EPILEPSIESYNDROMEN IN DE KINDERLEEFTIJD: INVLOED OP HET COGNITIEF FUNCTIONEREN

FACULTEIT GENEESKUNDE EN GEZONDHEIDSWETENSCHAPPEN

Academiejaar 2013 - 2014

EPILEPSIESYNDROMEN IN DE KINDERLEEFTIJD: INVLOED OP HET COGNITIEF FUNCTIONEREN

Annelien MALFAIT

Promotor: Dr. Marijke Miatton

Scriptie voorgedragen in de 2de Master in het kader van de opleiding

MASTER OF MEDICINE IN DE GENEESKUNDE

FACULTEIT GENEESKUNDE EN GEZONDHEIDSWETENSCHAPPEN

Academiejaar 2013 - 2014

EPILEPSIESYNDROMEN IN DE KINDERLEEFTIJD: INVLOED OP HET COGNITIEF FUNCTIONEREN

Annelien MALFAIT

Promotor: Dr. Marijke Miatton

Scriptie voorgedragen in de 2de Master in het kader van de opleiding

MASTER OF MEDICINE IN DE GENEESKUNDE

“De auteur en de promotor geven de toelating dit afstudeerwerk voor consultatie beschikbaar te stellen en delen ervan te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting uitdrukkelijk de bron te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit dit afstudeerwerk.”

Datum

(handtekening)

Naam (student)

(promotor)

VOORWOORD Ook deze masterproef zou niet volledig zijn zonder een dankwoord.

In de eerste plaats wil ik heel graag dr. Marijke Miatton bedanken voor haar hulp bij het schrijven van deze masterproef. Niet alleen voor haar waardevolle feedback en ondersteuning, maar ook voor het bieden van de mogelijkheid om, naast mijn literatuuronderzoek, kennis te maken met een stukje van de praktijk en natuurlijk ook voor haar enthousiasme waarmee ze mij telkens ontving en hielp. Beste mevrouw, Dank u wel!

Daarnaast wil ik ook graag Dr. H. Verhelst bedanken. Ook dankzij haar bleef epilepsie geen abstract begrip, maar kon ik even kennis maken met epilepsie in het dagelijkse leven door consultaties bij te wonen op de afdeling kinderneurologie. Beste dokter, Dank u wel!

Graag wil ik ook mijn familie bedanken. In de eerste plaats mijn mama voor het zorgvuldig herlezen van mijn masterproef, maar ook mijn papa voor zijn bezorgdheid en mijn lieve zus Severien en kleine broer Sebastiaan, voor hun warme knuffels. Natuurlijk wil ik hen ook heel graag bedanken voor hun onvoorwaardelijke steun en hulp, niet alleen bij het schrijven van mijn masterproef, maar gedurende mijn volledige opleiding en bij alles wat ik doe! Lieve mama en papa, fantastische zus en allercoolste broer, Dank jullie wel!

Als laatste wil ik ook mijn lieve vrienden en vriendinnen bedanken voor hun vriendschap, steun en de onvergetelijke prachtmomentjes de afgelopen jaren! Lieverds, jullie zijn niet te schatten! Dank jullie wel!

INHOUDSTAFEL VOORWOORD ........................................................................................................................... ABSTRACT ..............................................................................................................................1 INLEIDING ...............................................................................................................................2 1.1

Definitie ...................................................................................................................2

1.2

Epidemiologie ..........................................................................................................2

1.3

Etiologie ...................................................................................................................2

1.4

Diagnose ..................................................................................................................3

1.5

Classificatie verschijningsvormen.............................................................................4

1.5.1

Partiële aanvallen ..............................................................................................4

1.5.2

Gegeneraliseerde aanvallen ...............................................................................4

1.6

Epilepsiesyndromen in de kindertijd .........................................................................5

1.6.1

Neonatale periode..............................................................................................5

1.6.2

Infantiele periode (jonger dan 1 jaar) .................................................................6

1.6.3

Kindertijd (tussen 1 en 12 jaar) ..........................................................................7

1.6.4

Adolescentie (tussen 12 en 18 jaar)..................................................................10

1.6.5

Variabele leeftijd bij het ontstaan .................................................................... 10

1.7

Therapie ................................................................................................................. 10

1.7.1

Medicatie ........................................................................................................10

1.7.2

Chirurgie .........................................................................................................11

1.7.3

Neurostimulatie ............................................................................................... 12

1.7.4

Ketogeen dieet................................................................................................. 12

1.8

Het leven met epilepsie........................................................................................... 13

METHODOLOGIE .................................................................................................................... 14 RESULTATEN ......................................................................................................................... 16 2

Intelligentie ................................................................................................................... 16 2.1

Intelligentie meten ..................................................................................................16

2.2

Intelligentie bij kinderen met epilepsie ...................................................................16

2.2.1

Beïnvloedende factoren ................................................................................... 17

2.2.2

Ontstaansleeftijd .............................................................................................. 17

2.2.3

Duur van de epilepsie ...................................................................................... 17

2.2.4

Aanvalsfrequentie............................................................................................ 18

2.2.5

Medicatiegebruik............................................................................................. 18

2.2.6

Erfelijke factor ................................................................................................ 20

2.2.7

Familiale factoren............................................................................................ 20

2.2.8 3

Aandacht ....................................................................................................................... 21 3.1

Aandacht meten ......................................................................................................21

3.2

Aandacht bij kinderen met epilepsie .......................................................................21

3.2.1 3.3

4

6


Attention Deficit Hyperactivity Disorder bij kinderen met epilepsie ....................... 22

3.3.1

Definitie ..........................................................................................................22

3.3.2

Gezonde populatie versus populatie met epilepsie ........................................... 23

3.3.3


3.3.4

Gevolgen van ADHD ...................................................................................... 24

3.3.5

Wat vinden de ouders en de leerkrachten? ....................................................... 25

Het geheugen................................................................................................................. 26 4.1

Het geheugen meten ............................................................................................... 26

4.2

Het werkgeheugen bij kinderen met epilepsie ......................................................... 27

4.2.1


4.2.2

Verband werkgeheugen - alledaags geheugen .................................................. 31

4.3 5

Veranderingen doorheen de tijd .......................................................................20

Lange termijn geheugen bij kinderen met epilepsie ................................................. 32

Taalfunctie .................................................................................................................... 32 5.1

Taalfunctie testen ...................................................................................................33

5.2

Taalfunctie bij kinderen met epilepsie .................................................................... 33

5.2.1

Kennis ............................................................................................................. 33

5.2.2

Vaardigheden ..................................................................................................34

5.2.3

Visuele en auditieve aandacht en geheugen ..................................................... 36

5.2.4


Epilepsiesyndromen en hun cognitief functioneren ........................................................ 39 6.1

Neonatale periode ...................................................................................................39

6.1.1

Goedaardige neonatale aanvallen .....................................................................39

6.1.2

Myoclonische encefalopathie en Ohtahara syndroom.......................................40

6.2

Infantiele periode.................................................................................................... 40

6.2.1

Syndroom van West ........................................................................................ 40

6.2.2

Koortsaanvallen .............................................................................................. 41

6.2.3

Syndroom van Dravet ...................................................................................... 42

6.2.4

Epilepsie met migrerende partiële aanvallen .................................................... 42

6.2.5

Myoclonische status in niet-progressieve encefalopathie ................................. 42

6.2.6

Goedaardige infantiele epilepsie ......................................................................42

6.3

Kindertijd ............................................................................................................... 42

6.3.1

Benigne occipitale epilepsie ............................................................................ 42

6.3.2

Absence epilepsie ............................................................................................ 43

6.3.3

Lennox-Gastaut Syndroom .............................................................................. 43

6.3.4

Landau-Kleffner Syndroom ............................................................................. 43

6.3.5

Epileptische encefalopathie met continue spike-and-wave gedurende de slaap . 44

6.3.6

Benigne epilepsie met centrotemporale piekgolven..........................................45

6.3.7

Autosomale dominante nachtelijke frontale kwab epilepsie ............................. 45

6.3.8

Epilepsie met myoclonische atone (astatische) aanvallen ................................. 45

6.3.9

Rasmussen encefalitis ...................................................................................... 46

DISCUSSIE ............................................................................................................................. 47 REFERENTIES ........................................................................................................................ 49

ABSTRACT Epilepsie is een langdurige, neurologische aandoening veroorzaakt door een abnormale hersenfunctie. Er kunnen verschillende factoren aan de basis liggen. De aandoening heeft een belangrijke impact op het leven van de patiënten, ook op cognitief niveau. Dit laatste aspect wordt in deze masterproef verder toegelicht. We beschrijven het intelligentieniveau, het aandachtsfunctioneren, de geheugencapaciteit en de taalfuncties en bespreken telkens de belangrijkste beïnvloedende factoren. Kinderen met epilepsie hebben vaak een intelligentieniveau binnen de normale range, maar toch significant lager dan dat van de controlepopulatie. Beïnvloedende factoren zijn de etiologie, de ontstaansleeftijd, de duur, de aanvalsfrequentie, het aantal anti-epileptica en natuurlijk ook omgevingsfactoren. Ook de aandachtscapaciteit ligt bij veel kinderen met epilepsie lager dan deze bij normaal ontwikkelende kinderen. De meningen van ouders en leerkrachten hierover zijn verdeeld en worden belicht in deze masterproef. Symptomen van ADHD worden ook significant vaker gerapporteerd bij kinderen met epilepsie, we gaan dan ook dieper in op de beïnvloedende factoren. Wanneer we de geheugencapaciteit bekijken zien we dat ook op dit aspect kinderen met epilepsie meer moeilijkheden vertonen, zowel voor het korte- als het langetermijngeheugen. De taalfunctie tenslotte vertoont ook meer beperkingen dan deze van gezond ontwikkelende kinderen. Er wordt een verschil gezien in moeilijkheden tussen kinderen met recent ontstane en chronische epilepsie. Wanneer we de leeftijdsgebonden epilepsiesyndromen apart bekijken, zien we dat de goedaardige neonatale en infantiele aanvallen, de koortsaanvallen, de benigne occipitale epilepsie, de autosomaal dominante nachtelijke frontale kwab epilepsie en de epilepsie met centrotemporale piekgolven evenals de absence aanvallen, de cognitieve ontwikkeling doorgaans niet of slechts in beperkte mate negatief beïnvloeden. De kinderen die lijden aan epilepsie met migrerende partiële aanvallen en myoclonische atone aanvallen vertonen vaak wel ontwikkelingsmoeilijkheden evenals de kinderen met het syndroom van Ohtahara, West, Dravet, Lennox-Gastaut en Landau-Kleffner. Ook de myoclonische encefalopathie, de epileptische encefalopathie met continue spike-and-wave gedurende de slaap en de myoclonische status in een niet progressieve encefalopathie zijn aandoeningen die cognitieve problemen met zich meebrengen. Gezien de belangrijke impact van cognitieve problemen op het dagelijkse leven van de patiënten, is blijvend onderzoek noodzakelijk. Niet alleen om de moeilijkheden zo vroeg mogelijk op te sporen, maar ook om ze zo goed mogelijk te kunnen opvangen.

Annelien Malfait

Epilepsiesyndromen in de kinderleeftijd

p.1

INLEIDING 1.1

Definitie

Epilepsie is een langdurige, neurologische aandoening geassocieerd met een abnormale hersenfunctie. De aandoening wordt gekenmerkt door het meermaals voorkomen van epileptische aanvallen en de gevolgen hiervan op neurobiologisch, psychologisch, cognitief en sociaal vlak. De aanvallen zijn eerder onvoorspelbaar en omvatten een plots verminderd of verlies van het bewustzijn, eventueel samengaand met spierkrampen. Ze zijn van voorbijgaande aard en worden veroorzaakt door herhaalde, ongecontroleerde activatie van groepen neuronen in de hersenschors (1-4) 1.2

Epidemiologie

Wereldwijd wordt geschat dat ongeveer 0.7%-0.8% van de bevolking te kampen heeft met epilepsie. Voor Europa maakt men een schatting op 0.5% (1, 5). In België leven tussen de 60 000 en 100 000 patiënten met epilepsie (1). Jaarlijks wordt bij ongeveer 0.3-0.7 per 1000 mensen de diagnose gesteld (4, 5). Deze neurologische ziekte kan zowel aangeboren zijn als op latere leeftijd ontstaan. De incidentie vertoont een piek gedurende het eerste levensjaar van het kind, maar kent na de eerste verjaardag een sterke daling. Rond de adolescentie vindt ook zo’n daling plaats. Na de leeftijd van 60 jaar, neemt de kans om epilepsie te ontwikkelen opnieuw toe (1, 3-5). 1.3

Etiologie

De oorzaak van de hersendisfunctie die aan de basis van epilepsie ligt, is verschillend en wordt slechts bij één derde van de patiënten teruggevonden (3). We kunnen de etiologie in drie groepen onderbrengen: de idiopathische, de symptomatische en de cryptogene epilepsieën. Aan de basis van de idiopathische vorm liggen vooral genetische factoren, bij de symptomatische epilepsie is dat eerder hersenbeschadiging. Bij cryptogene epilepsie denkt men aan neurologische oorzaken, al is de oorzaak vaak onbekend. Sinds 2010 zijn deze termen vervangen door respectievelijk genetisch, structureel metabolisch en onbekend (6) Hersenbeschadiging kan het gevolg zijn van o.a. perinataal trauma, cerebrovasculair accident, hersenvliesontsteking, degeneratieve hersenaandoening, intoxicatie, tumoren, infectie van het centrale zenuwstelsel… (1, 3, 5, 7). In ontwikkelingslanden vormen endemische infecties zoals malaria en neurocysterose, de grootste risicofactoren. In geïndustrialiseerde landen zijn de cerebrovasculaire ziekten de grootste boosdoener (4, 5). Ook aandoeningen met skeletale of faciale afwijkingen, stoornissen in het bindweefsel, de huid of het zenuwweefsel kunnen

Annelien Malfait


p.2

een oorzaak zijn. Bij tubereuze sclerose zijn het hamartomen die in de hersenen de oorzaak van epilepsie vormen. Neurofibromatose behoort ook tot deze categorie (4). Neurodegeneratieve aandoeningen (4, 5), multiple sclerose, ADHD en depressie vertonen ook een hoger risico op epilepsie (4), al draagt bij de laatste twee waarschijnlijk ook de medicatie een deel van de verantwoordelijkheid. Alcohol en drugs zouden ook gepaard gaan met een verhoogd risico, al zouden sommige drugs ook bescherming bieden (4). Stoornissen in het suiker- en/of lipidenmetabolisme kunnen myoclonische aanvallen veroorzaken. Ook aandoeningen met betrekking tot het ureummetabolisme, mitochondriale stoornissen, peroxisomale stoornissen, maar ook lysosomale aandoeningen, enzymstoornissen en een pyridoxine deficiëntie kunnen aanvallen veroorzaken (4). Bepaalde chromosomale aandoeningen gaan ook gepaard met epilepsie. De meest bekende chromosomale afwijking, trisomie 21 of het syndroom van Down, gaat bij 1 tot 10% van de patiënten gepaard met epilepsie. Ook bij trisomie 13 en 18 komt vaak epilepsie voor. Bij kinderen met het Wolf-Hirschhorn syndroom, het fragiele X syndroom en het Rett syndroom komen ook vaker aanvallen voor, evenals bij patiënten met het Angelmansyndroom en het Prader-Willi syndroom (4). Daarnaast speelt ook een erfelijke factor mee. Kinderen waarvan één of beide ouder(s) aan epilepsie lijden hebben een duidelijk verhoogd risico op epilepsie (3, 4).

Er zijn ook verschillende uitlokkingsfactoren bekend. Op nummer één staat emotionele stress en op de tweede plaats vinden we slaapdeprivatie. De nefaste invloed van alcoholgebruik of –misbruik is ook bekend (1-4). Ook een heel spectrum aan medicatiesoorten hebben een invloed op de aanvalsdrempelwaarde. Bepaalde sensoriële prikkels, zoals lichtflitsen, kunnen eveneens aanvallen uitlokken, dit heet reflexepilepsie (2, 3). 1.4

Diagnose

De diagnose van epilepsie gebeurt vooral op basis van het klinisch beeld en met behulp van een elektro-encefalogram, EEG (1-4). Naargelang het type afwijking kan het type epilepsie aangeduid worden, dit is belangrijk voor de behandeling en prognose (4, 8). De epileptiforme ontladingen komen niet alleen voor tijdens een aanval, maar ook, weliswaar in mindere mate en in een lichtere vorm, in de rustperiode. De diagnose op basis van EEG is niet volledig sluitend. Niet iedere patiënt met een afwijkend EEG heeft epilepsie en ook niet iedere patiënt met epilepsie vertoont een afwijkend EEG (1, 4). Men grijpt ook vaak terug naar medische beeldvorming. Met behulp van CT en NMR kunnen onderliggende structurele afwijkingen opgespoord worden, met PET en SPECT kunnen functionele veranderingen aangetoond worden. Indien de voorgaande onderzoeken geen Annelien Malfait


p.3

verder uitsluitsel kunnen bieden, kan men overgaan tot invasief EEG. Dit onderzoek gebeurt alleen ter voorbereiding van een heelkundige behandeling (1-4). 1.5

Classificatie verschijningsvormen

Om epilepsie zo goed mogelijk te behandelen is het belangrijk de verschillende aanvalstypes en epilepsiesyndromen te differentiëren (8). Voor de classificatie van epilepsie vallen we terug op de indeling, opgesteld door de ILAE, International League Against Epilepsy (6, 7). Epilepsie wordt ingedeeld in 2 grote groepen: de partiële epileptische aanvallen en de gegeneraliseerde epileptische aanvallen (1-4, 6, 7). Deze hebben met elkaar gemeen dat er aanvalsgewijs een tijdelijke verandering van het bewustzijn optreedt, met vaak ook het verlies van controle over bepaalde spieren (3, 4). Er zijn echter ook aanvalstypen die niet in deze classificatie thuishoren, het betreft onder andere spasmen en koortsstuipen (6). 1.5.1 Partiële aanvallen De meerderheid van de patiënten hebben partiële epilepsie (2, 5), hierbij treedt de abnormale elektrische activiteit op in één hemisfeer (1-4, 6). Naargelang de lokalisatie en het voortschrijdingspatroon van de ontladingen, kunnen verschillende symptomen optreden (2, 4, 6). Echter ook comorbiditeiten of medicatiegebruik hebben een invloed (4). Vroeger werd nog een verdere indeling gemaakt. Wanneer de epileptische episode niet gepaard ging met een bewustzijnsstoornis, sprak men over een eenvoudige partiële aanval. Deze aanvallen konden zowel motorisch als sensibel zijn. Wanneer wel een bewustzijnsdaling optrad, in de meeste gevallen, sprak men over complex partiële epilepsie. De patiënt ervaart een vreemd gevoel of aura en vervolgens treedt een bewustzijnsdaling op samen gaand met onwillekeurige handelingen, zoals kauwen, slikken, friemelen aan kledij... (1, 2). In de nieuwe aanpassingen volgens ILAE maakt men dit onderscheid niet meer (6). De partiële aanvallen duren meestal slechts enkele minuten en worden gevolgd door een postictale fase met vaak vermoeidheid en verwardheid. Bij de complex partiële epilepsie kunnen in dit stadium meer complexe automatismen optreden, we spreken dan over een schemertoestand of, indien van heel lange duur, een epileptische fugue (2). Soms kan een partiële aanval overgaan in een gegeneraliseerde aanval, dan spreekt men over een secundair gegeneraliseerde aanval (3), al wordt ook deze term meer en meer verlaten (7). 1.5.2

Gegeneraliseerde aanvallen

De minderheid van de mensen hebben last van de gegeneraliseerde epileptische aanvallen (2, 5). De abnormale elektrische activiteit ontstaat diffuus in de hersenen en verspreidt zich snel over de beide hemisferen. We kunnen 6 subgroepen onderscheiden: absences, tonischclonische, tonische, clonische, myoclonische en atone aanvallen (6, 7). Annelien Malfait


p.4

Absences beginnen meestal in de kindertijd en komen iets vaker voor bij meisjes. Ze worden gekenmerkt door een kortdurende, 10 tot 30 seconden, bewustzijnsdaling zonder verlies van de spiertonus. De patiënt stopt met z’n activiteit en is niet meer aanspreekbaar. Soms gaan patiënten staren, worden ze bleker of vertonen automatismen. Deze aanvallen kunnen tot honderd keer per dag voorkomen (1, 2). Wanneer bij deze aanvallen myocloniën optreden, spreken we over atypische absences (3). De tonisch-clonische aanvallen vertonen het typisch beeld dat veel mensen associëren met epilepsie. Deze aanvallen worden vaak voorafgegaan door prodromen of een aura van enkele seconden die de patiënt bewust ervaart. Bij de aanval zelf treedt een plots bewustzijnsverlies op en verkrampt de patiënt volledig, dit is de tonische fase. Vervolgens ontstaat de clonische fase waarbij deze spanning overgaat in ongecontroleerde, meestal zelflimiterende spiersamentrekkingen, waarna de patiënt hypotoon, moe of verward achter-blijft. De duur van een aanval blijft meestal beperkt tot enkele minuten. Wanneer de ene aanval overgaat in een andere zonder dat de persoon tussentijds bij bewustzijn komt, spreekt men van een status epilepticus. Dit is een zeldzame maar levensbedreigende situatie (1-4). Zowel de tonische als clonische fase kunnen ook apart voorkomen (6). Er bestaan ook zuivere myoclonische aanvallen, waarbij we enkel spiersamentrekkingen zien, meestal symmetrisch en vooral ter hoogte van de bovenste ledematen en het gezicht (2). We onderscheiden de myoclonische tonische en de myoclonische atonische aanvallen (1, 2, 6). Als laatste zijn er de atone aanvallen (6), waarbij het kind de controle over zijn spieren verliest, en de akinetische aanvallen, waarbij de patiënt als het ware bevriest (9). 1.6

Epilepsiesyndromen in de kindertijd

Deze syndromen deelt de ILAE in naargelang de ontstaansleeftijd (6, 7). 1.6.1 Neonatale periode Hoewel de neonatale periode strikt genomen de eerste 28 dagen van het leven omvat, neemt men voor neonatale aanvallen de eerste 44 levensweken (6). De aanvallen ontstaan meestal in de eerste 10 dagen en verdwijnen vaak spontaan. Ze laten doorgaans geen sporen na op de ontwikkeling van de kinderen. Vaak ligt een onvoldoende ontwikkeling van de hersenen, hersenschade door pre- of perinatale problemen of een metabole stoornis aan de basis (4).

Goedaardige neonatale aanvallen kunnen zowel genetisch als familiaal voorkomen. Ze ontstaan enkele dagen na de geboorte. Aan de basis zou een mutatie liggen in genen coderend voor kaliumkanalen. De aandoening kent een brede fenotypische variabiliteit en een verhoogd risico om epilepsie te ontwikkelen. Een medicamenteuze therapie is gekend (4, 10, 11). Annelien Malfait


p.5

Bij myoclonische encefalopathie treden, bij een schijnbaar gezond kindje, gedurende de eerste levensmaand, meestal eerste week, myocloniën op. Later ontstaan ook andere aanvalstypes. Op het EEG ziet men het ‘suppression-burst’ patroon, vooral in de slaap. De etiologie is onbekend, maar metabole aandoeningen worden naar voren geschoven. Dit maligne syndroom kent een hoge mortaliteit. Bij de overlevende kindjes ziet men een ernstige neurologische handicap (4, 12-15).

Als laatste hebben we het Ohtahara syndroom, hierbij onstaan in de eerste levensmaanden, gewoonlijk in de eerste 10 dagen, vooral tonische aanvallen. Op het EEG wordt zowel gedurende de waak als de slaap een ‘suppression-burst’ patroon gezien. Het syndroom kent verschillende etiologieën, maar vooral structurele hersenafwijkingen (4, 13, 14). De prognose is slecht. Naast een verhoogde mortaliteit, wordt vaak ook een ernstige psychomotorische achterstand vastgesteld. Evolutie naar het syndroom van West of verder naar Lennox-Gastaut is mogelijk (4, 7, 12-15). 1.6.2 Infantiele periode (jonger dan 1 jaar) Het belangrijkste syndroom rond deze leeftijd is het syndroom van West. Dit syndroom tast iets meer jongetjes aan en bestaat uit de triade van infantiele spasmen, een kenmerkend patroon van hypsaritmie op het EEG en een ontwikkelingsstoornis (4, 12, 16, 17). De spasmen bestaan uit het strekken en heffen van de armpjes en het strekken van de beentjes. Ze zijn van korte duur, maar komen vaak voor in clusters (4, 16). Het syndroom van West kan ontstaan uit het Ohtahara syndroom (4, 7, 13-15), maar kan op haar beurt ook het ontstaan geven aan andere types gegeneraliseerde epilepsie, zoals het Lennox-Gastaut syndroom (4, 12, 16, 17). Een oorzaak blijft vaak ongekend. Geschikte therapiën zijn voor handen, zowel medicatie (4, 12, 16), het ketogeen dieet (12) als chirurgie (4, 12, 16). De ontwikkelingsstoornis is helaas blijvend.

Koortsaanvallen zijn de meest voorkomende aanvallen in de eerste vijf jaren van het leven. De aanvallen gaan meestal relatief snel voorbij, maar kunnen terugkeren. Het risico op de ontwikkeling van epilepsie na dergelijke aanvallen is ongeveer 2%. Dit risico verhoogt wanneer de aanvallen complexer zijn, de koorts langer dan 1 uur aanhoudt alvorens een aanval optreedt, epilepsie familiaal voorkomt en wanneer het kindje ook getroffen is door een neurologische ontwikkelingsstoornis (4).

Het syndroom van Dravet is een ernstig myoclonische epilepsie die in zijn vroegste presentatie moeilijk te onderscheiden is van koortsaanvallen. De ziekte ontstaat in het eerste Annelien Malfait


p.6

levensjaar, maar wordt duidelijker in het tweede levensjaar, wanneer het aanvalspatroon uitgebreider wordt en ook het EEG afwijkend is (12). Rond deze periode treedt ook een ontwikkelingsstoornis op. In de meerderheid van de gevallen ligt een mutatie in het SCN1A gen aan de basis (4, 7, 18, 19). Over een geschikte therapie is men het nog niet eens (4, 7).

Epilepsie met migrerende partiële aanvallen wordt gekarakteriseerd door initieel focale motorische aanvallen die evolueren naar bijna continue multifocale aanvallen die beide hemisferen aantasten. De aanvallen ontstaan in het eerste levensjaar en zijn therapieresistent. De aandoening heeft geen gekende oorzaak, maar brengt een belangrijke psychomotorische achterstand met zich mee, hoewel de kinderen initieel normaal ontwikkelden (4, 12, 20).

De myoclonische status in niet-progressieve encefalopathie bestaat uit partiële motorische aanvallen (12) en een herhaalde langdurige myoclonische status (4, 12). In meer dan de helft van de gevallen blijkt een genetische aandoening, het 4p-syndroom, Rett syndroom en het Angelman syndroom, aan de basis te liggen. Ook structurele chromosoomafwijkingen worden aangetoond (4, 12). De prognose is afhankelijk van het elektroklinisch beeld (4), maar de patiënten vertonen een ontwikkelingsstoornis (4, 12).

Er bestaat ook een goedaardige infantiele epilepsie, deze komt zowel in familiaal als in nietfamiliaal verband voor. Ook hier zijn enkele mutaties bekend. Er treden voornamelijk partiële aanvallen op die voorkomen in clusters. Medicamenteuze behandeling is mogelijk (4).

Nog andere syndromen zijn beschreven maar omdat ze niet worden opgenomen in de ILAE classificatie en omwille van hun zeldzaamheid gaan we hier verder niet op in (6, 7). 1.6.3

Kindertijd (tussen 1 en 12 jaar)

Eerst en vooral hebben we de benigne occipitale epilepsie. Men onderscheidt twee vormen. De eerste start in de vroege kindertijd, met een piekincidentie rond vier à vijf jaar, ook wel het Panayiotopoulos syndroom genoemd. Bij deze vorm komen de aanvallen vooral in de slaap voor. Indien ze overdag plaats vinden, gaan ze vaak gepaard met een ziektegevoel, misselijkheid en braken. De tweede vorm duikt vooral op rond de leeftijd van acht jaar en heet het Gastaut type. Hier staan eerder visuele stoornissen op de voorgrond gevolgd door hoofdpijn en/of partiële aanvallen. Het vroege type kent een excellente prognose, het late type minder. De achtergrond van deze aandoeningen is waarschijnlijk genetisch (4, 6). De aanvallen zijn frequenter en een medicamenteuze behandeling dringt zich op (4).

Annelien Malfait


p.7

Absences in de kindertijd kunnen een uiting zijn van verschillende syndromen, maar vooral van childhood absence epilepsy en juveniele absence epilepsy. De childhood absence epilepsy ontstaat tussen de leeftijd van vier en tien jaar, de juveniele vorm rond de leeftijd van tien tot twaalf jaar. Bij deze kinderen treden frequent kortdurende bewustzijnsindalingen op, eventueel gepaard met staren en/of automatismen. Er is een typisch EEG patroon merkbaar. Deze subtiele aanvalsvorm wordt niet altijd herkend, vaak komt de aandoening aan het licht door minder goede schoolresultaten. Bij correcte diagnose en medicamenteuze therapie kent deze vorm een gunstige prognose, meestal treedt reeds een verbetering op rond de leeftijd van 12 jaar. Absences kunnen ook voorkomen in combinatie met myoclonieën (6, 7). Ook hier is een medicamenteuze therapie beschikbaar, maar deze krijgt niet altijd evenveel respons. Het frequent voorkomen van deze aanvallen kan tot mentale retardatie leiden (4).

Het Lennox-Gastaut syndroom is een ernstige, langdurige, epileptische encefalopathie die iets vaker voorkomt bij jongens (4, 21). Frequent wordt ze vooraf gegaan door het syndroom van West. Meestal ontstaat ze voor de leeftijd van 8 jaar, de piekleeftijd schommelt tussen 3 tot 5 jaar (4, 21). Naast de leeftijd zijn nog drie andere criteria voor dit syndroom. Allereerst komen er verschillende aanvalstypes voor (4, 12, 17, 21), ten tweede moet een kenmerkend beeld zichtbaar zijn op het EEG (12, 17, 21) en ten derde is de aanwezigheid van een cognitieve en psychomotorische beperking vereist (4, 12, 17, 21). Geen van deze kenmerken is pathognomisch (4, 17, 21). Bij 75% van de kinderen vindt men een oorzakelijke factor, meestal gaat het om cerebrale malformaties, meningitis, tubereuze sclerose, hypoxischischemische schade of metabole aandoeningen (4, 12, 17, 21). De therapeutische mogelijkheden bestaan uit medicatie, het ketogeen dieet of chirurgie (4). Ondanks de evolutie in de therapieën is de aandoening vaak therapieresistent en levenslang (4, 7, 12).

Het Landau-Kleffner syndroom is een zeldzame ziekte die voorkomt bij kinderen tussen 3 en 7 jaar. Het syndroom veroorzaakt een verworven afasie en/of een verbale auditieve agnosie (4, 12, 22). Er is een beschreven paroxysmaal EEG patroon dat vaak voorkomt in de diepe slaap, in de REM-slaap verdwijnt dit beeld. De aanvallen zijn variabel, goed behandelbaar en meestal zelflimiterend, de verworven taalstoornis daarentegen een stuk minder (4, 22).

Ook de epileptische encefalopathie met continue spike-and-wave gedurende de slaap vertoont een ernstig paroxysmale EEG. Meer dan 85% van slow-wave, diepe slaap is hierdoor aangetast (4, 12). In de REM-slaap worden deze aanvallen onderbroken en ziet men eerder een focale of multifocale paroxysmale EEG activiteit. Niet alle aanvallen reageren evengoed Annelien Malfait


p.8

op de medicamenteuze therapie, maar doorgaans verminderen ze met de tijd (12). De cognitieve problemen die zich ontwikkelen, zijn helaas minder refractair (4, 12, 23).

Benigne epilepsie met centrotemporale spikes, ook Rolandische epilepsie genoemd, is het meest voorkomend epilepsiesyndroom bij kinderen tussen 4 en 12 jaar. Het komt iets meer voor bij jongetjes en is vaak familiaal gebonden. De aanvallen gaan meestal niet gepaard met bewustzijnsstoornissen, maar halen kinderen vaak uit hun slaap. Patiënten worden wakker met speekselvloed, tintelingen en trekkingen ter hoogte van de tong, de keel of het aangezicht. Dit syndroom vraagt meestal geen behandeling, de aanvallen stoppen spontaan rond de puberteit. Gedrags- en leerproblemen zijn niet frequent (4).

Autosomaal dominante nachtelijke frontale kwab epilepsie wordt gekenmerkt door korte motorische aanvallen, vaak gedurende de slaap. De cognitieve ontwikkeling kan sterk variëren, maar is doorgaans normaal. Aan de basis ligt vaak een mutatie in het gen coderend voor een nicotine acetylcholinereceptor of voor het corticotroop releasing hormoon. In twee derde van de gevallen is er respons op de medicamenteuze therapie, ook nervus vagus stimulatie kan een optie zijn (4, 24).

Epilepsie met myoclonische atone (astatische) aanvallen is een gegeneraliseerde epileptische aandoening gekenmerkt door een psyhomotorische achterstand en meerdere aanvalstypes: myoclonisch-atonisch, absence, tonisch-clonisch en soms ook tonisch. Vroeger werd dit het Doose syndroom genoemd. Zowel genetische als structurele hersenafwijkingen zijn bekend als oorzaak. Naast de medicamenteuze therapie, wordt ook het ketogeen dieet en de nervus vagus stimulatie geprobeerd, de outcome blijft echter onvoorspelbaar (25).

Rasmussen encefalitis, een focale chronische encefalitis, is een progressieve ziekte die geassocieerd wordt met atrofie van de hemisferen, focale epilepsie, intellectuele achterstand en hemiparese. Ze ontstaat bij gezonde kinderen tussen 1 en 13 jaar. De etiologie van deze aandoening is onbekend, maar bij ongeveer de helft van de kinderen ziet men 6 maanden voor het begin van de ziekte een infectieuze of inflammatoire episode. De letsels zouden kunnen veroorzaakt worden door het virus zelf, door triggering van een auto-immuun respons door het virus of door het auto-immuun systeem zelf (4, 26). Het eerste teken van de ziekte zijn meestal partiële aanvallen waarop tonisch-clonische insulten kunnen volgen, later ontstaan ook andere aanvalstypes. Na het ontstaan van deze aanvallen ontwikkelen zich neurologische

Annelien Malfait


p.9

en cognitieve defecten. De behandeling is moeilijk, alleen agressieve chirurgie, waarbij men de abnormale hemisfeer resseceert of de verbinding ermee verbreekt is effectief (4, 26-28). 1.6.4 Adolescentie (tussen 12 en 18 jaar) Eerst en vooral hebben we de juveniele absence epilepsie, het oudere broertje van de childhood absence epilepsy. Ook epilepsie met gegeneraliseerde tonisch-clonische aanvallen komt voor. Familiale partiële epilepsieën mogen dan wel op alle leeftijden voorkomen, deze van de temporale kwab, komt vooral in de adolescentie voor. Naast partiële aanvallen vertonen de patiënten ook auditieve verschijnselen zoals gezoem of motorgeluiden. Er zijn verschillende genetische loci verdacht voor het veroorzaken van deze epilepsie, deze worden autosomaal dominant overgeërfd. De patiënten reageren meestal goed op antiepileptica. Bij refractaire aanvallen kan chirurgie overwogen worden (4, 7). 1.6.5 Variabele leeftijd bij het ontstaan Familiale partiële epilepsie komt op alle leeftijden voor. De diagnose is vooral gebaseerd op het familiaal voorkomen van tenminste twee verschillende partiële epilepsievormen. Medicamenteuze therapie is doorgaans effectief (1, 2, 4). Ook progressieve myoclonische epilepsie is niet leeftijdsgebonden. Men ziet een combinatie van myoclonische aanvallen, tonisch-clonische aanvallen en een progressieve neurologische disfunctie (4). En als laatste hebben we de reflex epilepsie, waarbij aanvallen ontstaan naar aanleiding van sensibele of sensoriële stimuli (1, 2, 4). 1.7

Therapie

1.7.1 Medicatie De behandeling van epilepsie bestaat in de eerste plaats uit medicatie. De therapie is symptomatisch en geneest dus niet. Ze slaagt er wel in om, bij correct gebruik, meer dan 70% van de mensen aanvalsvrij te houden (1, 2, 4, 29-31). In de meeste gevallen start de behandeling met één geneesmiddel in de laagste dosis. Indien de verhoging van de dosis geen hulp biedt of te veel bijwerkingen met zich meebrengt, kan een tweede geneesmiddel geassocieerd worden. Voor ongeveer 50% van de patiënten is monotherapie echter voldoende. (8). De medicatie dient vaak levenslang ingenomen te worden (1, 32) doch wordt soms overwogen om de medicatie af te bouwen na een aanvalsvrije periode van 3 tot 5 jaar of om over te gaan tot enkel noodmedicatie (1). De keuze van het anti-epilepticum is vooral afhankelijk van het aanvalstype of het epileptisch syndroom, maar ook patiëntgerelateerde factoren zoals de leeftijd, de lever en nierfunctie,

Annelien Malfait


p.10

comorbiditeit en gebruik van andere medicatie spelen een rol. Daarnaast zijn ook de effectiviteit, de veiligheid, de geschiktheid, de prijs en de terugbetalingsstatus belangrijk (8). Bij focale aanvallen, onafhankelijk van secundaire generalisatie, zijn zowel bij kinderen als volwassenen carbamazepine en levetiracetam de eerste keuze. Voor alle types van gegeneraliseerde aanvallen gebruikt men in de eerste plaats valproaat (8, 32). Wanneer het specifieke aanvalstype niet bepaald kan worden en een behandeling zich toch opdringt, kiest men voor valproaat omwille van zijn breed spectrum karakter en zijn veiligheid. Ook lamotrigine, levetiracetam en topiramaat komen in aanmerking (8, 32). Zoals alle geneesmiddelen heeft ook anti-epileptische medicatie haar bijwerkingen. De meest gerapporteerde zijn wijzigingen ter hoogte van het centraal zenuwstelsel zoals duizeligheid, slaperigheid. Ook gedragsveranderingen, stemmingswisselingen, cognitieve stoornissen, een huidrash, hematologische stoornissen en andere nevenwerkingen kunnen optreden (8). Daarnaast moet men steeds bedacht zijn op interacties met andere medicatie (8, 32). 1.7.2 Chirurgie Indien de medicatie onvoldoende werkt of te veel bijwerkingen vertoont, kan overgegaan worden tot chirurgie. Wanneer het gaat om een partiële epilepsie en de storingen precies gelokaliseerd kunnen worden, kan men het stukje cortex waar de epilepstische haard zich bevindt, wegnemen (2, 28). Bij volwassenen bevindt het defect zich vooral in de temporale kwab, bij kinderen eerder in de temporopariëtale, occipitale of frontale kwab (28). Voor de behandeling van tonisch-clonische aanvallen of drop attacks door tonische of atonische aanvallen, wordt callosotomie voorgesteld. Hierbij wordt het corpus callosum volledig of deels (voorste twee derden) doorgesneden, afhankelijk van de taalontwikkeling bij de patiënt. Men kan ook een multipele subpiale transectie uitvoeren, waarbij de horizontale connecties tussen de neuronen verbroken worden. Zo wordt de voortschrijding van de abnormale elektrische activiteit tegengehouden (28). Wanneer beperkte resecties geen oplossing bieden, wordt radicaler te werk gegaan. Bij een hemisferectomie wordt één hemisfeer losgekoppeld en verwijderd. Wegens de ernstige gevolgen zoals hemiparese en hemiplegie, is de functionele hemisferectomie ontwikkeld. Hierbij neemt men slechts een deel van de aangetaste hemisfeer weg, maar worden alle interhemisfere connecties onderbroken. De bevloeiing blijft intact, maar functioneel is er geen verbinding meer met de rest van de hersenen (27, 28). Bij hemisferotomie combineert men het verwijderen van een corticaal deel en de disconnectie van de aangetaste hemisfeer(27). Deze behandelingen zijn echter niet zonder risico. De ingrepen worden dan ook voorafgegaan door neuropsychologische testen en beeldvormende onderzoeken: video-EEG, NMR, SPECT, PET, magneto EEG en een Wada-test. Soms is ook een invasief EEG noodzakelijk (1, 28). Annelien Malfait


p.11

1.7.3 Neurostimulatie Neurostimulatie vormt meestal een aanvullende behandeling bij de medicatie. Er wordt een nervus vagus stimulator links subcutaan onder het sleutelbeen geïmplanteerd. Van hieruit vertrekt een elektrode die de nervus vagus gedurende een aantal seconden stimuleert, waarna een rustperiode van enkele minuten ingelast wordt. Dit ritme kan verschillen tussen personen. De patiënt en omstaanders kunnen ook zelf de stimulator activeren en zo de duur van een aanval beperken (30). Ongeveer één derde van de patiënten haalt duidelijk voordeel uit deze behandeling (1). Tijdens de stimulatie kunnen patiënten last hebben van een pijnlijke keel, een hese stem, misselijkheid, hoofdpijn en eventueel bradycardie en kortademigheid. Ons lichaam past zich echter aan de stimulatie aan, waardoor deze klachten vaak verdwijnen (30). Op het gebied van diepe hersenstimulatie is men in volle evolutie. Deze behandeling wordt al geruime tijd gebruikt bij de ziekte van Parkinson. Hierbij wordt een elektrode ingeplant in de hersenen, vooral ter hoogte van de nucleus van de anterieure thalamus, van de subthalamus en van de centraal-mediale thalamus, maar ook ter hoogte van de hippocampus, de amygdala en het cerebellum. Deze elektrode wordt verbonden met een pulsgenerator en zo kan men de hersenen stimuleren. De mogelijke bijwerkingen, door het plaatsen van de elektrode of door het stimuleren van de hersenen, wegen niet op ten opzichte van de mogelijke therapeutische effecten. Verder onderzoek is nog nodig, maar de resultaten zijn alvast veelbelovend (33). 1.7.4 Ketogeen dieet Deze behandeling bestaat reeds 100 jaar, maar wint de laatste jaren terug aan belangstelling (34). Vooral bij jongere patiënten is deze therapie succesvol (29). Het dieet wordt gekenmerkt door een hoog lipidengehalte en een laag koolhydraat- en proteïnegehalte op die manier wordt het lichaam verplicht om energie te putten uit vetbronnen. (29, 31, 34). Na het uitsluiten van contra-indicaties, wordt een periode van 24 tot 48 uur vasten doorgevoerd (29, 34), daarna kan het aantal calorieën per maaltijd langzaam opgebouwd worden (31, 34). Gedurende het dieet mogen de anti-epileptica verder genomen worden, maar vaak kan de dosis met succes verlaagd worden (29). Ook andere medicatie mag gebruikt worden, al moet men alert zijn bij medicatie waarin koolhydraten verwerkt zijn (31). Verschillende aandoeningen reageren gunstig op het dieet, vooral deze die geassocieerd zijn met metabole stoornissen zoals een glucose-transporter deficiëntie of pyruvaat-dehydrogenase deficiëntie. Ook bij het syndroom van Doose, West en Lennox-Gastaut worden successen geboekt. Niet alleen de aanvallen verminderen, maar het ook het EEG patroon verbetert aanzienlijk. Bij bepaalde encefalopathiën zoals het syndroom van Landau-Kleffner wordt zelfs een verbetering van de hersenfunctie genoteerd (29).

Annelien Malfait


p.12

Het ketogeen dieet brengt wel een verhoogd risico op nutritionele tekorten met zich mee, vooral op gebied van proteïnen, mineralen, vitaminen. Aan de andere kant is er ook het sluipend gevaar van een teveel aan verzadigde vetten en cholesterol (34). Goede opvolging (29, 34) en supplementen zijn dus van primordiaal belang (34). Er bestaan varianten op dit dieet, o.a. het aangepaste Atkins dieet, dit dieet is iets aangenamer voor de patiënt (31). 1.8

Het leven met epilepsie

Door de eeuwen heen werd epilepsie geassocieerd met de duivel of andere boze geesten (1, 35). Deze negatieve perceptie leidde niet alleen tot uitsluiting van sociale activiteiten, maar ook tot vooroordelen (35, 36). Deze zijn ook vandaag de dag nog aanwezig. Een studie publiceert zelfs cijfers waarbij maar liefst 71% van de patiënten aangeeft dat ze te kampen hebben met negatieve reacties (37). Daarnaast is er de ook de angst, schaamte en vooral onzekerheid die de aanvallen met zich meebrengen (1, 37, 38). Vaak weegt de psychologische impact zwaarder door dan de aandoening zelf (1, 35, 36, 38). Ook in het dagelijkse leven hebben de aanvallen een belangrijke impact. Er kunnen educationele problemen ontstaan, niet zomaar elke job kan en mag uitgevoerd worden en ook een wagen besturen kan een probleem vormen (1, 30). Het is belangrijk deze invloed van epilepsie op het dagelijkse leven te herkennen en (35, 37, 39) en ook de vragen en bezorgdheden van de patiënten en hun familie in kaart te brengen en te beantwoorden (37). Op die manier kunnen we de patiënten helpen en aanmoedigen om een zo mooi en normaal mogelijk leven te leiden (35, 37, 39).

Annelien Malfait


p.13

METHODOLOGIE De cursus ‘Zenuwstelsel en Zintuigen’ en de ‘Kumar and Clark’s clinical medicine’ gaven een eerste beeld over de diagnose ‘epilepsie’, maar ook de brochures van het UZ Gent, de website van de Vlaamse Liga tegen Epilepsie, de International League Against Epilepsy brachten veel informatie aan. Via deze laatste website werd de classificatie van epilepsiesyndromen gevonden. De bijkomende informatie bekomen via Pubmed was op dat moment nog te specifiek. Voor meer uitgebreide algemene documentatie bood de bibliotheek van de faculteit ‘Psychologische en Pedagogische wetenschappen’ hulp, vooral het boek ‘Epilepsy: A Comprehensive Textbook’ geschreven door Aicardi J. Wanneer later op zoek gegaan werd naar informatie over de cognitieve aspecten van deze aandoeningen, werden tevens ook waardevolle artikels bekomen over de aandoeningen zelf. Informatie over medicamenteuze therapie werd bekomen door het zoeken naar 2 specifieke artikels . Artikels over de andere therapievormen, werden bekomen via ‘ketogenic diet epilepsy children’, ‘Nervus vagus stimulation epilepsy children’ wat in Pubmed respectievelijk 52 en 17 artikels gaf. De trefwoorden ‘Surgery Epilepsy children’ brachten 392 resultaten aan, deze waren echter allemaal vrij specifiek voor bepaalde syndromen. De artikels voor de literatuurstudie werden in de eerste plaats gezocht via Pubmed. Hierbij werden steeds de filters ‘Text availability: free full text available’ en ‘Publication dates: 10 year’ geactiveerd. Er werd eerst algemeen gezocht naar de cognitieve aspecten van epilepsie bij kinderen. De trefwoorden ‘Childhood Epilepsy Cognition’ leverden me 72 zoekresultaten, ‘Childhood Epilepsy Intelligence’ gaf er 32. De resultaten brachten niet onmiddellijk geschikte artikels aan, waarop besloten werd dezelfde zoektermen in te voeren bij Google Scholar. Dit leverde respectievelijk maar liefst 5960 en 2290 hits op. Te veel, maar de resultaten werden volgens relevantie weergegeven, waardoor de meest geciteerde artikels bovenaan stonden. Het aantal zoekresultaten werd overzichtelijker wanneer de trefwoorden allemaal in de titel moeten voorkomen. Met deze limiet bleven 8 en 9 zoekresultaten over. De trefwoorden ‘Childhood Epilepsy Language’ leverde, met de bovenstaande filters, via Pubmed 39 artikels op en via Google Scholar 13. ‘Childhood Epilepsy Attention’ gaf respectievelijk 37 en 17 hits, het vervangen van ‘Attention’ door ‘ADHD’ gaf 15 en 3 resultaten, ‘Childhood Epilepsy Memory’ 27 en 6 artikels. De meest waardevolle artikels werden eerder via Google Scholar gevonden. Niet alleen met de zoekopdracht, maar ook via de link naar de artikels waarin de gevonden resultaten geciteerd werden of via de link naar Web of Science. Echter ook via de suggesties op ScienceDirect en via de referenties in de gelezen artikels werden andere interessante studies gevonden.

Annelien Malfait


p.14

Voor de epilepsiesyndromen zelf verliep de zoektocht moeilijker. Via de algemene zoektermen werden enkele artikels gezien, maar deze handelden vooral over vaak voorkomende syndromen. Voor de minder voorkomende syndromen moest specifieker gezocht worden. Reeds bij het zoeken naar de cognitieve aspecten van neonatale aanvallen, bleek Pubmed niet de meeste geschikte artikels te geven, dus werd verdergegaan met Google Scholar. Het trefwoord ‘Cognition’ gecombineerd met het specifieke syndroom, gaf vaak niet de gewenste resultaten. Er werd besloten om verder te zoeken via ‘Outcome’ en ‘Prognosis’. Voor ‘Neonatal Seizures Prognosis’ bracht dit 9 zoekresultaten op ‘Neonatal Seizures Outcome’gaf er 32. De woorden ‘Myoclonic Encephalopathy Prognosis’ gaven geen resultaten. Wanneer de filter, waarbij alle trefwoorden in de titel moeten voorkomen, uitgeschakeld wordt, werden 1060 resultaten verkregen. Op die manier werd ook meer informatie over het Ohtahara syndroom, want de woorden‘Ohtahara Cognition’ of ’Prognosis’ of ‘outcome’ gaven geen geschikte resultaten. Wanneer niet onmiddellijk geschikte resultaten naar boven kwamen, werden de trefwoorden aangepast. Hieronder worden de zoektermen weergegeven die wel geschikte artikels aanbrachten.‘West syndrome outcome’ gaf 17 resultaten, ‘Febrile seizures cognitive outcome’ 6. ‘Landau-Kleffner cognitive’ slechts 3, ‘Dravet cogntive’ toonde 12 resulaten en ‘Absence epilepsy cognitive’ 7. ‘Cognitive outcome myoclonic astatic epilepsy’ gaf me slechts 2 resultaten, een goed artikel, maar toch werd de limiet van alle trefwoorden in de titel achterwege gelaten. Dit leverde 1130 resultaten op. Hetzelfde resultaat werd bekomen bij het zoeken naar ‘Lennox Gastaut Cognitive’, respectievelijk 1 versus 4130 hits. Deze techniek werd aangehouden voor het zoeken naar ‘Myoclonic status in nonprogressive encephalopathy’ met 9 resulaten, ‘Epileptic Encephalopathy with continuous spike-and-wave during Sleep’ met 68 resultaten en ‘Rasmussen Encephalitis’ met 83 resultaten. Voor de cognitieve status bij kinderen met epilepsie met migrerende partiële aanvallen werd wegens een heel laag aantal zoekresultaten gewoon ‘Migrating partial seizures’ als titel ingegeven, dit leverde 36 onderzoeken op en gebeurde ook voor ‘Autosomal dominant nocturnal frontal lobe epilepsy’ waarbij 48 zoekresultaten bekomen werden, voor ‘Benign infantile epilepsy’ 14, voor ‘Benign occipital epilepsy’ 46 en voor ‘Epilepsy Centrotemporal spikes’ 151 zoekresultaten. Via deze weg werden enkele follow-up studies teruggevonden. Voor ‘Childhood absence epilepsy’ bracht deze manier van zoeken geen mooie resultaten op, waardoor opnieuw de filterfunctie voor alle woorden in de titel uitgeschakeld werd en gezocht werd naar ‘Childhood Absence Epilepsy Cognition’ wat 18 mogelijke studies aanbracht.

Annelien Malfait


p.15

RESULTATEN 2 Intelligentie Cognitie wordt gedefinieerd als het vermogen om kennis op te doen. Het bestaat uit een breed spectrum aan processen noodzakelijk voor het verwerven en verwerken van informatie: het bewustzijn, de perceptie, redeneren, oordelen en het geheugen. Cognitie en intelligentie worden soms als synoniemen beschouwd, maar intelligentie wordt omschreven als het verstandelijk vermogen en vormt slechts een onderdeel van cognitie (40). 2.1

Intelligentie meten

Om intelligentie objectief te meten, werden testen ontwikkeld die de verstandelijke leeftijd van patiënten berekenen, wanneer we deze delen door de werkelijke leeftijd krijgen we het intelligentiequotiënt. Wanneer de IQ-sore hoger is dan 80 wordt de globale cognitieve functie als normaal beschouwd. Bij een score tussen 70 en 79, spreken we over een borderline cognitieve functie en tussen 60 en 69 over een milde geretardeerde cognitieve functie. Een score lager dan 60, past bij een matig tot ernstig geretardeerde cognitieve functie. Voor een ernstig verstoorde of niet testbare neurologische functie bestaat een aparte categorie (40, 41). Enige voorzichtigheid is hier wel op haar plaats, er is veel meer nodig dan alleen maar deze score om de cognitieve capaciteiten van een kind te weerspiegelen (41-43). Tabel 1: Testen voor het meten van intelligentie Intelligentieniveau Wechsler Intelligence Scale for Children (WISC) Wechsler Preschool and Primary Scale of intelligence (WPPSI) Wecsler Adult Intelligence Scale (WAIS) Wechsler Abbreviated Scale of Intelligence (WASI) Stanford-Binet Intelligence Score Kaufman Brief Intelligence Test Progressieve matrices Brunet and Lézine Terman and Merill Differential Abilities Scale Ontwikkelingsgraad Griffiths’s Mental Development Scale Algemene mentale capaciteit Trail Making Test

2.2

(35, 40, 41, 43-49) (35) (40, 41, 45) (42, 44) (45) (50) (35, 46) (43) (43) (45) (35, 46) (50)

Intelligentie bij kinderen met epilepsie

Kinderen met ongecompliceerde genetische epilepsieën vertonen vaak een IQ-score binnen de normale range (40, 42). Toch ligt de IQ-score van epilepsiepatiënten vaak significant lager dan deze van gezonde kinderen (42, 44, 47, 50, 51), al kunnen de resultaten van studies sterk verschillen (40, 41). Dit kan verklaard worden doordat elke onderzoekspopulatie verschilt. Niet elke epileptische aandoening is in elke onderzoekspopulatie evenveel vertegenwoordigd

Annelien Malfait


p.16

en bovendien komt elke onderzoekspopulatie in aanraking met factoren die de intelligentie kunnen beïnvloeden, zoals onderwijs (40). 2.2.1 Beïnvloedende factoren Ernstige

epilepsie

gedurende

de

kindertijd

zou

gepaard

gaan

met

een

lager

intelligentiequotiënt (40-44, 47, 50, 51). De ernst van de epilepsie is gerelateerd aan de ontstaansleeftijd, het bestaan van een cerebrale laesie, een hoge aanvalsfrequentie en het gebruik van anti-epileptische medicatie (43). De cognitieve functie blijkt ook geassocieerd te zijn met de etiologie en het epilepsiesyndroom, maar ook met de ontstaansleeftijd, aanvalstype, remissie en medicatiestatus (40, 41, 43). 2.2.1.1 Etiologie De cognitieve impact van genetische epilepsie zou verschillend zijn van deze van structureel of metabole en onbekende epilepsie (40). De IQ-scores bij patiënten met genetische epilepsie blijken hoger te zijn dan deze met epilepsie van onbekende oorsprong (42, 43). Er kan geen significant

verschil

in

IQ-score

aangetoond

worden

naargelang

de

oorzaak

structureel/metabool of onbekend is (43, 50). Ook de significante invloed van andere risicofactoren op intelligentie verschilt naargelang de etiologie. Bij genetische epilepsie vindt men geen risicofactoren terug met een significante impact op het intelligentieniveau, terwijl bij de epilepsie met onbekende etiologie de aanvalsfrequentie en de epilepsieduur een significante invloed hebben. Het aantal anti-epileptica en de epilepsieduur zijn significant bij patiënten met structurele of metabole epilepsie (40). 2.2.2 Ontstaansleeftijd Mature hersenen en ontwikkelende hersenen reageren anders op epileptische aanvallen (51). De leeftijd waarop de epileptische aanval zich voor het eerst manifesteert is dan ook erg belangrijk (40, 43, 45, 50). Kinderen met vroeg ontstane epilepsie hebben een gereduceerd hersenvolume, vooral witte stof, in vergelijking met kinderen waarbij de epilepsie later ontstaat. Deze bevinding is geassocieerd met een significant lagere cognitieve uitkomst (51). Hoe vroeger de epilepsie ontstaat, hoe hoger de kans op een lagere IQ-score (41, 43, 50). 2.2.3 Duur van de epilepsie Ook de duur van de epilepsie speelt een rol (40, 43, 45, 50, 52), wanneer deze een periode van drie jaar overschrijdt, is het IQ van de patiënten duidelijk lager (40, 43). Bij genetische gegeneraliseerde epilepsie en bij partiële epilepsie is de invloed hiervan vrij beperkt, in tegenstelling tot bij structureel/metabole, onbekende gegeneraliseerde, of ongedetermineerde epilepsieën waar een duidelijke daling zichtbaar is (43). Annelien Malfait


p.17

Bepaalde studies kennen een grotere invloed toe aan de duur van de aanvallen dan aan de ontstaansleeftijd (40), andere zien de significante invloed van de duur verdwijnen wanneer ze de ontstaansleeftijd in rekening brengen (45). We moeten voor ogen houden dat epilepsieduur ook de impact van andere factoren kan impliceren, zoals therapieresistente aanvallen (40, 51). 2.2.4 Aanvalsfrequentie Men ziet dat het IQ lager is bij patiëntjes die frequent last hebben van (ernstige (40) ) aanvallen (47) en meer anti-epileptische medicatie moeten innemen (40, 43, 45, 50). Men veronderstelt dat de aanvallen, door het veroorzaken van een zuurstofgebrek, lactaatacidose en een overdreven loslating van neurotransmitters, de hersenen beschadigen (40). Tromp et al. catalogeert de aanvalsfrequentie als een dominante beïnvloedende factor van intelligentie (47). Ook epileptiforme EEG ontladingen kunnen een tendens naar een lager intelligentieniveau veroorzaken, dit is echter niet significant (40, 47). Men veronderstelt dat epileptiforme ontladingen verantwoordelijk zijn voor een daling van het transiënt niveau van de cognitie: reactiesnelheid en aspecten zoals informatieverwerking en aandacht. Deze effecten kunnen zich cumuleren waardoor frequente epileptiforme ontladingen en aanvallen uiteindelijk ook het stabiele aspect van cognitie, zoals het intelligentieniveau, kunnen aantasten (47). Opmerkelijk is dat bepaalde kinderen die gedurende één jaar aanvalsvrij zijn, ook een paradoxaal laag IQ hebben. Dit zou kunnen verklaard worden doordat het om een gestabiliseerde epilepsievorm kan gaan, die vroeg in het leven van de kinderen ontstond en onder controle moet gehouden worden door meerdere anti-epileptica (43). Deze veronderstelling wordt tegengesproken door Walker en zijn collega’s. Bij kinderen met recent ontstane genetische epilepsie vinden zij IQ-scores terug die lager zijn dan deze van normaal ontwikkelende kinderen. Dit verschil is reeds zichtbaar kort na het ontstaan van de aanvallen en is dus te wijten aan jarenlange frequente aanvallen en chronische medicatie (42). 2.2.5 Medicatiegebruik Wat de medicatie betreft, zien we dat de IQ-score bij kinderen die 3 of 4 verschillende antiepileptica innemen, significant lager is dan de score van kinderen die slechts 1 of 2 antiepileptic(a)(um) innemen (40, 52). De significantie van polyfarmacie kan overschaduwd worden door de invloeden van de ernst, de frequentie en de chroniciteit van de aanvallen (40). 2.2.5.1 Epilepsietype Er kunnen ook significante verschillen in IQ-score gevonden worden tussen de verschillende epilepsiesyndromen (43, 45, 50). Zo is het IQ bij lokalisatiegebonden en genetische gegeneraliseerde epilepsieën hoger dan bij de structureel/metabole (40) of onbekende gegeneraliseerde epilepsieën of dan bij de ongedetermineerde syndromen (43). Annelien Malfait


p.18

Nolan et al. (2003) geeft aan dat kinderen met gegeneraliseerde structureel/metabole epilepsie significant lager scoren dan kinderen met gegeneraliseerde genetische epilepsie of partiële epilepsie. De resultaten van de kinderen met partiële epilepsie, waarbij de epileptogene focus niet gedetermineerd kan worden, liggen in de lijn van deze van gegeneraliseerde structureel/metabole epilepsie (45), net zoals de resultaten van de kinderen waarbij het focale of

gegeneraliseerde

karakter

van

de

epilepsie

nog

onbekend

is.

Binnen

de

structurele/metabole epilepsieën wordt ook een verschil gezien tussen de lokalisatiegebonden epilepsieën en de veralgemeende (43). Het feit dat kinderen met niet-convulsieve aanvallen lager scoren dan deze met convulsieve aanvallen, vult deze bevinding aan (50). Het verschil tussen gegeneraliseerde en partiële epilepsie is echter niet steeds significant (47). Echter uit de ‘Kaufman Brief Intelligence Test’ komt naar voren dat kinderen die aan focale, unilaterale epilepsie lijden, significant beter scoren op de vocabulaire subtesten dan de kinderen met gegeneraliseerde epilepsie. Er is geen verschil tussen de scores van de patiënten met bilaterale focale aanvallen en deze met gegeneraliseerde aanvallen. Opmerkelijk is dat kinderen met secundair generaliseerde aanvallen beter scoren dan deze met de primair gegeneraliseerde aanvallen. Op de ‘Story Memory subtest’ van de ‘Wide Range Assessment of Memory and Learning’ scoren de kinderen met focale aanvallen significant beter dan deze met gegeneraliseerde aanvallen (50). Daarnaast doen de kinderen met gegeneraliseerde epilepsie het ook minder goed op de ‘WASI’ test dan kinderen met lokalisatiegebonden epilepsie (44). Lokalisatiegebonden epilepsieën kunnen verder opgedeeld worden in vijf groepen: de frontale, occipitale, temporale, rolandische en multifocale epilepsie. Het IQ binnen deze groepen varieert ook significant. De scores van de kinderen met temporale epilepsie zijn vrij constant op alle subtesten. Bij multifocale epilepsie ligt dit anders en zijn de scores op alle subtesten ook lager (43). Temporale epilepsie gaat vaak gepaard met geheugenstoornissen (40, 43), dit komt echter niet tot uiting in een IQ-test (43). Bij occipitale en multifocale epilepsie verschillen de scores van het verbale onderdeel niet zo sterk van de anderen, maar op de onderdeeltjes waarbij een prent vervolledigd of in de juiste volgorde moest gelegd worden of waarbij rijen volgens een bepaalde code herkend of gevormd moesten worden, zijn de scores significant lager. Kinderen met frontale epilepsie behalen meestal een normale score op alle subtesten, behalve op deze van rekenkunde en deze waarbij codes en patronen herkend of gevormd moeten worden (43). Bij hen wordt gezien dat een epileptogene focus aan de rechterzijde een significant hoger IQ met zich meebrengt dan een linker epileptogene focus (45). Over hun prestaties in vergelijking met de andere lokalisatiegebonden epilepsieën

Annelien Malfait


p.19

bestaat discussie (43,45). Bij de temporale en centrale kwab wordt de invloed van lateralisatie niet opgemerkt (45). 2.2.6 Erfelijke factor In wat hierboven beschreven staat, gaan we er steeds van uit dat het IQ verschil tussen kinderen met en zonder epilepsie het resultaat is van de effecten van epilepsie op cognitie. In normatieve populaties is de genetica echter verantwoordelijk voor 40 tot 60% van de variantie in IQ-scores. Uit onderzoek blijkt echter dat bij kinderen met epilepsie, de epilepsie zelf eerder dan het intelligentieniveau van de familie aan de basis ligt van een lagere IQ-score. Op de WASI test behalen kinderen met genetische gegeneraliseerde of genetische partiële epilepsie significant lagere resultaten dan hun gezonde neefjes en nichtjes, terwijl de IQscores van de ouders niet significant verschillen. Daarenboven is het verschil tussen ouders en kinderen ook gemiddeld groter in de epilepsie-groep dan in de gezonde controle groep. Dit verschil is niet te wijten aan demografische of epilepsievariabelen (42). 2.2.7 Familiale factoren Kinderen waarvan de ouders het moeilijk hebben om de draad terug op te pikken nadat de diagnose van epilepsie gesteld werd, scoren minder op aandacht en ruimtelijk geheugen, maar ook het lezen, schrijven, rekenen en reactiesnelheid lijdt eronder. Ook de kinderen die het zelf moeilijk hebben om de diagnose te verwerken, vertonen meer gedragsproblemen (35, 46). Echter ook voor de diagnose van epilepsie kunnen familiale moeilijkheden bestaan, deze brengen ook lagere scores met zich mee op vlak van gedrag en ruimtelijk geheugen. Vooraf bestaande gedragsproblemen brengen deze moeilijkheden ook met zich mee (35, 46). Kinderen waarbij leerproblemen aanwezig zijn vooraleer epilepsie de kop op steekt, neigen ook naar lagere scores op cognitief vlak (35, 44, 46). Er zijn echter nog andere factoren zoals socio-economische, familiale, psychosociale factoren of milieugerelateerde factoren die een invloed kunnen uitoefen op het IQ van de patiënten. 2.2.8 Veranderingen doorheen de tijd De cognitieve status van de kinderen met epilepsie is, net zoals bij andere kinderen, continu in ontwikkeling en evolutie. Na verloop van tijd zien we slechts bij een kleine subgroep een daling van de intellectuele en cognitieve capaciteiten. Deze subgroep bestaat vooral uit kinderen met frequente, hardnekkige aanvallen die vroeg in het leven ontstonden (46, 51). Bij bepaalde epileptische syndromen is een cognitieve stagnatie of daling de regel (cfr infra). Ook psychosociale factoren spelen een belangrijke rol in deze daling (46, 51).

Annelien Malfait


p.20

3 Aandacht Aandacht correleert met de capaciteit om je gedachten te focussen op een activiteit om deze tot een zo goed mogelijk einde te brengen. Verschillende factoren dragen bij tot de mogelijkheid om aandachtig te zijn, voldoende slaap, een rustige omgeving, maar ook intrinsieke factoren, processen in onze hersenen (61). 3.1

Aandacht meten

Tabel 2: Testen voor het meten van aandacht Objectieve testen voor Aandacht Wechsler Intelligence Scale for Children Freedom of Distractibility Index

(53, 54) Aandacht, werkgeheugen en numerieke redeneervermogen Performance Speed Index Visuo-perceptuele aandacht Continuous Performance Test Waakzaamheid (53) Sustained attention letter condition Auditieve aandacht Working memory condition Auditief geheugen Conners’ Continuous Performance Test II Visuele vorm om waakzaamheid te meten (54) Vragenlijsten ingevuld door ouders en/of leerkrachten Swanson, Nolan, and Pelham, version IV Symptomen ADHD en oppositionele-opstandige scale (SNAP-IV) gedragsstoornis (volgens DSM IV) (54) ADHD Rating Scale IV (ADHD-RS-IV)’ Symptomen ADHD (55) Child Inventory-4 Symptomen gedragsstoornis (56) Adolescent Symptom Inventory-4 Child Behavior Check List Competenties en problemen van kinderen (53, 56, 57)

3.2

Aandacht bij kinderen met epilepsie

3.2.1 Beïnvloedende factoren 3.2.1.1 Intelligentiequotiënt Aandachtsproblemen worden door ouders frequenter aangegeven bij kinderen met zowel epilepsie als een laag IQ (57). Het intelligentieniveau van de kinderen kan eveneens de resultaten van de testen voor aandacht beïnvloeden (53). 3.2.1.2 Leeftijd De aandachtscontrole verbetert vaak samen met de ontwikkeling van de frontale kwab tussen 8 en 12 jaar. Toch kunnen er, zelfs met een goede aanvalscontrole, problemen blijven (53). Sommige kinderen met een normaal IQ kunnen hun aandachtstekort compenseren naarmate ze ouder worden. Op die manier hebben de ontstaansleeftijd en duur van de epilepsie niet altijd een significant effect op de scores van de ‘Conners’Continuous Performance Test’ (54). 3.2.1.3 Epilepsievariabelen De ontstaansleeftijd, duur, etiologie, aanvalstype, de duur en het gebruik van anti-epileptica vertonen geen significant effect op de scores van de ‘Continuous Performance Test’, het aantal anti-epileptica wel (54). De invloed van epilepsievariabelen is dus eerder beperkt. Annelien Malfait


p.21

3.2.1.4 Epilepsietype Kinderen met epilepsie scoren op de ‘Continuous Performance Test’ lager dan de gezonde controlegroep. De patiënten met frontale kwab epilepsie scoren het zwakst, zij maken significant meer commissiefouten dan de kinderen met temporale of gegeneraliseerde epilepsie, wat erop kan wijzen dat deze kinderen impulsiever zijn (53). Op de visuo-perceptuele aandacht zijn er ook significante verschillen tussen de kinderen met frontale, temporale of gegeneraliseerde epilepsie. Kinderen met een epilepsiehaard in de frontale kwab, scoren het laagst. Hun scores hangen rond de grens met het gemiddelde, terwijl dat van de andere groepen mooi binnen de range ligt (53). Deze kinderen zijn niet alleen trager, maar maken ook meer fouten dan de andere groepen. Er is een duidelijke discrepantie tussen het IQ en de scores op de ‘Performance Speed Index’, waarbij de resultaten op deze laatste test lager zijn dan men zou verwachten. Bij de kinderen met temporale en gegeneraliseerde epilepsie is deze discrepantie niet significant (53). Ouders van kinderen met frontale kwab epilepsie rapporteren ook significant meer aandachtsproblemen dan ouders van kinderen met temporale of gegeneraliseerde epilepsie (53). Ook op de ‘Conners’ Continuous Performance Test’ vertonen kinderen met epilepsie meer moeilijkheden met het behouden van aandacht dan de controlegroep, ze maken meer omissiefouten. Ook ouders geven aan deze kinderen vaker een aandachtsgebrek vertonen dan de controlegroep. Er wordt wel geen verschil gezien inzake commissiefouten en reactietijd, ook impulsiviteit en de waakzaamheid vertonen geen beperkingen. Het gaat hier echter om kinderen tot 16 jaar, een hogere intelligentie en een oudere leeftijd dragen positief bij tot het behouden van controle en waakzaamheid en het tegenhouden van impulsiviteit (54). 3.3

Attention Deficit Hyperactivity Disorder bij kinderen met epilepsie

3.3.1 Definitie Vooraleer men kan spreken over ADHD moet er volgens de DSM-IV criteria sprake zijn van enerzijds een gebrek aan aandacht en anderzijds hyperactiviteit of impulsiviteit. Er zijn drie subtypes: het overwegend onoplettend type, het overwegend hyperactieve en impulsieve type en het gecombineerde type. De symptomen moeten langer dan 6 maanden bestaan en hun ontstaan kennen voor de leeftijd van 7 jaar. De kenmerken mogen niet passen binnen het leeftijdsniveau van de kinderen en niet te wijten zijn aan een onderliggende stoornis. De symptomen moeten aanleiding geven tot een disfunctioneren in twee of meer situaties (56). Deze symptomen mogen niet verward worden met epilepsiegerelateerde fenomenen (58).

Annelien Malfait


p.22

3.3.2 Gezonde populatie versus populatie met epilepsie Uit cijfermateriaal van verschillende studies blijkt dat de prevalentie van ADHD hoger is bij kinderen met epilepsie dan bij de gezonde populatie (54, 56, 58, 59). In de gezonde populatie schat men dat 3%-7% van de kinderen ADHD heeft (58), terwijl dit bij kinderen met epilepsie varieert van 7% tot 88% (56, 59). In de gezonde populatie worden meer jongens gezien met ADHD, terwijl in de epilepsiegroep meer meisjes worden gediagnosticeerd (56). Het gecombineerde type ADHD is vooral aanwezig bij gezonde kinderen (56, 58), terwijl bij kinderen met epilepsie het type met aandachtsproblemen het meest prominent is (54, 56, 58, 60). Kim G.H. et al. (2012) kan deze significante verschillen niet aantonen tussen gezonde kinderen en kinderen met een normaal IQ waarbij de epilepsie onder controle is (59). In meer dan 80% van de gevallen gaan de symptomen van ADHD de diagnose van epilepsie vooraf (54, 58). Het is dus weinig waarschijnlijk dat deze problemen te wijten zijn aan het direct effect van aanvallen of medicatie (54). Er rijzen stemmen dat bepaalde aandoeningen zoals ADHD (54, 58), depressie, gedragsproblemen en epilepsie een epifenomeen zijn van onderliggende neurologische abnormaliteiten. Bij epilepsie met een structurele of metabole oorsprong is dit gemakkelijk voor te stellen, bij genetische epilepsie ligt dit moeilijker (58). 3.3.3 Beïnvloedende factoren 3.3.3.1 Intelligentiequotiënt Een intellectuele achterstand vormt een belangrijke voorbeschikkende factor tot een gebrek aan aandacht, hyperactiviteit en impulsiviteit (54, 55, 59). Het IQ van de kinderen met epilepsie en ADHD is significant lager dan het IQ van de kinderen met alleen epilepsie en het IQ van de controlegroep, terwijl in deze studie tussen het IQ van de kinderen met epilepsie en de controlegroep geen significant verschil gezien wordt (58). 3.3.3.2 Demografische en epilepsievariabelen Een brede range aan demografische en epilepsievariabelen zijn niet gerelateerd aan het voorkomen van ADHD bij kinderen met epilepsie (58). Tussen de epilepsiepatiënten met of zonder ADHD ziet men geen verschil inzake: leeftijd (58, 59), hoofdomtrek, IQ van de moeder en complicaties van de bevalling of zwangerschap of middelen en medicatiegebruik gedurende deze periode (58). Er is ook geen associatie tussen epilepsie en ADHD en het geslacht, het aantal anti-epileptica (58, 59) en de duur van het gebruik ervan (59), de duur en ontstaansleeftijd van de epilepsie (58, 59). Ook een status epilepticus in de voorgeschiedenis kent geen verband (59), maar kinderen met resistentere aanvallen hebben wel meer kans op ADHD (59, 60). De symptomen van ADHD verminderen ook bij een betere aanvalscontrole.

Annelien Malfait


p.23

Daar bij kinderen met recent ontstane genetische epilepsie de aanvallen vaak nog niet onder controle zijn, kan dit verklaren waarom bij hen meer ADHD voorkomt (58, 59). Tussen de partiële of gegeneraliseerde epilepsieën wordt ook geen significant verschil gevonden (58, 59). Alsook niet tussen de verschillende syndromen: benigne rolandische epilepsie, benigne occipitale epilepsie, onbekende focale epilepsie, structureel metabole focale epilepsie, absence epilepsie of andere genetische gegeneraliseerde epilepsieën (59). 3.3.3.3 Epileptogene focus Verschillende regio’s uit onze hersenen zijn van belang voor aandacht. Allereerst wordt verondersteld dat de frontale kwab een belangrijke rol speelt bij het negeren van irrelevante stimuli. Personen met een letsel in de frontale kwab, worden vaker als impulsiever en gemakkelijker afleidbaar bevonden (53). Ook het fronto-striatale systeem is van belang (56, 58). Mensen met gegeneraliseerde epilepsie hebben het vooral moeilijk om hun aandacht vast te houden. Het probleem ligt bij hen vooral ter hoogte van de subcorticale processen (53). Ook mensen met temporale kwab epilepsie kunnen aandachtsproblemen hebben, de moeilijkheden met het geheugen en taal staan echter eerder op de voorgrond (53). Frontale kwab epilepsie (53, 60) en benigne epilepsie met centro-temporale piekgolven zijn berucht voor hun associatie met ADHD symptomen (60). In bepaalde studies geven ouders zowel bij de temporale, centrale of frontale focus een gelijkaardige prevalentie van symptomen van ADHD aan (56), terwijl in andere studies meer problemen met aandacht gerapporteerd worden door ouders van kinderen met frontale kwab epilepsie (59). 3.3.3.4 Beeldvorming Wanneer we gezonde kinderen en kinderen met epilepsie met en zonder AHDH aan een MRI onderwerpen, zien we dat het totale volume van de temporale kwab, de pariëtale kwab, de occipitale kwab of het cerebellum gelijk is in alle groepen. Het volume van de frontale kwab is echter groter bij kinderen met epilepsie en ADHD. Dit volumeverschil is vooral te wijten aan het verschil in grijze stof. Ook ter hoogte van de hersenstam is er een trend naar een kleiner volume in de groep met ADHD en epilepsie. Het reticulair activerend systeem en de verschillende hormonen hier zouden kunnen gelinkt worden aan ADHD (58). Ook tussen gezonde kinderen met ADHD en kinderen met epilepsie en ADHD worden verschillen gezien. De verschillende prevalentie van ADHD types bij gezonde kinderen en bij kinderen met epilepsie kan hier ook deels door verklaard worden (58). 3.3.4 Gevolgen van ADHD Kinderen met ADHD en epilepsie scoren significant lager dan de kinderen met alleen epilepsie en de gezonde controlegroep op vlak van intelligentie, taal, verbaal geheugen, Annelien Malfait


p.24

executieve

functies

en

motorische

functies.

Wanneer

we

corrigeren

voor

het

intelligentiequotiënt blijven alleen de executieve en motorische functies significant verschillend. Tussen de kinderen met epilepsie met of zonder ADHD worden geen significante verschillen opgemerkt. Tussen de epilepsiegroep zonder ADHD en de normale controles eveneens niet, behalve voor de motorische functies (58). We zien ook dat kinderen met ADHD en epilepsie mentaal minder flexibel zijn en gedrag moeilijker kunnen inhiberen. Deze kinderen zijn vaker onoplettend, hebben meer moeilijkheden met het abstracte begrip en ook hun werkgeheugen functioneert minder goed (58). Kinderen met enkel ADHD vertonen ook deze beperkingen wat wijst op de rol van de fronto-striatale systemen (56, 58), er zijn echter ook nog andere neurale systemen betrokken bij aandacht (56). Op de ‘Conners’ Continuous Performance Test’ scoren kinderen met epilepsie en ADHD ook lager. De kinderen hebben een tragere, meer variabele, reactiesnelheid en zijn minder waakzaam. Ze kunnen minder goed hun aandacht aan het tempo van de test aanpassen (54). ADHD brengt niet alleen op medisch vlak, maar ook op persoonlijk en sociaal vlak gevolgen met zich mee. Kinderen met epilepsie en ADHD vertonen een hogere neiging om deel te nemen aan speciaal onderwijs, vaak nog voor de diagnose van epilepsie gevallen is (58). 3.3.5 Wat vinden de ouders en de leerkrachten? Zoals hierboven aangegeven vereist de diagnose van ADHD symptomen die aanwezig zijn in meer dan één omgeving. Bij kinderen bekijkt men vaak het gedrag thuis en op school. De mening van leerkrachten en ouders betreffende de aanwezigheid van ADHD is echter vaak verschillend, zeker bij gematigde symptomen. Ze zijn het meer eens met elkaar over de diagnose van hyperactief en impulsief gedrag, dan over het gebrek aan aandacht. Dit is begrijpelijk daar gedrag zoals agressie meer in het oog springt dan gedrag zoals angst of depressie. De beoordeling van de symptomen houdt geen verband met epilepsievariabelen zoals, ontstaansleeftijd, aantal anti-epileptica, aanvalsfrequentie en resistentie (55). Bij gezonde kindereen rapporteren leerkrachten vaker symptomen van ADHD, terwijl bij kinderen met epilepsie de ouders meer moeilijkheden zien. Dit is opmerkelijk daar voor kinderen met aandachts- en hyperactiviteitsproblemen de schoolomgeving vaak meer belastend is dan de thuissituatie. Zijn het nu de ouders die overrapporteren of de leerkrachten die onderrapporteren? Enerzijds zou de bezorgdheid van de ouders over epilepsie, hun perceptie over ADHD-symptomen kunnen inkleuren. Doordat ze alerter zijn voor aanvallen of voor cognitieve veranderingen, kunnen ze afwijkend gedrag eerder opmerken. Anderzijds kunnen leerkrachten onderrapporteren doordat ze misschien minder hoge verwachtingen hebben van kinderen met epilepsie, of doordat de kinderen een speciaal educatieprogramma volgen, waardoor hun gedrag minder opvalt of minder als afwijkend beschouwd wordt (55). Annelien Malfait


p.25

4 Het geheugen Het vermogen om informatie uit de omgeving op te nemen, te onthouden en later opnieuw te op te roepen, is wat wij onder het geheugen verstaan. Er kunnen verschillende vormen van het geheugen onderscheiden worden. Wanneer we iets waarnemen treedt in eerste instantie het zintuiglijke geheugen in werking. Vervolgens is het de beurt aan het korte termijn geheugen, dat heel kort informatie kan vasthouden. Het werkgeheugen kan deze informatie ook kort vasthouden, maar tevens ook manipuleren en gebruiken (53, 61). Het langetermijngeheugen zorgt er voor dat informatie gedurende een lange tijd, voor altijd, bewaard blijft. Ook vaardigheden behoren hiertoe. De kennis opgeslagen in het declaratieve geheugen is expliciet aanwezig en kunnen we bewust oproepen, we onderscheiden hier het episodische geheugen en het semantische geheugen (61, 62). De kennis in het niet-declaratief geheugen daarentegen is impliciet aanwezig. Over het bestaan van een apart emotioneel geheugen bestaat twijfel, emoties lijken wel bij te dragen tot een betere consolidatie van gebeurtenissen in het langetermijngeheugen (61). 4.1

Het geheugen meten

Tabel 3: Testen voor het meten van het geheugen Intelligentie Wechsler Intelligence Scale for Children – III – IV - Revised Stanford Binet 4th Edition Wechsler Adult Intelligence Scale Revised Wechsler Abbreviated Scale of Intelligence Het werkgeheugen Continuous Performance Test Wechsler Intelligence Scale - Freedom of Distractibility: Digit Span Gordon Diagnostic System Working Memory Test Battery for Children Het verbale geheugen Californië Verbal Learning Test Verbal Selective Reminding Test Word Span Forward And Backward Wide Range Assessment of Memory and Learning Tool (Ook deels een test voor het auditieve geheugen) (Story Memory, Verbal Learning) (Verbal retention, Sentence Memory Recall, Story Delay Recall) Gordon Diagnostid System: Vigilance Task Het visuele geheugen Wide Range Assessment of Memory and Learning Tool (Design Memory, Picture Memory, Finger Windows) (Visual Learning, Visual Retention, Rey Figure Recall) Het visuospatiële geheugen Rey Osterrieth Complex Figure Verbal selective Reminding Test Denman Neuropsychology Scale Children’s Memory Scale Wechsler Memory Scale Het geheugen in het dagelijkse leven Child Memory Questionnaire – Parent Memory Questionnaire

Annelien Malfait

(53, 63-65) (63) (63) (66) (53) (53, 65, 66) (65) (66) (50, 53) (64) (46) (50, 52, 63, 66) (52) (65) (52, 63, 66) (52) (52, 53, 65) (46) (65, 66) (65, 66) (46, 65) (65, 66)


p.26

Everyday Verbal Memory Questionnaire

(63)

Gedrag Piers-Harris Children’s Self-concept scale Child Behavior Checklist Student behaviour Survey Children’s Depression Revised Children’s Manifest Anxiety Scale Academische prestaties Kaufman Test of Educational Achievement II Achenbach Child Behavior Checklist Student Behavior Survey

4.2

(65) (46) (65) (63) (63) (63) (63) (63) (63) (63)

Het werkgeheugen bij kinderen met epilepsie

4.2.1 Beïnvloedende factoren 4.2.1.1 Intelligentiequotiënt Het totale intelligentiequotiënt vertoont bij gegeneraliseerde absence-epilepsie, temporale kwab epilepsie en frontale kwab epilepsie een significante correlatie met alle subtesten voor het verbale en visuele geheugen, met uitzondering van de visuele retentie (52), ook met het alledaagse geheugen (65) en de academische prestaties (63). 4.2.1.2 Aandacht De resultaten op de ‘Conners’ Continuous Performance test’ vertoont geen significante correlatie met het dagelijkse verbale geheugen of met de resultaten op de ‘Wide Range Assessment of Memory and Learning tool’ (63). Ook de resultaten op specifieke testen voor aandacht zoals de ‘Digit Span task’ en de ‘Vigilance task’ van de ‘Gordon Diagnostic System’ hebben geen significante invloed op het geheugen. Het is echter mogelijk dat het kind compensatiemechanismen ontwikkelt die de beperkingen kunnen maskeren. De ouders bekijken echter het aandachtsfunctioneren van hun kind zoals het werkelijk is, met de toegepaste compensatiemechanismen (65) vandaar dat de aandachtsproblemen door hen gerapporteerd wel een significante correlatie vertonen met het alledaagse geheugen van de kinderen (63, 65). Kinderen met frontale kwab epilepsie zetten minder mooie prestaties neer op ‘California Verbal Learning Test’ naarmate het einde nadert. Hiervoor zou een daling van de aandacht verantwoordelijk zijn. Bij de kinderen met temporale en absence epilepsie blijven de prestaties constant (53). 4.2.1.3 Leeftijd op het moment van het onderzoek Tussen de leeftijd van 8 en 12 jaar ontwikkelt de frontale kwab sterk, samen daarmee verbetert naast de aandachtscontrole ook het werkgeheugen. Jongere kinderen, zowel met als zonder epilepsie scoren significant lager dan de oudere kinderen op de subtesten van de Annelien Malfait


p.27

‘Continuous Performance Test’. Ook bij het overtekenen en uit het hoofd tekenen van de ‘Rey Osterrieth Complex Figure’ maken ze meer fouten (53). Doorheen de follow-up kennen de resultaten op ‘Word Span test (forward)’ en aandacht een significante verbetering bij beide groepen kinderen (46). 4.2.1.4 Gemoedstoestand Of de gemoedstoestand een beïnvloedende factor is van geheugenfunctioneren bij kinderen met epilepsie blijft controversieel (63). De analyse van Kadis et al. (2004) kan, in tegenstelling tot bij de volwassenen, geen belangrijke invloed van stemming of emotionele toestand terug vinden op het dagelijkse geheugen van de kinderen (65). Chapieski et al. (2001) toont wel een verband aan tussen depressieve en angstgevoelens bij kinderen en hun mening over hun alledaagse geheugen, echter niet met de geheugentesten (63). 4.2.1.5 Invloed van de epilepsievariabelen Etiologie Oostrom et al. (2005) geeft aan dat minder mooie resultaten voor intelligentie, aandacht, werkgeheugen en reactiesnelheid niet verschillend zijn tussen kinderen met een onbekende of een genetische oorsprong van de epilepsie (46). Duur Wanneer we de partiële en gegeneraliseerde epilepsieën onderzoeken, zien we dat langdurige actieve epilepsie een significante negatieve correlatie vertoont met de drie verbale testen: ‘verbal learning’, ‘immediate story recall’ en ‘delayed story recall’, alsook met twee visuele testen: ‘visual learning’, ‘Reg figure recall’. Als we de partiële epilepsieën op zichzelf bekijken wordt er slechts een significante correlatie gevonden in één test voor het verbale geheugen: ‘verbal learning’ en in drie testen voor het visuele geheugen: ‘visual learning’, ‘design memory’ en de ‘Rey figure recall’. Wanneer we de duur van gegeneraliseerde epilepsie, hier absence-epilepsie, bekijken wordt geen significante correlatie gevonden (52). Ontstaansleeftijd Kinderen met epilepsie ontstaan voor de leeftijd van zeven jaar, scoren wel significant lager op alle subtesten van de ‘Verbal Selective Reminding test’ (64). Slechts met één subtest voor het visuele geheugen: ‘design memory’ wordt een significante correlatie gevonden (52).

Annelien Malfait


p.28

Aanvalsfrequentie Regelmatige aanvallen hebben geen belangrijke invloed op de ‘long-term storage’ en de ‘total recall’ van het verbale geheugen. Er wordt echter wel een significant effect gezien op ‘longterm retrieval’, ‘short-term recall’ en ‘Consistent long-term storage’ (64). Oostrom et al. (2005) geeft aan dat de zwakkere prestaties van de kinderen met tonischclonische, complex partiële of absence aanvallen niet gebonden zijn aan aanvalscontrole (46). Medicatiegebruik Er wordt geen significante correlatie beschreven tussen het aantal anti-epileptica en het geheugen (52,53). Oostrom et al. (2005) vindt zelfs geen verschil in geheugen tussen kinderen die wel of geen anti-epileptische medicatie innemen (46). Hernandez et al. (2003) benadrukt dat de medicatie onderling kan verschillen qua effectiviteit en bijwerkingen, wat de verschillende resultaten doorheen de studies zou helpen verklaren (53). Epilepsietype Wanneer we drie groepen epilepsieën, gegeneraliseerde absence epilepsie, temporale kwab epilepsie en frontale kwab epilepsie, met elkaar vergelijken, ontdekken we significante verschillen in de geheugencapaciteit (52). Bij de partiële aanvallen onderling doen kinderen met enkelvoudige aanvallen het significant beter dan kinderen met complexe aanvallen (64).

Bij het testen van het verbale korte termijn geheugen zien we dat kinderen met genetische epilepsie zich na 30 minuten significant minder details van een verhaal herinneren dan de kinderen uit de gezonde controlegroep (66). Ook woorden in de omgekeerde volgorde herhalen lukt significant minder goed bij kinderen met tonisch-clonische epilepsie, absenceepilepsie of partiële epilepsie met complexe aanvallen dan bij gezonde kinderen (46). Wanneer we meer specifiek het verbale geheugen bij kinderen met temporale, frontale en abscence epilepsie onder de loep nemen aan de hand van ‘Wide Range Assessment of Memory and Learning tool’ zien we dat de kinderen met absence epilepsie op alle subtesten goed scoren. Hun resultaten verschillen niet significant van deze van normaal ontwikkelende kinderen. De kinderen met frontale kwab epilepsie scoren minder goed. Op twee subtesten scoren ze significant lager dan de normale populatie, het gaat om ‘delayed story memory’ en ‘sentence memory’ (52). De kinderen met de temporale kwab epilepsie scoren op alle subtesten significant lager dan het gezonde populatiegemiddelde. Op bepaalde subtesten scoren ze ook significant lager dan de kinderen met absence en frontale epilepsie (52).

Annelien Malfait


p.29

Op de ‘California Verbal Learning Test’ liggen de resultaten van de kinderen met absenceepilepsie, temporale en frontale kwab epilepsie significant lager dan die van de gezonde populatie, maar onderling worden geen significante verschillen teruggevonden (53). Ook op de ‘Verbal selective reminding test’ scoren kinderen met epilepsie significant lager dan de gezonde kinderen. De kinderen met temporale epilepsie scoren lager dan kinderen met extratemporale epilepsie, toch is dit verschil enkel significant voor de ‘Consistent long-term retrieval’ component. De kinderen met temporale kwab epilepsie vertonen hier meer beperkingen in het verbale leervermogen, lange termijn geheugen en het terugvinden van dingen. Kinderen met linker frontale epilepsie en linker temporale epilepsie verschillen onderling significant inzake deze componenten. De temporale groep scoort telkens lager. Bij rechter aantasting ziet men deze verschillen niet (64).

Wanneer we het visuele korte termijn geheugen vergelijken bij gezonde kinderen en kinderen met epilepsie, zien we dat de resultaten van de kinderen met absence epilepsie significant lager liggen op de ‘finger windows’ en de ‘Rey figure’. Kinderen met frontale kwab epilepsie hun prestaties liggen ook significant lager dan het normale gemiddelde op het vlak van ‘visual learning’ en ‘finger windows’. De resultaten van de kinderen met temporale kwab epilepsie liggen allemaal statistisch lager dan het normale gemiddelde, met uitzondering van deze op de ‘picture memory’ (52). Bij deze epilepsiegroepen onderling, vertoont het visueel geheugen een gelijkaardige capaciteit (52). Bij de ‘Rey-Osterrieth Complex Figure’ zijn er wel significante verschillen merkbaar tussen de verschillende groepen. Kinderen met frontale kwab epilepsie hebben het moeilijker dan de andere twee groepen, met zowel het natekenen als met het uit het hoofd tekenen van de figuur. De moeilijkheden zijn vooral te wijten aan problemen met aandacht, impulsiviteit en de onmogelijkheid om gekregen informatie gemakkelijk te ordenen. Kinderen met temporale kwab epilepsie hebben meer moeilijkheden met het zich herinneren van de figuur. Het lijkt erop dat bij hen vooral het coderen van informatie en de overdracht van deze informatie naar het lange termijn geheugen moeilijk verloopt. Bij kinderen met absence epilepsie wordt geen specifiek patroon gezien (53). Het onderzoek van Myatchin et al. (2009) stelt vast dat kinderen met genetische epilepsie gedurende een taak voor het visuele werkgeheugen andere corticale activatiepatronen vertonen dan gezonde kinderen. De onderliggende epileptische processen zijn hiervoor eerder verantwoordelijk dan de aanvallen of de interictale EEG activiteit (67). Op de ‘Conners’ continuous performance test’ maken kinderen met epilepsie significant meer omissiefouten dan de controlegroep, echter niet meer commissiefouten (54). Myatchin et al. (2009) vindt Annelien Malfait


p.30

deze verschillen niet terug, alsook niet tussen de gegeneraliseerde en partiële epilepsie onderling (67). De oefening van de ‘Continuous Performance Test’ om het auditieve korte termijn geheugen te onderzoeken, is moeilijker voor alle kinderen (53). Vooral bij de kinderen jonger dan twaalf jaar verloopt deze opdracht moeizaam. Hernandez et al. (2003) geeft meer kinderen met frontale kwab epilepsie aan die onder het normale gemiddelde scoren. Deze scores zijn ook significant lager dan die van de kinderen met temporale en gegeneraliseerde epilepsie (53), terwijl Nolan et al. (2004) meer moeilijkheden aantreft bij kinderen met temporale kwab epilepsie (52). Vooral het verbale geheugen is aangetast bij hen (52). Invloed van lateralisatie Op de verschillende verbale testen wordt door kinderen met linker temporale kwab epilepsie minder goed gepresteerd dan door de kinderen met rechter temporale kwab epilepsie (52),(64). Bij de groep met frontale kwab epilepsie worden geen verschillen naar gelang epileptogene foci teruggevonden De scores van de kinderen met mesiale temporale kwab epilepsie verschillen niet significant van deze van kinderen met de andere foci (52). Hernandez et al. (2003), vindt geen verschillen terug tussen kinderen met frontale of temporale epilepsie en unilaterale of bilaterale epileptogene foci (53), terwijl Jocic-Jackubi et al. (2006) het gebrek aan een significant lateralisatie-effect in zijn studie toeschrijft aan de mogelijkheid van bilaterale foci (64). Bij de temporale kwab epilepsie is een epileptogene focus rechts alleen geassocieerd met significant mindere resultaten bij de ‘visual retention’. Er worden geen significante verschillen gerapporteerd met mesiale temporale kwab epilepsie. De verschillende foci bij temporale kwab epilepsie brengen ook geen significant verschil met zich mee (52), unilaterale of bilaterale epileptogene foci bij kinderen met frontale of temporale epilepsie ook niet (53). 4.2.2 Verband werkgeheugen - alledaags geheugen Zowel een negatieve stemming als een gebrek aan aandacht zijn niet geassocieerd met een mindere prestatie op de geheugentests, maar wel met problemen met het alledaagse geheugen, dit wijst op een dissociatie tussen het werkgeheugen en het alledaagse geheugen (63). De studie van Kadis et al. (2004) slaagt er niet in om een significant verband aan te tonen tussen het objectief vaststelbare geheugen en de subjectieve weergave van het alledaagse geheugen (65). Ook de collega’s Chapieski et al. (2011) kunnen slechts significantie aantonen tussen één subtest van de ‘Wide Range Assessment of Memory and Learning’ en de mening van de kinderen over hun leervermogen (63). Annelien Malfait


p.31

Wanneer we de opinie van de kinderen over hun geheugen in het dagelijkse leven en het effect hiervan op de academische prestaties bestuderen, worden wel correlaties gezien met hun leesvaardigheden en wiskundige competenties. Bij beide vaardigheden heeft ook het IQ een invloed. Ouders en leerkrachten geven ook betere academische prestaties aan bij kinderen met een hoger IQ en een hogere score op de testen voor het dagelijkse geheugen (63). Ouders van kinderen met genetische gegeneraliseerde epilepsie geven een verminderde capaciteit van het alledaagse geheugen aan in vergelijking met de ouders van normale kinderen (66). 4.3

Lange termijn geheugen bij kinderen met epilepsie

Informatie vastleggen in het lange termijn geheugen is een proces dat uren, dagen tot zelfs maanden in beslag neemt. Het vereist een interactie tussen de hippocampus en de neocortex. Niet enkel hippocampale pathologie, maar ook onderbreking in de transfer van informatie tussen de hippocampus en de neocortex, gedurende het vastleggen van informatie, kan versneld vergeten met zich meebrengen (66). Kinderen met genetische gegeneraliseerde epilepsie herkennen minder goed woorden dan de gezonde controles. Er ontstaat echter pas een verschil in het onthouden van woorden na een tijdsspanne van 30 min tot 7 dagen. Dat zowel de herkenning en herinnering van de woorden op lange termijn moeilijker verloopt, geeft aan dat deze verschillen niet alleen verklaard kunnen worden door een verminderd leervermogen. Er is een negatieve correlatie met de herkenning van woorden op lange termijn, ondanks het feit dat de ernst van de epilepsie niet correleert met het terugroepen van informatie op korte en lange termijn (66).

5 Taalfunctie Dag in dag uit delen we onze gevoelens en gedachten met anderen, we communiceren. Hiervoor gebruiken we verschillende soorten taal: gebarentaal, lichaamstaal, maar het meest frequent maken we gebruik van de spreektaal. We staan er niet altijd bij stil, gelukkig maar, maar achter het genereren van deze taal schuilt een complex mechanisme. Eerst en vooral zijn voldoende aandacht en een functionerend geheugen een must voor betekenisvolle communicatie (68). Er is ook voldoende woordenschatkennis nodig. Deze woorden moeten correct gehoord en uitgesproken worden, maar ook op een betekenisvolle manier in zinnen en context geplaatst worden. Om de gevormde boodschap vervolgens goed over te brengen zijn narratieve vaardigheden vereist (69). Wanneer we de boodschap geschreven willen overbrengen, dient, naast een intacte visuele en motorische functie, ook een adequate visuo-spatiële capaciteit aanwezig te zijn (70).

Annelien Malfait


p.32

5.1

Taalfunctie testen

Tabel 4: Testen van de taalfunctie Verbale Intelligentiequotiënt Wechsler Intelligence Scale for Children Verwerven en gebruiken van taal ITPA Illinois Test of Psycholinguistic Abilities Chevrie-Muller Language Evaluation Battery Grammatica Test for Reception of Grammar Woordenschat Rapid Conforontation Naming Test Peabody Picture Vocabulary Test Uitspraak en fonologie Zweedse test van ‘Nelli’ Mondelinge taalvaardigheid Test of Language Development (TOLD-P, TOLD-I, TOAL) Children’s Communication Checklist Leescapaciteiten L’Alouette Le Printemps Auditieve capaciteiten Ecosse Test Visuo-spatiële capaciteiten Corsi block-Tapping Test Hemisferische taaldominantie Dichotic Listening Test Taalstoornissen Clinical Evaluation of Language Fundamentals Neuropsychologische aspecten NEPSY: Developmental NEuroPSYchological Assessment

5.2

(68) (68) (70) (68) (68) (68) (68) (71-73) (68) (70) (70) (70) (70) (68) (74) (68)

Taalfunctie bij kinderen met epilepsie

Kinderen met

epilepsie vertonen vaak

moeilijkheden op het

spraak-, taal- en

neuropsychologisch gebied, ondanks het feit dat de intelligentie van deze kinderen veelal binnen de normale range zit (68, 73). Wanneer naar taalstoornissen gezocht werd met behulp van de ‘Clinical Evaluation of Language Funtions’, wordt op deze test significant lager gescoord door kinderen met epilepsie dan door gezonde kinderen, deze verschillen impliceren echter geen taalstoornis (74). Er kan niet helemaal uitgesloten worden dat de verschillen in taalcompetenties geen reflectie zijn van subtiele cognitieve verschillen tussen de groepen (73, 74) daar sommige studies wel significante verschillen aangeven in het verbaal IQ tussen kinderen met en zonder epilepsie (68), maar andere niet (70, 74). 5.2.1 Kennis 5.2.1.1 Woordenschat Voor kinderen met epilepsie blijkt het genereren van woorden zonder afbeeldingen een stuk moeilijker. Ook snel zaken benoemen gaat bij hen trager. Hun antwoorden zijn echter wel niet minder correct dan deze van de referentiegroep. Het herkennen van woorden is voor beide groepen gelijkopgaand (68). De actieve en passieve woordenschat is significant lager in de Annelien Malfait


p.33

groep temporale kwab epilepsie in vergelijking met de groep met benigne epilepsie met centrotemporale spikes. Tussen deze laatste groep en de groep met genetische gegeneraliseerde epilepsie wordt geen significant verschil gezien (70) 5.2.1.2 Grammatica Het verwerven en correct gebruiken van grammatica is voor alle kinderen gelijklopend (68). 5.2.2 Vaardigheden 5.2.2.1 Lezen Lezen is een complexe cognitieve functie, afhankelijk van een correcte werking van verschillende intrinsieke functies zoals de gesproken taal, de aandacht, het korte termijngeheugen en visuo-spatiële competenties. Wanneer epilepsie de ontwikkeling van één van deze processen verstoort, kunnen de leescompetenties van de patiënt aangetast zijn (70). Kinderen met epilepsie zouden het moeilijker hebben met het onderscheiden van letters (68, 71). Bij kinderen met een gemiddeld intelligentieniveau en genetische gegeneraliseerde epilepsie, temporale kwab epilepsie of benigne epilepsie met centrotemporale spikes ziet men ook een significant verschil tussen de drie groepen inzake de snelheid en het begrip van het lezen. Vooral kinderen met temporale kwab epilepsie hebben leesproblemen, de resultaten van de kinderen met genetische gegeneraliseerde epilepsie liggen in dezelfde lijn, maar de resultaten van de kinderen met benigne epilepsie met centrotemporale spikes liggen significant hoger. Tussen de laatste twee groepen wordt geen significant verschil opgemerkt (70). Deze significantie verdwijnt wanneer gecorrigeerd wordt voor ontstaansleeftijd, de duur van de epilepsie en het performaal intelligentiequotiënt van de kinderen (70). 5.2.2.2 Spreken Kinderen met epilepsie scoren significant lager op gebied van mondelinge taalvaardigheid in vergelijking met een referentiegroep zonder epilepsie (73). Articulatie De articulatorische posities zijn gelijkaardig bij alle kinderen, de mondmotorische posities en bewegingen, articulatiepatronen en fonologie verschillen echter wel significant (68). De fonologische vlotheid is minder in de groepen met temporale kwab en genetische gegeneraliseerde epilepsie (70). Fonologische competenties vormen één van de eerste fases bij het leren van een taal, moeilijkheden hiermee zijn gerelateerd aan leesmoeilijkheden bij zowel kinderen met als zonder epilepsie (68, 71).

Annelien Malfait


p.34

Hersteltechnieken Om ons verstaanbaar te maken naar onze gesprekspartners toe is het soms noodzakelijk om de vorm van onze boodschap aan te passen. Afhankelijk van het taalniveau worden andere hersteltechnieken gebruikt. Jonge kinderen kiezen vaak voor de herhaling van een woord, terwijl oudere kinderen eerder gebruik maken van complexere technieken zoals revisie en uitstel om de luisteraar meer contextuele informatie te bezorgen, maar ook van valse starten en van tijdsvullende woorden zoals ‘euh’. De evolutie naar complexere technieken wordt niet gezien bij kinderen met epilepsie (75). Kinderen met complex partiële aanvallen en absences epilepsie vertonen naast en bovenop het verschil in mentale leeftijd, meer moeilijkheden dan gezonde kinderen om gedurende een conversatie hun boodschap aan te passen. Kinderen met complex partiële aanvallen, (vooral met een focus in de temporale kwab), corrigeren vaker hun verwijzingen en zinsbouw dan kinderen met primair gegeneraliseerde epilepsie en normale kinderen, waardoor hun gesprekken vaak indirect en langdradig overkomen (75). Kinderen met complex partiële aanvallen en primair gegeneraliseerde epilepsie, met een mentale leeftijd boven de 9 jaar, gebruiken significant minder valse starten en minder tijdsvullende woorden zoals ‘euh’ (75). Deze woorden weerspiegelen de verwerking en de planning van wat een kind gaat zeggen, ook bij aantasting van de frontale kwab worden ze significant minder gebruikt (75). Bij een goede aanvalscontrole, worden meer hersteltechnieken toegepast. Toch wordt de focale aantasting van de temporale kwab eerder dan de voortschrijdende aanvallen gezien als beïnvloedende factor. Belangrijke effecten van medicatiegebruik zijn niet gerapporteerd (75). Narratieve capaciteiten Het vertellen van een verhaal veronderstelt ook een heel arsenaal aan cognitieve vaardigheden, waaronder aandacht en geheugen, maar ook de integratie van deze cognitieve aspecten met zowel taalkundige als sociale gedragscompetenties (74). Op de subtesten voor het narratieve geheugen van de ‘NEPSY’ wordt door kinderen met epilepsie lager gescoord. De subtesten van de ‘Nelli’ voor leermogelijkheden, geheugen en het navertellen van verhalen geven nochtans gelijkwaardige resultaten aan voor kinderen met en zonder epilepsie (68). Wanneer gevraagd wordt aan kinderen met chronische en recent ontstane epilepsie en aan gezonde kinderen om een verhaal te vertellen aan de hand van het boek ‘Frog, where are you?’ geschreven door M. & M. Mayer in 1969, kunnen we verschillende aspecten van de narratieve competenties evalueren en vergelijken (74). In beide groepen is de essentie van de verhalen gelijk, alsook de lengte, de diversiteit van de woordenschat en de syntactische complexiteit. In de structuur van de verhalen bestaat wel een Annelien Malfait


p.35

verschil. Ondanks de gelijkenissen, beoordelen luisteraars de verhalen van de kinderen met epilepsie minder positief dan deze van gezonde kinderen. Bij de kinderen met recent ontstane epilepsie zijn de verschillen niet zo groot, bij deze met chronische epilepsie wel. Het enthousiasme waarmee het verhaal gebracht wordt, is wel gelijkaardig bij iedereen (74). Communicatie Het gebruiken en begrijpen van taaluitingen binnen een context wordt in de pragmatiek bestudeerd. Deze vaardigheden zijn van groot belang voor het sociaal functioneren. Kinderen met psychiatrische aandoeningen zoals autisme en ADHD hebben hier vaak moeilijkheden mee, ook kinderen met epilepsie blijven hiervan niet gespaard. Er wordt gesuggereerd dat een lager intelligentieniveau, kan interfereren met de pragmatische vaardigheden (69). Op de ‘Childrens Communication Checklist’ geven de ouders van kinderen met epilepsie en andere neurologische aandoeningen meer problemen met correct pragmatisch taalgebruik aan, in vergelijking met ouders van gezonde kinderen (69), terwijl dit in voorgaande studies niet het geval was (68). Deze verschillen verdwijnen wanneer gecorrigeerd wordt voor het intelligentiequotiënt (69). In de epilepsiegroep wordt ook een veel groter aantal kinderen met moeilijkheden teruggevonden, bovendien vertonen deze kinderen ook meer moeilijkheden dan de kinderen met andere neurologische aandoeningen (69). Kinderen met complex partiële aanvallen redeneren niet volledig correct en hun zinnen zijn ook te weinig aan elkaar gelinkt. Bij kinderen met absence epilepsie wordt dit ook opgemerkt, vooral wanneer de epilepsie op jonge leeftijd ontstond en de aanvallen hardnekkig zijn (75). Ouders rapporteren vooral pragmatische problemen bij oudere kinderen. Men veronderstelt dat ouders van jonge kinderen eerder focussen op de ontwikkeling van de structurele aspecten van taal, terwijl ze bij oudere kinderen ook op het pragmatisch taalgebruik letten (69). 5.2.3 Visuele en auditieve aandacht en geheugen Uit subtesten die een snelle reactie vragen blijkt de visuele aandacht van kinderen met epilepsie significant lager te zijn dan die van gezonde kinderen (68). De resultaten van de auditieve aandacht zijn minder conform. Er komt wel naar boven dat kinderen met epilepsie over een minder capabel auditief korte termijn geheugen beschikken. Kinderen hebben het tevens moeilijker om letters die ze horen te benoemen of om woorden te vormen na het horen van de klanken (68). Wanneer gevraagd wordt om verschillende klanken te identificeren, merken we dat kinderen met aantasting van de linker temporale kwab, minder accuraat onderscheid kunnen maken. Dit verschil is bij Chaix et al. (2006) niet significant, maar dit ligt waarschijnlijk aan de beperkte steekproefgrootte (70).

Annelien Malfait


p.36

5.2.4 Beïnvloedende factoren 5.2.4.1 Intelligentieniveau Zoals we kunnen verwachten brengen verschillen in intellegentieniveaus niet alleen verschillen met zich mee op het totale IQ, maar ook op het performale en verbale IQ apart. Ook het ‘Spoken Language Quotiënt’, wat de mondelinge taalvaardigheid weergeeft, blijkt significant lager te liggen bij mensen met een lager intelligentieniveau (72). Men ziet ook een relatie tussen communicatieve vaardigheden en intelligentie bij kinderen met epilepsie, maar niet alle pragmatische moeilijkheden kunnen hierdoor verklaard worden (69). 5.2.4.2 Betrokken hersenregio’s Kinderen ontwikkelen hun taalcompetenties vooral tijdens de kleuterperiode, maar deze rijpen samen met de betrokken hersenregio’s verder uit in de kindertijd en adolescentie (71, 73, 75). De taalfunctie bij gezonde kinderen is positief gerelateerd aan de grijze en witte stof in het totale hersenvolume en in de dorsolaterale prefrontale cortex. De dorsolaterale prefrontale cortex blijkt ook belangrijk te zijn voor aandacht en werkgeheugen. De frontale en de temporale kwab zorgen samen voor de integratie van taal en cognitie (71). Bij kinderen met epilepsie ziet men een significante relatie tussen een goede taalfunctie en een groter grijze stof volume in de inferieure frontale gyrus (Broca), de temporale kwab en de posterieure superieure temporale gyrus (Wernicke) (73). Bij taalproblemen bij kinderen met epilepsie vindt men minder grijze stof in de anterieure superieure temporale gyrus. Er wordt een negatieve associatie gevonden met de taalfunctie en de hoeveelheid grijze stof in de dorsolaterale prefrontale gyrus (73). Deze bevindingen impliceren een structurele reorganisatie van de hersenen bij kinderen met epilepsie die zowel functioneel als dysfunctioneel kan zijn (73). Over de invloed van ziekte-effecten hierbij, bestaat twijfel (73). 5.2.4.3 Epilepsietype Er wordt geen significant verschil in spraak of taal gezien tussen kinderen met gegeneraliseerde, partiële of niet classifieerbare aanvallen, alsook niet tussen kinderen die aanvalsvrij zijn en zij die dat (nog) niet zijn (68). Wanneer genetische gegeneraliseerde epilepsie, temporale kwab epilepsie en benigne epilepsie met centrotemporale spikes met elkaar vergeleken worden, behalen kinderen met temporale kwab epilepsie significant lagere scores dan de kinderen met benigne centrotemporale spikes op testen voor het verbale intelligentiequotiënt, woordenschat, expressieve vaardigheden en fonologie.De vergelijking van de drie groepen onderling brengt verder geen significante verschillen aan het licht (70).

Annelien Malfait


p.37

In de studie van Broeders et al. (2010) vertonen alle kinderen met moeilijkheden in het pragmatisch taalgebruik, complex partiële aanvallen (69). Bij lokalisatiegebonden epilepsiesyndromen kunnen ook functionele taalstoornissen gevonden worden (74). Kinderen met een epileptogene focus links, lezen significant trager dan de kinderen met een rechter focus. De algemene leescapaciteiten, de spelling, de snelle benoeming en het fonologisch bewustzijn, is bij de groep met linker temporale kwab aantasting eveneens het zwakst (70). Soms wordt focale corticale dysplasie vastgesteld op MRI onderzoek bij temporale kwab aantasting. Deze letsels kunnen verantwoordelijk zijn voor meer aangetaste cognitieve functies in vergelijking met de genetische gegeneraliseerde epilepsie (70). 5.2.4.4 Epilepsievariabelen Duur van de epilepsie Kinderen met zowel recent ontstane als chronische epilepsie scoren significant lager dan hun gezonde leeftijdsgenoten op de testen van de ‘Clinical Evaluation of Language Fundamentals’. Ze vertonen wel andere functionele defecten in de taalproductie (74). Bij kinderen van 8 tot 12 jaar, wordt de chroniciteit van epilepsie verantwoordelijk geacht voor de significant lagere competenties van gesproken taal, luisteren, spreken, semantiek en syntax. Adolescenten met langdurige epilepsie hebben minder goed ontwikkelde expressieve taalcompetenties (71). Aanvalsfrequentie Kinderen met benigne epilepsie met centrotemporale spikes en een hoge piekgolf index op het slaap EEG behalen minder mooie resultaten op verbale en semantische vlotheid en op inhibitietaken dan de kinderen met een lage piekgolf index. De aanvalsfrequentie bij kinderen met genetische gegeneraliseerde of temporale kwab epilepsie brengt geen significante verschillen met zich mee (70). Bij adolescenten met epilepsie wordt een relatie gevonden tussen lagere taalscores en een moeilijke aanvalscontrole, dit is analoog aan de gestegen beperking van hogere taalfuncties bij oudere kinderen met complex partiële aanvallen. Naast de frequentie, oefent ook de duur van een aanval een invloed uit (71). Medicatiegebruik Kinderen onder polytherapie behalen significant lagere resultaten op de testen voor auditieve analogie en ze zijn significant trager bij het benoemen van zaken in vergelijking met de kinderen die met monotherapie behandeld worden. Ook het narratief geheugen (68) en de pragmatische capaciteiten lijden onder polytherapie (69).

Annelien Malfait


p.38

Bovenstaande bevindingen kunnen toegeschreven worden aan de polytherapie en haar bijwerkingen, maar ook aan de ernst van de epilepsie, die klaarblijkelijk niet onder controle te krijgen is met monotherapie (68). Het is echter waarschijnlijk dat er een verbetering optreedt in de leescompetenties en het intelligentieniveau van kinderen met absence epilepsie of complex partiële aanvallen, wanneer deze kinderen meer dan één geneesmiddel innemen om hun ziekte te behandelen (72). 5.2.4.5 Veranderingen doorheen de tijd Uit studies blijkt dat kinderen met epilepsie en taalmoeilijkheden significant ouder zijn dan kinderen met epilepsie zonder taalmoeilijkheden (73). Sommige resultaten geven aan dat er bij kinderen van zes tot acht jaar, één vierde van de kinderen kampt met taalmoeilijkheden, terwijl dit bij kinderen van acht tot twaalf jaar stijgt tot één derde en bij kinderen van twaalf tot vijftien jaar tot één tweede (71). Een studie over twee jaar vertoont echter verrassend stabiele resultaten van het intelligentieniveau, de taalcompetenties en de academische prestaties bij kinderen met absence epilepsie en complex partiële aanvallen. Het intelligentieniveau blijkt dus niet te dalen na verloop van tijd, al wordt een inhaalbeweging van het niveau naar dat van hun gezonde leeftijdsgenoten eveneens niet gezien (72).

6 Epilepsiesyndromen en hun cognitief functioneren 6.1

Neonatale periode

6.1.1 Goedaardige neonatale aanvallen Het meest frequente, te onderscheiden, maar vaak ook enige teken van een neurologische dysfunctie bij neonaten zijn epileptische aanvallen. Deze zijn echter niet altijd onschuldig, integendeel zelfs. Uit een studie die 90 kinderen met neonatale aanvallen over 10 jaar volgde, kwam naar boven dat slechts 35% van de kinderen volledig normaal evolueerde, terwijl 24% van de kinderen stierf en er bij 41% van de kinderen een neurologische ontwikkelingsstoornis vastgesteld werd. Ook op het cognitief vlak zijn er beperkingen. Zo’n 20% van de kinderen wordt gediagnosticeerd met een mentale retardatie en ruim 27% had een leerstoornis. Deze cijfers zijn telkens iets beter voor de kinderen die op het uitgerekende tijdstip geboren zijn, dit in tegenstelling tot zij die te vroeg geboren zijn (76). Het algemene idee dat benigne familiale neonatale aanvallen wel een vrij goede prognose hebben, wordt meer en meer in vraag gesteld. We kunnen stellen dat deze aanvallen een brede fenotypische variabiliteit hebben. Uit case reports komen soms ernstige ontwikkelingsstoornissen en mentale retardatie naar boven, echter zeker niet bij alle kinderen worden Annelien Malfait


p.39

problemen

gezien

(10,11).

Ouders

geven

niet

significant

meer

emotionele

of

gedragsproblemen aan, ze rapporteren wel significant meer problemen bij het omgaan met leeftijdsgenoten (77). 6.1.2 Myoclonische encefalopathie en Ohtahara syndroom Dit zijn de twee vroegst voorkomende epileptische encefalopathieën. De aanvallen bij het Ohtahara syndroom zijn hardnekkig, de mortaliteit van deze aandoening is dan ook heel hoog, vooral bij kinderen onder de twee jaar. De kinderen die overleven, hebben vaak heel ernstige beperkingen zowel op mentaal als fysiek vlak (13-15). Ook bij kinderen met myclonische encefalopathie is de mortaliteit heel hoog. De overlevenden vertonen ook hier enorm ernstige psychomotorische beperkingen, sommigen verkeren zelfs in een vegetatieve toestand (15). 6.2

Infantiele periode

6.2.1 Syndroom van West Ook dit syndroom behoort tot de encefalopathieën.Uit een retrospectieve studie blijkt dat meer dan de helft van de kinderen sterft voor de leeftijd van 10 jaar. Al deze kinderen, op één na, hadden een mentale retardatie en leefden vaak in instellingen. Slechts één op vijf van de overlevende patiënten vertoont geen of slechts een lichte mentale beperking. Meer dan de helft van de kinderen is niet in staat om een opleiding te volgen. Toch slaagt één derde van de kinderen erin om secundair onderwijs te volgen en succesvol deel te nemen aan het staatsexamen, eventueel met behulp van aangepaste lessen (78). De cognitieve achterstand is vaak aanwezig van bij het begin van de aanvallen (78-80) en blijft meestal constant (78, 79). De cognitieve beperkingen bij het ontstaan van de aanvallen zijn significant geassocieerd met een verstoorde slaap. Men veronderstelt dat de hypsaritmieën verantwoordelijk zijn voor verminderde cognitieve capaciteiten zoals aandacht, terwijl de chroniciteit van de epilepsie eerder verantwoordelijk is voor directe hersenbeschadiging (79). Bij de meeste kinderen verandert het intelligentieniveau dat ze bereiken op hun achtste verjaardag nog weinig (78). Soms ziet men een verbetering, meestal samengaand met het minder voorkomen van aanvallen (79). Men ziet ook een betere outcome bij kinderen die initieel goed ontwikkelden en snel en effecitief behandeld konden worden (78). De meest bepalende factor voor de outcome van de kinderen is echter de onderliggende pathologie. Bij kinderen met ernstige hersenmalformaties, postinfectieuze etiologie en tubereuze sclerose is de prognose het slechtst (78). Bij de meeste patiënten met structureel metabole epilepsie is de cognitieve ontwikkeling eveneens zwak (79, 80), terwijl de kinderen met epilepsie van een onbekende oorsprong meestal een normale of minimaal beperkte cognitieve ontwikkeling kennen (79, 80). Annelien Malfait


p.40

Er wordt ook een significant verband gezien tussen de visuele (79, 80) en auditieve functie en de cognitieve ontwikkeling (80), maar ook de invloed van medicatie (79) en andere omgevingsfactoren (80) mag niet uit het oog verloren worden. 6.2.2 Koortsaanvallen Kinderen met koortsaanvallen hebben over het algemeen een goede prognose op cognitief vlak, hoewel studies elkaar tegenspreken. Verschillende onderzoekspopulaties, algemene populatie versus gehospitalisateerde populatie, zouden dit kunnen verklaren (49, 81, 82). Hoewel sommige studies ook tussen deze populaties geen significante verschillen zien (82). De koortsaanvallen hebben geen negatieve effecten op aandacht, integendeel kinderen met aanvallen vertonen een significant betere aandachtscontrole en zijn minder snel afgeleid. De lees- en rekenvaardigheden verschillen niet significant van de gezonde kinderen, evenals de algemene kennis (81). Ook op testen die het werkgeheugen in beeld brengen, scoren de kinderen met koortsaanvallen beter. De kinderen hebben een significant betere mnemonische capaciteit dan de controlegroep (49). Over de risicofactoren voor beperkingen met het werkgeheugen bestaat onenigheid. Een vooraf bestaande neurologische ontwikkelings-achterstand, pre- en perinatale moeilijkheden, een positieve familiale anamnese voor aanvallen en een lage socio-economische status zouden een negatieve rol spelen. Ook de aanvalsgerelateerde factoren oefenen een invloed uit. Zo zou er meer risico op beperkingen zijn bij een ontstaansleeftijd jonger dan 1 jaar, bij complexe en/of terugkerende aanvallen eventueel gevolgd door niet-uitgelokte aanvallen (49). In de studie van Chang et al. (2001) komen echter alleen een ontstaansleeftijd voor de eerste verjaardag en een vooraf bestaande ontwikkelingsvertraging als risicofactoren naar boven voor respectievelijk een mindere mnemonische capaciteit en meer moeilijkheden met executieve functies. Andere risicofactoren bereiken hier geen significantie (49). Voor de aandacht worden naast het geslacht geen risicofactoren gedetermineerd (81). Uit de gezonde groep en de groep met koortsaanvallen volgen evenveel kinderen speciaal onderwijs. Hoewel kinderen met koortsaanvallen, ontstaan voor de leeftijd van één jaar, significant meer in het aangepast onderwijs terecht komen, ziet men geen significant intellectueel verschil met de kinderen waarbij de koortsaanvallen later optraden. De resultaten tussen kinderen met recurrente of solitaire aanvallen verschillen ook niet significant (82). Moeders van kinderen met koortsaanvallen geven meer impulsiviteit en angst aan bij hun kinderen, in vergelijking met moeders van gezonde kinderen (82). Een andere waardenschaal ingevuld door leerkrachten en ouders, vertoont echter op geen van de aspecten een significant verschil met de referentiegroep (81).

Annelien Malfait


p.41

6.2.3 Syndroom van Dravet Het merendeel van de kinderen met deze encefalopathie (18) kennen voordat de aanvallen optreden, een ogenschijnlijk normale ontwikkeling. Later ontstaan echter psychomotorische en cognitieve onwikkelings-moeilijkheden en gedragsstoornissen (18, 19). Bijna alle kinderen onderzocht in de opgenomen studies vertonen een cognitieve achterstand, gaande van mild tot ernstig (18, 19). Bij meer dan de helft van de kinderen gaat deze achterstand gepaard met een gedragsstoornis. Het gaat vooral om aandachtsstoornissen, hyperactiviteit en opstandig gedrag (19), maar ook autistische symptomen worden gerapporteerd (18). De cognitieve ontwikkeling kent een snelle achteruitgang in de eerste levensjaren. Na de leeftijd van 6 jaar blijft ze ongeveer stabiel, maar het verschil tussen de constante mentale leeftijd en stijgende werkelijke leeftijd wordt wel steeds groter (19). 6.2.4 Epilepsie met migrerende partiële aanvallen Ook dit syndroom kent een hoge sterfte. Kinderen die overleven hebben een ernstige cognitieve en psychomotorische ontwikkelingsstoornis (20, 83), al presenteert deze ontwikkelingsachterstand zich niet bij elk kind in dezelfde catastrofale mate. Wanneer men erin slaagt om de aanvallen onder controle te krijgen, is de prognose iets beter (83). 6.2.5 Myoclonische status in niet-progressieve encefalopathie Deze encefalopathie gaat eveneens gepaard met een ernstige ontwikkelingsstoornis, zowel op motorisch als op gedrags- of cognitief vlak. Hoewel de aandoening niet progressief is, leiden de therapieresistente aanvallen vaak tot een progressieve verslechtering van de neurologische capaciteiten (84). 6.2.6 Goedaardige infantiele epilepsie Bij de benigne infantiele epilepsie wordt zowel bij de familiale als de non-familiale vorm een normale pscyhomotorische ontwikkeling gezien (85). 6.3

Kindertijd

6.3.1 Benigne occipitale epilepsie Het Panayiotopoulossyndroom kent vaak een gunstige prognose. Deze kinderen hebben meestal een normaal IQ en scoren ook binnen de normale waarden voor aandacht, korte termijn geheugen en visuele perceptie. Bij de rekenkundige capaciteiten, het begrip en het vormen van een figuur zijn er wel significant meer moeilijkheden (86). Er zijn echter ook studies die een significant lager intelligentieniveau aangeven, waarbij zwakkere resultaten behaald worden op het intellectueel functioneren, de aandacht en het geheugen, maar ook op de gecombineerde verbale en de gecombineerde visuele testen. Deze verschillen tussen de Annelien Malfait


p.42

groep met en zonder epilepsie kunnen niet toegeschreven worden aan het verschil in intelligentiequotiënt (87). 6.3.2

Absence epilepsie

De kinderen met absence epilepsie hebben ook meestal een intelligentiequotiënt dat binnen de normale grenzen ligt, het is echter wel significant lager dan dat van de controlegroep (88, 89). De scores voor het vormen van een figuur, de rekenkundige en comprehensietesten, de visuospatiële vaardigheden en de subtesten van de WISC-R en Raven’s Progressive Matrices zijn ook significant lager bij de groep met epilepsie in vergelijking met de controlegroep (88). De taalcompetenties en het verbale geheugen van de kinderen met en zonder epilepsie verschillen niet significant. Ook totale geheugencapaciteit is gelijkaardig. Bij het non-verbale geheugen, is er wel een significant verschil merkbaar, in het nadeel van de groep met absence epilepsie (88). Bij een langere duur van de epilepsie en het gebruik van anti-epileptica wordt wel een lager verbaal IQ en Speech Language Quotiënt gezien (89). De kinderen waarbij de absence-epilepsie ontstaat voor de leeftijd van vier jaar, scoren telkens duidelijk lager dan hun collega-patiënten die pas na hun vierde verjaardag te maken kregen met de aanvallen (88). Er worden vaak gedragsproblemen gerapporteerd, vooral hyperactieve (89), opstandige of aandachtsstoornissen (89, 90), maar ook affectieve en angsstoornissen worden significant meer gezien (89). Een langer bestaande ziekte en een hogere aanvalsfrequentie zijn geassocieerd met meer psychiatrische moeilijkheden, maar dit brengt geen significante verschillen op cognitief vlak teweeg (89). 6.3.3 Lennox-Gastaut Syndroom Het Lennox Gastaut syndroom is ook een epileptische encefalopathie waarbij het intelligentieniveau mild tot heel ernstig kan aangetast zijn. Ook gedragsstoornissen zijn aanwezig. Deze beperkingen zijn permanent, ondanks een goede aanvalscontrole. Ze zijn reeds van bij het begin aanwezig, soms zelfs voor het ontstaan van de aanvallen. Hiervoor zou zowel de genetische predispositie als de blootstelling aan schadelijke elektroklinische activiteit tijdens de kritische periode van cerebrale ontwikkeling, verantwoordelijk geacht kunnen worden (91). 6.3.4 Landau-Kleffner Syndroom Deze encefalopathie kenmerkt zich door een verworven auditieve verbale afasie, vaak gepaard gaand met verminderde expressieve functies (92, 93). De taalmoeilijkheden kunnen zowel silentieus als acuut hun intrede nemen. In ongeveer de helft van de gevallen volgen ze op de aanvallen, bij enkelen ontstaan ze samen met de aanvallen of gaan ze deze vooraf (92). Hoewel de niet verbale functies bij de meeste kinderen normaal zijn (93), vertoont de helft Annelien Malfait


p.43

van de kinderen ook andere cognitieve beperkingen, zoals geheugenstoornissen (92, 93) en gedragsmoeilijkheden waaronder ADHD (92). De ernst van de afasie varieert en neemt toe naarmate ze vroeger haar ontstaan kent en de piekgolven gedurende de slaap en elektrische status epilepticus langer voortschrijden (92). Doorgaans is de afasie heel ernstig. Een langdurige elektrische status epilepticus wordt in bepaalde studies als de meest bepalende factor gezien. Wanneer deze aanvallen meer dan 3 jaar aanwezig zijn, is de receptieve outcome significant lager. Aangezien de duur van de elektrische status epilepticus correleert met aanvalsactiviteit, veronderstelt men dat deze parameter ook correleert met de taaloutcome. Ook met het non-verbale IQ wordt een lichte correlatie gezien. Er wordt echter niet altijd een correlatie gevonden tussen de ontstaansleeftijd, het non-verbale IQ en de taalcompetenties (93). De verschillende medicatiesoorten hebben geen ander effect op de taal en cognitieve functies (92, 93). De kinderen die chirurgie ondergingen, scoorden wel veel slechter dan de andere zieke kinderen. Dit is niet verwonderlijk gezien chirurgie enkel uitgevoerd wordt bij de meest ernstige presentaties van het syndroom (93). Een volledig herstel van de taalfunctie is mogelijk, maar hiervoor is een significante verbetering of normalisatie van het EEG noodzakelijk. Meestal hebben de patiënten echter te maken met een levenslange taal – en/of cognitieve beperking, ondanks deze normalisatie (92). Na tien jaar blijken echter alle kinderen op intellectueel vlak normaal te functioneren, zelfs wanneer de ernstige afasie blijft verder bestaan. De meerderheid van de kinderen kan dan ook een normaal leven leiden, helaas zijn er uitzonderingen (92). 6.3.5 Epileptische encefalopathie met continue spike-and-wave gedurende de slaap De meeste patiënten kennen voor het ontstaan van de aanvallen een normale ontwikkeling, ze ontwikkelen doorgaans wel allemaal moeilijkheden bij het ontstaan van de aanvallen. Er wordt een verminderde aandachtsfunctie, afwijkend gedrag, maar ook een stoornis in taalfunctie gedocumenteerd (94). Wanneer we deze taalfuncties meer specifiek bekijken, zien we dat, in vergelijking met een normale controlepopulatie, deze kinderen veel lager scoren op zowel de woordenschat als de grammatica. Het auditieve begrip is het enige aspect waar hun scores binnen de normale grenzen liggen, hoewel deze kinderen moeilijkheden hebben om informatie binnen een context te interpreteren. De taalfuncties zijn niet significant gecorreleerd met de ontstaansleeftijd, de duur en de epileptogene focus (95) Ondanks het feit dat de aanvallen goed reageren op therapie en vaak reeds vanzelf verdwijnen, wordt slechts zelden een verbetering van de cognitieve functie gezien (94, 95)

Annelien Malfait


p.44

6.3.6 Benigne epilepsie met centrotemporale piekgolven Dit syndroom kent een vrij gunstige prognose. De aanvallen verwijnen vaak rond de puberteit en het gemiddelde intelligentiequotiënt van de patiënten ligt binnen de normale range (48, 96). De abnormaliteiten op het slaap EEG oefenen geen significante invloed uit op de intellectuele capaciteiten. De verbale vaardigheden blijken normaal. De visuo-spatiële vaardigheden, het tekenen en de aandacht scoren lager dan het gemiddelde. Dit is ook het geval bij het visuo-spatiële geheugen, terwijl het verbale geheugen normaal scoort. Bij enkele kinderen worden leermoeilijkheden vastgesteld (48), maar doorgaans wordt het dagelijkse leven van deze patiënten niet of slechts in beperkte mate beïnvloed door eventuele cognitieve moeilijkheden (96). 6.3.7 Autosomale dominante nachtelijke frontale kwab epilepsie Naar de invloed van deze aandoening op de cognitieve capaciteiten van kinderen is nog weinig onderzoek gebeurd. Bij volwassenen zien we dat de frontale kwab vrij normaal functioneert. Het totale intelligentiequotiënt en de functie van het werkgeheugen liggen binnen de normale grenzen. In tegenstelling tot de scores op de testen voor het visuo-spatiële geheugen, liggen de scores op de testen voor het auditieve geheugen wel lager. De patiënten vertonen ook meer leermoeilijkheden, hebben het moeilijker om de aandacht vast te houden en zijn minder mentaal flexiebel. Het cognitieve profiel van deze patiënten kan onderling echter sterk variëren, hiervoor worden zowel moleculaire factoren als epilepsievariabelen verantwoordelijk geacht (97). 6.3.8 Epilepsie met myoclonische atone (astatische) aanvallen De prognose van deze aandoening is onvoorspelbaar en afhankelijk van het aanvalspatroon. Kinderen met myoclonische en myoclonisch-atonische aanvallen met of zonder tonischeclonische of absence aanvallen kennen meestal een goede ontwikkeling. De kinderen waarbij wel een cognitieve achterstand wordt gezien, vertonen eerder myoclonische zenuwtrekkingen, myclonisch-atonische aanvallen en tonische aanvallen. Het EEG patroon is bij hen bijna constant verstoord en vaak treedt een myoclonische status epilepticus op. Deze aanvallen zijn ook vaak therapieresistent (25). Er wordt een associatie gezien tussen een minder goede cognitieve ontwikkeling en een positieve familiale anamnese voor epilepsie of koortsaanvallen, het vroeg ontstaan van de epileptische aanvallen, de freqentie van nachtelijke en atypische absence aanvallen en het voorkomen van een status epilepticus en drop attacks (98).

Annelien Malfait


p.45

6.3.9 Rasmussen encefalitis Uit casereports blijkt dat ook deze kinderen ernstige cognitieve moeilijkheden hebben. Hoewel de kinderen initieel vaak een normale ontwikkeling kennen, ziet men reeds in de eerste drie jaren na de diagnose aandachtsstoornissen, leermoeilijkheden en geheugenverlies. Na verloop van tijd ziet men bij alle patiënten ernstige cognitieve beperkingen en gedragsstoornissen optreden (99).

Annelien Malfait


p.46

DISCUSSIE Uit bovenstaand literatuuronderzoek kunnen we besluiten dat kinderen met epilepsie, ondanks hun vaak gelijklopende intelligentieniveaus, meer moeilijkheden hebben met aandacht, geheugen en taal dan kinderen zonder epilepsie. Beïnvloedende factoren voor een lager intelligentieniveau zijn: de etiologie, de ontstaansleeftijd, de duur van de aandoening, de aanvalsfrequentie en het aantal antiepileptica. Voor de aandachtscapaciteit vinden we naast het intelligentieniveau ook een significante invloed terug van het epilepsietype, de frequentie en de lokalisatie van de aanvallen. Wanneer we de geheugencapaciteit bekijken, wordt er voor het werkgeheugen een significante invloed van het intelligentieniveau, aandacht, de leeftijd op het moment van het onderzoek en de gemoedstoestand beschreven. De significante invloed

van de

epilepsievariabelen blijft beperkt tot de duur en de locatie van de epileptogene focus. Wat de taal betreft, zou epilepsie een structurele reorganisatie van de hersenen met zich meebrengen. Associaties met een moeilijke aanvalscontrole en medicatiegebruik zijn beschreven. Er wordt gezien dat kinderen met recent ontstane en langdurige epilepsie andere problemen vertonen en dat het vooral oudere kinderen zijn die taalproblemen hebben. Met de aspecten aandacht en geheugen hebben vooral jongere kinderen problemen. Naast de bovenstaande epilepsievariabelen, zijn ook demografische en omgevingsvariabelen van groot belang! Het onderzoek naar de invloed van deze laatste aspecten valt echter buiten het bestek van deze masterproef. We kunnen stellen dat de goedaardige neonatale en infantiele aanvallen, de koortsaanvallen, de benigne occipitale epilepsie, de autosomaal dominante nachtelijke frontale kwab epilepsie en de epilepsie met centrotemporale piekgolven evenals de absence aanvallen, meestal geen of slechts milde sporen nalaten op de cognitieve ontwikkeling. De kinderen die lijden aan epilepsie met migrerende partiële aanvallen en myoclonische atone aanvallen hebben een minder goede prognose evenals de kinderen met het syndroom van Ohtahara, West, Dravet, Lennox-Gastaut en Landau-Kleffner. Ook de myoclonische encefalopathie, de epileptische encefalopathie met continue spike-and-wave gedurende de slaap en myoclonische status in een niet progressieve encefalopathie hebben een nefaste invloed op de ontwikkeling.

Er werd reeds veel onderzoek gevoerd naar het cognitief functioneren van kinderen met epilepsie. Hierbij is het van belang om zowel kinderen met een normaal als kinderen met een intelligentieniveau buiten de normale range op te nemen in de studies. Verschillende onderzoeken sluiten echter deze laatste kinderen uit (35, 46, 50, 53, 54, 56, 58-60, 63, 64, 66Annelien Malfait


p.47

68, 70, 73, 89, 96, 98). Dit kan vereist zijn om bepaalde neuropsychologische testen correct te kunnen uitvoeren, maar op die manier kan ook een vertekend beeld ontstaan. Daarenboven moet in acht genomen worden dat studies vaak universitaire of tertiaire centra als uitvalsbasis gebruiken voor het selecteren van hun onderzoekspopulatie. De vraag is dan of deze kinderen gelijkaardige symptomen vertonen als de gehele groep patiënten of dat deze kinderen lijden aan een ernstigere vorm van epilepsie met al dan niet meer of andere cognitieve problemen. Om de impact van verschillende epilepsiesyndromen op de cognitieve competenties onderling optimaal te kunnen vergelijken, zou het ideaal zijn mocht elke studie gebruik maken van dezelfde testen om het cognitief vermogen in beeld te brengen. Daarbij vormen ook subjectieve parameters zoals waardenschalen ingevuld door ouders, kinderen en leerkrachten een belangrijke aanvulling. Deze waardenschalen op zich zijn wel onvoldoende voor het stellen van bepaalde diagnosen zoals ADHD. Daarenboven zijn niet alleen cross-sectionele en retrospectieve studies, maar ook prospectieve studies belangrijk. Op die manier kan de invloed van andere parameters zoals de invloed van de regressie van de aanvallen, de verschillende therapieën, eventuele speciale onderwijsprogramma’s en de evolutie van de ontwikkeling van het kind beter in het licht gesteld worden. Bovendien kunnen beïnvloedende factoren beter van elkaar onderscheiden worden. Bij de prospectieve studies moet men wel steeds bedacht zijn op de invloed van verstorende variabelen. Deze kunnen echter ook in de andere studies aanwezig zijn. Gezien de lage prevalentie van bepaalde epileptische syndromen, is het ongetwijfeld moeilijk om onderzoek te doen naar deze aandoeningen. Toch mogen, gezien de grote gevolgen van bepaalde epilepsiesyndromen, deze kinderen niet uit de boot vallen. Hierbij is het van belang om in de mate van het mogelijke de onderzoekspopulatie voldoende groot te houden, zodat geen mogelijk significante resultaten gemist worden door een te klein aantal subjecten.

Blijvend onderzoek naar het cognitief functioneren bij kinderen met epilepsie is noodzakelijk, daar cognitieve problemen een belangrijke impact hebben op het leven van de kinderen. Niet alleen op hun academische prestaties en gedrag maar ook op hun levenskwaliteit. Het is belangrijk om eventuele problemen zo snel mogelijk op te sporen en zo goed mogelijk op te vangen, zodat elk kind de kans krijgt om zich volledig te ontplooien en een zo mooi mogelijk leven te leiden!

Annelien Malfait


p.48

REFERENTIES 1. D’Herde K., Boon P. Epilepsie: uit CURSUS ZENUWSTELSEL EN ZINTUIGEN. Universiteit Gent. 2010. 2. Boon P. Begeleidende tekst bij hoorcolleges Neurologie: Epilepsie: Uit CURSUS PROBLEMEN VAN GEESTELIJKE GEZONDHEID, ZENUWSTELSEL EN OGEN. Universiteit Gent. 2013 3. Kumar P., Clark M. Epilepsy in KUMAR & CLARK'S CLINICAL MEDICINE. Eds Graham P., Urquhart J., Swan R. Elsevier, London, 1139-1144. 4. Aicardi J EJ, Pedley TA. Epilepsy: A Comprehensive Textbook. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, 2008. 5. Forsgren L, Beghi E, Oun A, Sillanpaa M. The epidemiology of epilepsy in Europe - a systematic review. European journal of neurology : the official journal of the European Federation of Neurological Societies. 2005;12(4):245-53. 6. Berg AT, Berkovic SF, Brodie MJ, Buchhalter J, Cross JH, van Emde Boas W, et al. Revised terminology and concepts for organization of seizures and epilepsies: report of the ILAE Commission on Classification and Terminology, 2005-2009. Epilepsia. 2010;51(4):676-85. 7. ILAE Proposal for Revised Terminology for Organization of Seizures and Epilepsies 2010. Online 2010. Opgehaald op 7 oktober 2012 van http://www.ilae.org/Commission/Class/documents/ILAE%20HandoutV10.pdf 8. Boon P, Engelborghs S, Hauman H, Jansen A, Lagae L, Legros B, et al. Recommendations for the treatment of epilepsies in general practice in Belgium. Acta neurologica Belgica. 2008;108(4):118-30. 9. Toledano R, Garcia-Morales I, Kurtis MM, Perez-Sempere A, Ciordia R, Gil-Nagel A. Bilateral akinetic seizures: a clinical and electroencephalographic description. Epilepsia. 2010;51(10):2108-15. 10. Steinlein OK, Conrad C, Weidner B. Benign familial neonatal convulsions: always benign? Epilepsy research. 2007;73(3):245-9. 11. Borgatti R, Zucca C, Cavallini A, Ferrario M, Panzeri C, Castaldo P, et al. A novel mutation in KCNQ2 associated with BFNC, drug resistant epilepsy, and mental retardation. Neurology. 2004;63(1):57-65. 12. Khan S, Al Baradie R. Epileptic encephalopathies: an overview. Epilepsy research and treatment. 2012;2012:403592. 13. Yamatogi Y, Ohtahara S. Early-infantile epileptic encephalopathy with suppression-bursts, Ohtahara syndrome; its overview referring to our 16 cases. Brain & development. 2002;24(1):13-23. 14. Ohtahara S, Ohtsuka Y, Yamatogi Y, Oka E. The Early-Infantile Epileptic Encephalopathy with Suppression-Burst - Developmental Aspects. Brain & development. 1987;9(4):371-6. 15. Ohtahara S, Yamatogi Y. Epileptic encephalopathies in early infancy with suppression-burst. Journal of Clinical Neurophysiology. 2003;20(6):398-407. 16. Wheless JW, Gibson PA, Rosbeck KL, Hardin M, O'Dell C, Whittemore V, et al. Infantile spasms (West syndrome): update and resources for pediatricians and providers to share with parents. BMC pediatrics. 2012;12:108. 17. Camfield PR. Definition and natural history of Lennox-Gastaut syndrome. Epilepsia. 2011;52:3-9. 18. Ragona F, Granata T, Dalla Bernardina B, Offredi F, Darra F, Battaglia D, et al. Cognitive development in Dravet syndrome: a retrospective, multicenter study of 26 patients. Epilepsia. 2011;52(2):386-92. 19. Ragona F, Brazzo D, De Giorgi I, Morbi M, Freri E, Teutonico F, et al. Dravet syndrome: early clinical manifestations and cognitive outcome in 37 Italian patients. Brain & development. 2010;32(1):71-7. 20. Veneselli E, Perrone MV, Di Rocco M, Gaggero R, Biancheri R. Malignant migrating partial seizures in infancy. Epilepsy research. 2001;46(1):27-32. 21. Arzimanoglou A, Resnick T. All children who experience epileptic falls do not necessarily have Lennox-Gastaut syndrome... but many do. Epileptic disorders : international epilepsy journal with videotape. 2011;13 Suppl 1:S3-13. 22. Duran MH, Guimaraes CA, Medeiros LL, Guerreiro MM. Landau-Kleffner syndrome: long-term follow-up. Brain & development. 2009;31(1):58-63. 23. Nieuwenhuis L, Nicolai J. The pathophysiological mechanisms of cognitive and behavioral disturbances in children with Landau-Kleffner syndrome or epilepsy with continuous spike-and-waves during slow-wave sleep. Seizure : the journal of the British Epilepsy Association. 2006;15(4):249-58. 24. Kurahashi H, Hirose S. Autosomal Dominant Nocturnal Frontal Lobe Epilepsy. 2002 May 16 [Updated 2012 Sep 20]. In: Pagon RA, Adam MP, Bird TD, et al., eds. GeneReviews® [Internet]. Seattle (WA): University of Washington, Seattle; 1993-2014. Available from: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK1169/ 25. Caraballo RH, Chamorro N, Darra F, Fortini S, Arroyo H. Epilepsy With Myoclonic Atonic Seizures: An Electroclinical Study of 69 Patients. Pediatric neurology. 2013;48(5):355-62. 26. Granata T. Rasmussen's syndrome. Neurological sciences : official journal of the Italian Neurological Society and of the Italian Society of Clinical Neurophysiology. 2003;24 Suppl 4:S239-43. 27. Marras CE, Granata T, Franzini A, Freri E, Villani F, Casazza M, et al. Hemispherotomy and functional hemispherectomy: indications and outcome. Epilepsy research. 2010;89(1):104-12.

Annelien Malfait


p.49

28. Snead OC, 3rd. Surgical treatment of medically refractory epilepsy in childhood. Brain & development. 2001;23(4):199-207. 29. Li B, Tong L, Jia G, Sun R. Effects of ketogenic diet on the clinical and electroencephalographic features of children with drug therapy-resistant epilepsy. Experimental and therapeutic medicine. 2013;5(2):6115. 30. Meneses MS, Rocha SF, Simao C, Santos HN, Pereira C, Kowacs PA. Vagus nerve stimulation may be a sound therapeutic option in the treatment of refractory epilepsy. Arquivos de neuro-psiquiatria. 2013;71(1):2530. 31. Misiewicz Runyon A, So TY. The use of ketogenic diet in pediatric patients with epilepsy. ISRN pediatrics. 2012;2012:263139. 32. Boon P, Engelborghs S, Hauman H, Jansen A, Lagae L, Legros B, et al. Recommendations for the treatment of epilepsy in adult patients in general practice in Belgium: an update. Acta neurologica Belgica. 2012;112(2):119-31. 33. Tykocki T, Mandat T, Kornakiewicz A, Koziara H, Nauman P. Deep brain stimulation for refractory epilepsy. Archives of medical science : AMS. 2012;8(5):805-16. 34. Rogovik AL, Goldman RD. Ketogenic diet for treatment of epilepsy. Canadian family physician Medecin de famille canadien. 2010;56(6):540-2. 35. Oostrom KJ, Smeets-Schouten A, Kruitwagen CLJJ, Peters ACB, Jennekens-Schinkel A, DuSECh. Not only a matter of epilepsy: Early problems of cognition and behavior in children with "epilepsy only" - A prospective, longitudinal, controlled study starting at diagnosis. Pediatrics. 2003;112(6):1338-44. 36. Cheung C, Wirrell E. Adolescents' perception of epilepsy compared with other chronic diseases: "through a teenager's eyes". Journal of child neurology. 2006;21(3):214-22. 37. Lewis SA, Noyes J, Mackereth S. Knowledge and information needs of young people with epilepsy and their parents: Mixed-method systematic review. BMC pediatrics. 2010;10:103. 38. Elliott IM, Lach L, Smith ML. I just want to be normal: a qualitative study exploring how children and adolescents view the impact of intractable epilepsy on their quality of life. Epilepsy & behavior : E&B. 2005;7(4):664-78. 39. Shore CP, Buelow JM, Austin JK, Johnson CS. Continuing psychosocial care needs in children with new-onset epilepsy and their parents. The Journal of neuroscience nursing : journal of the American Association of Neuroscience Nurses. 2009;41(5):244-50. 40. Park J, Yum MS, Choi HW, Kim EH, Kim HW, Ko TS. Determinants of intelligence in childhoodonset epilepsy: a single-center study. Epilepsy & behavior : E&B. 2013;29(1):166-71. 41. Berg AT, Langfitt JT, Testa FM, Levy SR, DiMario F, Westerveld M, et al. Global cognitive function in children with epilepsy: a community-based study. Epilepsia. 2008;49(4):608-14. 42. Walker NM, Jackson DC, Dabbs K, Jones JE, Hsu DA, Stafstrom CE, et al. Is lower IQ in children with epilepsy due to lower parental IQ? A controlled comparison study. Developmental medicine and child neurology. 2013;55(3):278-82. 43. Bulteau C, Jambaque I, Viguier D, Kieffer V, Dellatolas G, Dulac O. Epileptic syndromes, cognitive assessment and school placement: a study of 251 children. Developmental medicine and child neurology. 2000;42(5):319-27. 44. Jackson DC, Dabbs K, Walker NM, Jones JE, Hsu DA, Stafstrom CE, et al. The neuropsychological and academic substrate of new/recent-onset epilepsies. The Journal of pediatrics. 2013;162(5):1047-53 e1. 45. Nolan MA, Redoblado MA, Lah S, Sabaz M, Lawson JA, Cunningham AM, et al. Intelligence in childhood epilepsy syndromes. Epilepsy research. 2003;53(1-2):139-50. 46. Oostrom KJ, van Teeseling H, Smeets-Schouten A, Peters AC, Jennekens-Schinkel A, Dutch Study of Epilepsy in C. Three to four years after diagnosis: cognition and behaviour in children with 'epilepsy only'. A prospective, controlled study. Brain : a journal of neurology. 2005;128(Pt 7):1546-55. 47. Tromp SC, Weber JW, Aldenkamp AP, Arends J, vander Linden I, Diepman L. Relative influence of epileptic seizures and of epilepsy syndrome on cognitive function. Journal of child neurology. 2003;18(6):40712. 48. Pinton F, Ducot B, Motte J, Arbues AS, Barondiot C, Barthez MA, et al. Cognitive functions in children with benign childhood epilepsy with centrotemporal spikes (BECTS). Epileptic disorders : international epilepsy journal with videotape. 2006;8(1):11-23. 49. Chang YC, Guo NW, Wang ST, Huang CC, Tsai JJ. Working memory of school-aged children with a history of febrile convulsions: a population study. Neurology. 2001;57(1):37-42. 50. Bhise VV, Burack GD, Mandelbaum DE. Baseline cognition, behavior, and motor skills in children with new-onset, idiopathic epilepsy. Developmental medicine and child neurology. 2010;52(1):22-6. 51. Vingerhoets G. Cognitive effects of seizures. Seizure : the journal of the British Epilepsy Association. 2006;15(4):221-6. 52. Nolan MA, Redoblado MA, Lah S, Sabaz M, Lawson JA, Cunningham AM, et al. Memory function in childhood epilepsy syndromes. Journal of paediatrics and child health. 2004;40(1-2):20-7. 53. Hernandez MT, Sauerwein HC, Jambaque I, de Guise E, Lussier F, Lortie A, et al. Attention, memory, and behavioral adjustment in children with frontal lobe epilepsy. Epilepsy & behavior : E&B. 2003;4(5):522-36.

Annelien Malfait


p.50

54. Liu ST, Tsai FJ, Lee WT, Lee CM, Fan PC, Lin WS, et al. Attentional processes and ADHD-related symptoms in pediatric patients with epilepsy. Epilepsy research. 2011;93(1):53-65. 55. Sherman EM, Brooks BL, Akdag S, Connolly MB, Wiebe S. Parents report more ADHD symptoms than do teachers in children with epilepsy. Epilepsy & behavior : E&B. 2010;19(3):428-35. 56. Dunn DW, Austin JK, Harezlak J, Ambrosius WT. ADHD and epilepsy in childhood. Developmental medicine and child neurology. 2003;45(1):50-4. 57. Buelow JM, Austin JK, Perkins SM, Shen J, Dunn DW, Fastenau PS. Behavior and mental health problems in children with epilepsy and low IQ. Developmental medicine and child neurology. 2003;45(10):68392. 58. Hermann B, Jones J, Dabbs K, Allen CA, Sheth R, Fine J, et al. The frequency, complications and aetiology of ADHD in new onset paediatric epilepsy. Brain : a journal of neurology. 2007;130(Pt 12):3135-48. 59. Kim GH, Kim JY, Byeon JH, Eun BL, Rhie YJ, Seo WH, et al. Attention deficit hyperactivity disorder in epileptic children. Journal of Korean medical science. 2012;27(10):1229-32. 60. Bennett-Back O, Keren A, Zelnik N. Attention-deficit hyperactivity disorder in children with benign epilepsy and their siblings. Pediatric neurology. 2011;44(3):187-92. 61. Vandierendonck A. Het geheugen in: AANDACHT EN GEHEUGEN. Academia Press,Gent, 2008, 129-275. 62. Hoppe C, Elger CE, Helmstaedter C. Long-term memory impairment in patients with focal epilepsy. Epilepsia. 2007;48 Suppl 9:26-9. 63. Chapieski L, Evankovich K, Hiscock M, Collins R. Everyday verbal memory and pediatric epilepsy. Epilepsy & behavior : E&B. 2011;21(3):285-90. 64. Jocic-Jakubi B, Jovic NJ. Verbal memory impairment in children with focal epilepsy. Epilepsy & behavior : E&B. 2006;9(3):432-9. 65. Kadis DS, Stollstorff M, Elliott I, Lach L, Smith ML. Cognitive and psychological predictors of everyday memory in children with intractable epilepsy. Epilepsy & behavior : E&B. 2004;5(1):37-43. 66. Gascoigne MB, Barton B, Webster R, Gill D, Antony J, Lah SS. Accelerated long-term forgetting in children with idiopathic generalized epilepsy. Epilepsia. 2012;53(12):2135-40. 67. Myatchin I, Mennes M, Wouters H, Stiers P, Lagae L. Working memory in children with epilepsy: an event-related potentials study. Epilepsy research. 2009;86(2-3):183-90. 68. Selassie GR, Viggedal G, Olsson I, Jennische M. Speech, language, and cognition in preschool children with epilepsy. Developmental medicine and child neurology. 2008;50(6):432-8. 69. Broeders M, Geurts H, Jennekens-Schinkel A. Pragmatic communication deficits in children with epilepsy. International journal of language & communication disorders / Royal College of Speech & Language Therapists. 2010;45(5):608-16. 70. Chaix Y, Laguitton V, Lauwers-Cances V, Daquin G, Cances C, Demonet JF, et al. Reading abilities and cognitive functions of children with epilepsy: influence of epileptic syndrome. Brain & development. 2006;28(2):122-30. 71. Caplan R, Siddarth P, Vona P, Stahl L, Bailey C, Gurbani S, et al. Language in pediatric epilepsy. Epilepsia. 2009;50(11):2397-407. 72. Jones JE, Siddarth P, Gurbani S, Shields WD, Caplan R. Cognition, academic achievement, language, and psychopathology in pediatric chronic epilepsy: Short-term outcomes. Epilepsy & behavior : E&B. 2010;18(3):211-7. 73. Caplan R, Levitt J, Siddarth P, Wu KN, Gurbani S, Shields WD, et al. Language and brain volumes in children with epilepsy. Epilepsy & behavior : E&B. 2010;17(3):402-7. 74. Strekas A, Ratner NB, Berl M, Gaillard WD. Narrative abilities of children with epilepsy. International journal of language & communication disorders / Royal College of Speech & Language Therapists. 2013;48(2):207-19. 75. Caplan R, Guthrie D, Komo S, Shields WD, Chayasirisobhon S, Kornblum HI, et al. Conversational repair in pediatric epilepsy. Brain and language. 2001;78(1):82-93. 76. Ronen GM, Buckley D, Penney S, Streiner DL. Long-term prognosis in children with neonatal seizures: a population-based study. Neurology. 2007;69(19):1816-22. 77. Hrastovec A, Hostnik T, Neubauer D. Benign convulsions in newborns and infants: occurrence, clinical course and prognosis. European journal of paediatric neurology : EJPN : official journal of the European Paediatric Neurology Society. 2012;16(1):64-73. 78. Riikonen R. Long-term outcome of patients with West syndrome. Brain & development. 2001;23(7):683-7. 79. Rando T, Baranello G, Ricci D, Guzzetta A, Tinelli F, Biagioni E, et al. Cognitive competence at the onset of West syndrome: correlation with EEG patterns and visual function. Developmental medicine and child neurology. 2005;47(11):760-5. 80. Guzzetta F. Cognitive and behavioral outcome in West syndrome. Epilepsia. 2006;47 Suppl 2:49-52. 81. Chang YC, Guo NW, Huang CC, Wang ST, Tsai JJ. Neurocognitive attention and behavior outcome of school-age children with a history of febrile convulsions: a population study. Epilepsia. 2000;41(4):412-20.

Annelien Malfait


p.51

82. Verity CM, Greenwood R, Golding J. Long-term intellectual and behavioral outcomes of children with febrile convulsions. The New England journal of medicine. 1998;338(24):1723-8. 83. Marsh E, Melamed SE, Barron T, Clancy RR. Migrating partial seizures in infancy: expanding the phenotype of a rare seizure syndrome. Epilepsia. 2005;46(4):568-72. 84. Elia M. Myoclonic status in nonprogressive encephalopathies: an update. Epilepsia. 2009;50 Suppl 5:41-4. 85. Specchio N, Vigevano F. The spectrum of benign infantile seizures. Epilepsy research. 2006;70:S156S67. 86. Specchio N, Trivisano M, Di Ciommo V, Cappelletti S, Masciarelli G, Volkov J, et al. Panayiotopoulos syndrome: A clinical, EEG, and neuropsychological study of 93 consecutive patients. Epilepsia. 2010;51(10):2098-107. 87. Gulgonen S, Demirbilek V, Korkmaz B, Dervent A, Townes BD. Neuropsychological functions in idiopathic occipital lobe epilepsy. Epilepsia. 2000;41(4):405-11. 88. Pavone P, Bianchini R, Trifiletti RR, Incorpora G, Pavone A, Parano E. Neuropsychological assessment in children with absence epilepsy. Neurology. 2001;56(8):1047-51. 89. Caplan R, Siddarth P, Stahl L, Lanphier E, Vona P, Gurbani S, et al. Childhood absence epilepsy: Behavioral, cognitive, and linguistic comorbidities. Epilepsia. 2008;49(11):1838-46. 90. Chaix Y, Daquin G, Monteiro F, Villeneuve N, Laguitton V, Genton P. Absence epilepsy with onset before age three years: a heterogeneous and often severe condition. Epilepsia. 2003;44(7):944-9. 91. Filippini M, Boni A, Dazzani G, Guerra A, Gobbi G. Neuropsychological findings: myoclonic astatic epilepsy (MAE) and Lennox-Gastaut syndrome (LGS). Epilepsia. 2006;47 Suppl 2:56-9. 92. Caraballo RH, Cejas N, Chamorro N, Kaltenmeier MC, Fortini S, Soprano AM. Landau-Kleffner syndrome: a study of 29 patients. Seizure : the journal of the British Epilepsy Association. 2014;23(2):98-104. 93. Robinson RO, Baird G, Robinson G, Simonoff E. Landau-Kleffner syndrome: course and correlates with outcome. Developmental medicine and child neurology. 2001;43(4):243-7. 94. Smith MC, Hoeppner TJ. Epileptic encephalopathy of late childhood: Landau-Kleffner syndrome and the syndrome of continuous spikes and waves during slow-wave sleep. Journal of clinical neurophysiology : official publication of the American Electroencephalographic Society. 2003;20(6):462-72. 95. Debiais S, Tuller L, Barthez MA, Monjauze C, Khomsi A, Praline J, et al. Epilepsy and language development: the continuous spike-waves during slow sleep syndrome. Epilepsia. 2007;48(6):1104-10. 96. Riva D, Vago C, Franceschetti S, Pantaleoni C, D'Arrigo S, Granata T, et al. Intellectual and language findings and their relationship to EEG characteristics in benign childhood epilepsy with centrotemporal spikes. Epilepsy & behavior : E&B. 2007;10(2):278-85. 97. Wood AG, Saling MM, Fedi M, Berkovic SF, Scheffer IE, Benjamin C, et al. Neuropsychological function in patients with a single gene mutation associated with autosomal dominant nocturnal frontal lobe epilepsy. Epilepsy & behavior : E&B. 2010;17(4):531-5. 98. Oguni H, Tanaka T, Hayashi K, Funatsuka M, Sakauchi M, Shirakawa S, et al. Treatment and long-term prognosis of myoclonic-astatic epilepsy of early childhood. Neuropediatrics. 2002;33(3):122-32. 99. Caraballo RH, Fortini S, Cersosimo R, Monges S, Pasteris MC, Gomez M, et al. Rasmussen syndrome: an Argentinean experience in 32 patients. Seizure : the journal of the British Epilepsy Association. 2013;22(5):360-7.

Annelien Malfait


p.52

EPILEPSIESYNDROMEN IN DE KINDERLEEFTIJD: INVLOED OP HET COGNITIEF FUNCTIONEREN

Recommend Documents