus de

nieuwe identiteit en een nieuwe rol in het mondiale

auteurs. Van der Linde: “Het Europese energiebeleid,

geopolitieke krachtenveld. Dat slaat onmiddellijk terug

zoals dat in de jaren ’90 vorm heeft gekregen, berust op

op het energiedossier.”

de veronderstelling dat de meeste marktmacht berust

“Als het bijvoorbeeld over het onderwerp olie gaat, dan

bij de kopers. Er was voldoende aanbod en de prijzen

leunt de EU nog steeds heel sterk op de strategie van de

waren relatief laag. Daarom ging de EU ervan uit dat

VS. Maar mocht bijvoorbeeld Turkije lidstaat worden

de verkopers graag hun olie en gas willen verkopen om

van de EU, dan vormt Iran een directe EU-buurstaat.

zo voldoende inkomsten te genereren. Na de millenni-

Welke opstelling en strategie gaat de Europa dan

umwisseling is, mede door de grote energievraag

volgen? Het heeft er veel van weg dat de EU op dit

vanuit China en India, de marktmacht verschoven naar

moment nog geen begin van een antwoord heeft op die

de verkopers. Klanten genoeg, vraag in overvloed, maar

cruciale vraag. De interne belangen van de 27 lidstaten

het aanbod is krap en de prijzen liggen op een hoger

lopen zozeer uiteen, dat de EU hopeloos met zichzelf

niveau. De toetreding van landen uit Midden- en Oost-

bezig is. Ze staat vaak met de rug naar de rest van de

ZICHT 2008-4

9

Curriculum vitae prof. dr. J.G. van der Linde Geboren in 1957 te Terneuzen.

Opleiding 1976-1984

Politieke wetenschappen, internationale relaties en publiekrecht aan de Universiteit van Amsterdam

1991

Gepromoveerd tot doctor in de economische wetenschappen op het proefschrift Dynamic international oil market: oil market developments and structure 1860-1990 aan de Universiteit van Amsterdam.

Werk 2001-heden

Hoofd van het Clingendael International Energy Programme

2004-heden

Hoogleraar Geopolitiek en Energiemanagement aan de Rijksuniversiteit Groningen (parttime)

1984-2001

Universitair Docent resp. Universitair Hoofddocent Internationale Economische betrekkingen aan de Universiteit Leiden; daarna Hoogleraar internationale energiemarkt aan (achtereenvolgens) de Universiteit van Amsterdam en de Universiteit Leiden.

Nevenfuncties 2004-heden

Lid van de Algemene Energieraad

Publicaties (selectie) • EU Energy Policy in a Supply-constrained World, Jacques de Jong en Coby van der Linde, 2008 • Oil turbulence in the next decade, Jan-Hein Jesse and Coby van der Linde, 2008 • Turning a Weakness into a Strength: A Smart External Energy Policy for Europe, Article, Paris, IFRI, 2008 • The paradigm change in international natural gas markets and the impact on regulation, Coby van der Linde, Aad Correljé, Jacques de Jong en Christoph Tönjes, CIEP, The Hague, International Gas Union (IGU)/Clingendael Institute, 2006 • Energy in a changing world / Energie in een veranderende wereld, CIEP Energy Paper, The Hague, Clingendael Institute, 2006 • The impact of the Kyoto protocol on the export revenues of OPEC member states, Nico van der Linden, Coby van der Linde en Femke Hoogeveen, CIEP, Petten, ECN, 2004 • Natural Gas in the Netherlands : From Cooperation to Competition?, Aad Correljé, Coby van der Linde, Theo Westerwoudt, CIEP Energy Publication, Amsterdam, Oranje-Nassau Groep B.V., 2003 • De Europese voorzieningszekerheid van olie en gas in de komende jaren: economische en geopolitieke risico’s, CIEP Energy Paper, Den Haag, Instituut Clingendael, 2001

‘De interne belangen van de 27 lidstaten lopen zozeer uiteen, dat de EU hopeloos met zichzelf bezig is. Ze staat vaak met de rug naar de rest van de wereld toe.’

wereld toe. Daar komt bij dat de bevoegdheids-

“Wat mij verontrust is dat ik bij de Europese Commis-

verdeling in de EU niet goed is geregeld. Terwijl de EU-

sie de nodige aandacht mis voor de middellange

regelgeving uitgaat van één Europese energiemarkt, zie

termijn. De aandacht voor het creëren van marktwerking

je dat alle EU-landen afzonderlijk gaan onderhandelen

staat niet in verhouding tot het op de middellangere

met Rusland en andere landen over energielevering. En

termijn veilig stellen van energiehandelsstromen.

in de derde plaats is het liberaliseringsproces in de EU

Gelukkig zie ik dat bij de Europese Raad de huidige

opgestart, zonder te voorzien in een crisismechanisme.

voorzitter Sarkozy wel probeert om strategische discus-

Niemand weet het antwoord op de vraag: wat doen we

sies op te pakken. De Europese Unie moet bijvoorbeeld

als het eens mis zou gaan? Het crisismechanisme is vol-

dringend nadenken over de vraag waar zij staat als de

strekt nationaal. Iedere EU-lidstaat gaat voor z’n eigen-

VS en China meer gaan samenwerken. Hoe zou de EU

belang en dat maakt de situatie voor sommige nieuwe

op die ontwikkeling inspelen? Maar ook intern is er

lidstaten oncomfortabel. Als ik naar het optreden van

veel werk aan de winkel. Is de EU bereid om kritisch

de Europese Unie op energiegebied kijk, dan denk ik

naar zichzelf en haar eigen beleid te kijken? Waarom is

meer dan eens: we zijn zelf onze ergste vijand.”

het draagvlak voor Europa onder burgers zo gebrekkig? Ik denk dat dit mede wordt veroorzaakt doordat

De positie van Nederland

burgers zich door de EU in de hoek gezet voelen. Het

Volgens Van der Linde heeft Nederland een sterke posi-

prijspeil voor levensonderhoud is enorm gestegen,

tie. “Op dit moment is Nederland nog gasexporteur.

maar een zinnige uitleg daarvoor wordt vanuit Brussel

Verder fungeert de Rotterdamse haven als een

niet gegeven. Last but not least zullen alle Europese

belangrijke schakel voor het transport van energie (met

landen de hamvraag onder ogen moeten zien wat zij

name olie en kolen) naar andere EU-lidstaten. Tegelijk

doen als er een crisis komt: wil je dan delen met andere

is Nederland gebonden aan de regels van de interne

landen of ga je blind voor je eigenbelang? Gelet op de

markt, ook met betrekking tot de energiesector. Een

manier waarop Europa nu reageert op de financiële

belangrijke weeffout in de Europese regelgeving is dat

crisis, ben ik teleurgesteld. Je ziet dat elk land primair

zowel voor de gas- als voor de elektriciteitsmarkt

opkomt voor de eigen werkgelegenheid (autoindustrie)

hetzelfde marktontwerp geldt. Dat werkt in de praktijk

en spaarders (IJsland). Voor Europa is er nog veel werk

niet, want de gasmarkt is een mondiale of grote

aan de winkel.”

regionale markt, terwijl de elektriciteitsmarkt een beperktere regionale markt is. Een andere weeffout is

Wat merkt de individuele burger, ‘de gewone

dat de regelgeving geënt is op een situatie waarin

Nederlander’ van ontwikkelingen op de internationale

sprake is van een ruim aanbod van energie. In het wet-

energiemarkt? En wat zouden burgers, vanuit hun rol als

telijk kader van de EU wordt geen rekening gehouden

consument gezien, zelf kunnen doen met het oog op het

met de vraag hoe je reageert op een krappe markt. In

energievraagstuk?

dat opzicht kan de Europese interne markt voor

De individuele burger merkt het natuurlijk vooral in

energie niet meeschakelen.”

zijn portemonnee. Dit afgelopen jaar kenmerkte zich

ZICHT 2008-4

11

‘Consumenten moeten wel open blijven staan voor de kwaliteit van energieproducten en niet alleen letten op de prijs.’

door een voorjaar waarbij het tanken steeds pijnlijker

ring van de economie vooral ‘groene’ bestedingen zijn,

werd, terwijl na de zomer het afrekenen aan de pomp

dan kan ook hier wellicht een flinke duw worden gegeven

in een snel tempo een stuk vrolijker werd. De gasprijzen

in de richting van meer beheersbare energieimporten.

ijlen na op de olieprijzen omdat ze gekoppeld zijn,

Maar consumenten moeten wel open blijven staan

waardoor die nu pas de olieprijspiek reflecteren en

voor de kwaliteit van energieproducten en niet alleen

later, in 2009, ook weer het prijsdal. De consumenten

letten op de prijs. In een crisis is dat misschien een wat

in de Verenigde Staten hebben verrassend snel en heftig

moeilijker verhaal voor de consument die zich toch al

gereageerd op de hogere olieprijzen en veel vraag naar

onder druk voelt staan. Verder zal voor de Europese

olieproducten viel weg. Wanneer deze vraag definitief

– en dus ook de Nederlandse – burger het buitenland

wegvalt, omdat er minder en in andere, zuiniger auto’s

altijd een rol blijven spelen in de energiekwesties. Maar

wordt gereden, dan heeft de prijsverhoging een belang-

afhankelijkheid is niet alleen negatief, het is ook een

rijke psychologische omslag veroorzaakt die in effecti-

sterke motivatie om goede betrekkingen in de wereld

viteit ieder beleid overtreft. Als de huidige financiële

na te streven en de verschillende belangen zo goed

crisis, die de vraag zal treffen, en de mogelijke stimule-

mogelijk te managen.

CIBA Consult Consultancy In Business Administration

Uw business is onze basis! Het werkterrein van ons administratiekantoor omvat een breed pakket van zakelijke dienstverlening, waaronder: • boeking en verwerking van financiële administraties • rapportage (jaarstukken en tussentijdse rapportages) • verzorging van belastingaangiften en fiscale zaken • begeleiding van startende ondernemingen • advisering inzake financiële planning Voor nadere informatie over onze dienstverlening: J. van Holst Oudebrugweg 7a 2808 NP GOUDA

12

0182- 69 20 72 06-44 14 68 77 [email protected]

ZICHT 2008-4

FOCUS

Barack Obama en Israël: potentiële frictie?

Drs. B. Belder,

Op 20 januari 2009 treedt Barack Obama aan als

lid van het Europees Parlement

president van de Verenigde Staten. Heeft dat gevolgen

voor ChristenUnie en SGP

voor de relatie tussen het machtigste land ter wereld en Israël? Dat er ‘change in the air’ is, lijkt onvermijdelijk als de verkiezingsretoriek ook in praktijk wordt gebracht.

Zouden de Amerikaanse presidentsverkiezingen in

Tijdens zijn campagne stelde Obama directe, open

Europa hebben plaatsgehad, dan zou Barack Obama

gesprekken met Teheran in het vooruitzicht. Let wel,

wellicht een politieke overwinning naar Syrische snit

zonder enige voorwaarden vooraf. Een volstrekt

hebben geboekt. Deze kritische observatie met een

verkeerd signaal heette het prompt binnens- en

knipoog is afkomstig van de Israëlische analist Mark

buitenslands. Zo kregen de Iraniërs alle tijd onverdroten

Heller. Volgens hem is Washington D.C. de enige plaats

door te gaan met hun clandestiene nucleaire wapen-

in Amerika waar Obama binnen de eigen staatsgrenzen

programma. Zelfs Israëls minister van Buitenlandse

populairder zou zijn dan in Europa. Daar kreeg het

Zaken, Tzipi Livni, schroomde niet publiekelijk kritiek

nieuwgekozen staatshoofd immers 93 procent van de

te uiten. Rap keerde Obama derhalve op zijn schreden

stemmen.

terug. Hij wilde slechts op laag diplomatiek niveau aftasten hoe ‘hard’ de Perzische positie was.

Israëlische reserves

Wat is het verschil met het Israëlische beleid van

Intussen hebben de Israëli´s duidelijk reserves bij Oba-

“diplomacy first”?, meent Heller. Daarenboven biedt

ma’s aantreden. De beweegredenen daarvoor komen in

deze positieve Amerikaanse benadering in geval van

een tweetal nieuwe publicaties aan bod. Mark Heller

mislukking een betere kans op serieuze sancties in

tekent voor “President-elect Barack Obama and the

internationaal verband. Een optie die Obama bij

coming US foreign policy — What changes for transat-

Iraanse halsstarrigheid expliciet in het vooruitzicht

1

lantic relations and the Middle East”. Zijn landgenoot

stelde.

en medewetenschapper Roni Bart doet dat voor “Obama and Israel: Potential Friction”.2

Naïeve positie

Het zij gelijk gezegd: Bart voorziet meer problemen

Rest voor Heller nog één groot vraagteken: zal Obama

voor Israël onder het presidentschap van Obama dan

desnoods ook militair verhinderen dat Iran atoom-

Heller. Anders gezegd: Obama heeft meer politiek

wapens verwerft? De president in spé heeft immers

krediet bij Heller dan bij Bart. Voorop in hun analyses

beloofd alles in het werk te stellen om dat gevaarvolle

staat Obama’s houding tegenover Iran ofwel de

scenario te voorkomen.

atomaire aspiraties van de ayatollahs.

Ruiterlijk geeft Heller toe dat het onmogelijk is een

ZICHT 2008-4

13

‘De gekozen president verwerpt “cowboydiplomatie” en “sabelgekletter” zolang alle serieuze inspanningen tot een vergelijk met Iran niet zijn uitgeput.’

helder antwoord te krijgen op die cruciale vraag. Wel,

in interviews de mogelijkheid onder ogen te zien dat

zo poneert hij, zal Obama over meer politiek kapitaal

diplomatie annex sancties versus Iran kunnen falen.

beschikken dan president Bush of een Republikeinse

De gekozen president verwerpt ‘cowboydiplomatie’ en

opvolger, zowel binnen als buiten de VS, om tot

‘sabelgekletter’ zolang alle serieuze inspanningen tot

militair optreden tegen de Islamitische Republiek Iran

een vergelijk met Iran niet zijn uitgeput. Daartoe waste

over te gaan. Dat ultieme drukmiddel tegen Teheran

hij niet alleen Republikeinse oren, maar evenzeer die

zal overigens veeleer Europese regeringen overtuigen

van een prominente partijgenote, senator Hillary Clin-

dan Europese commentatoren, voorziet Heller op

ton. Op die manier, laakt Bart, verzwak je zelf de

nuchtere toon.

dreiging van de militaire optie tegen Iran, alsmede de effectiviteit van je diplomatie.

Diens collega Roni Bart heeft aanzienlijk minder fidu-

Dagen na de verkiezingszege van Barack Obama voelde

cie in het toekomstige Iran-beleid van Obama. Tussen

de Israëlische bewindsvrouwe Tzipi Livni, aldus Bart,

haakjes: Bart stelt onomwonden dat twijfel aan

zich gedrongen nogmaals klip en klaar afstand te

Obama’s toewijding aan Israëls staatkundige bestaan,

nemen van Obama’s ‘omarming’ van Iran. Israël kant

veiligheid en welvaart volstrekt misplaatst is. Desalniet-

zich tegen zo´n Amerikaans beleid, ronduit een zwakte-

temin beschouwt hij de kwestie Iran als een potentiële

bod na ineffectieve internationale sanctierondes, beves-

bron van onderlinge wrijving tussen twee nieuwe

tigde Livni.

regeringen in Washington en Jeruzalem (na de verkie-

Barts slotopmerking is dan ook pessimistisch getoon-

zingen van februari 2009).

zet: “Het zal erg moeilijk zijn voor de Israëlische

Bart ziet in Obama’s aankondiging van directe onvoor-

regering om geduldig voor onbepaalde tijd af te wach-

waardelijke onderhandelingen met Iran een typische

ten, vooral wanneer de volgende Amerikaanse

Democratische neiging tot dialoog met opponenten in

president de meest duifachtige blijkt te zijn sinds presi-

de internationale arena. Deze diplomatieke insteek

dent Carter, qua bereidheid tot militair ingrijpen.”

druiste en passant in tegen de officiële Amerikaanse én

Inderdaad, een potentiële bron van spanningen tussen

Europese koers! Kanttekening van Bart: “Het is

“de strategische partners”, de VS en Israël.

mogelijk dat dit het motief was om naar de oppositie van de Franse president te lekken tegen de “naïeve”

Liberale posities

positie van de Democratische kandidaat.”

Een tweede belangrijk potentieel wrijfpunt tussen Obama en Israël betreft het Israëlisch-Palestijnse

14

Cowboydiplomatie

conflict. Mark Heller verwijst naar de verwachting van

Wat vindt Roni Bart eigenlijk problematisch aan de

een proactievere opstelling van Obama inzake het ‘vre-

Iran-visie van Barack Obama? Dat is in feite zijn

desproces’ in het Midden-Oosten. Een bron van hoop

aanpak, zijn “meer Democratisch-Europees-”Westerse”

in Europa en van bezorgdheid in Israël, vat hij kort

benadering van de snel tikkende atoomklok in Iran!

samen. Die ongerustheid over grotere presidentiële

Want, zo beklemtoont Bart, tot nu toe weigert Obama

betrokkenheid bij de regio vloeit voort uit vrees bij ZICHT 2008-4

‘Wanneer Obama over concrete maatregelen spreekt, dan soms hij slechts eisen aan Israël op (...). Hij noemt geen eisen die hij wil stellen aan de Palestijnen.’

Israëlische én Europese kringen voor Amerikaanse

van het Midden-Oosten opvatten in plaats van “de

pressie op Israël ongerechtvaardigde concessies te doen

radicale islam of Iran”.

aan Arabische c.q. Palestijnse eisen.

En zei Obama niet dat zijn regering “de Israëli´s” zou helpen “bij het identificeren en versterken van die part-

Heller ziet het zo vaart niet lopen met Obama in

ners die werkelijk vrede begeren”?! Voldoende ammu-

Washington. Per slot van rekening bevatte de

nitie voor Bart: “Dit is een diplomatieke uitdrukking

campagnewebsite van Obama de sprekende

voor het uitoefenen van druk.” Evengoed geeft zij Oba-

stellingname dat Amerika´s “eerste en onomstotelijke

ma’s hoofdroute aan. “Inderdaad, wanneer Obama over

verplichting in het Midden-Oosten de veiligheid van

concrete maatregelen spreekt, dan soms hij slechts

Israël moest gelden, Amerika´s sterkste bondgenoot in

eisen aan Israël op (...). Hij noemt geen eisen die hij wil

de regio.” Campagnetaal soms? Let dan ook op de pro-

stellen aan de Palestijnen, zoals bestrijding van

fessionele en persoonlijke banden van Obama’s onmid-

terrorisme of democratische regeringshervormingen.”

dellijke politieke entourage met de Joodse staat, ontkracht Heller die tegenwerping.

Conclusie: zo wacht Amerika’s ‘sterkste bondgenoot in de regio’ alert af of voor president Obama Israëls

Roni Bart kijkt aanzienlijk kritischer naar Obama’s

veiligheid absolute prioriteit krijgt.

veteraanadviseurs. Lieden met “liberale” posities die grosso modo Israëlische onbuigzaamheid in het Israëlisch-Palestijnse conflict als het hoofdprobleem

Noten 1 Transatlantic Issues, nr. 34, 11 november 2008 2 INSS Insight no. 79, 16 november 2008

Boeiende presentatie?

ZICHT 2008-4

15

THEMA

Accentverschuiving in Nederlands buitenlands beleid naar Europa Tijdens de Koude Oorlog had Nederland behoefte aan

Mr. drs. C. Homan,

rugdekking vanuit de Verenigde Staten. Nu een meer

Generaal-majoor der mariniers

zelfstandige opstelling van Europa wordt verwacht,

b.d. en verbonden aan het Insti-

lijkt van een accentverschuiving in het Nederlands

tuut ‘Clingendael’

buitenlands beleid sprake. Wat is het doel van meer Europese defensiecapaciteit?

Ten tijde van de Koude Oorlog werd Nederland in de

en de NAVO. Inmiddels hebben de afgelopen jaren

jaren 1950 wel eens het Bulgarije van de NAVO

ontwikkelingen in de internationale veiligheid, geopoli-

genoemd. Dit vanwege het feit dat ons land de rol van

tieke verschuivingen en vooral het unilateralisme van

trouwe bondgenoot met veel verve speelde. Wanneer

de Bush-administratie geleid tot het streven in Europa,

bijvoorbeeld tijdens een debat in de Kamer het woord

een eigen – ook op veiligheids- en defensiegebied -

NAVO-verplichtingen viel, betekende dit meestal het

meer zelfstandige rol in de wereld te gaan vervullen. In

einde van de discussie. Nederland zag in die tijd de

het Nederlands buitenlands beleid valt dan ook een

NAVO niet alleen als een machtsinstrument tegen de

accentverschuiving naar Europa te constateren.

Sovjet-Unie, maar tevens als een internationale organi-

Oud-diplomaat Peter van Walsum merkte reeds in zijn

satie van Westerse, christelijke min of meer democrati-

Cleveringa-oratie van 26 november 2004 op: “Ik zou

sche staten, gebaseerd op een verdrag dat naar de letter

graag zien dat Nederland ophield te ambiëren het

1

meest NAVO-gezinde land van West-Europa te zijn.

en geest moest worden uitgevoerd.

Dan zou het eindelijk ook op buitenlands politiek

Atlantische oriëntatie

gebied een actief en ongereserveerd lid van de EU

Op het Ministerie van Buitenlandse Zaken domineerde

kunnen worden”.3

de Atlantische gedachte, inhoudende dat Nederland naast de Europese samenwerking altijd ook een aparte

Trans-Atlantische verwijdering

band met de Verenigde Staten moest onderhouden als

Het kan ook niet ontkend worden, dat de laatste jaren

tegenwicht tegen de grote landen in Europa. Nederland

de traditioneel warme verhouding tussen Nederland en

had tijdens de Koude Oorlog behoefte aan rugdekking

de grote NAVO-bondgenoot de Verenigde Staten

vanuit de Verenigde Staten, aldus de Leidse hoogleraar

bekoeld is geraakt. Oud-minister van buitenlandse

internationale betrekkingen Alfred van Staden.

16

2

zaken Ben Bot verklaarde enkele maanden geleden,

In de jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw ontstond

terugkijkend op zijn ervaringen met de Bush-adminis-

door de Vietnam-oorlog en de kruisraketten-kwestie,

tratie, dat hij zich vaak door de botte Amerikaanse ver-

aan de linkerzijde van het politieke spectrum een meer

houding ‘gechanteerd’ had gevoeld. Al eerder had Bot

kritische houding ten aanzien van de Verenigde Staten

zijn ontstemming uitgesproken over de onrechtmatigZICHT 2008-4

‘Ook bij de als pro-Atlanticus bekend staande minister van Buitenlandse Zaken, Maxime Verhagen, een accentverschuiving naar Europa te signaleren.’ heid van de Amerikaanse inval in Irak, waarover hij tij-

meer een pleidooi hield voor een steviger machts-

dens zijn ministerschap moest zwijgen.4

positie voor Europa in de wereld.7 Hiertoe moeten we

Volgens Van Staden is er reeds langer sprake van dat

niet alleen in soft power investeren, maar ook in hard

Nederland meer afstand neemt van de Verenigde Staten

power, zei de bewindsman. “Logischerwijs”, aldus

en qua buitenlandse politiek opschuift in de richting

Verhagen, “betekent dat, dat we een grotere defensie-

van Duitsland. Als voorbeeld noemt hij de gereserveerde

inspanning in Europees verband zullen moeten

houding van Den Haag tegenover de door de Amerika-

verrichten. Politieke macht is immers niet geloofwaar-

nen gewenste verdere uitbreiding van de NAVO met

dig als deze niet wordt geruggensteund door militaire

landen als Georgië en Oekraïne en het streven naar

macht. De Europese defensie is niet alleen een NAVO

goede relaties met Rusland waarmee Nederland net als 5

aangelegenheid. We moeten ook investeren in een eigen

Duitsland individuele gascontracten heeft afgesloten.

Europees Veiligheids- en Defensiebeleid (EVDB)”.

In ieder geval is ook bij de als pro-Atlanticus bekend

Verhagen noemde hiervoor de volgende drie redenen:

staande minister van Buitenlandse Zaken, Maxime

“1: ook in militair opzicht moet Europa zelfstandig

Verhagen, een accentverschuiving naar Europa te

kunnen optreden.

signaleren. Zo zei hij op 1 september in een toespraak

2: er is heel veel behoefte aan militaire capaciteit in de

tot zijn ambassadeurs, dat het Nederlandse buiten-

wereld, ook op plaatsen ver van onze grenzen die een

landse beleid zich op meer moet gaan richten, dan op

rechtstreekse bedreiging vormen voor de Nederlandse

de gebruikelijke vaste ankers, de NAVO en de Amerika-

veiligheid, zoals bijvoorbeeld in Afghanistan.

6

nen. Het Nederlandse belang is er volgens hem mee

En 3: door onze eigen capaciteiten op te schroeven,

gediend wanneer de blik nog nadrukkelijker wordt

versterken we automatisch ook de NAVO: diezelfde

gericht op Europa, inclusief defensiesamenwerking

mensen en datzelfde materieel kunnen immers ook in

binnen de Europese Unie. Daarnaast vindt Verhagen

het bondgenootschap worden ingezet. En dat is belang-

bilaterale relaties buiten de NAVO en EU steeds belang-

rijk, want als Europese partners alleen maar aan tafel

rijker worden. Dat geldt al lang voor Duitsland, maar

zitten zonder te leveren, verliest de NAVO voor de VS

dat kan ook Rusland zijn met gas, en Australië met zijn

zijn relevantie. Dat is absoluut ook de Nederlandse

militairen die aan de zijde van Nederland in Afghani-

ervaring: omdat wij bijdragen aan de ISAF-missie in

stan vechten en aan wederopbouw doen. Kortom,

Afghanistan - en ook nog eens in één van de meest las-

Verhagen vindt dat bij de huidige verschuiving van

tige provincies - kunnen we onze stem laten horen en

machtsverhoudingen in de wereld het Nederlands

worden we ook gehoord. Het mes snijdt aan twee

belang gediend is met meer dan alleen een uitstekende

kanten: een versterking van de Europese defensiecapa-

trans-Atlantische relatie.

citeiten is goed voor Europa èn goed voor de NAVO”.

Europese defensie

De Verenigde Staten hebben overigens al eerder hun

Diezelfde dag nog, trok Verhagen, veel publiciteit met

steun betuigd voor het EVDB, zolang deze maar niet

een rede aan de Universiteit Leiden, waarin hij onder

ten koste gaat van de NAVO.

ZICHT 2008-4

17

‘NAVO en EU zouden niet in concurrentie met elkaar capaciteiten ontwikkelen, maar elkaar moeten aanvullen.’

Europese interventiemacht

Desondanks kan de EU op permanente basis in totaal

Verhagen werkte enkele weken na zijn rede in Leiden

slechts zo’n 70.000 militairen inzetten.

zijn ideeën over de militaire rol van de Europese Unie

In sommige EU-lidstaten gaat bovendien onevenredig

verder uit in een pleidooi voor een Europese

veel naar personeelskosten. Zo bedragen de personeels-

8

interventiemacht. De minister vindt dat de ontwikke-

uitgaven als percentage van het defensiebudget in

lingen op de Kaukasus nog eens onderstrepen hoe

landen als België: 76%, Griekenland: 79%, Italië: 78%

noodzakelijk een overtuigend veiligheids- en defensie-

en Portugal: 78%. Dit gaat niet alleen ten koste van

beleid is. “Als we willen dat Europa een kracht is die de

operatiën en onderhoud, maar vooral van de broodno-

wereld stabieler kan maken, hoort daarbij een sterke en

dige investeringen. Ten slotte is er ook veel onnodige

flexibele defensiecapaciteit”, aldus Verhagen. Hij lijkt

diversiteit in militair materieel binnen de EU. Zo zijn

hiermee het spoor te volgen van de Franse president

er bijvoorbeeld binnen de EU vier verschillende types

Sarkozy, die eerder dit jaar heeft gepleit voor een Euro-

tanks, (VS: één); zestien verschillende types

pese interventiecapaciteit van 60.000 militairen.

9

gepantserde voertuigen (VS: drie); elf verschillende

Nederland heeft inmiddels aan diverse EVDB missies

types fregatten (VS: één); en 21 marinescheepswerven

deelgenomen, waaronder in Atjeh, Bosnië, Congo,

(VS: drie).10

Tsjaad en Georgië. Het betreft hier overigens voor een deel kleinschalige civiele missies.

NAVO-EU relaties

De vraag of de politieke voorwaarden voor een eigen

Een bijzonder punt van zorg is de relatie tussen de EU

Europees veiligheids- en defensiebeleid kans maken

en de NAVO. Er zijn niet minder 21 landen die zowel

binnen afzienbare tijd vervuld zullen worden, laat de

van de NAVO als van de EU lid zijn. Deze landen

minister echter onbesproken. Voor versterkte militaire

zouden eindelijk eens maatregelen moeten nemen om

samenwerking in het verband van de Europese Unie

de twee organisaties niet met elkaar te laten

zijn de obstakels op de weg naar het doel van een Euro-

concurreren, maar hun activiteiten meer op elkaar af te

pese Unie namelijk allerminst verdwenen. Er zijn

stemmen. Maar zolang de relatie tussen de NAVO en de

bovendien weinig tekenen die er op duiden dat de

EU in Brussel nog steeds bekend staat als een ‘frozen

Europese landen ineens bereid en in staat zijn de

conflict’, is de kans hierop vrij klein.11

middelen op te brengen die nodig zijn om de Europese

Zo overlappen de capaciteitstekorten van de EU

militaire vermogens substantieel te versterken.

grotendeels met die van de NAVO; het zijn Europese tekorten. NAVO en EU zouden dus niet in concurrentie

18

Gebrekkige efficiëntie

met elkaar capaciteiten ontwikkelen, maar elkaar

Tot op heden is het militair vermogen van de EU

moeten aanvullen. Capaciteitsversterking in EU- en

bepaald niet indrukwekkend. Enkele feiten! De 27

NAVO-verband moet leiden tot vergroting van de

leden van de EU gaven in 2007 in totaal meer dan 200

nationale beschikbaarheid van inzetbaar materieel en

miljard euro uit aan defensie en hadden bijna twee

personeel. Nederland maakt zich dan ook sterk voor

miljoen defensiepersoneel in actieve dienst.

samenwerking op het gebied van capaciteiten tussen ZICHT 2008-4

‘Het is verheugend dat de Franse president stelt dat het bij Frankrijk niet langer gaat om een keuze tussen het EVDB en NAVO, maar om de optelsom van beide.’ beide organisaties en beijvert zich om daarin onder

Cyprus (en Malta) zijn onder het Berlijn-plus arrange-

andere via de EU-NAVO Capaciteitengroep verbetering

ment echter uitgesloten van EU-NAVO overleg over

12

te brengen.

Berlijn-plus operaties en in de EU-NAVO Capaciteiten

Hopelijk draagt de verwachte terugkeer van Frankrijk

Groep. Cyprus blokkeert op zijn beurt bet Turkse stre-

in de geïntegreerde militaire structuur van de NAVO

ven om een geassocieerd lid van het Europees Defensie

volgend jaar bij aan een verbetering in de relaties

Agentschap te worden. Het is niet te verwachten dat er

tussen de NAVO en de EU. Het is in ieder geval verheu-

een structurele verbetering van de institutionele

gend dat de Franse president Sarkozy Nicolas stelt dat

problemen komt voordat het onderliggende probleem

het bij Frankrijk niet langer gaat om een keuze tussen

tussen Cyprus en Turkije is opgelost.

het EVDB en NAVO, maar om de optelsom van beide.

Het wordt echter dringend tijd, dat er een eind komt

De EU en de NAVO zijn beide geroepen hun bijdrage

aan de rivaliteit tussen de NAVO en EU. De defensie-

te leveren en de optelsom van beider capaciteiten toont

en veiligheidscapaciteiten van beide organisaties zijn

aan dat er een gat zit tussen wat zij moeten kunnen en

onmisbaar, en het is onacceptabel dat beide

wat zij daadwerkelijk kunnen.

organisaties elkaar niet optimaal helpen. Er is een dui-

Belangrijkste wapenfeit op bet gebied van samenwerking

delijke behoefte aan een open dialoog tussen de twee

tussen de NAVO en EU blijft vooralsnog het in 2003

organisaties en er zouden inspanningen gepleegd

gesloten Berlijn-plus arrangement, welke de EU de

moeten worden om een relatie op te bouwen op basis

mogelijkheid geeft gebruik te maken van NAVO-

van complementariteit. Er moet een meer

middelen, zoals bijvoorbeeld het geval is bij de door de

alomvattende en gecoördineerde benadering komen,

EU geleide stabiliseringsmacht in Bosnië. Berlijn-plus

waarbij iedere institutie zijn meest relevante capacitei-

is uitgevonden om geen operationele planningscapaci-

ten voor een missie levert. De NAVO en EU hebben

teit en commandostructuren te hoeven te creëren in de

immers ieder belang in het opbouwen van een

EU, omdat deze al in NAVO beschikbaar zijn.

wederzijds voor beide voordelig partnerschap.

Obstakel

Tot slot

Een belangrijk obstakel voor betere samenwerking

Ondanks de hierboven beschreven accentverschuiving

tussen de NAVO en EU vormen echter Turkije (aan

naar Europa, onderstreepte minister Verhagen op de

NAVO-zijde) en Cyprus (aan EU-zijde). Turkije erkent

dag van de Amerikaanse presidents-verkiezingen nog

de republiek Cyprus niet, die in 2004 lid werd van de

eens het belang van een goede trans-Atlantische relatie.

EU. Ankara betoogt dat Nicosia niet aan tafel mag

Met het oog op de nieuwe bewoner van het Witte Huis,

zitten wanneer over gezamenlijke EU-NAVO missies

bepleitte Verhagen de samenwerking tussen de

wordt gesproken. Turkije wil uiteraard zoveel mogelijk

Verenigde Staten en Europa te versterken.13 Nederland

in EU-NAVO kader bespreken, maar dan zonder

is lid van de NAVO en deze trans-Atlantische

aanwezigheid van Cyprus. Dit laatste land wil niets in

veiligheidsorganisatie die al bijna zestig jaar bestaat,

EU-NAVO kader bespreken, tenzij het er zelf bij zit.

wordt in beleidsdocumenten nog steeds de hoeksteen

ZICHT 2008-4

19

‘De NAVO en EU hebben ieder belang in het opbouwen van een wederzijds voor beide voordelig partnerschap.’

van ons veiligheidsbeleid genoemd. Bovendien kan de

van de Europese lidstaten verwacht. Hij vindt hier een

EU vooralsnog ook geen robuuste militaire vuist

bondgenoot in Verhagen, die eerder dit jaar, naast

maken.

veiligheid, solidariteit met Afghanistan en mensenrech-

Onder de nieuwe Amerikaanse president Barack

ten, de geloofwaardigheid van de NAVO als vierde

Obama zal een belangrijke testcase voor de solidariteit

doelstelling van de Nederlandse militaire presentie in

binnen de Atlantische gemeenschap de operatie van de

Afghanistan noemde.14

NAVO in Afghanistan worden. Obama heeft immers al laten weten dat hij meer inspanningen in Afghanistan

Noten 1

2

3 4 5 6 7

8

Begeleiding en advisering voor startende ondernemer

9 10

11

Nu ook boekhouding online

12

13 14

Burgemeester Uilkensstraat 24 • 2861 AE Bergambacht tel.: 0182-645454 • fax: 0182-357655 www.rietvelddejong.nl • [email protected]

J.J.C. Voorhoeve, ‘Idealisme en realisme in het Nederlandse buitenlandse beleid’, in: S.W. Couweberg (red.), De Nederlandse Natie, Het Spectrum B.V., 1981, p. 90 Geciteerd in: Mark Kranenburg, ‘Schoothond wordt keffertje, Nederland kan niet zonder de Verenigde Staten’, NRC Handelsblad, 8 november 2008. A.P. van Walsum, Vijanden en tegenstanders, Cleveringa-lezing 2004, Universiteit Leiden, 26 november 2004, p. 13 Teun Lagas, ‘Verhagen nooit besmukt over Nederlands belang’, Trouw, 12 november 2008 Ibid, noot 2 Ibid, noot 4 M. Verhagen, Veranderende wereld, vaste waarden: buitenlands beleid in de 21e eeuw, Openingsrede Academisch Jaar Universiteit Leiden, 1 september 2008. Deze rede staat afgedrukt in Internationale Spectator, oktober 2008, pp. 507-513 M. Verhagen, ‘Maak eindelijk werk van een Europese interventiemacht’, de Volkskrant, 25 september 2008. Zie tevens: Klaas Broekhuizen en Jan Fred van Wijnen, ‘Maxime Verhagen wil invloed met EU-leger’, Financieel Dagblad, 28 oktober 2008 Kees Homan, ‘Frankrijk stapt over op multilateraal defensiebeleid’, Internationale Spectator, november 2008, p. 583 Belangrijke recente rapporten over de Europese militaire capaciteiten zijn, European Military Capabilities, Building Armed Forces for Modern Operations, The International Institute for Strategic Studies, London, June 2008; en Nick Witney, Re-energising Europe’s Security and Defence Policy, European Council on Foreign Relations, London, July 2008 Kees Homan, ‘Relatie NAVO-EU: een ‘frozen conflict’?, ARMEX, augustus 2007, p. 4 Kamerbrief inzake een appreciatie van de plannen van het Franse EU-voorzitterschap voor de Europese veiligheid en defensie, 28 augustus, 2008 M. Verhagen, ‘Vrienden voor betere wereld’, de Volkskrant, 4 november 2008 M. Verhagen, ‘Vier goede redenen om in Afghanistan te blijven’, de Volkskrant, 10 mei 2008

ZICHT 2008-4

THEMA 3D-aanpak in Uruzgan langzaam maar zeker succesvol

“Wij kunnen het aan”

R. Pasterkamp,

“Uruzgan moet de Betuwe van Afghanistan worden”,

journalist met als specialiteit

schreef de Defensiekrant deze zomer over de aanplant

Defensie

van jonge fruitboompjes in het semi-oorlogsgebied. Heeft de Nederlandse aanpak in de Afghaanse zandbak zin? Hebben de militairen succes? “We kunnen het niet alleen.”

Ruim over de helft is de Task Force Uruzgan (TFU) nu.

“Het verminderen van de invloed van de Taliban op

In augustus 2006 begon voor Nederland “de gevaarlijk-

de burgerbevolking is één van de centrale thema’s bij

ste missie sinds de oorlog in Korea” en de vaderlandse

de uitvoering van de missie. Het is verweven in alle

krijgsmacht zal tot de zomer van 2010 in Uruzgan blij-

inspanningen die op de 3D’s worden uitgevoerd.”

ven.

(citaat uit brief van drie ministers aan de Tweede

Ongeveer 9000 Nederlandse militairen hebben er hun

Kamer, oktober 2008)2

tour van vier maanden Afghanistan inmiddels op zitten. Sommige soldaten van de genie zijn al twee of

Nederland en de andere ISAF-partners

drie keer geweest.

In totaal zijn er bij de International Security Assistance

Al honderden keren kwam er op de ‘dirt-strip’ bij

Force (ISAF), zoals de NAVO-missie in Afghanistan

Kamp Holland in Uruzgan een vliegtuig vol verse mili-

officieel heet, ruim 50.000 militairen uit 41 landen

tairen aan. De eerste kennismaking met de armste pro-

betrokken.3

vincie van Afghanistan is er voor de militairen en

Nederland speelt een prominente rol. Naast de militai-

bezoekers iedere keer weer een van stof en hitte.

ren in Uruzgan zijn er ook Nederlanders gelegerd in

Het kamp doet in omvang en voorzieningen niet onder

Kandahar en Kabul.

voor een Nederlandse kazerne op de Veluwe. Alles is er,

Sinds 1 november 2008 is generaal-majoor Mart de

van sportzaal tot telefooncellen, van winkeltjes tot eet-

Kruif ondercommandant van ISAF. Hij is een jaar lang

zaal. Het eten op de basis is uitstekend, zo hebben we

verantwoordelijk voor de ISAF-eenheden in Zuid-

zelf vast kunnen stellen.

1

Afghanistan, bij elkaar ongeveer 25.000 militairen. De

Salades, vis, vlees, toetjes en fruit; het is er allemaal. Op

meeste ISAF-troepen zijn gestationeerd in Helmand

zondag als surprise een echte Magnum, ingevlogen uit

(Groot-Brittannië), Kandahar (Canada) en Uruzgan

Nederland. Wat dat kost? Geen idee. Weet wel dat eten

(Nederland).

een van de weinige momenten van afleiding is voor de

Het Afghaanse leger in de zuidelijke provincies telt

militairen op het kamp en goed moet zijn om het

tussen de 15.000 en 20.000 militairen. Volgens De Kruif

moreel van de mannen en vrouwen hoog te houden.

heeft het leger aanzien. “Maar uiteindelijk kijken mensen toch heel pragmatisch wie ze de meeste veilig-

ZICHT 2008-4

21

heid kan bieden. Dan blijkt dat het vertrouwen in de

kolonel Richard van Harskamp in het maandblad

regering niet zo groeit als zij zouden willen en

Landmacht.5 Van januari tot en met augustus 2008 was

misschien zelfs daalt. Dat is zorgelijk. Uiteindelijk moet

hij commandant TFU-4. “We hebben 75 procent van

Afghanistan een goed bestuur hebben dat de mensen

die gebieden bereikt. Er zijn nog steeds delen waar we

geloofwaardig vinden.”

4

niet zijn geweest. En er vinden nog steeds incidenten plaats. Maar het grootste deel van Uruzgan hebben we

3D-aanpak

onder controle.”

De TFU ging in 2006 in Uruzgan aan de slag volgens

22

het 3D-concept: Diplomacy (Diplomatie), Defense

Lang

(Defensie) en Development (Ontwikkeling).

Kolonel Piet van der Sar, oud-commandant van de

De Afghaanse bevolking moet worden bijgestaan bij de

battlegroup in Uruzgan, doet in hetzelfde artikel

opbouw van een veilige regio (defence) met een

aanspraak op het geduld. “We wisten waar we aan

passend bestuur (diplomacy) en een levensvatbare

begonnen en dat het lang zou gaan duren. Voordat

economie (development). Die waarden werden immers

Uruzgan echt een veilig gebied is, met een goed

jarenlang door de Taliban gedwarsboomd.

werkende overheid van provincie tot lokaal, met een

Om sociale en economische ontwikkeling en bestuur-

sterk justitieel en –veiligheidsapparaat, met een

lijke opbouw mogelijk te maken, moest de regio eerst

ontwikkelde lokale en regionale economie, dat duurt

veilig zijn. “De situatie is nu redelijk stabiel in Deh

echt nog wel een tijdje. We kunnen het niet alleen en

Rawod, Tarin Kowt, de Baluchi-vallei en Chora”, zegt

daar is meer dan militaire inspanning voor nodig.” ZICHT 2008-4

‘Vergeleken bij eerdere vredesoperaties of stabiliteitsmissies, is Uruzgan in feite een vechtmissie. (...) Zestien militairen keerden niet levend terug in Nederland.’

Wat Van der Sar eigenlijk zegt zijn twee dingen. Een:

groots offensief meer durven ondernemen. Kennelijk

vier jaar (de totale duur van de missie) is eigenlijk veel

raakten ze toen toch onder de indruk van de gevechts-

te kort en twee: civiele organisaties moeten de klus

kracht van de Nederlanders.

overnemen. Hij slaat daarmee de spijker op de kop. Er wordt

Bermbom

onterecht somber gedaan over de wederopbouw in

Vergeleken bij eerdere vredesoperaties of stabiliteits-

Afghanistan. De militairen hebben wel succes, namelijk

missies, is Uruzgan in feite een vechtmissie. Met zekere

in het veiliger maken van de omgeving. Dat is de

regelmaat hebben de militairen vuurcontact met

opdracht waarmee ze naar het land afreisden.

Talibanstrijders.

Zaak is nu om het Afghaanse Nationale leger (de ANA)

Zestien militairen keerden niet levend terug in Neder-

zover te krijgen dat ze eind 2010 de taken van de

land. De 21-jarige soldaat der eerste klasse Jos ten

Nederlanders moeten kunnen overnemen. Dat is de

Brinke was de laatste gesneuvelde Nederlandse militair

exit-strategie voor de krijgsmacht.

in Afghanistan. Hij kwam op 7 september 2008 om het leven in Uruz-

Bestaan

gan, na een aanslag met een bermbom op het voertuig

De meningen over het succes van de militaire operatie

waarin hij zich bevond. Vijf andere militairen raakten

mogen dan uiteen lopen, Uruzgan geldt nu wel als

bij de aanslag gewond.

veilig genoeg voor civiele hulporganisaties. Zij moeten

“De landelijke toename van het aantal veiligheids-

de Talibanbeweging de wind blijvend uit de zeilen

incidenten en de gerichte Taliban-aanslagen op onder

nemen.

andere hulpverleners en Afghaanse overheidsvertegen-

De filosofie is overtuigend in haar eenvoud: als mensen

woordigers zijn een bron van grote zorg”, schreven de

een behoorlijk bestaan kunnen opbouwen, zullen ze

ministers Verhagen (Buitenlandse Zaken), Van Middel-

minder geneigd zijn naar de Taliban over te stappen.

koop (Defensie) en Koenders (Ontwikkelingssamen-

In Tarin Kowt, de grootste plaats van Uruzgan, heeft de

werking) eind oktober in een brief aan de Tweede

met Nederlands ontwikkelingsgeld opgezette

Kamer.7

Islamitische investering- en financieringscoöperatie

Naast het sneuvelen van Ten Brinke doelden ze onder-

(IIFC) na vier maanden al 505 leden, van wie er 117

meer op de dood van tien Franse militairen in de

een lening hebben afgesloten. “We proberen meer

omgeving van Kabul en de aanslagen op meer dan

mensen lid te maken, zodat ze niet meer met oorlog en

twintig buspassagiers en op twee medewerkers van een

vechten bezig zijn”, zegt manager Nahzatullah

particulier koeriersbedrijf.

6

Noorzai.

“Deze berichten geven overigens ten onrechte de indruk

Het is zonder meer waar, Uruzgan is op dit moment

dat in het hele land de veiligheidssituatie alleen maar

geen vrijhaven voor het gewelddadige moslimfunda-

verslechtert. Hoewel deze aanslagen de kwetsbaarheid

mentalisme. Sinds de heftige Slag om Chora in mei

op veel plaatsen aantonen, moet worden vastgesteld

2007 hebben de opstandelingen in Uruzgan zelfs geen

dat de Afghaanse autoriteiten in toenemende mate

ZICHT 2008-4

23

‘Hoewel de einddatum hard is, zet minister Van Middelkoop de deur toch op een kier. (...) Niet verstandig van hem.’

verantwoordelijkheid nemen voor de veiligheid in het

Van belang is te bedenken dat het slagen van de missie

land. Het centrale doel van ISAF is de Afghaanse over-

in Afghanistan cruciaal is voor het voortbestaan van de

heid daarbij te steunen en in dat opzicht wordt

NAVO. Het bondgenootschap, dat volgend jaar het 60-

vooruitgang geboekt.”

jarig bestaan viert, moet deze klus gewoon tot een

De ministers vervolgen: “De internationale aanwezig-

succes maken.

heid in Afghanistan is dan ook niet gericht op een

De Nederlandse regering heeft zich verplicht om tot de

militaire overwinning op de Taliban, maar op het

zomer van 2010 militairen in Uruzgan te houden. In

versterken van de Afghaanse overheid, het helpen

een brief aan minister Verhagen van Buitenlandse

verbeteren van de veiligheidssituatie en het stimuleren

Zaken bevestigde NAVO-chef Jaap de Hoop Scheffer

van de wederopbouw en goed bestuur.”

dat Nederland op 31 juli 2010 zijn biezen zal pakken.9

“Over de volle breedte is langzame doch gestage voort-

In een Kamerdebat ontkende Verhagen dat Nederland

gang waarneembaar. Toenemende veiligheid, meer

buitensporig veel bijdraagt aan internationale militaire

democratie en verbetering van de levensomstandig-

missies, zoals PVV-fractievoorzitter Wilders had

heden voor de Afghanen zullen de ontvankelijkheid

betoogd. Verhagen wees erop dat er in Afghanistan

van de bevolking voor de druk van de leiders achter de

meer Franse en Duitse militairen zijn omgekomen dan

gewapende tegenstand tegen de Afghaanse overheid

Nederlandse. Landen als Noorwegen en Denemarken

uiteindelijk steeds verder verminderen. Dat is de essen-

zenden naar verhouding meer troepen uit dan

tie van de 3D-aanpak in Afghanistan; het tot stand

Nederland. Bovendien neemt Nederland niet deel aan

brengen van duurzame stabiliteit en veiligheid in

de grote NAVO-missie in Kosovo.

Afghanistan is een kwestie van lange adem. Het vergt

De Tweede Kamerfracties van CDA, PvdA en Christen-

eerst en vooral van Afghaanse zijde grote en langdurige

Unie hopen dat Frankrijk de missie in Uruzgan kan

inspanningen om de kwaliteit van het openbaar

overnemen. De NAVO moet daar een rol in spelen,

bestuur te verbeteren en het vertrouwen onder alle

vinden zij. De regel bij het bondgenootschap is echter

groepen van de Afghaanse bevolking te herstellen.”

dat het vertrekkende land zelf zorgt voor een opvolger. Onduidelijk is in dit verband de rol van de

“Van oudsher is Uruzgan een goed gebied voor het

Amerikanen die nu met ongeveer 20.000 militairen in

kweken van fruit. Op de kleiachtige rivierbeddingen

Afghanistan zitten. Barack Obama, die op 20 januari

gedijt het goed. De provincie moet op den duur weer

2009 het presidentschap overneemt van George W.

op de kaart worden gezet als de ‘Afghaanse Betuwe’.”

Bush, heeft in de verkiezingscampagne steeds gezegd

(citaat uit artikel in de Defensiekrant)

8

binnen zestien maanden na zijn aantreden als president alle VS-troepen uit Irak weg te zullen halen.

24

Slagen

Een deel ervan gaat naar Afghanistan. Maar Obama zal

Nederland acteert niet alleen in Afghanistan, maar maakt

dan ook meer inspanning van de (grote) NAVO-landen

onderdeel uit van de ISAF-missie. De NAVO is in het

willen zien. Vooral Frankrijk en Duitsland houden zich

land actief op uitnodiging van de Afghaanse regering.

in het ‘theater’ nog al afzijdig. ZICHT 2008-4

Garantie De missie vraagt veel van de krijgsmacht. “Zowel van onze mensen als van ons materieel”, zei minister Van Middelkoop van Defensie eind vorig jaar bij de toelichting op het verlengingsbesluit.10 “Ook deze missie valt echter binnen het ambitieniveau dat de politiek van de krijgsmacht vraagt. Wij kunnen het aan. Eenvoudig zal het niet zijn. Het voortzetten van de Nederlandse bijdrage mag immers het in stand houden van de krijgsmacht op de langere termijn niet in gevaar brengen. Die garantie is er. De inzet van onze

minst voor de vaderlandse militairen zelf beter zijn als

krijgsmacht zal ook voor de komende jaren robuust,

de minister van Defensie helder vasthoudt aan de eind-

professioneel en verantwoord zijn.”

datum van 31 juli 2010.

Overigens is de minister zeer betrokken bij Uruzgan.

Andere landen mogen het stokje overnemen. De

Hij laat zich dagelijks op de hoogte houden van de

redelijk succesvolle 3D-aanpak kunnen ze zo van

situatie. “Ik ben net zo vertrouwd met de kaart van

Nederland kopiëren. De Koninklijke Landmacht, die de

Uruzgan als de kaart van Groningen.”

11

missie in Uruzgan voor het grootste deel draagt, moet na 2010 de tijd krijgen om letterlijk en figuurlijk het

Stof afkloppen

Afghaanse stof van zich af te kloppen.

Militairen zien dat het materieel in Uruzgan hard slijt. Zelfs de robuuste Fenneks en Bushmasters lijken niet duurzaam bestand tegen de uitzonderlijke omstandigheden in de Afghaanse zandbak. Om over de MB’tjes (Mercedes-Benz wielvoertuigen) maar te zwijgen. “Die laten we gewoon daar”, zegt een majoor die binnenkort voor de tweede keer naar Uruzgan gaat. Hoewel de einddatum hard is, zet minister Van Middelkoop de deur toch op een kier. Begin september 2008 zei hij in een tv-uitzending van Pauw & Witteman (nota bene vanuit Kamp Holland) dat het “best zou kunnen” dat er na 2010 nog Nederlandse troepen zijn in Afghanistan. Van Middelkoop benadrukte dat Nederland zal stoppen als ‘lead nation’ in Uruzgan. Niet verstandig van hem. Het zou voor de NAVO, de bondgenoten, de (inter)nationale politiek en niet in het ZICHT 2008-4

Noten 1 In april 2007 was de auteur enkele dagen in Kamp Holland in Uruzgan. 2 Periodieke stand van zakenbrief over de voortgang van de missie in Afghanistan, dd. 28-10-2008. 3 Cijfers zoals medio november 2008 door de NAVO verstrekt. 4 George Marlet, “Dappere Afghanen boeken progressie”, Trouw, 20 oktober 2008. 5 “Lichtpunten in de Afghaanse woestijn”, Landmacht, oktober 2008. 6 George Marlet, “Microkrediet helpt arme Afghanen”, Trouw, 14 oktober 2008 7 Periodieke stand van zakenbrief over de voortgang van de missie in Afghanistan, dd. 28-10-2008. 8 Martijn Bronkhorst, “Uruzgan moet weer Betuwe van Afghanistan worden”, Defensiekrant, 12 juni 2008. 9 “NAVO bevestigt einddatum Uruzgan”, De Pers, 17 december 2007. 10 Bron: www.regering.nl/Actueel/Video_s/2007/november_2007/ Kabinet_besluit_over_verlenging_ISAF_missie. 11 Citaat uit interview dat de auteur had met Van Middelkoop voor het boek ChristenUnie op het pluche.

25

THEMA

China’s handel en wandel in Afrika

China’s mondiale rol neemt toe. Ruim 500.000

Drs. M.P. Jansen-Gijsbertse

Chinezen op het Afrikaanse continent tekenen China’s

Beleidsmedewerker buitenlandse

opkomst op het wereldtoneel. De handelwijze van

zaken bij de Eurofractie

China is echter niet altijd even zuiver op de graat, zo

ChristenUnie-SGP

blijkt uit voorbeelden uit de praktijk. Afrika functioneert te vaak als het ‘wilde Westen van de Chinezen’.1

Wat betreft handel is China voor veel landen een

zetten in Afrika. Chinese bedrijven zouden Afrika niet

belangrijke partner. Zo ook voor verschillende regimes

alleen op economische wijze kunnen ‘assisteren’, maar

in Afrika. De handel tussen China en het Afrikaanse

tegelijkertijd de Afrikaanse handelspartners kunnen

continent bedraagt dit jaar meer dan 100 miljard

stimuleren tot bijvoorbeeld het creëren van goede

dollar, zo deelde het Chinese staatsbureau Xinhua in

arbeidsomstandigheden voor de lokale werknemers.

2

september mee. Dat betekende het eerste halfjaar van 2008 al een groei van 66 procent ten opzichte van 2007.

Op sommige plaatsen zijn inderdaad constructieve

De Chinese export naar Afrika nam met 40 procent toe

resultaten geboekt op het vlak van infrastructuur,

tot 23 miljard dollar. De belangrijkste redenen zijn een

banenaanbod en belastingopbrengsten. Toch blijkt uit

oplevende Afrikaanse economie en de groeiende Chinese

de handel van Chinese ondernemingen met

vraag naar Afrikaanse grondstoffen. De aanwezigheid

verschillende Afrikaanse regimes helaas ook het schrij-

van Chinezen in Afrika is op zichzelf geen verrassing

nende tegendeel. China zou ‘slechts’ op zoek zijn naar

meer. Maar doordat de Chinezen met velen toestromen,

grondstoffen en markten, is veelal het (magere)

laaien de discussies op. Niemand had verwacht dat de

argument. Door investeringen willen Chinese

stroom Chinezen een onverslaanbare concurrent blijkt

bedrijven Afrika helpen ontwikkelen, zonder

te zijn. De handel tussen China en Afrika is in de

voorwaarden op te werpen die anders dan financieel

periode 2000-2006 vervijfvoudigd. Die groei is met

van aard zijn. Kortom, geen enkele inmenging in

recht explosief te noemen. Inmiddels zijn er zo’n 900

elkaars bestuur en cultuur. Het creëren van een

Chinese bedrijven op Afrikaanse bodem gevestigd en

klassieke zogenaamde ‘win-winsituatie’ staat voorop en

kunnen deze Chinese bedrijven zich meten met

mag blijkbaar vóór alles gaan.

handelspartners Engeland en Frankrijk in Afrika. Toch moet de vraag worden gesteld of er daadwerkelijk

26

Een ware ‘win-winsituatie’?

zoveel échte winst te behalen valt uit de handelswijze

De Chinese aanwezigheid zou een uitstekende kans

van de Chinese ondernemingen. Winst die verder reikt

kunnen bieden aan Afrika. China zou als nieuwe

dan de financiële opbrengst alleen. Hoe nobel de

mogendheid positieve ontwikkelingen in gang kunnen

aanpak van de Chinezen ook mag schijnen, de aanpak ZICHT 2008-4

‘China handelt onder andere met Mugabe’s Zimbabwe. Het kan echter toch niet zo zijn dat de Volksrepubliek handel drijft met deze dictatuur, zonder de mensenrechten op de agenda te zetten?’ is verkeerd. Een paar voorbeelden geeft al aan dat een eenzijdige manier van handeldrijven niets oplost. Zo handelt China onder andere met Mugabe’s Zimbabwe. Het kan echter toch niet zo zijn dat de Volksrepubliek handeldrijft met deze dictatuur, zonder de mensenrechten op de agenda te zetten? Hoe kan China enkel een economische stimulans willen bieden, zonder het lot van de duizenden inwoners bespreekbaar te maken die honger lijden en soms zelfs stierven en sterven onder het bewind van dictator Mugabe? Problematisch is bijvoorbeeld eveneens de toegenomen illegale ivoorhandel in landen als Kenia en Oeganda, onder andere door groeiende vraag vanuit China. En wat te denken van olieboringen door Chinezen, midden in het nationaal park Conkouati-Douli in Congo? Hilde van Leeuwe, een Belgische medewerker

Manager Chua Booan Lee (rechts) in een houtbewerkingsfabriek in

van de Amerikaanse non-gouvernementele World

Congo, eigendom van Chinese onderneming Sicofor. Deze fabriek

Conservation Society, ziet de boringen daar met lede

maakt dunne latten kostbaar hout die worden geëxporteerd naar

ogen aan: “We hebben tegen de Congolose regering

China, de VS en Europa. Volgens de Congolese wet moet 80% van het

gezegd dat dat dat tegen de afspraken is, met name

gekapte land in eigen land worden bewerkt. Niemand houdt zich

tegen de afspraken met de Amerikaanse regering die

echter aan dit percentage, omdat het bewerken in China veel lucratie-

betaalt voor de instandhouding van dit park. De

ver is.

3

regering doet gewoon waar ze zin in heeft”. Daarnaast

Fotograaf: Paolo Woods, Congo 2007 (http://www.paolowoods.net/

neemt de exploitatie van het bos in het deltagebied van

immagini_show.php?idlm=895&id=933)

de Congo-rivier alarmerende vormen aan. De boskap door het Chinese bedrijf Sino-Congo Forêt (Sicofor) vormt een ernstige bedreiging voor de biodiversiteit en schept, door de nieuw aangelegde wegen, kansen voor

Meervoudig Chinees engagement

stropers. Van Leeuwe geeft aan dat er al een aantal

noodzakelijk

malen pas ontdooide dierenhuiden, waaronder huiden

Genoemde praktijkvoorbeelden geven aan hoe

van gorilla’s en chimpansees, zijn onderschept. Saillant

zorgelijk en alarmerend de huidige situatie is.

detail is dat enkel het bedrijf Sicofor in de

Onderzoeker Ali Askouri, directeur van de Londense

onmiddellijke omgeving van het bos over een

denktank Phianki Research Group, die zich specifiek

vriesinstallatie beschikt.

met ontwikkelingsvraagstukken en mensenrechten

ZICHT 2008-4

27

‘Het voorbeeld van de wapenleveranties door China aan de Soedanese machthebbers geeft al aan dat het gehuldigde principe van niet-inmenging niet opgaat in de politieke praktijk.’ Het gaat niet enkel om financieel gewin, maar om een eerlijke en sociale manier van handeldrijven, zowel voor zichzelf als voor de Afrikaanse partners. Ook de Duitse onderzoekers Helmut Asche en Margot Schüller dragen dit element in. Zij stellen dat nuchterheid in de dialoog met China geboden is. De dialoog moet gaan over vragen over de doelmatigheid, transparantie, de organisatie, veiligheid en duurzaamheid van de Chinese initiatieven. Dat zijn aanknopingspunten voor een constructief gesprek met internationale en bilaterale partners, aldus de onderzoekers.5 Wat de eurofractie van ChristenUnie en SGP betreft komt daar het element van de mensenrechtendialoog bij. Handel en mensenrechten mogen niet los van elkaar bestaan. De Europese Unie heeft wat dat betreft een belangrijke Dhr. Wood (links) kwam in de jaren zeventig naar Nigeria en bouwde

taak.

een imperium op dat tegenwoordig bestaat uit vijftien fabrieken en 1600 werknemers, constructiebedrijven, hotels en restaurants. Hij is

Een Europees antwoord

een officiële adviseur van de Nigeriaanse president en heeft zelfs de

Hoe actueel de relatie China-Afrika namelijk ook voor

titel ‘African chief ’ gekregen.

Europa is, bleek bijvoorbeeld afgelopen januari nog.

Fotograaf: Paolo Woods, Nigeria 2007 (http://www.paolowoods.net/

Toen meldde de Nederlandse pers dat het Nederlandse

immagini_show.php?idlm=895&id=985)

fonds PGGM zijn belegging in het Chinese energieconcern PetroChina beëindigde.6 De opgegeven verklaring was duidelijk: PetroChina is betrokken bij de schending

bezighoudt, vraagt zich ook af hoe ‘innemend’ het

van mensenrechten in Soedan. Het Nederlandse fonds

beleid van China ten aanzien van Afrika eigenlijk is.

had PetroChina herhaaldelijk op deze ernstige kwestie

Askouri pleit voor een andere, meervoudige aanpak

aangesproken. De Chinezen stelden zich evenwel “weinig

dan het beleid dat de Chinezen hanteren. De Chinezen

coöperatief ” op. Daarbij moeten wij bedenken dat het

zouden standaarden en voorwaarden in hun handel

moederbedrijf van PetroChina, CNPC, de grootste

met Afrika moeten inbouwen. Deze standaarden

speler is in de olie-industrie in Soedan, kortom een

moeten niet bedoeld zijn om het de Afrikanen moeilijk

belangrijke financier van de Soedanese regering. Een

te maken, maar om de belangen van de Chinezen,

opvallende mededeling van de Nederlandse ex-belegger

alsmede hun stabiele handelspositie en integriteit te

was dat veiligheidspersoneel van het Chinese olieconcern

4

waarborgen. 28

zich actief mengde in de Soedanese burgeroorlog: “Zij ZICHT 2008-4

‘De boskap door het Chinese bedrijf Sino-Congo Forêt (Sicofor) vormt een ernstige bedreiging voor de biodiversiteit en schept, door de nieuw aangelegde wegen, kansen voor stropers.’ hebben lokale bevolkingsgroepen op gewelddadige

lijk China zullen hoe dan ook ontstaan door Chinese

wijze uit hun huizen gejaagd.” Begin dit jaar schreef

activiteiten in Afrika”. 7 Hoe gaat China om met de ele-

Bas Belder juist over deze problematiek een opinie

mentaire principes van goed bestuur, democratie,

namens de commissie buitenlandse zaken van het

mensenrechten en milieubeleid in zijn Afrikaanse rela-

Europees Parlement. In deze tekst sprak Belder zijn

ties? Belangrijke vragen en daarmee genoeg reden om

bezorgdheid uit over China’s coöperatie met de

binnen de EU toe te werken naar een versterkte dialoog

Afrikaanse staten Soedan en Zimbabwe, in het

met China over diens handel én wandel in Afrika.

bijzonder vanwege Chinese wapenleveranties aan genoemde landen. Bovendien stelde Belder het Chinese beleid van niet-inmenging in de interne aangelegenheden van andere staten onder kritiek. Het voorbeeld van de wapenleveranties door China aan de Soedanese machthebbers geeft al aan dat het gehuldigde principe van niet-inmenging niet opgaat in de politieke praktijk. Daarbij komt dat van de Volksrepubliek een totaal ander optreden tegenover dubieuze Afrikaanse regimes mag worden verwacht. En dat zowel op grond van de eigen uitgangspunten van buitenlands beleid als vanwege de verantwoordelijke positie van Peking op het wereldtoneel, als permanent lid van de Veiligheids-

Noten 1 Naar het artikel van Serge Michel, ‘Afrika. Het wilde Westen van de Chinezen’, Maandblad M, bijlage bij NRC Handelsblad (november 2007). 2 De Volkskrant, ‘Chinees-Afrikaanse handel groeit’ (4 september 2008). 3 Serge Michel, ‘Afrika. Het wilde Westen van de Chinezen’, Maandblad M NRC Handelsblad (november 2007). 4 Ali Askouri, ‘Civil society initiative in Africa’ in: Dorothy-Grace Guerrero en Froze Manji (eds.), China’s new role in Africa and the South. A search for a new perspective (Oxford 2008) 151-156, aldaar 153. 5 Helmut Asche en Margot Schüller, ‘Chinas Engagement in Afrika. Chancen und Risiken für Entwicklung’, GTZ (2008). 6 Financieel Dagblad, ‘PGGM stopt belegging in PetroChina vanwege mensenrechten’ (18 januari 2008). 7 Bates Gill en James Reilly, ‘The tenuous hold of China Inc. in Africa’, The Washington Quarterly 30 (zomer 2007) 37-52.

raad van de VN.

Testcase Het grote aantal Chinezen op het Afrikaanse continent vergt inderdaad een eenduidig en krachtig antwoord van de Europese Unie. In dit verband is het belangrijk dat China meer engagement aan de dag legt met betrekking tot regionale en multilaterale Afrikaanse organisaties die zich onder andere bezighouden met het stimuleren van goede arbeidsomstandigheden en milieubescherming. De Amerikaanse onderzoekers Bates Gill en James Reilly geven eveneens aan: “Pekings

Bureau voor nieuwbouw – verbouw – renovatie – restauratie

Wij bouwen waar wonen nog een lust is.

Afrika-beleid is een test voor China’s groeiende mondiale rol. Regionale en internationale verwachtingen ten aanzien van een vreedzaam en verantwoordeZICHT 2008-4

Lage Valkseweg 97 - 6741 GB Lunteren - Tel. 0318-461749 E-mail: [email protected]

29

THEMA Na zestig jaar UVRM godsdienstvrijheid nog steeds onder vuur

Geloofsvervolging en politieke verantwoordelijkheid Deze maand vieren we het zestigjarig bestaan van de

Ir. A. de Pater,

Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.

Directeur Pleitbezorging van

Hierin is godsdienstvrijheid als een recht vastgelegd.

Open Doors International

Maar valt er op dit punt eigenlijk wel wat te vieren? Wat heeft geloofsvervolging te maken met het Nederlandse buitenlandse beleid? Kunnen wij er iets aan doen?

Christenvervolging is zo oud als de kerk. In een door

Amerika, de Sovjet-Unie, Cuba, Chili, China en India.

zonde getekende wereld zijn christen-zijn en

Aan de basis van de UVRM ligt het concept van

vervolging onlosmakelijk met elkaar verbonden. De

menselijke waardigheid. Het feit dat je mens bent, geeft

Bijbel is daar duidelijk over. Wat dat betreft mogen we

je bepaalde basisrechten en vrijheden. Dit is

ons er over verbazen dat wij wonen in het ‘vrije westen’.

onafhankelijk van de ‘kwaliteit’ van je mens-zijn, van je

Dat neemt echter niet weg dat geloofsvervolging ook

geloofsovertuiging of van het land waar je leeft. Ze zijn

ons aangaat. Ook daar is de Schrift duidelijk over. Wij

met recht universeel. Als christen geloven we dat God

kunnen niet aan de andere kant van de weg

de mens schiep naar Zijn beeld en gelijkenis. Dat geeft

voorbijgaan als medechristenen, onze familieleden in

elk mensenleven een unieke waarde en waardigheid.

geestelijke zin, lijden omwille van hun geloof. Zij

Vanuit die optiek mogen we de UVRM positief

roepen ons op om voor hen te bidden. De Bijbel spoort

tegemoet treden.

ons echter ook aan om te spreken voor hen die geen

De UVRM uit 1948 is uitgegroeid tot een belangrijke

stem hebben.1 Ik ben ervan overtuigd dat hier een taak

morele gedragscode voor alle lidstaten van de

is weggelegd voor de (christelijke) politiek.

Verenigde Naties. De verklaring is echter niet juridisch bindend. Dat zijn internationale verdragen, zoals het

De UVRM

Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en

Op 10 december is het zestig jaar geleden dat de

Politieke Rechten (IVBPR), wel. Deze verdragen zijn

Universele Verklaring van de Rechten van de Mens

echter van veel later datum. Zo werd het IVBPR pas in

(UVRM) door de algemene vergadering van de

1976 van kracht. Dit verdrag heeft rechtsgeldigheid

Verenigde Naties werd aanvaard.

voor de landen die het document hebben ondertekend

Eleonore Roosevelt, de weduwe van de Amerikaanse

en geratificeerd.

president, speelde een sleutelrol bij de totstandkoming

30

van de verklaring. Dit betekent echter geenzins dat de

Veel landen hebben inmiddels in hun nationale wetge-

verklaring een exclusieve westerse vinding is.

ving een verwijzing opgenomen naar internationale

Aan de verklaring werd gewerkt door deskundigen uit

verdragen waardoor burgers van deze landen zich op

Canada, Frankrijk, Libanon, de Verenigde Staten van

deze verdragen kunnen beroepen. Mocht dit op natioZICHT 2008-4

‘Als vrijheid niet universeel is, is er ten diepste geen sprake van vrijheid.’

naal niveau niet tot een bevredigende oplossing leiden,

actie. Daarbij hebben we wel de keuzevrijheid van de

dan kunnen zij in sommige gevallen hun zaak zelfs

ander te respecteren.3 Impliciet stemmen we met die

aanhangig maken bij de Verenigde Naties.

keuzevrijheid in wanneer we ons bij het opkomen voor vervolgde christenen beroepen op het universele recht

Het recht op godsdienstvrijheid

op vrijheid van godsdienst en levensovertuiging.

Met de ondertekening van de UVRM in 1948 werd het

Anders zou er niet langer sprake zijn van universaliteit.

recht op vrijheid van godsdienst en levensovertuiging

Als vrijheid niet universeel is, is er ten diepste geen

door de Verenigde Naties erkend als zelfstandig

sprake meer van vrijheid.

mensenrecht. Het recht op godsdienstvrijheid raakt zo diep aan het wezen van de mens, dat het meer is dan de

Ranglijst Christenvervolging

resultante van het recht op gewetensvrijheid, vrijheid

Sinds de aanvaarding van de UVRM wordt breed

van meningsuiting en vrijheid van vergadering.

erkend dat ieder mens het recht op vrijheid van

De verwoording van het recht op vrijheid van

godsdienst en levensovertuiging geniet. De praktijk is

godsdienst en levensovertuiging in de UVRM, is later

echter vaak weerbarstig.

letterlijk overgenomen in het reeds genoemde IVBPR

Open Doors, een organisatie die opkomt voor

uit 1976. Kort samengevat geeft dit recht ieder mens de

vervolgde christenen wereldwijd, brengt jaarlijks een

vrijheid om al dan niet een geloof aan te hangen en om

overzicht uit van landen waar christenen vervolgd

hier, alleen of met anderen, uiting aan te geven. Deze

worden. Aan de hand van vragenlijsten wordt de

nadruk op de keuzevrijheid van de mens betekent dat

positie van christenen in een land in kaart gebracht.

de mens ook vrij is om van geloof of levensovertuiging

Daarin wordt niet alleen ingegaan op het

te veranderen. Dat neemt niet weg dat dit ingrijpende

(grond)wettelijke kader, maar ook op de actuele praxis.

(sociale) gevolgen kan hebben. Dit geldt bijvoorbeeld

Op basis van de vragenlijsten krijgen de landen punten

voor moslims die christen worden. Zij worden vaak

toegekend waardoor deze met elkaar vergeleken

door hun familie verstoten en bedreigd. In Iran of

kunnen worden. Het resultaat hiervan wordt jaarlijks

Saoedi-Arabië kunnen deze ‘afvalligen’ zelfs ter dood

gepresenteerd als de Ranglijst Christenvervolging.

veroordeeld worden.

2

Hierop staan vijftig landen waar christenen te maken krijgen met zware vervolging aflopend via onderdruk-

Intermezzo: een spanningsveld

king naar vrijheidsbeperkingen.

Het recht op godsdienstvrijheid en de exclusieve waar-

De top van de Ranglijst Christenvervolging wordt al

heidsclaim van religies vormen een spanningsveld dat

enkele jaren aangevoerd door Noord-Korea (1) en

niet eenvoudig op te lossen valt. Vanuit onze

Saoedi-Arabië (2). Iran is de afgelopen jaren

christelijke levensovertuiging en bewogenheid met

opgeklommen van de tiende naar de derde plaats. De

onze medemens zouden wij het liefst zien dat alle

situatie voor christenen is daar in belangrijke mate ver-

mensen christen worden. Dat is ons goed recht. Deze

slechterd. Ook Eritrea is een aantal plaatsen gestegen in

overtuiging mag ons ook aanzetten tot missionaire

de lijst. Vietnam en Soedan daarentegen staan in de

ZICHT 2008-4

31

meest recente lijst beduidend lager dan vijf of zes jaar

mate bepaald door de focus waarmee we naar de

geleden. China vinden we al jaren terug rond de tiende

wereld kijken. Zowel de Islam als het christendom

plaats. Overigens is de plaats op de lijst altijd de

hebben een exclusieve claim op de waarheid en sluiten

resultante van ontwikkelingen in het land zelf en van

elkaar daarmee uit. Daarnaast kennen beide religies de

ontwikkelingen in andere landen op de lijst. Het totaal

behoefte, beter: de opdracht voor gelovigen, om hun

aantal punten dat een land krijgt, biedt daarom een

waarheid met anderen te delen. Dat de daarbij

betere indicatie van de intensiteit van de vervolging

gehanteerde methoden verschillen, behoeft waarschijn-

dan de (relatieve) plaats op de lijst.

lijk geen betoog.

Noord-Korea kreeg in 2007 in totaal 90,5 punten.

Zolang religies met een exclusieve waarheidsclaim

Daarmee staat het land op eenzame ‘hoogte’, meer dan

naast elkaar bestaan, is er behoefte aan regels voor het

25 punten hoger dan de nummer twee op de lijst,

onderlinge verkeer. Het is duidelijk dat voor een vreed-

Saoedi-Arabië. China, dat we terugvinden op plaats

zaam samenleven deze regels niet gedomineerd, laat

tien, kreeg 55 punten terwijl Colombia, op de vijftigste

staan gedicteerd kunnen worden door één van deze

plaats, 23,5 punten werd toegekend.

religies.

De Islam is de dominante religie in zes landen van de top tien 4, drie landen worden door communisten gere5

32

6

Ingeschakeld

geerd en één land is Boeddhistisch . De top tien uit

Als christenen geloven wij dat alle gelovigen samen één

1993, alhoewel op een iets andere wijze samengesteld,

wereldwijd lichaam vormen waarvan Christus het

liet een vergelijkbaar beeld zien. Ook toen waren de

Hoofd is. Wij kunnen ons dan ook niet onttrekken aan

islamitische landen in de meerderheid in de top tien

het lijden van medegelovigen. Integendeel, voor Paulus

van de ranglijst. Dit wordt natuurlijk in belangrijke

is het een gegeven dat als één lid lijdt, alle leden mede ZICHT 2008-4

‘De Nederlandse regering zal een voortrekkersrol moeten blijven vervullen als het gaat om mensenrechten en het buitenlands beleid.’

lijden. Dat zal dan ook in de praktijk moeten blijken.

onderwerpen waaronder ‘de individuele vrijheid van

De Bijbel roept ons op ons uit te spreken tegen

godsdienst en de bescherming van religieuze

onrecht. Dat kunnen we individueel doen, maar we

minderheden’.7 De Nederlandse overheid zal zich daar-

kunnen onze krachten ook bundelen en ons uitspreken

bij niet beperken tot christenen, maar ze zijn hierbij

in de politieke arena tegen christenvervolging en voor

wel inbegrepen.

godsdienstvrijheid. Hierbij kunnen we niet volstaan

De minister van buitenlandse zaken is echter niet

met uitsluitend religieuze argumenten. Dat wil niet

alleen geroepen als voorvechter van mensenrechten

zeggen dat religieuze argumenten geen plek hebben in

maar ook als verdediger van andere legitieme belangen

het publieke domein. Ze zullen echter weinig

van Nederland in het buitenland zoals veiligheid,

weerklank vinden bij hen die onze geloofsovertuiging

economische betrekkingen en energiezekerheid.

niet delen. We zullen daarom op zoek moeten naar een

Daarom zoekt Nederland, als zij schendingen van men-

grootste gemene deler. Deze zal, gegeven de seculiere

senrechten in derde landen aan de kaak wil stellen, bij

context van ons politieke bestel, doorgaans niet

voorkeur de steun van Europese partners. Als deze

religieus van aard zijn. De UVRM en het daarin vastge-

steun wordt verkregen wint de boodschap aan kracht

legde recht op godsdienstvrijheid vervult hierin een

en wordt een eventueel economisch risico voor Neder-

belangrijke rol. Politieke partijen en regeringen hebben

land beperkt. Nederland maakt zich daarbij echter wel

hiermee een belangrijk moreel principe in handen om

afhankelijk van de individuele belangenafweging van

staten aan te spreken op schendingen van het recht op

de andere lidstaten van de Europese Unie. Niet elke

godsdienstvrijheid. We zullen echter moeten

EU-lidstaat hecht daarbij evenveel waarde aan mensen-

accepteren dat dit recht ook zal worden gebruikt om

rechten.

aanhangers van andere religies te verdedigen. De

De Nederlandse regering, daartoe aangespoord door

vrijheid die we voor onszelf claimen mogen we een

het parlement, zal daarom een voortrekkersrol moeten

ander niet ontzeggen.

blijven vervullen als het gaat om mensenrechten en het buitenlands beleid, zowel binnen als buiten Europa.

Belangenafweging

Hier ligt een belangrijke rol weggelegd voor zowel de

Politiek is per definitie een zaak van het afwegen van

Nederlandse Tweede Kamer als voor het Europees par-

belangen. Dit geldt voor de binnenlandse politiek maar

lement.

niet minder voor de buitenlandse politiek.

In geval van ernstige mensenrechtenschendingen

In de nota ‘Naar een menswaardig bestaan’ en het daar-

wordt er soms voor gepleit economische banden met

bij behorende actieplan, heeft de Nederlandse minister

een land te verbreken. Hiermee wordt beoogd de bood-

van buitenlandse zaken, Maxime Verhagen, zijn visie

schap over democratie en mensenrechten extra gewicht

neergelegd op de rol van mensenrechten in het buiten-

te geven. Ook het aangesproken land maakt echter een

lands beleid. Wij waarderen zijn poging om

afweging van belangen waarbij nadrukkelijk ook

mensenrechten hoger op de politieke agenda te krijgen.

economische belangen worden meegewogen. Zo

In de nota besluit de minister tot extra inzet op zes

kunnen handelsbetrekkingen ook extra gewicht geven

ZICHT 2008-4

33

Geheime gelovigen Dit indrukwekkende boek verplaatst de lezers naar de wereld waarin vervolgde christenen leven. Het gaat met name over moslims die tot het geloof in Christus zijn gekomen en geeft aan met welke intense problemen zij worden geconfronteerd. Het boek is in twee delen opgebouwd. Het grootste deel vertelt de boodschap in de vorm van een verhaal dat op feiten is gebaseerd. De gebeurtenissen spelen zich af in een stadje in het Midden-Oosten, waarbij namen en verblijfplaatsen geheim zijn gehouden. Moslims komen op verschillende manieren in aanraking met het Evangelie. Er zijn intellectuelen die door hun studie met vragen worstelen, de Bijbel lezen en gaan inzien dat Jezus de Weg, de Waarheid en het Leven is. Anderen worden door dromen en visioenen aangezet tot een zoektocht naar de profeet die hen echt kan redden. Ook komen moslims via moderne media, radio, tv en internet, in aanraking met het christelijk geloof. Moslims die christen zijn geworden hebben het extra zwaar en moeilijk. De bestaande kerk in het Midden-Oosten is zwak. Christenen zijn angstig om ex-moslims te helpen omdat men bang is voor spionnen en omdat het streng verboden is om onder moslims te evangeliseren. Temidden van repressie, vervolging, gevangenneming en moord tegen christenen klinkt nochtans de oproep om als bijbels antwoord hiertegenover de vergeving door de kracht van Christus te stellen. Juist die vergeving, die moslims totaal niet kennen, is zo eigen aan het christelijk geloof. Na het verhalend gedeelte volgt een veel korter beschouwend deel waarin de auteurs vier uitdagingen benoemen waarvoor christenen in het ‘vrije westen’ worden gesteld. 1. Zien wij moslims als vijanden of proberen we hen voor Christus te winnen? Iedereen, welke overtuiging hij of zij ook is toegedaan, mag volgens de islamitische wetgeving moslim worden; maar de omgekeerde route, een moslim die christen wordt, is niet mogelijk. Moslims zijn gevangenen van hun eigen geloofsleer. Zien we hen als bedreiging of juist als mensen die de vrijheid missen om God naar Zijn Woord te dienen? 2. Nemen we wraak als we aangevallen worden? Zouden we in plaats daarvan niet vergeving willen schenken? Het communisme beweerde: er is geen God – en het ging na 70 jaar te gronde. De islam bestaat al 1400 jaar en stelt ons voor de vraag: Wie is God? Moslims hebben de mond vol van Allah, de Erbarmer en Barmhartige..., maar uit de daden van moslims blijkt dat Allah slechts genadig is voor sommige moslims, dat zij jihad voeren en wraak nemen wanneer hun eer is aangetast. Redeneren wij ook vanuit vergelding en wraak, of proberen we de vergevende liefde van Christus in onze handel en wandel te tonen? 3. Wat zou er gebeuren als we tegenover de uitdaging van de Islam het voorbeeld van Christus zouden volgen? Het ‘christelijke westen’ is zo decadent in de ogen van moslims, dat zij menen dat de islam superieur is en in moreel opzicht veel hoger staat dan het christendom. Wanneer christenen zich in het welvarende westen niet véél duidelijker onderscheiden van hun seculiere omgeving, komt de Bijbelse boodschap bij moslims niet echt over. 4. Zien we dat we in een geestelijke strijd verwikkeld zijn en dienen we ons leven dan niet aan gebed te wijden? Zijn we bereid om in deze geestelijke strijd alles, zelfs ons leven, te geven wanneer dat nodig is voor de uitbreiding van Gods koninkrijk? De auteurs van Geheime gelovigen keren zich tegen islamofobie. Angst voor de islam mag onze leidraad niet zijn, dat is onbijbels. De volmaakte liefde tot God en de naaste drijft de vrees buiten. En boek dat stof tot denken, doen en bidden geeft. Anne van der Bijl en Al Janssen, Geheime gelovigen, Amsterdam 2008 (Ark Media i.s.m. Open Doors), ISBN 97890-338-1867-7, 351 blz., prijs €9,95

34

ZICHT 2008-4

‘Ondanks 60 jaar UVRM ligt het recht op godsdienstvrijheid misschien wel heviger onder vuur dan ooit.’

aan kritische opmerkingen over de mensenrechtensitu-

Zelfs na zestig jaar UVRM zijn de daarin vastgelegde

atie in een land. Het is mijns inziens dan ook niet

mensenrechten nog altijd geen vanzelfsprekendheid en

terecht om de spreekwoordelijke dominee en koopman

dat geldt zeker voor het recht op vrijheid van godsdienst

tegen elkaar uit te spelen. Zij hebben beiden recht van

of levensovertuiging.

spreken. Het parlement dient erop toe te zien dat beide aspecten van het buitenlands beleid met elkaar in even-

Bedreigingen

wicht blijven.

De ontkerkelijking in de westerse samenleving kan gemakkelijk leiden tot een devaluatie van het recht op

Niet vanzelfsprekend

godsdienstvrijheid, omdat men dit recht direct

Zoals gezegd wil de Nederlandse regering zich sterk

associeert met religie. Het heeft echter een veel bredere

maken voor godsdienstvrijheid. In het huidige

invulling. Het recht op godsdienstvrijheid geeft

Nederlandse en Europese politieke klimaat is dit zeker

mensen ook het recht om van godsdienst te veranderen

niet vanzelfsprekend. De minister verdient dan ook alle

evenals het recht om geen enkele godsdienst aan te

steun.

hangen. Het recht op vrijheid van godsdienst en

Alle religies en levensbeschouwingen worden door de

levensovertuiging gaat derhalve ieder mens aan. Als

staat in principe gelijk behandeld. Verschillende (religi-

men dat niet meer ziet, ligt het gevaar van inperking

euze) organisaties onderhouden daarom regelmatig

van dit fundamentele vrijheidsrecht op de loer.

contact met het ministerie van buitenlandse zaken. De stem van de christenen mag daarin niet ontbreken!

De toenemende aandacht voor extremistische stromin-

Daarom brengt Open Doors, maar ook andere

gen draagt eraan bij dat religie niet langer als een

christelijke organisaties, de situatie van vervolgde

positieve factor wordt ervaren, maar juist als een

geloofsgenoten steeds weer onder de aandacht bij het

bedreiging van de individuele vrijheid en van de

ministerie.

seculiere samenleving. Dat voedt krachten die religie

Regelmatig spreekt ook de Tweede Kamer zich uit voor

en religieuze uitingen in het publieke domein aan

de lijdende kerk. Christelijke fracties hebben hierbij

banden willen leggen. De weerstand die door

een bijzondere verantwoordelijkheid. Hun inzet draagt

fundamentalistische religieuze uitingen wordt opgeroe-

er in belangrijke mate aan bij dat vervolgde christenen

pen, in combinatie met de islamitische solidariteit,

niet worden vergeten in de Nederlandse bilaterale en

vergroot de tegenstelling tussen moslims en aanhangers

multilaterale contacten.

van andere religies. Dit vertaalt zich op het niveau van

In alle politieke contacten over godsdienstvrijheid ver-

de Verenigde Naties in voorstellen die de aandacht ver-

vult de UVRM een cruciale rol. Christelijke partijen

leggen van het individuele recht op godsdienstvrijheid

zullen zich dan ook voluit achter deze verklaring

naar de vrijheid van de religie als geheel. Landen van

moeten stellen en aanvallen op het recht op godsdienst-

het ‘islamitische blok’ proberen bijvoorbeeld de islam

vrijheid moeten verdedigen – en niet alleen als het om

als geheel te vrijwaren van elke vorm van kritiek.

vervolging van christenen gaat.

Een religie kan echter op basis van de UVRM nooit

ZICHT 2008-4

35

collectieve bescherming of vrijwaring claimen. Met de

van het universele recht op vrijheid van godsdienst en

gewijzigde machtsverhoudingen in de Mensenrechten-

levensovertuiging pas zouden inzien op het moment

raad van de VN is het echter niet denkbeeldig dat er

dat we het niet meer ten volle kunnen genieten.

toch een zekere mate van collectieve bescherming

Noten

komt. De facto zal dit leiden tot een inperking van het individuele recht op godsdienstvrijheid. Ondanks 60 jaar UVRM ligt het recht op godsdienstvrijheid misschien wel heviger onder vuur dan ooit. Gezien de waarde die dit recht heeft in het publieke verkeer is er alle reden om ons teweer te stellen tegen deze aanvallen. Het zou jammer zijn als we de waarde

36

1 Zie Spreuken 31 vers 8: “Open uw mond voor de stomme, voor de rechtzaak van allen, die omkomen zouden.” 2 Onlangs bracht Open Doors het boek Geheime gelovigen uit dat een schrijnend inzicht geeft in het leven van deze afvalligen. 3 Het gaat er hierbij om ruimte te scheppen voor de ander. Ook vanuit theologisch gezichtspunt sluit de afhankelijkheid van het werk van de Heilige Geest dwang in dezen uit. 4 Saoedi-Arabië, Iran, de Malediven, Afghanistan, Jemen en Oezbekistan 5 Noord Korea, Laos en China 6 Bhoetan 7 Pagina iii van de nota ‘Naar een menswaardig bestaan’, Nederlands Ministerie van Buitenlandse Zaken.

ZICHT 2008-4

THEMA Tanzania en de rol van NIMD

Van autocratie naar democratie

Drs. H.J. van Schothorst,

In een aantal landen in Afrika en Latijns-Amerika zijn

Partijcoördinator SGP bij het

democratiseringsprocessen in gang gezet die beogen

Netherlands Institute for

de staatsstructuren te hervormen van autocratie naar

Multiparty Democracy

democratie. Een proces van lange adem, waarbij het zaak is dat westerse landen hulp verlenen, niet zozeer op staatsniveau als wel op het vlak van instituties en organisatie.

Sinds de val van de Berlijnse muur in 1989 vond

nen doen veel via diverse stichtingen en overheidsorga-

wereldwijd een golf van democratisering plaats. Veel

nen, maar vooral de steun via de democratische en

autocratisch geregeerde één partij staten veranderden

republikeinse partij instituten is belangrijk. De Duitse

in een meerpartijendemocratie. Voor ons was het

politieke partijen met hun Stiftungen zijn al decennia

meest zichtbaar de democratiseringsgolf in Oost

een begrip en ook Britse instellingen als de Westminster

Europa. Veel landen uit die regio zijn inmiddels succes-

Foundation van de conservatieven zijn grote en actieve

vol in Europese structuren geïntegreerd. Maar ook in

spelers. Andere Europese landen beginnen ook oog te

Afrika en Latijns Amerika vormden vele landen hun

krijgen voor de noodzaak ploeterende democratieën te

staatsstructuren om richting meerpartijen democratie.

hulp te komen.

Hier komt echter meer bij kijken dan alleen een naamsverandering. Het gehele politieke systeem moet

Wat is het NIMD?

worden aangepast en nieuwe politieke partijen worden

In Nederland is in 2000 het NIMD opgericht door

gevormd. Als dat niet snel en adequaat gebeurd ligt

zeven Nederlandse politieke partijen: CDA, PvdA,

terugval naar autocratie op de loer. Aan deze

VVD, GroenLinks, D66, ChristenUnie en SGP. Andere

opkomende fragiele democratieën moet daarom hulp

Nederlandse partijen zijn tot dusver niet toegetreden.

geboden worden. De SGP, verenigd in het Nederlands

Om toegelaten te worden tot het NIMD moet de partij

Instituut voor Meerpartijen Democratie (NIMD),

enige continuïteit hebben in de vorm van minimaal

verleent deze steun aan vele landen wereldwijd. Wat

acht jaar parlementaire vertegenwoordiging. Het insti-

doet het NIMD in het algemeen, en in het bijzonder in

tuut wordt beheerd door bestuursleden van de deelne-

Tanzania?

mende partijen. Deze partijen hebben allen een

Meer en meer gaan de ogen open voor de grote

partijcoördinator afgevaardigd, die gezamenlijk met de

uitdagingen waarvoor zojuist tot meerpartijen

directie en een professionele staf democratieondersteu-

democratie getransformeerde staten zich zien gesteld.

ning vormgeven.

Politieke partijen uit zowel de opkomende democratieën als landen in het democratische Westen

Het NIMD onderscheidt zich in die zin van andere

komen steeds vaker met elkaar in contact. De Amerika-

organisaties dat het een gezamenlijk instituut is van

ZICHT 2008-4

37

zowel oppositie- als regeringspartijen. Het NIMD is wereldwijd uniek in zijn soort. De Canadese partijen zijn dit jaar ook bezig om zich in een navenante structuur te verenigen. Het NIMD is dus een organisatie van politieke partijen voor politieke partijen. Op verzoek van opkomende democratieën komt het NIMD graag de kennis en ervaring delen van de Nederlandse partijen. We richten ons dan op drie hoofd doelstellingen. Ten eerste analyseren we gezamenlijk met de vertegenwoordigers van politieke partijen uit een partnerland wat de problemen zijn voor de partijen van het partijpolitieke systeem. Vervolgens faciliteren we het

kennis over te dragen en te delen met de partner

even noodzakelijke institutionaliseringproces van de

partijen. Binnen de genoemde drie hoofddoelstellingen

diverse politieke partijen. In de derde plaats richten we

kan dat gaan om een veelheid aan onderwerpen. Het

ons op een verbetering van de relaties van de politiek

kunnen, om maar eens een greep te doen, informateurs

met het maatschappelijk middenveld.

zijn die ervaring hebben met coalitie besprekingen, kenners van staats- en partijfinanciering, schrijvers van

Hoe werkt het NIMD?

politieke programma’s, constitutionele experts en ken-

Om dit te bereiken zetten we met de partijen een

ners op het gebied van de kieswet en wetten op

centrum voor meerpartijen democratie op in de

politieke partijen, enzovoorts. Maar ook wordt aanwe-

landen zelf. Vaak zitten de partijen dan voor het eerst

zige kennis in de landen zelf aangeboord en ingezet.

met elkaar om de tafel, en nog in een vreedzame sfeer

Vanuit het NIMD en de lokale centra voor meer-

ook. Dat is voor hen een openbaring. Daar nemen we

partijen democratie monitoren en begeleiden we de

gezamenlijk elk jaar met elkaar de stand van zaken op

partijen in de uitvoering van de plannen. Zo pogen we

in hoeverre problemen zijn opgelost. Vervolgens ook

gezamenlijk het niveau van de meerpartijen

welke kwesties het volgende jaar op welke wijze moeten

democratie in de partnerlanden omhoog te krikken.

worden aangepakt. Op grond van het gezamenlijk

38

opgestelde plan van aanpak stelt het NIMD fondsen

Staat van Tanzania

beschikbaar. Daarnaast gaan we met de politieke

Om een en ander wat concreter te maken zal ik NIMD-

partijen bilaterale relaties aan. Daarin maken we met

partnerland Tanzania als willekeurig voorbeeld nemen.

de partijen doelgerichte plannen hoe ze als politieke

Wat zijn de grote problemen in dit land met betrekking

partij beter in staat kunnen zijn om de noden en

tot meerpartijen democratie? En hoe werken we aan

wensen van de kiezers daadwerkelijk te behartigen.

oplossingen?

Nederlandse politici en kenners van partijpolitieke

De Verenigde Republiek Tanzania is een groot, maar

zaken, ook van de SGP, worden ‘ingevlogen’ om hun

arm land in Oost Afrika. Het is 22,8 maal zo groot als ZICHT 2008-4

‘Vaak zitten de partijen dan voor het eerst met elkaar om de tafel, en nog in een vreedzame sfeer ook. Dat is voor hen een openbaring.’

Nederland en heeft uit meer dan 120 verschillende

moslim, kreeg zijn eigen president en parlement, maar

stammen gezamenlijk ruim 40 miljoen redelijk

bleef onder het centrale gezag van landspresident

vreedzaam samenlevende inwoners. 35 procent is

Nyerere. Hij was president van 1962-1985.

moslim en 45 procent christen. Ongeveer tweederde van de Tanzanianen moet echter leven van minder dan

Eind jaren ’80 was de weerstand tegen de autocratie

een euro per dag. Geen vetpot dus. 85% van de totale

behoorlijk gegroeid. Vanuit het binnenland waren

bevolking is dan ook werkzaam in de landbouw wat

steeds meer groepen vanuit het maatschappelijk midden-

een dito percentage van het BNP oplevert. En als we

veld ontevreden over de deplorabele situatie waarin

bedenken dat de totale jaarbegroting juli 2008 – juni

Tanzania verkeerde. Belangrijke oorzaak van de slechte

2009 van dit land slechts een kleine €4,48 miljard

economische toestand was de massale corruptie van

bedraagt, waarvan ook nog eens een derde van buiten-

het partijkader. Regionaal ontstond begin jaren ‘90 ook

landse donoren moet komen, beseffen we dat we met

in Zambia, Kenia en Malawi een systeem van meerpar-

één van de armste landen ter wereld te maken hebben.

tijen democratie. De grootste aanleiding om na 30 jaar dictatuur van één partij het speelveld voor andere

Primaat van de president

partijen te openen was de val van de Berlijnse muur en

Het politieke systeem van Tanzania is sterk centraal

de daaropvolgende desintegratie van de Sovjet Unie.

gericht. De president heeft enorm veel macht en hoeft geen rekenschap van zijn besluiten af te leggen.

Hervormingsvoorstellen Nyalali commissie

Historische oorzaken liggen hieraan ten grondslag.

Deze druk vanuit het binnen- en buitenland noopte de

Voorheen bestond het huidige Tanzania uit twee aparte

Tanzaniaanse regering zich te bezinnen op het concept

landen. Het vaste land Tanganyika verkreeg in 1961

van meerpartijen democratie. Een commissie werd

onafhankelijkheid van het Britse koloniale gezag, de

ingesteld in 1991 onder leiding van een voormalige

voor de kust liggende eilandengroep Zanzibar in 1964.

opperrechter Nyalali, met het mandaat om na te gaan

Beide landen begonnen hun nieuw verworven vrijheid

welke wetten er op welke manier aangepast moesten

met een parlementair systeem naar het Westminster

worden om een meerpartijendemocratie in het leven te

model. In 1964 verenigden beide landen zich. Ze voer-

kunnen roepen. De commissie concludeerde dat de

den een presidentieel systeem in en een één partij staat,

gehele politieke cultuur op de helling moest. Onder

maar handhaafden tegelijkertijd het parlement.

meer moesten 42 wetten worden aangepast, een consti-

Hierdoor ontstond een vreemd stelsel van een

tutionele hervormingscommissie moest in het leven

bepalende president gemengd met overblijfselen van

worden geroepen en een tijdpad voor implementatie

een parlementair systeem. Er bestond in naam dus

van de hervormingen worden vastgesteld. Na dertig

naast de uitvoerende macht een wetgevende en een

jaren van autocratie waren er veel antidemocratische

juridische macht, maar de laatste twee konden aan alle

elementen af te breken. De president weigerde de

kanten gepasseerd worden door de president. Zanzibar,

aanbevelingen over te nemen. Alleen twee beslist nood-

momenteel met 800.000 inwoners waarvan 99 procent

zakelijke aanpassingen – in de grondwet en de kieswet

ZICHT 2008-4

39

‘Werken aan het democratiseren van landen als Tanzania is een zaak van lange adem. De machthebbers wisselen hun comfortabele positie niet graag in.’

– werden doorgevoerd om in naam een meerpartijen

voordeel. Een groot probleem is dat vooral de oppositie

democratie genoemd te kunnen worden. Hieruit blijkt

partijen geen program hebben. Dat is een fundamentele

het zeer matige enthousiasme onder de leden van de

tekortkoming. Daarnaast hebben ze ook zeer geringe

regerende partij voor het nieuwe concept.

financiële middelen om een campagne te voeren. Van enige organisatie is in de partijen ook nauwelijks te

Een fragiele meerpartijendemocratie

spreken. Dat is met het oog op de aanstaande lokale en

Inmiddels is Tanzania 16 jaar een meerpartijendemo-

generale verkiezingen van 2009 en 2010 in het vooruit-

cratie. Maar terugkijkend moeten we concluderen dat

zicht geen bemoedigende situatie. In het programma

het land nog steeds gedomineerd wordt door een zeer

van volgend jaar hebben we dan ook met de partijen

sterke regeringspartij.

afgesproken aan bovenstaande omissies te gaan

Al sinds de onafhankelijkheid regeert de CCM, de

werken.

revolutionaire staatspartij. De verkiezingen van 2005 leverde de partij 206 zetels op in het parlement, dat in

Uitstaande hervormingen

totaal 231 zetels telt).

Maar dat is niet genoeg. Het gehele politieke systeem

In totaal bestaan er nu in Tanzania 18 politieke partij-

behoeft nog altijd aanpassing aan de nieuw ontstane

en. Naast CCM hebben er slechts drie parlementaire

situatie. Ook daarover hebben we met de partijen

representatie. Het Civic United Front (CUF), overwe-

gezamenlijk afspraken gemaakt. Het is niet eenvoudig

gend bevolkt door islamitische stemmers vanuit het

om hierbij ook de vertegenwoordigers van de

vaste land en Zanzibar, vergaarde 19 zetels. Verder

regeringspartij mee te krijgen. Zij zijn de laatsten die

bestaat er nog een kleine, maar zeer actieve progres-

gebaat zijn bij aanpassingen. Hervormingen kunnen

sieve partij Chadema. Deze partij won echter maar vijf

hun decennia lange machtsbasis alleen maar aantasten.

zetels. Ten slotte is er een splinterpartij UDF, ontstaan vanuit de regeringspartij, die één zetel bezet.

Toch zijn we in staat geweest overeenstemming te bereiken om een aantal zaken volgend jaar aan te gaan

De zetelaantallen zeggen echter niet alles. Het bestaande

pakken. Hierbij hebben we het rapport van de Nyalali

districtenstelsel bevoordeelt de regeringspartij aanzien-

commissie als uitgangspunt gebruikt. Rondom de

lijk. De kandidaat met de meeste stemmen uit het

constitutionele hervorming wordt een roadmap

district bemachtigt een parlementszetel. Als er bij de

opgesteld om noodzakelijke hervormingen door te

laatste verkiezingen gewerkt was met een stelsel van

voeren.

evenredige vertegenwoordiging had de CCM een toch

40

nog aanzienlijk deel van 70 procent van de stemmen

Verder wordt momenteel de wet op politieke partijen

gekregen tegenover 30 procent voor de gecombineerde

mede op ons initiatief behandeld in het Tanzaniaanse

oppositie.

parlement. Ook wordt er gewerkt aan beschikbaar-

Met de huidige zetelverdeling is CCM met 90 procent

stelling van fondsen voor campagne financiering voor

tegenover tien procent voor de oppositie in het

oppositie partijen. ZICHT 2008-4

‘Democracy is the worst form of government except all those others that have been tried from time to time.’

Werken aan het democratiseren van landen als Tanzania is een zaak van lange adem. De machthebbers wisselen hun comfortabele positie niet graag in. De bevolking wil echter dat de partijen beter naar hun

Noten 1 Holdijk, G., ‘Dictatuur in de democratie’ in: Zicht, p. 1-2, 34e jaargang nr.2, juli 2008. 2 Churchill, Winston Spencer, in: Sinews Of Peace (The Iron Curtain Speech), at Westminster College in Fulton, Missouri on March 5, 1946.

noden en wensen luisteren. Het wil een overheid kiezen die hun belangen werkelijk behartigt en die ze op de behaalde resultaten kan afrekenen. Met eerlijke verkiezingen op grond van een helder program willen de Tanzanianen net als wij zelf kunnen kiezen welke kant het opgaat in hun land. Resultaten moeten gemeten worden op de lange termijn. Wie het Tanzania van nu vergelijkt met dat van 1992 ziet een aanmerkelijke vooruitgang.

Tot slot Democratie is een concept met tekortkomingen. Terecht wordt daarbij regelmatig de vinger gelegd, zoals onder meer in een eerdere uitgave dit jaar van Zicht.1 Anderen sluiten zich daar om weer andere redenen bij aan. De legendarische Britse premier Winston Churchill, die het nu gevallen ijzeren gordijn voorzag en benoemde 2, zei eens: “The best argument against democracy is a fiveminute conversation with the average voter.” Een andere opmerking was echter even raak: “Many forms of Government have been tried, and will be tried in this world of sin and woe. No one pretends that democracy is perfect or all-wise. Indeed, it has been said that democracy is the worst form of Government except all those others that have been tried from time to time.” Dit soort overwegingen onderstrepen het belang om door te gaan met hulpverlening aan jonge fragiele democratieën die zich moeizaam ontworstelen aan een

Gezondernemerschap? Roza! Ondernemen is keuzes maken, iedere dag. Gaat u investeren, groeien of zelfs overnemen? Of kiest u voor consolideren? Roza ondersteunt u bij het beantwoorden van deze vragen. Met heldere cijfers én de vertaling daarvan naar concreet bedrijfsbeleid. Wij noemen dat gezond ondernemen. Wilt u eens proeven hoe zo’n samenwerking smaakt? Bel (0318) 559 559 voor een kennismaking of kijk op www.roza.nl.

roza accountants & adviseurs audit & assurance belastingadviseurs corporate finance salarisverwerking

gezond ondernemen

dubieus autocratisch verleden. ZICHT 2008-4

41

K WA R TA A L S T E L L I N G

De val van Beursplein 5

Het lijkt erop dat wij met het in rook opgaan van onze

Drs. G.C. Verhoeks,

spaartegoeden en het verminderen van de waarde van

redactielid van Zicht

onze aandelenpakketten en pensioenreserves tegelijkertijd ook ons vermogen tot fundamentele reflectie op de oorzaken van de financiële crisis zijn kwijtgeraakt. Een persoonlijke en maatschappelijke koerswijziging is noodzakelijk.

Terwijl de financiële crisis ons op een hardhandige

politieke en maatschappelijke debat de vraag naar de

wijze het faillissement van het ongebreidelde

dieperliggende oorzaken van het ontstaan van de

kapitalisme en materialisme heeft duidelijk gemaakt, is

financiële crisis wordt beantwoord.

onze enige reactie het via buitensporig overheidsingrijpen conserveren van een verziekte werkelijkheid. Een

Ontwijken

wereldwijde crisis met zo’n enorme impact vraagt om

Tot op heden ontwijkt Nederland collectief op een zeer

een breed maatschappelijk en politiek debat over

vakkundige wijze de vraag naar de dieperliggende oor-

dieperliggende oorzaken, maar bovenal om een funda-

zaken van de financiële crisis. Het debat richt zich

mentele koerswijziging in onze levensstijl.

vooral op de gevolgen van de crisis en op het aanpakken van enkele in het oog springende uitwassen.

Het leek aan ons voorbij te gaan. Dat de Verenigde

Dat laatste is op zichzelf pure winst. Zo lijkt het erop

Staten in een financiële crisis belandden, dat was te

dat de exorbitante, op geen enkele wijze te rechtvaardi-

verklaren. Daar konden we op wachten. Toen na de

gen beloningen van bestuurders en toezichthouders in

zomer van dit jaar de financiële crisis een wereldwijde

de publieke, maar ook de private sector niet langer

omvang kreeg, werd echter scherp duidelijk dat in de

geaccepteerd wordt door de samenleving. Toch is het

huidige wereldeconomie niet langer sprake is van

aanpakken van een verziekte salaris- en bonuscultuur

geïsoleerde nationale economieën. Het spook van de

niet meer dan een vlucht in de symptoombestrijding.

financiële crisis liet zich niet tegenhouden door een

Het is het collectief doen van een concessie om het

Oceaan. Ook Europa en daarmee ons land worden tot

oude systeem te behouden. Het collectief offeren van

en met vandaag geteisterd door verdampende spaarte-

een zondebok om vervolgens geen fundamentele

goeden, dalende aandelen en een niet al te rooskleurig

vragen meer te hoeven beantwoorden.

vooruitzicht wat de betreft de ontwikkeling van de

42

reële economie. Bij het krachtdadige

Moreel failliet

overheidsingrijpen om het vertrouwen in de financiële

De financiële crisis vraagt echter om een antwoord op

markten te herstellen, zijn voldoende fundamentele

de fundamentele vraag of de hedendaagse ordening

vragen te stellen. Belangrijker is echter dat in het

van economie en samenleving op termijn wel ZICHT 2008-4

‘Tot op heden ontwijkt Nederland collectief op een zeer vakkundige wijze de vraag naar de dieperliggende oorzaken van de financiële crisis.’

houdbaar is. De vraag stellen, is het antwoord geven.

tie op de langere termijn wel zo veel bijdragen aan

De Nederlandse samenleving waarin de economische

structurele, duurzame economische groei. Een

rationaliteit (doelmatigheid gaat voorop) alles

economisch systeem waar het normaal is dat de strate-

overheersend is, was reeds langer moreel failliet. Zeker,

gische tijdshorizon niet verder reikt dan de

omdat die economische rationaliteit ook nog eens de

eerstvolgende aandeelhoudersvergadering, vindt geen

invulling krijgt van hebzucht van het individu en

oplossing voor een van de belangrijkste vraagstukken

ongebreideld winststreven door ondernemingen.

met betrekking tot structurele economische groei. Eén

Immers, een samenleving waarin het streven naar wel-

van de meest prangende kwesties in onze tijd is hoe om

vaart hoger op de agenda staat dan het streven naar

te gaan met de uitputting van de natuurlijke hulpbron-

welzijn, kan moeilijk moreel springlevend worden

nen. Die kwestie lijken we massaal te omzeilen, met de

genoemd. Reeds langer is waar te nemen dat het

gedachte ‘wie dan leeft, wie dan zorgt.’ Daarbij vertrou-

kapitalisme in zijn huidige wereldwijde vorm hand in

wen we erop dat via wetenschap en techniek wel een

hand gaat met individualisering, anonimisering, twee-

oplossing wordt gevonden. Zowel vanuit morele als

deling en vermindering van solidariteit en

economische optiek vormt de financiële crisis de

burgerschap. Maar, ondanks een moreel hoge prijs,

luidklok bij de begrafenis van het huidige kapitalisme.

leverde het kapitalisme ons in elk geval nog welvaart op.

De vraag die voorligt, is echter of u ook bij die begrafenis aanwezig was. Het verwijt waar ik de voorliggende

Uitputting van natuurlijke hulpbronnen

kwartaalstelling mee begon, moet ik ook richting

Met de financiële crisis heeft het huidige kapitalisme en

mijzelf maken. In het voorgaande heb, ook ik, niet de

materialisme vanuit economisch opzicht bezien echter

vraag naar de dieperliggende oorzaken van de

ook surséance van betaling moeten aanvragen. Voor

financiële en kredietcrisis beantwoord. Het antwoord

vergroting van het welzijn moesten we al niet bij het

ligt nog een slag dieper. Daarom nogmaals: waarom

kapitalisme aankloppen, maar het is zelfs de vraag of

wordt in geen van de analyses van de financiële crisis

de wereldwijde vormgeving van het kapitalisme ons op

aandacht geschonken aan de dieperliggende oorzaken?

de langere termijn de welvaart brengt, die wij ervan

Is het misschien omdat we dan bij onszelf zullen uitko-

verwachten. Het lijkt er eerder op dat de in het kapita-

men? Met een zoektocht naar de dieperliggende oorza-

lisme dominante waarden van nuts- en winstmaxima-

ken van de financiële crisis komen we niet weg met het

lisatie ook in de economische levenssfeer slechts leiden

met een beschuldigende vinger wijzen naar exorbitant

tot zelfverrijking, het uitputten van de noodzakelijke

verdienende topbankiers, op winstbejag gerichte

natuurlijke hulpbronnen, een focus op waardecreatie

aandeelhouders of falende financiële toezichthouders.

voor aandeelhouders en een strategische planning die

Op zoek naar de dieperliggende oorzaken van de crisis

niet verder reikt dan de eerstvolgende aandeelhouders-

betekent de confrontatie aangaan met onszelf en onze

vergadering. Daarmee is het zeer de vraag of de

levensstijl. Ons ongebreideld consumentisme en mate-

dominantie van de waarden nuts- en winstmaximalisa-

rialisme creëerden de voedingsbodem voor het

ZICHT 2008-4

43

‘Verandering van een samenleving begint bij het besef dat een plat consumentisme het gerechtvaardigde verlangen van de mens naar welbevinden en waardering nooit kan bevredigen.’ ontstaan van een verrot financieel systeem. Waar op

Genoeg is genoeg

individueel niveau nutsmaximalisatie zonder

Soms leidt faillissement tot de geboorte van een uitein-

zelfbegrenzing leidende principes worden, ontstaat een

delijk florerend nieuw bedrijf. Het moreel en

geïndividualiseerde en geanonimiseerde samenleving

economisch faillissement van het kapitalisme biedt ook

met een economisch systeem dat zich exclusief richt op

mogelijkheden voor een nieuwe ordening van samenle-

winstmaximalisatie op de korte termijn.

ving en economie. De geboorte van een nieuw bedrijf uit een faillissement gaat echter nooit zonder offers van

Verandering begint bij onszelf

betrokken partijen. Zo vraagt een nieuwe economische

Er is echter een redelijk alternatief. Maar verandering

ordening gericht op structurele waardecreatie en een

begint wel bij het individu, bij onszelf. De samenleving

samenleving gericht op welzijnsmaximalisatie ook

dat ben ik, dat bent u. Dat zijn wij samen. Verandering

offers van u en mij. Zo’n samenleving is alleen

van een samenleving begint bij onszelf. Het begint bij

mogelijk als we bereid zijn ons leven in te richten

het besef dat een plat consumentisme het gerechtvaar-

volgens het model ‘genoeg is genoeg’. Heel concreet

digde verlangen van de mens naar welbevinden en

betekent dat de verkoop van de failliete boedel van

waardering nooit kan bevredigen. Vanuit dat besef

egoïsme, koopkrachtmaximalisatie en materialisme. De

moet ons rusteloze streven naar verbetering van ons

vraag die we onszelf moeten stellen, is niet of we ook

koopkrachtplaatje vervangen worden door een

op de begrafenis van het kapitalisme waren, maar

fundamentele tevredenheid met hetgeen God ons

vooral of we de rol van curator in ons eigen leven al

schenkt. Zo’n levenshouding ruilt consumentisme in

hebben opgepakt.

voor zelfbegrenzing; nutsmaximalisatie voor het besef van afhankelijkheid en zelfverrijking voor mededeelzaamheid. Alleen een fundamentele verandering van onze levensstijl zal een andere, toekomstbestendige maatschappelijke en economische ordening mogelijk maken. Een samenleving die niet langer gedomineerd wordt door de economische rationaliteit. Een maatschappij waarin welvaartsmaximalisatie vervangen wordt door welzijnsoptimalisatie. Een economische ordening waar korte-termijn-denken, met name: winstmaximalisatie voor aandeelhouders, vervangen wordt door structurele en reële waardecreatie voor de samenleving in al zijn geledingen. 44

ZICHT 2008-4

POLITIEK KL ASSIEK

Reinhold Niebuhr: een profeet uit Amerika1 Drs. S. Polinder,

Reinhold Niebuhr (1892-1971) is bekend geworden als

historicus 2

politiek denker en als theoloog. Deze bijdrage biedt een inleiding in het denken van de man die nog spreekt nadat hij gestorven is. Centraal staat daarbij hoe hij vanuit zijn christelijke visie op de mens kwam tot een christelijk-realistische benadering van de internationale politiek.

In Nederland duikt zijn naam zo af en toe weer op. Als

Press zocht Reinhold naar een mogelijkheid om verder

je in de bibliotheek boeken van hem zoekt, dien je die

te studeren. Hij vond vervolgens een plaats aan de uni-

zowel bij de afdeling theologie, sociale wetenschappen

versiteit van Yale. Ondertussen was hij benoemd tot

als letteren op te halen. Volgens de biograaf Ronald

dominee door de Duitse Evangelische Synode van

Stone moet Niebuhr vooral gezien worden als de man

Noord Amerika. Qua theologische ligging bevond dit

die zijn leerlingen onderwees in sociale ethiek en daar-

kerkverband zich tussen luthers en reformatorisch. Het

door generaties heeft beïnvloed. Het beste bewijs daar-

had vanaf de oprichting in 1840 een enorme groei

van is wel dat beide Amerikaanse

doorgemaakt. De meeste kerkdiensten werden nog

presidentskandidaten, John McCain als Barack Obama, 3

aangaven dat zij hem als hun inspiratiebron zagen.

lange tijd, tot 1925, in het Duits gehouden. Reinholds leven kreeg een vervolg in Detroit waar hij in 1916 predikant werd en hij tot 1928 zou blijven. Tij-

Leven en werken

dens deze periode werd hij indringend geconfronteerd

Reinhold Niebuhr werd in 1892 geboren in de

met het leven van de arbeiders in de auto-industrie van

Verenigde Staten. Reinholds vader was oorspronkelijk

Henry Ford. Om die reden bemoeide Reinhold zich

afkomstig uit Duitsland. De omgeving waarin

actief met het beleid van Henry Ford en streed hij voor

Reinhold opgroeide werd gekenmerkt door sociale

sociale maatregelen.4

bewogenheid en sociale actie. Na de ‘middelbare’

De afloop van de Eerste Wereldoorlog deed Reinhold

school volgde Reinhold de kerkelijke opleiding aan het

twijfelen aan het liberalisme van president Wilson. De

Elmhurst College. Deze opleiding zou later onder

conferentie van Versailles sterkte zijn overtuiging dat

leiding komen te staan van zijn broer Richard. In 1910

de diplomatie van Wilson geen succes had geboekt.

vertrok Reinhold van Elmhurst naar het Eden College

Uiteindelijk bracht dit hem ertoe zich te wenden tot

in St. Louis. Op deze school maakte hij kennis met

het pacifisme. In dezelfde periode kwam Reinhold tot

Samuel Press, die hem tot op latere leeftijd heeft

de opvatting dat er een groot verschil bestaat tussen het

beïnvloed. Vooral zijn bijbelstudies over de apostel

handelen van een groep en het handelen van

Paulus en de profeet Amos hebben veel betekend voor

individuen. De gebeurtenissen van de Eerste

Reinholds latere denken. Op aandringen van Samuel

Wereldoorlog sterkten hem in die overtuiging. Het

ZICHT 2008-4

45

‘Het morele geweten van individuen werd gesmoord door de machtsaspiraties van de natiestaten. Het egoïsme van staten is nauwelijks te overstijgen, hoewel Reinhold blijft hopen dat dit gebeurt.’ morele geweten van individuen werd gesmoord door

tiek onderwerp. Vanaf het moment dat zij elkaar

de machtsaspiraties van de natiestaten. Reinhold kwam

ontmoetten, volgde meerdere afspraken, liefde en een

tot het standpunt dat het egoïsme van staten

trouwerij. Ze hebben uiteindelijk veertig jaar samen

nauwelijks te overstijgen is, hoewel hij blijft hopen dat

geleefd. Ze kregen twee kinderen: Christopher en Elisa-

dit gebeurt. Hij wijst het idee van een wereldregering

beth. Zijn vrouw heeft veel voor hem betekend.

5

dan ook van de hand. Zijn overtuigingen heeft

Niebuhr heeft eens gezegd dat hij niet eens precies wist

Reinhold in 1932 neergeschreven in zijn boek Moral

welke standpunten nu van hem waren of van zijn

6

man and immoral society. Dit boek kan worden

vrouw.10

beschouwd als een keerpunt in Niebuhrs leven. Hij verwierp het liberale vooruitgangsgeloof en sterkte zich in

Kritiek op het Marxisme

het socialistische denken, hoewel hij tegelijkertijd kriti-

In de jaren dertig nam de kritiek van Niebuhr op het

scher werd over de wijze waarop het marxisme zich in

marxisme en de politieke uitwerking daarvan toe. Hij

7

de Sovjet Unie manifesteerde. Later heeft Reinhold

brak echter pas in 1940 met de socialistische partij.

aangegeven dat de titel beter had kunnen zijn: The not

Niebuhr nam ook afstand van het pacifisme. Volgens

so moral man in his less moral communities. Deze

hem moest er onderscheid worden gemaakt tussen

verschuiving schreef Niebuhr zelf toe aan het feit dat

kleiner en groter kwaad. Hij keerde zich tegen het

hij in de loop der tijd een steeds consistenter realisme

isolationisme in de politiek van Amerika en pleitte

8

was gaan aanhangen.

voor deelname aan de Tweede Wereldoorlog. In die tijd

Zijn publicaties leidden uiteindelijk tot een aanstelling

nam zijn denken vanuit de balance of power steeds

aan het Theologisch Seminarie in New York. Niebuhr

meer toe. Na de Tweede Wereldoorlog veranderde Nie-

doceerde verschillende vakken over het onderwerp

buhr in een fervente tegenstander van het

religie en (sociale) ethiek. Van het een kwam het ander

communisme.

en in 1930 werd hij aangesteld als hoogleraar in praktisch

Niebuhr maakte eigenlijk twee bekeringen mee in zijn

christendom. Niebuhr werkte in die tijd veel samen

leven, zoals zoveel intellectuelen in zijn tijd. In de jaren

Harry Ward, die een radicale aanhanger was van het

dertig bekeerde hij zich radicaal tot het socialisme, in

9

46

Social Gospel. Vanaf 1928 tot 1959 heeft Niebuhr

de jaren veertig en vijftig vervolgens tot een meer con-

onderwijs gegeven op het gebied van de christelijke

servatieve waardering van de Amerikaanse instellingen

ethiek.

en de Amerikaanse Ruslandpolitiek.11

Tot 1930 woonde Niebuhr nog samen met zijn moeder.

Hoewel Niebuhr zijn bekendheid als denker vooral te

Totdat hij in 1930 Ursula Keppel-Compton ontmoette.

danken heeft aan het boek Moral man and immoral

Zij was de eerste vrouwelijke onderzoeksassistent aan

society. A study in ethics and politics, is dat feitelijk niet

het seminarie, omdat zij aantoonbaar beter was dan de

zijn belangrijkste werk. Niebuhrs magnum opus is zijn

mannelijke kandidaten. Ze had theologie en geschiede-

boek The nature and destiny of man: a Christian inter-

nis gestudeerd. Op een gegeven moment werd Niebuhr

pretation. Dit boek, dat uit twee delen bestaat, is een

gevraagd of hij Ursula uitleg wilde geven over een poli-

weerslag van zijn Gifford Lectures, die hij in 1938 en ZICHT 2008-4

‘Tegenover verschillende falende wereldbeschouwingen presenteerde Niebuhr het christelijke denken als superieur alternatief, waarin een antwoord op problemen wordt geboden.’ 1940 gehouden heeft.12 De inhoud van het boek kan

wanneer de mens zijn eindige partiële ‘ik’ oneindige

niet los worden gezien van de context waarin het boek

waarde toekent. In sociaal opzicht leidt dit tot de zonde

is geschreven. De opkomst van Nazi-Duitsland bracht

van egoïsme en eigenbelang. In religieus opzicht voert

Niebuhr ertoe te stellen dat Europa niet de intellectuele

dit tot de zonde van hoogmoed en zelfverheffing; het

bronnen had om het nihilisme en het cynisme van het

als God willen zijn.

opkomende Nazisme te weerstaan. Niebuhr bood met

In Niebuhrs antropologie hangt het wezen van de

zijn boek inzicht in de waarde van het christelijke

mens nauw samen met zijn bestemming. Het één is

denken over het wezen en de bestemming van de mens.

niet te denken zonder het andere. Het wezen van de

In zekere zin kan het boek worden gezien als een

mens wordt namelijk bepaald door zijn vrijheid. Dat

apologie. Tegenover verschillende falende wereld-

betekent enerzijds dat de mens beperkt en eindig is.

beschouwingen presenteerde Niebuhr het christelijke

Anderzijds betekent het dat de mens in staat is boven

denken als superieur alternatief, waarin een antwoord

zichzelf uit te stijgen. De mens blijft dus altijd schepsel

13

op deze problemen wordt geboden. Niebuhrs boek

al transcendeert hij tot grote hoogte. Tegelijkertijd bezit

werd met waardering ontvangen. Natuurlijk was niet

de mens altijd vrijheid, al verkeert hij in de laagste

iedereen het er geheel mee eens, maar over het

aspecten van het natuurlijke leven. Deze gedachte is

algemeen werd ingezien dat het boek van Niebuhr van

fundamenteel voor al het denken van Niebuhr. Vanuit

grote betekenis was. Het heeft generaties theologiestu-

deze gedachte komt hij ook tot een duiding van het

denten beïnvloed in hun denken over het wezen van de

kwaad. Hij definieert het kwaad, de zonde als een

mens.

verkeerd gebruik van de menselijke vrijheid. Door een verkeerde voorstelling van zijn vrijheid, komt de mens

Een christelijke antropologie

tot het doen van zonde. Ten diepste wordt dit

Niebuhrs visie op het wezen en de bestemming van de

veroorzaakt door angst, die op haar beurt wordt

mens wordt primair ingegeven door de gedachte dat de

veroorzaakt door een situatie van vrijheid enerzijds en

mens door God geschapen is. De gedachte dat de mens

gebondenheid anderzijds. Uiteindelijk leidt dit tot de

geschapen is, betekent dat Niebuhr, in tegenstelling tot

opvatting dat het kwaad met de vrijheid van de mens

het moderne denken, vorm en vitaliteit bij elkaar

gegeven is. Overigens, zonder dat dit betekent dat de

houdt. Het betekent ook dat de menselijke individuali-

mens gedetermineerd is tot het doen van kwaad. De

teit overeind blijft. Volgens het christelijke geloof is de

gedachte van de oorspronkelijke zonde van de mens,

mens slechts gebonden aan de wil van God, zoals die in

zoals die wordt beschreven in Genesis drie, houdt

Christus openbaar geworden is. Omdat de mens dit

nauw verband met de gedachte van de oorspronkelijke

binnen de grenzen van zijn geschapenheid dient te ver-

gerechtigheid (justitia originalis). De mens heeft ergens

wezenlijken, gelden voor hem twee wetten: de wet van

een besef, een herinnering van het goede, waardoor hij

de liefde en de wet van de geschapenheid. Uit deze

verantwoordelijk kan worden gehouden voor het

gedachte vloeit voort dat het kwaad ontstaat wanneer

kwade.

de mens deze wetten overschrijdt. Dat laatste ontstaat

De mogelijkheid tot zelftranscendentie stelt de mens,

ZICHT 2008-4

47

‘Waar op nationaal niveau de overheidsmacht een rol speelt, geldt voor internationale betrekkingen het concept van machtsevenwicht. Een wereldgemeenschap behoort dus niet tot de mogelijkheden.’ in tegenstelling tot het dier, in staat tot reflectie op zijn

op descriptief niveau. Op dat punt kan hij zelfs de

gedrag. Het stelt hem ook verantwoordelijk voor de

vader van het realisme worden genoemd. Hij verschilt

manier waarop hij omgaat met zijn medemensen.

echter wezenlijk van het ‘mainstream’ realisme waar

Volgens Niebuhr zijn mensen onderling best in staat

het aankomt op het normatieve gehalte van het

tot wederzijdse liefde. Het wordt echter anders

realisme. In alle gevallen blijft Niebuhr streven naar de

wanneer er sprake is van groepen. Op dat moment

doorwerking van hoge ethische normen zoals

daalt het zedelijke niveau van handelen en wordt haast

gerechtigheid en liefde. Nooit zal hij zich neerleggen bij

onmogelijk om onderlinge liefde te eisen. Dit verschil

de pessimistische kijk op de werkelijkheid. De mens is

in gedrag wijt Niebuhr aan de beperking van de mens

te midden van zijn oorspronkelijke zonde geroepen tot

tot zelftranscendentie. Die neemt in groepsverband

een terugkeer naar de oorspronkelijke gerechtigheid.

zienderogen af. Waar de norm van de liefde niet meer

48

regelrecht van toepassing is, geldt de afgeleide norm

Kritiek op de klassieke en moderne

van gerechtigheid. De norm van gerechtigheid tussen

antropologie

groepen van mensen kan alleen afgedwongen worden

Niebuhrs antwoord op de klassieke en moderne antro-

door macht.

pologie is tevens een afwijzing van dit denken. Volgens

Niebuhr onderscheidt twee soorten van macht: de

hem kenmerken zowel de moderne als de klassieke

macht van de overheid en machtsevenwicht. Waar op

antropologie zich door drie misvattingen. In de eerste

nationaal niveau de overheidsmacht een rol speelt,

plaats wordt de mens gezien als rede óf vitaliteit, waar-

geldt voor internationale betrekkingen het concept van

bij men vaak vanuit een van beide de gehele werkelijk-

machtsevenwicht. Dat heeft als consequentie dat een

heid probeert te verklaren. In de tweede plaats

wereldgemeenschap niet tot de mogelijkheden

ontnemen zij de mens zijn persoonlijkheid. In de derde

behoort. De hoogst haalbare norm is gerechtigheid,

plaats onderkennen zij niet dat de mens zoveel vrijheid

afgedwongen door een evenwicht van macht.

bezit dat hij zowel natuur als rede kan doorbreken. De

Niebuhrs bijbels geïnspireerde visie op de werkelijk-

politieke uitwerking hiervan, in respectievelijk het libe-

heid, ligt aan de basis van wat hij christelijk realisme

ralisme en het marxisme en alle tussenvormen, hebben

noemt. Deze term veronderstelt dat het christelijke

dan ook een negatieve (politieke) uitwerking. Niebuhr

denken een realistische, werkelijkheidsgetrouwe visie

schikt er niet voor terug om dit te illustreren aan de

op de werkelijkheid geeft. Alleen op basis van een

hand van de opkomst van Nazi-Duitsland, het commu-

christelijke visie op de werkelijkheid, kan een

nisme van Stalin en het idealisme van president

realistische politiek worden gevoerd. Niebuhrs positie

Wilson.

als christelijke realist, onderscheidt hem op vele punten

Niebuhr heeft in zijn leven veel kritiek geleverd op tal

van het realisme als school in de internationale betrek-

van denkers en politieke stromingen. Zijn erfenis is

kingen. Om dit te illustreren is het handig een

enerzijds een gevolg van zijn voortdurende kritiek op

onderscheid te maken tussen realisme op descriptief

anderen. Tegelijkertijd moet gezegd worden dat

niveau en normatief niveau. Niebuhr deelt het realisme

Niebuhr wel degelijk een waardevol alternatief heeft ZICHT 2008-4

‘De mens bezit zoveel vrijheid dat hij zowel natuur als rede kan doorbreken.’

gepresenteerd, die de geschiedenis is ingegaan als het christelijke realisme. Op de vraag of hij hiermee de

3

beste benadering van de (politieke) werkelijkheid heeft gegeven, zou Niebuhr steevast hebben geantwoord:

4

‘you shall know by their fruits’.

Literatuurlijst • Beker, Ernst Johannes, Libertas. Een onderzoek naar de leer van de vrijheid bij Reinhold Niebuhr en bij Karl Barth (diss.) (Nijkerk 1958). • Davies, D.R., Reinhold Niebuhr een profeet uit Amerika (Amsterdam 1947)

5 6 7

8

9

• Niebuhr, Reinhold, ‘Intellectual autobiography’, in: Kegley, Charles W. en Robert W. Bretall, Reinhold Niebuhr. His religious, social and political thought (New York 1956). • Niebuhr, Reinhold, Wezen en bestemming van de mens, dl. I. (Amsterdam 1951), dl. II. (Amsterdam 1957). • Niebuhr, Reinhold, Moral man and immoral society:

10

11 12

a study of ethics and politics (New York 1960) • Niebuhr, Reinhold, Man’s nature and his communities. Essays on the dynamics and enigmas of man’s personal and social existence (New York 1965). • Nobel, Jaap Willem, De utopie van het realisme. De machtstheorie van Hans J. Morgenthau en de kritiek op het Amerikaanse beleid in de Koude Oorlog. (diss.)

13

internationale betrekkingen. Website: http://www.rug.nl/staff/s. polinder/research David Brooks, ‘Obama, gospel and verse’, New York Times (26 april 2007) en Jacob Heilbrunn, ‘A question of character’, New York Times (9 september 2007) Ronald H. Stone, Professor Reinhold Niebuhr: a mentor to the twentieth century (Louisville 1992) 30 en Reinhold Niebuhr, ‘Intellectual autobiography’ in: Charles W. Kegley en Robert W. Bretall (eds.), Reinhold Niebuhr, his religious, social and political thought (New York 1956) 5. Stone, A mentor, 48. Ibidem, 49. Nobel, Jaap Willem, De utopie van het realisme. De machtstheorie van Hans J. Morgenthau en de kritiek op het Amerikaanse beleid in de Koude Oorlog (diss.) (1985 Amsterdam) 18. Niebuhr, Reinhold, Man’s nature and his communities. Essays on the dynamics and enigmas of man’s personal and social existence (New York 1965) 22 Het Social Gospel is de naam voor een stroming die sinds 1900 in diverse protestantse kerken in Amerika de sociale betekenis van het evangelie op de voorgrond bracht. Men kan een radicaal sociale, een meer conservatieve en een meer progressieve richting onderscheiden. De Social Gospelbeweging werd, ondanks theologische kritiek van bepaalde zijden, de theologische grondslag voor de Federal Council of Churches. In: Microsoft Encarta Encyclopedie (Editie 2000). Reinhold Niebuhr, Man’s nature and his communities. Essays on the dynamics and enigmas of man’s personal and social existence (New York 1965) 28. Nobel, De utopie, 19. De Gifford Lectures zijn ingesteld op verzoek van Adam Lord Gifford in 1887. De lezingen zijn bedoeld om de kennis van God op het terrein van de natuurlijke theologie te verspreiden en te bevorderen. De lezingen worden aan de volgende universiteiten gegeven: Universiteit van Edinburgh, Universiteit van Aberdeen, Universiteit van St. Andrews, and Universiteit van Glasgow. Het mogen verzorgen van een Gifford lezing is bijna de grootse eer binnen het gebied van de menswetenschappen. Voor meer informatie: http://www.giffordlectures.org/online.asp Johannes Ernst Beker, Libertas. Een onderzoek naar de leer van de vrijheid bij Reinhold Niebuhr en bij Karl Barth (diss.) (Nijkerk 1958) 43.

(Amsterdam 1985). • Stone, Ronald H., Professor Reinhold Niebuhr: a mentor to the twentieth century (Louisville 1992).

Noten 1 2

De titel is ontleend aan het gelijknamige boek, D.R. Davies, Reinhold Niebuhr een profeet uit Amerika. (Amsterdam; 1947) De auteur is promovendus aan de faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij doet onderzoek naar de rol van religie in theorieën van de

ZICHT 2008-4

49

Confessions in the jurisdiction (2)

De SGP-jongeren deden aangifte tegen zangeres

J. Kloosterman,

Madonna wegens godslastering. Als onderdeel van

voorzitter SGP-jongeren

haar ‘Confessions Tour’ op 4 en 5 september 2006 in de Amsterdam Arena voerde Madonna een kruisingsscène op tijdens het zingen van het lied ‘Live to tell’. Zowel bij de regering als bij de rechter kregen de SGP-jongeren nul op het rekest.

De scène waarin Madonna zich, met een doornenkroon

Naast de in de aanklacht al betoogde argumenten is in

getooid, aan een kruis liet hijsen, was voor de Tweede

het klaagschrift (dit is het schriftelijke en inhoudelijke

Kamerfractie van de SGP aanleiding om vragen aan de

verweer in de artikel 12-procedure) ingestoken op de

regering te stellen. Vervolgens deden de SGP-jongeren

actualiteit. De brief van de minister en het door het

aangifte tegen Madonna. Het hof in Amsterdam heeft

Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatie-

op 27 maart jl. in de zogenaamde artikel 12 procedure

centrum (WODC) verrichtte onderzoek hebben hierin

de uitspraak gedaan dat “het uitdragen van mening op

een prominente plaats gekregen. Er is behoefte aan

artistiek niveau met gebruikmaking van christelijke

herziening van het Ezelarrest. De mogelijkheid om op

symboliek” niet strafbaar is. Ook houdt, volgens het

te treden als er ernstig afbreuk gedaan wordt aan

hof, de ‘act’ van Madonna geen beoordeling of conclu-

respect voor elkaars opvattingen is nodig en actueel.

sie over het christenen als groep. Daarmee is het beklag

Helemaal na de moorden op Pim Fortyn en Theo van

afgewezen. Ondertussen is de politieke en

Gogh. Ook is er vanuit het Europees Hof voor de Rech-

maatschappelijke actualiteit op dit punt groter dan

ten van de Mens (EHRM) aangegeven dat er een

ooit. Dit artikel is het tweede deel van een overzicht

nadrukkelijke ruimte voor begrenzing van het recht op

waarin de juridische stappen die zijn gezet worden toe-

de vrijheid van meningsuiting is ter bescherming van

gelicht en het vervolg hierop wordt aangegeven.

1

godsdienstige gevoelens. Normering en begrenzing van de vrijheid van meningsuiting worden hiermee echter

50

‘Beroep’ middels artikel 12

niet voor het eerst verdedigd. Toch is daarvoor, zelfs

In reactie op het oordeel van het Openbaar Ministerie

voor een oproep hiertoe, steeds minder ruimte en

om niet tot vervolging over te gaan, is besloten om dit

gehoor. En dat terwijl de krachten en gevoelens die

besluit aan te vechten in een zogenaamde artikel 12-

kwetsende en blasfemische bejegeningen losmaken zeer

procedure. De motivatie hiervoor was om op z’n minst

bedreigend kunnen zijn. Daarbij is het schrijnend om

een inhoudelijk onderbouwde uitspraak te krijgen.

te merken dat er weinig beweging komt als Jezus als

Deze laatst mogelijk stap is ook gezet om onze

een aangelijnde hond wordt weggezet. Worden

verantwoordelijkheid maximaal te nemen. Helaas werd

Mohammed, Allah of praktiserende homoseksuelen

ons beklag afgewezen.

echter het voorwerp van satire of belediging, dan zijn ZICHT 2008-4

‘Het uitblijven van een reactie van de kant van de overheid op krenkingen kan een gevoel van achtergesteldheid teweeg brengen dat afbreuk doet aan de intenties van het gelijkheidsbeginsel.’ er daarentegen wel (veel) diplomatieke bewegingen en

gebruikmaking van christelijke symboliek” niet

lobby’s van belangengroepen. Het actieve

strafbaar is. Zelfs niet als Madonna doelbewust

vervolgingsbeleid van het Openbaar Ministerie in deze

anderen wil kwetsen. Ook houdt de ‘act’ van Madonna

kwesties laat een schrijnend contrast zien. Het steeds

geen beoordeling of conclusie in over christenen als

meer ontbreken van een bijbels genormeerd denkkader

groep. Daarmee is het beklag afgewezen.

maakt dat deze ongelijkheid steeds schever wordt. Zowel gevoelsmatig als in de (juridische) praktijk.

Tegenstellingen Dat is een gemiste kans. De verwachtingen waren

Politieke relevantie

hooggespannen, gezien alle mooie woorden van het

In het debat om het wel of niet schrappen van artikel

kabinet. De Minister van Justitie schreef in oktober

147 Sr over smadelijke godslastering op 13 maart jl.

2007 in een brief 2 aan de Tweede Kamer het volgende:

bleek overduidelijk hoe veel politici aankijken tegen de

“Het uitblijven van een reactie van de kant van de

strafbaarstelling van smalende godslastering. Het niet

overheid op krenkingen kan een gevoel van achtergesteld-

gebruiken van dit artikel en de voorgewende

heid teweeg brengen dat afbreuk doet aan de intenties

ongelijkheid in bescherming (ten opzichte van niet-

van het gelijkheidsbeginsel (…) Het strafrecht heeft

gelovigen) waren voor een meerderheid reden genoeg

daarom zeker een rol (…) De inzet van het strafrecht

om over te gaan tot het schrappen van dit artikel.

alleen kan problemen en spanningen in de samenleving

Onbegrijpelijk gezien de hiervoor genoemde brief van

niet oplossen. Maar het levert wel een bijdrage,

de minister die op 12 oktober 2007 aan de leden van de

ondermeer doordat het duidelijke grenzen stelt en in zijn

Tweede Kamer is aangeboden over de relevantie van

toepassing zichtbaar maakt, en doordat het slachtoffers

artikel 147.

laat zien dat de overheid aan hun kant staat”.

Onze oproep aan het OM was om, zelfs als de concrete

Nu de persiflage in het optreden van Madonna niet aan

feiten in het optreden van Madonna niet tot vervolging

de criteria van het strafrecht voldoet om in aanmerking

kunnen leiden, in ieder geval tot uitdrukking te

te komen voor een rechterlijk optreden daartegen, rijst

brengen dat dit in andersoortige situaties dit wel dege-

de vraag of het überhaupt mogelijk is om bescherming

lijk het geval kan zijn. Juist gezien de maatschappelijke

via de rechterlijke macht te krijgen. De stelling van de

deining met betrekking tot het omgaan met verschillen

Minister in zijn brief dat “de strafbaarstelling van gods-

in godsdienstige overtuigingen en belevingen.

lastering in het strafrechtelijk instrumentarium een

Rechtspraak is niet statisch maar kent als het goed is de

plaats toekomt” lijkt daarmee definitief ontkracht.

dynamiek van en interactie met maatschappelijk bewe-

Minister Hirsch Ballin stelt: “De actie van het kabinet

gingen en de daarin aanwezige open zenuwen.

verloopt langs twee lijnen: (…) het bevorderen van de

Op 27 maart 2008 werd de uitspraak door het hof van

strafrechtelijke bestrijding van haatuitingen (…) Bij het

Amsterdam gedaan. Hierin werd gesteld dat “het

tweede gaat het om de intensivering van opsporing en

uitdragen van een mening op artistiek niveau met

vervolging. Het is van groot belang dat wordt opgetreden

ZICHT 2008-4

51

‘Waar de dictatuur van gelijkheidsdenken opgang maakt, verdwijnt de ruimte voor minderheden.’

tegen de bovenlaag van kwetsende uitingen. Uitingen

schending van artikel 147 blijvend aanhangig te

waarmee wordt beoogd haat te zaaien, te discrimineren

maken. De bescherming van godsdienstige gevoelens

of anderen in de samenleving ernstig te kwetsen, moeten

en het tegengaan van smalende godslastering verdienen

met kracht worden bestreden.”

maximale inzet. Helemaal omdat de eer van Gods Naam ermee gemoeid is. Hopelijk kan een breed front

Hier lijkt het voor de hand te liggen dat het kabinet een

met een lange adem een keer ten goede bewerken. Dat

duidelijke aansporing richting politie en Justitie doet

begint met het op gang brengen en houden van het

om meer werk te maken van het tegengaan van kwets-

debat en het laten horen van een helder tegengeluid.

ende acties als die van Madonna en waar mogelijk die

De kracht van dergelijke coalities hebben we hard

te bestrijden. Hoe geloofwaardig zijn deze en

nodig. Met die beweegredenen hebben we, na de

soortgelijke oproepen vanuit de politiek om met

politieke weg, de gerechtelijke weg uitgelopen. Een

respect elkaar tegemoet te treden als deze poging om

teleurstellende uitslag die wat ons betreft echter niet

zinvolle en richtinggevende jurisprudentie te verkrijgen

weer tot vele decennia van ongewenste stilte moet

op niets uitloopt? Juist in de actualiteit van vandaag

leiden rondom de handhaving en vervolging op grond

zou een krachtige stellingname vanuit de rechterlijke

van artikel 147.

macht ook in het huidige debat een breed effect kunnen hebben.

Reactie In reactie op schriftelijke vragen van de SGP-Tweede

Met de steeds verdergaande intolerantie jegens het

Kamerfractie geeft de minister als eerste aan dat de

christendom marginaliseert een meerderheid een min-

vrijheid van meningsuiting een essentiële rol vervult in

derheid door steeds minder publieke ruimte te laten en

een democratische samenleving. Daarbij tekent hij

bescherming te bieden voor haar godsdienstige

direct aan dat dit recht niet alleen bescherming biedt

overtuigingen. Juist van een elite die belijdt tolerant te

wanneer denkbeelden instemmend worden ontvangen,

zijn. Dit raakt de vitaliteit van een democratie. Waar de

maar ook wanneer zij ergernis oproepen. “Een

dictatuur van gelijkheidsdenken opgang maakt,

boodschap dan wel de wijze waarop voor een maatschap-

verdwijnt de ruimte voor minderheden. De vrijheid

pelijk thema aandacht wordt gevraagd, zoals Madonna

van meningsuiting mag niet verabsoluteerd worden.

dat kennelijk beoogde te doen voor de Aids-problematiek

Begrenzende jurisprudentie zou pure winst zijn. Dat

in Afrika, kan de mening van een bepaalde groep

was één van de belangrijkste motieven om een

behelzen, terwijl een andere groep de geuite mening of de

rechtsgang in te zetten.

wijze waarop deze wordt geopenbaard, als kwetsend ervaart”. 3

Vervolg

52

Wij roepen maatschappelijk organisaties en burgers op

Als goed onderlegd jurist erkent de minister uiteraard

om ondanks deze uitspraak met alle mogelijke midde-

ook dat er grenzen zijn aan de vrijheid van meningsui-

len hun verantwoordelijkheid te nemen en de

ting zoals die in de wet beschreven staan. Opzettelijk ZICHT 2008-4

‘Vanuit een Paars kabinet zou het initiatief tot het schrappen te verwachten zijn. Dat een coalitie met twee christelijke partijen deze gedachtegang bekrachtigt en onderschrijft, is onbegrijpelijk.’ beledigen of aanzetten tot haat en geweld mag niet.

woorden “onmiddellijk of middellijk” moet de wettekst

Helaas gaat de minister daarbij niet verder in op het

van artikel 137 de schrapping van artikel 147 compen-

beledigende karakter van Madonna’s optreden. Hij

seren. Artikel 147 verbiedt het smalend lasteren van

sluit af met de opmerking dat het aan de rechter is om

God. De wetsgeschiedenis leert ons dat de erkenning

specifieke situaties op grond van de omstandigheden te

van een levende God Zelf ten grondslag ligt aan dit

beoordelen. Tot slot wijst de minister op de toegezegde

artikel. Het smalen van God is met artikel 147 daarom

brief. Het betreft de toegezegde brief die in het kader

terecht strafbaar gesteld. Door te stellen dat artikel 147

van het Algemeen Overleg dat hij op 13 maart jongstle-

in artikel 137 te vatten is, stelt men dat het lasteren van

den met de Kamer heeft gevoerd over de uitkomsten

God valt onder het beledigen van een groep mensen

4

van het WODC-onderzoek. In deze brief zal verder

vanwege hun godsdienst. Daarmee wordt God eigenlijk

ingegaan worden op de mogelijkheden om de

gelijk gesteld aan een denkbeeld of godsdienstinvulling

strafbaarstelling van voor godsdienstige en andere

van een groep mensen. Het bestaan van God wordt

levensbeschouwelijke gevoelens grievende uitingen te

hiermee gebagatelliseerd omdat dit gelijk gesteld wordt

verbeteren.

aan alle andere vormen van godsdienst. Dat statement is in meerdere opzichten niet passend. Vanuit een Paars

Besluit

kabinet zou het initiatief tot het schrappen van artikel

Eind oktober kreeg het bestaan van artikel 147 een

147 te verwachten zijn. Dat een coalitie met twee chris-

even onverwacht als schokkend einde. In zijn laatste

telijke partijen deze gedachtegang bekrachtigt en

5

brief aan de Kamer inzake het artikel 147 heeft de

onderschrijft, is onbegrijpelijk en volstrekt

minister van Justitie het schrappen van dit artikel voor-

ongeloofwaardig.

gesteld. De coalitie en een meerderheid in de Tweede

Bescherming tegen opzettelijk beledigende uitlatingen

Kamer hebben de genoemde voorstellen van minister

is nodig en goed. In de voorgestelde uitbreiding van

Hirsch Ballin inmiddels geaccordeerd. Naast het

artikel 137 is het lasteren van God zoals door artikel

schrappen van artikel 147 stelt de minister van Justitie

147 werd beschermd niet per definitie langer strafbaar

voor artikel 137 uit te breiden. In een eerder uitgelekte

omdat dit niet in alle gevallen onder artikel 137 hoeft

6

brief leek Hirsch Ballin nog op de lijn van zijn

te vallen. De beoogde ‘compensatie’ is daarmee

voorganger Donner te zitten. Blijkens deze brief achtte

allerminst gegarandeerd. Tekenend in de voorgestelde

de minister ingrijpen van de overheid nog gerechtvaar-

wijzigingen van minister Hirsch Ballin is ook dat het

digd ‘in geval de belediging naar alle waarschijnlijkheid

woord godslastering, waarin ligt opgesloten dat er een

ernstige gevolgen zal hebben voor de openbare orde’.

God is, niet meer in de wet voorkomt. Velen beschouw-

Ook zou het mogelijk moeten worden het belasteren

den artikel 147 als symbolische wetgeving. Het is echter

van ‘heilige boeken of andere kernwaarden’ aan te

symbolisch om dit ‘symbolische’ wetsartikel te schrappen.

pakken. Daar is nu over gezwegen.

Dit kabinet zou een hoedster moeten zijn van onze

Artikel 137 biedt bescherming aan groepen wegens

nationale, christelijke wortels en de belijdenis dat God

onder andere godsdienst. Met de uitbreiding van de

bestaat. Het schappen van artikel 147 staat symbool voor

ZICHT 2008-4

53

‘Het omgaan van de seculiere meerderheid met artikel 147 is tekenend voor de doorwerking van de revolutie uit het jaar 1968 en de daaruit gegroeide gelijkheidsideologie.’ het ontbreken van religieuze en ethische daadkracht

God is, Die leeft en regeert, omhoog te houden. Juist

vanuit een christelijk gestempelde traditie.

als de eer van Zijn heilige Naam in het geding is.

Het omgaan van de seculiere meerderheid met artikel

Noten

147 is tekenend voor de doorwerking van de revolutie uit het jaar 1968 en de daaruit gegroeide gelijkheidsideologie. De belijdenis dat alle godsdiensten gelijk en gelijkwaardig zijn en vooral in de private sfeer gehouden moeten worden, heeft het overgrote deel van onze volksvertegenwoordigers, burgers en rechtelijk macht geïnfecteerd. Daarom is het blijvend nodig om de banier van het Evangelie en de belijdenis dat er één

1 Voor het eerste deel van dit overzicht, zie: Zicht jaargang 34 (2008) nr 2. pp. 63-66. 2 Brief van de Minister van Justitie, TK, 2007-2008, 31 200 VI, nr. 8, Den Haag, 12 oktober 2007. 3 Zie het antwoord van de minister van Justitie op vragen van de leden en Van der Ham en Van der Laan, Aanhangsel Handelingen II 2006/07, nr. 229. 4 Kamerstukken II 2007/08, 31 200 VI, nr. 8. 5 Brief van de Minister van Justitie, kenmerk 5571325/08/6, Den Haag, 31 oktober 2008. 6 Brief van de Minister van Justitie, kenmerk 5541580/08/6, Den Haag, uitgelekt op 29 april 2008.

Nieuwe Tiendweg 16 2923 AE Krimpen aan den IJssel Telefoon 0180-599830 Telefax 0180-599831 E-mail [email protected]

54

ZICHT 2008-4

BOEKENSC HAP

Een goed boek over de Koude Oorlog

J.M. ten Hove

Eindelijk weer eens een kwalitatief goed boek over de Koude Oorlog dat afrekent met typische clichés over

n.a.v. Internationale machts-

dit beladen tijdperk, zoals: het communisme en het

verhoudingen na 1945

kapitalisme stammen beiden uit de Verlichting of de

door Ruud Hoff, uitgeverij

Koude Oorlog was een periode waarin Rusland op

Boom (Amsterdam 2008)

gelijk militair, economisch en maatschappelijk niveau

311 pagina’s; prijs €37,50.

functioneerde als de Verenigde Staten van Amerika.

Ruud Hoff, docent geschiedenis en

de twintigste eeuw, het gouden tijdperk tussen 1989 en

buitenlandse politiek aan de Hoge-

2001. Ook hier aangename verrassingen. In een hoofd-

school Utrecht en tevens als gastdocent

stuk over de hegemonie van de VS is bijvoorbeeld ook

verbonden aan het prestigieuze

een paragraaf opgenomen over de binnenlandse

Clingendael, weet de lijn helder te

politiek van Clinton. Ook staat de schrijver stil bij de

houden en een consistente historio-

ontwikkelingen in de Kaukasus na 1990, waar allerlei

grafie over te brengen. Terecht start zijn proloog met

interne verdeeldheid de machtspolitiek van Rusland

twee gebeurtenissen die de Koude Oorlog gevormd

aantast, zodat het Gemenebest van Onafhankelijke

hebben, namelijk “de machtsbalans van de oude wereld”,

Staten in 1991 desintegreert. Zowel de uitbreiding van

dat is het oude Europa dat haar gezicht grotendeels

de Europese Unie als het conflict tussen Israël en de

verloor in de Eerste Wereldoorlog en na de Tweede

Palestijnen worden in kaart gebracht.

Wereldoorlog mondiaal definitief was uitgespeeld. Ten

Het hoofdstuk dat handelt over de recente geschiedenis

tweede noemt hij een ander belangrijke gebeurtenis,

na 2001 laat zien dat Hoff met achtergrondkennis dit

München 1938, waarbij Engeland en Frankrijk met een

boek geschreven heeft. Hij laat zich, in weerwil van vele

laffe appeasementpolitiek Duitsland carte blanche gaven

andere auteurs, niet verleiden tot politieke uitspraken

om Europa opnieuw in een Wereldoorlog te storten.

over de rol van de VS in de wereld, of de aanval van het

Vervolgens behandelt de auteur de geschiedenis van de

Westen op de radicale islam.

Koude Oorlog. In drie subdelen staat hij stil bij het

In een slothoofdstuk schetst Hoff nog eens de ontwikke-

ontstaan van de Koude Oorlog(1945-1963), de periode

lingen van allerlei machtsverhoudingen op internatio-

die volgde van ontspanning (1963-1980) en het einde

naal vlak, waarbij hij de ontwikkeling van de Europese

van de Koude Oorlog (1980-1990). De kracht van deze

Unie, Rusland, de Balkan, China en India, de Derde

delen ligt in het feit dat de Koude Oorlog niet geredu-

Wereld en Latijns-Amerika in perspectief plaats van de

ceerd wordt tot ontwikkelingen in Oost-Europa. Hoff

huidige machtsverhoudingen. De epiloog vormt een

geeft ook aandacht aan mensenrechten en mondiale

korte samenvatting van het boek, aangevuld met de rol

diplomatie, zoals de opening naar China.

van globalisering op het statenstelsel, de invloed van

Deel vier van het boek behandeld de fin de siècle van

organisaties en de invloed van de opkomst van internet.

ZICHT 2008-4

55

Bunt Management B.V. Uw partner in managementvraagstukken

Wat is de toegevoegde waarde van Bunt Management? Bunt Management B.V. is een onafhankelijk organisatieadviesbureau. Wij ondersteunen organisaties en personen door middel van interim management, managementdevelopment en specifieke bedrijfstrainingen. Wij geven voornamelijk management-, verkoop- en communicatietrainingen. Naast deze trainingen verzorgen wij ook personal coaching. Loopt u (tijdelijk) vast in uw werkzaamheden of bent u uit onbalans (werk/privé), dan zorgt Bunt Management voor persoonlijke begeleiding.

Kijk voor ons totale aanbod op www.buntmanagement.nl.

Uw partner in managementvraagstukken

Bunt Management B.V. - Kastanjelaan 7 - 4043 ML Opheusden - T 0488-441473 - E [email protected]

56

ZICHT 2008-4

BOEKENSC HAP

Van geschiedenis kun je veel leren

Dr. K. van der Zwaag, lid van de redactie van Zicht

Twee historische boeken met relevantie voor de actualiteit. Groen van Prinsterer schreef dat de waarheid van een beginsel ook blijkt in het rekbare der toepassing. De CHU bracht dat in praktijk. Zij was geen strak geleide massapartij maar een vereniging van mensen met een gezamenlijke overtuiging. Wellicht ligt daar een uitweg uit impasses en blokkades in denken en doen van hedendaagse politieke partijen.

W.G.F. van Vliet, Groen van Prinsterers

Van Vliets studie biedt een uitvoerige beschrijving van

historische benadering van de politiek;

de verhouding van Groen tot de historische (rechts)-

uitgeverij Verloren, Hilversum, 2008;

school, waarbij interessante beschouwingen gewijd zijn

444 blz.; prijs € 39 euro.

aan belangwekkende figuren als Stahl, Von Haller, Guizot, Burke. Uit het boek blijkt dat Groen wars was

Is er bij Groen van Prinsterer sprake

van contrarevolutionair denken dat terugverlangt naar

van een tactische aanvaarding van de neutrale staat? W.

de tijden van weleer. Groen kende zeker die heimwee

G. F. van Vliet beaamt in zijn proefschrift over Groen

naar de periode vóór 1789. Zo herleefde na de Belgische

van Prinsterer deze vraag en stelt dat Groen vooral

afscheiding van 1830 zijn ideaal van Nederland als een

vanwege diens historisch denken tot een dergelijke aan-

protestantse natie en pleitte hij weer voor een

vaarding is gekomen. Wie historisch denkt, accepteert

protestants-christelijke staat. Maar de nuchterheid van

een historische situatie als noodgedwongen en

de politicus kreeg toch de overhand. Ondanks zijn

probeert daar creatief op in te spelen.

droom van een protestants-christelijke natie, brak hij

Van Vliet richt zich vooral op de historische aspecten

een lans voor de eigen rechten van de rooms-

van het gedachtegoed van Groen. Diens gerichtheid op

katholieken en erkende hij de mogelijkheid van een

de politiek is volgens hem nog nooit echt historisch

bondgenootschap met hen in de strijd tegen de revo-

onderzocht. Hij laat zien dat het denken van Groen

lutiegeest.

getypeerd wordt door twee aspecten: het historisch

Volgens Groen heeft de geschiedenis een openbarings-

beginsel en de religieuze geschiedbeschouwing. Het

karakter. De Franse Revolutie, met haar befaamde leer-

historisch beginsel benadrukt het eigene, individuele

stellingen van volkssoevereiniteit en het contrat social,

karakter van een land, de wenselijkheid van geleidelijke

zag Groen blijvend als een voortdurende, structurele

hervormingen van staat en maatschappij en het respect

bedreiging voor alle gezag en alle historisch gegroeide

voor historisch verkregen rechten. De religieuze geschied-

instellingen. Van Vliet uit voorzichtige kritiek op

beschouwing poogt de leiding van God in de gang van

Groens visie op de geschiedenis. In het aanwijzen van

de geschiedenis in kaart te brengen; in het geval van

Gods leidingen suggereerde volgens Van Vliet de staats-

Groen: aandacht voor de relatie tussen geloof en zegen.

man iets van Gods strategie of soms zelfs van Gods

ZICHT 2008-4

57

‘Groen was bedacht op geleidelijke hervormingen met inachtneming van de historische wortels.’

psychologie. Een vooropstellen van de goddelijke voor-

positief. “De waarheid van een beginsel blijkt ook in

zienigheid in het analyseren van de geschiedenis lijkt

het rekbare der toepassing”, schrijft hij. Ik denk dat op

de schrijver geen goede zaak, met name niet op het

dit punt de actualiteit van Groen het meest blijkt. Ik

punt van het schematisch aanwijzen van beloften en

verwijs naar de recente discussie over het al dan niet

vermaningen, zegen en verval. Maar het ‘magistrale’ in

aanvaarden van de onpartijdige staat naar aanleiding

Groens geschiedbeschouwing is, aldus Van Vliet, dat hij

van de SGP-jubileumbundel. Tactische aanvaarding en

als weinigen van zijn tijd de relatie trachtte te

principiële bezwaren hoeven elkaar niet uit te sluiten.

doorgronden tussen het verlaten van God en het verval

Groen kan hierin een uitnemende gids zijn.

dat een natie dan over zichzelf kan oproepen. Interessant blijft Groens visie op de verhouding tussen kerk en staat. Volgens Groen was er pas zegen in de

Marcel ten Hooven en Ron de

geschiedenis te verwachten als er een positieve relatie

Jong, Geschiedenis van de Christe-

tussen kerk en staat was. De aanvankelijke strijd voor

lijk-Historische Unie, 1908-1980;

een (formeel) protestantse staat ruilde hij in door een

uitgeverij Boom, Amsterdam,

strijd voor de christelijke instituties via mobilisering

2008; 369, prijs € 29,50.

van christenen. Maar ook dan handhaafde hij het

58

ideaal dat de overheid het christelijk karakter van het

Er zullen niet veel lezers meer zijn

Nederlandse volk duidelijk zou erkennen, zij het niet

die goed op de hoogte zijn van de voormalige Christe-

zonder erkenning van de historische rechten van niet-

lijk-Historische Unie, die in 1980 opging in het CDA.

protestanten, zoals rooms-katholieken en joden.

Twee schrijvers publiceerden een lezenswaardig boek

Het boeiende van Groen is, dat hij op vele punten het

over een interessante partij. De CHU toonde in

evenwicht bewaart. Hij was er aan gewend dat de een

sommige opzichten verwantschap met de SGP. Het

hem te liberaal en de ander hem te conservatief vond,

ging haar om de macht van het beginsel, of in eigen

zo zegt hij van zichzelf. Groen is vaak veranderd, zoals

woorden: niet om de majoriteit (de meerderheid van

blijkt in de schoolkwestie en zijn visie op de

kiezers) maar om de autoriteit (gezag van het Woord

verhouding tussen kerk en staat. De oorzaak ligt

van God). Het recht van God is ook het recht van de

volgens Van Vliet opnieuw in het historisch beginsel,

waarheid en niet het recht van de meerderheid, stelde

dat immers steeds uit wil gaan van hervorming op

Ph. J. Hoedemaker (1839-1910), een van de intellectu-

grond van de historische situatie, zoals die op een

ele inspirators van de CHU. De CHU was theocratisch

bepaald moment is geworden. Groen was bedacht op

gericht, mede vanwege haar blik op de gehele natie. Het

geleidelijke hervormingen met inachtneming van de

verschil met de SGP was dat CHU vooral een partij was

historische wortels. Hij sloot twee posities uit: een reac-

van Nederlands-hervormden terwijl de SGP haar

tionaire terugval naar vroegere tijden en het scheppen

aanhang voor een belangrijk deel ook recruteerde uit

van een volledig radicaal nieuwe situatie. De ruimte

afgescheiden kring. Bovendien onderging de CHU de

daartussen was groot en die rekbaarheid achtte Groen

invloed van de Doorbraak en de theologie van Karl Barth. ZICHT 2008-4

G.C. van Niftrik: ‘Ik denk zéér absoluut over Gods openbaring, wil en wet. Maar ik denk niet absoluut over hetgeen mensen daaruit afleiden.’

De CHU was een partij die niet gericht was op politieke

met ex-politici en historici zoals Willem Aantjes, Wim

machtsvorming, de vorming van een ideologisch

Deetman, Andreas Kinneging, George Harinck en vele

bolwerk of een eigen zuil, zoals destijds de sociaal-

anderen. De tragiek van de CHU in haar nadagen was

democraten, gereformeerden en rooms-katholieken.

volgens de schrijvers samengebald in het ene moment

Zij was een unie, geen partij. De schrijvers kenmerken

op die dag in de verkiezingscampagne van 1971 toen

de CHU als het ideaaltype van een notabelenpartij, het

Wttewaall van Stoetwegen zich in Amsterdam tussen

spiegelbeeld van een massapartij. Deze laatste kent een

de hippies op de Dam begaf. Het was volgens de schrij-

actief partijkader dat propaganda maakt en de leden

vers een wanhopige poging van de CHU om grip te

van de partij bindt. De CHU had echter iets aristo-

krijgen op de tijdgeest. Een even onzalige actie was vol-

cratisch. Zij was een partij van bestuurders, regenten,

gens hen de verkiezingsaffiche waarop lijstrekker

die politiek eigenlijk als een weinig verheffend vak

Berend-Jan Udink poseerde met een langharige pruik

beschouwden, zo stellen de inleiders. Bestuur verenigt,

op. “Beiden verbeeldden ze de verwarring van de oude

politiek verdeelt, vond men in de CHU. Kenmerkend

politieke elites.” De ontkerkelijking sloeg in de jaren

was het dualisme, de gescheiden verantwoordelijk-

zestig en zeventig toe, partijen op confessionele grond-

heden van parlement en regering: Het overheidsgezag

slag leken ten dode opgeschreven. De macht van de

was van God afkomstig en daarom paste het parlement

overheid verminderde ten gunste van de volksvertegen-

bescheidenheid. Het ging immers niet om macht en

woordiging wat het oude dualisme binnen de CHU

invloed. Opvallend was ook de ruimte voor afwijkende

relativeerde.

standpunten binnen de partij. Hoofdbestuurslid en

Het grote ideaal waarvoor de CHU in 1908 werd opge-

theoloog G. C. van Niftrik (1902-1972) zei eens: “Ik

richt, namelijk de kerstening van het Nederlandse volk,

denk zéér absoluut over Gods openbaring, wil en wet.

leek bij haar opheffing in 1980 verder achter de

Maar ik denk niet absoluut over hetgeen mensen daar-

horizon dan ooit, wat de grote tragiek van de CHU

uit afleiden.”

was, zeggen de schrijvers. Het leek wel of het elan te

De fractie nam als zodanig zelden een standpunt in.

weinig was om nog een ideologische heroriëntatie op

Dat was tegelijkertijd ook haar zwakte en haar

gang te brengen. De schrijvers zien de actualiteit van de

vaagheid. Langzamerhand kalfde haar redelijk stabiele

CHU in de partij als model van verzoening en harmo-

vaste aanhang af. Het boek heeft verschillende inter-

nie in een pluriforme samenleving.

views opgenomen waarin ingegaan wordt op het

De schrijvers hebben deze boeiende partij middels hun

kenmerkende van de CHU. CDA-politicus Arie Oost-

helder geschreven studie aan de vergetelheid hebben

lander zegt dat de bestuurlijke inslag van de Unie debet

ontrukt. Het boek heeft tegelijkertijd ook iets tragisch.

was aan haar gebrek aan politieke strijdvaardigheid.

Een partij met een eigen kleur verdween haast

Maar al had de CHU een losse structuur, ze was ook

geruisloos van het politieke toneel. Het leert ons dat

weer geen los zand omdat ze haar samenhang vond in

een partij zonder een duidelijk uitgewerkt beginsel, wat

haar hervormde identiteit.

bij de CHU het geval was, gedoemd is of te verdwijnen

Boeiend is dat het boek opgebouwd is uit interviews

of op te gaan in een groter geheel.

ZICHT 2008-4

59

Bentinckstraat 23 3861 KV Nijkerk Postbus 212 3860 AE Nijkerk Tel. (033) 245 83 75 Fax (033) 246 26 49 E-mail [email protected]

Torendruk maakt in opdracht van u creatieve producties. De drukkerij – met z’n draaiende persen, stapels papier en typische inktgeur – vormt het kloppend hart van ons bedrijf. Daaromheen doen we alles wat ons product tot een totaaloplossing maakt. Vormgeving, opmaak, prepress, lithografie, printen, lamineren, vernissen, rillen, vouwen, stansen, pregen, binden, inpakken, verzenden. Kortom: van A tot Z. Dat vraagt om hightech machines en een gestroomlijnde organisatie. We benutten de mogelijkheden van het digitale tijdperk, zònder uit het oog te verliezen waar het om draait: persoonlijke betrokkenheid, aandacht, vakbekwaamheid en inzet. Aan ons de taak om te bewijzen dat we ons dáárin onderscheiden. Neemt u gerust de proef op de som.

MEDEDELING voor de abonnees van Zicht Sinds 1997 is de prijs van een abonnement op het kwartaalblad Zicht ongewijzigd gebleven. Graag houden we de prijs zo laag mogelijk. Het laatste jaar blijkt dat de kosten de opbrengsten van de abonnementen te boven gaan. Vandaar dat de abonnementsprijs voor een jaarabonnement op het blad Zicht met ingang van 1 januari 2009 wordt verhoogd naar €21,50. Voor een studentenabonnement gaat het tarief €12,50 per jaar bedragen. Bij voorbaat dank voor uw begrip voor deze noodzakelijke aanpassingen. Voor Guido-donateurs en studenten-donateurs heeft het voorgaande geen consequenties. De minimumdonatie blijft ongewijzigd: €50 respectievelijk €25 per jaar.

60

ZICHT 2008-4