Entree tot de grachtengordel
Herengracht 386 & grachtengordel | augustus 2010
2
3
Voorwoord Herengracht 386. Een grachtenhuis met een bijzondere plaats in het verhaal van de Amsterdamse grachtengordel én de kunst van de Gouden Eeuw. Dat bracht de leden van de stuurgroep van Het Grachtenhuis begin 2010 bij elkaar. Toen ging het snel. Want Amsterdam heeft het allemaal: - een van de meest markante binnensteden ter wereld, in korte tijd ontwikkeld op basis van een uniek stedenbouwkundig concept dat vier eeuwen later nog niets aan kracht en schoonheid heeft ingeboet - een parelsnoer van bijzondere grachtenpanden en -tuinen - een van de beroemdste kunstcollecties van de wereld die wordt bewaard in de onmiddellijke nabijheid van de plaats van ontstaan, het Rijksmuseum - een uitzonderlijke geschiedenis van vrijheid, handelsgeest, tolerantie, diversiteit en bloei Waarmee meteen gezegd is wat Amsterdam nog niet had: - een plaats die deze kwaliteiten verbindt - een plaats waar het verhaal van de grachtengordel wordt verteld - een plaats die letterlijk en figuurlijk de toegangspoort is tot de beleving van Amsterdamse grachtengordel Voor een grachtenhuis, dat zich bevindt op het scharnier van de belangrijkste zeventiende eeuwse stadsuitbreidingen en dat in zijn eigen geschiedenis eeuwen en werelddelen met elkaar verbindt, is geen mooiere toekomst denkbaar dan hét Grachtenhuis te worden: Het Grachtenhuis, de entree tot de grachtengordel. Amsterdam, augustus 2010
4
5
Inleiding Het Grachtenhuis vormt de ideale entree om de geschiedenis van de Amsterdamse grachtengordel te ontdekken. Het Grachtenhuis is voor toeristen uit binnen- en buitenland, Amsterdammers en scholieren de ideale kennismaking met dit wereldvermaarde erfgoed. Aansluitend op een bezoek aan Het Grachtenhuis worden via een wandeling of rondvaart alle culturele en historische bezienswaardigheden van Amsterdam prominent aangeboden. Het Grachtenhuis kent een virtuele pendant in een uitgebreide website, waarmee een bezoek aan Amsterdam voorbereid en verdiept kan worden. Website, tentoonstelling en huis versterken elkaar en vormen tegelijkertijd een informatiecentrum en een cultureel-historische attractie onder één dak. Het Grachtenhuis is binnenkort het vanzelfsprekende vertrekpunt voor bezoekers aan de grachtengordel. Hier is een interactieve tentoonstelling over de bijna vier eeuwen oude grachtengordel te vinden. Het Grachtenhuis is de centraal gelegen uitvalsbasis om het mooiste van Amsterdam te ontdekken en nader te verkennen. Het Grachtenhuis, Herengracht 386, is uitstekend bereikbaar met tramlijnen 2 en 5 tussen Leidseplein en Centraal Station.
6
7
Grachtengordel Werelderfgoed 2010
De grachtengordel van Amsterdam is een bijzonder voorbeeld van planmatige stadsuitbreiding, uniek in omvang en aanpak voor de zeventiende eeuw en – in meer algemene zin – voor de gehele wereld. Het ‘sieraad van de stad’ is gebouwd voor en door de burgers van Amsterdam. Een monument van technisch vernuft en ondernemerschap, aantrekkelijk voor wonen en werken. Net als vroeger trekt de grachtengordel ondernemers en talent uit de hele wereld aan. In 1613 begon de Derde Uitleg van Amsterdam, de uitbreiding met drie grachten aan de westelijke zijde van de stad tot aan de Leidsegracht. Toen de grachten waren gegraven, werden de kavels verkocht en begon de bouw van de grachtenpanden. De Herengracht en de Keizersgracht zijn bedacht als chique woongrachten met veel groen voor de gegoede burgerij. Aan de Prinsengracht was ook plaats voorbedrijvigheid. In 1660 werd besloten tot de Vierde Uitleg, die de grachten doortrok tot aan de Amstel. Vier eeuwen later heeft de grachtengordel niets aan aantrekkelijkheid ingeboet. Om de schoonheid van Amsterdam voor komende generaties te bewaren is de grachtengordel voorgedragen als UNESCO Werelderfgoed. In 2013 viert de grachtengordel zijn 400 - jarig bestaan.
1662
8
9
Het Grachtenhuis Het verleden is in de binnenstad van Amsterdam zichtbaar aanwezig en in verschillende musea proef je de kunst en cultuur van de stad. Maar het fascinerende verhaal over het ontstaan van de grachtengordel wordt nog nergens verteld. Wie heeft de grachtengordel gebouwd en waarom? Waarom is Amsterdam gebouwd op palen en hoeveel waren dat er eigenlijk? Wie woonden en wonen er aan de grachten? Het Grachtenhuis beantwoordt deze en andere vragen. In een eigentijdse, multimediale tentoonstelling komt men van alles te weten over het ontstaan van de grachtengordel en over het leven aan de grachten door de eeuwen heen. Het Grachtenhuis vertelt natuurlijk ook zijn eigen bijzondere geschiedenis. Het is gebouwd op de plek waar aanvankelijk de Leidsegracht zou worden gegraven, in het verlengde van de stoeploze Beulingsloot, waardoor een zeldzaam ver uitzicht op de voorgevel wordt gegeven. Het Grachtenhuis is ook de plaats waar de financiering voor de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog bijeengebracht werd, evenals als het geld voor de opbouw van New York. Al deze karakteristieken maken Het Grachtenhuis tot een schoolvoorbeeld van wat culturele ambitie vermag als randvoorwaarden als talent, vakmanschap, goede smaak én geld samen aanwezig zijn. Het Grachtenhuis is de plek waar toeristen en dagjesmensen hun bezoek aan de binnenstad verder kunnen plannen. Dat kan via de website, maar ook ter plekke met behulp van touch screens waarmee een op maat gesneden reis kan worden gepland en gedrukt. Met taalkeuzes, het aangeven van interessegebieden, een inschatting van de beschikbare tijd en een keuze voor een vervoermiddel kan ieder zijn eigen individuele grachtentour samenstellen.
10
11
Parels aan de grachten Halverwege de Gouden Eeuw is Amsterdam het middelpunt van de wereld, ongeëvenaard in rijkdom en schoonheid. Bezoekers uit binnen- en buitenland bewonderen de stad van welgestelde kooplieden, voorname grachten en stadspaleizen. De zeventiende eeuwse Duitse stadsbeschrijver Philip Von Zesen spreekt zelfs van ‘een aards paradijs... met lange waterwegen dooraderd en met lange rijen brandschone en heerlijk gedecoreerde huizen versierd’. In de eenentwintigste eeuw is de grachtengordel nog steeds een belangrijke trekpleister. Per jaar bezoeken 4,5 miljoen toeristen vanuit de hele wereld de stad en een aanzienlijk deel van hen – 3 miljoen mensen – maakt een rondvaart door de grachten. De culturele stadsgeschiedenis en de grachten vormen voor ruim een derde van de toeristen de belangrijkste redenen voor een bezoek aan Amsterdam. Het Grachtenhuis is een centraal gelegen locatie waar bezoekers zelf hun ontdekkingstocht door ‘het parelsnoer’ van Amsterdam kunnen samenstellen. Aan en rondom de grachten zijn verschillende panden toegankelijk voor publiek. Te denken valt aan voormalige woonhuizen, zoals het Anne Frankhuis of panden met authentieke stijlkamers zoals Museum Willet-Holthuysen. Dan zijn er verschillende zeventiende eeuwse schuilkerken zoals Museum Ons’ Lieve Heer op Solder en de Singelkerk. En vanzelfsprekend zijn er talloze musea te bezoeken: de Hermitage aan de Amstel, het Bijbels Museum, fotografiemuseum FOAM, etcetera.
12
13
Hoogtepunten van de grachtengordel
14
15
de grachten verkennen De grachtengordel is natuurlijk bij uitstek buiten te beleven. Dat kan te voet, met de fiets en over het water. In elektrische ‘fluisterbootjes’ is een rondvaart met uitleg een speciale ervaring. Een netwerk van opstapplekken aan het water verbindt de belangrijkste ‘parels’. Bezoekers kunnen er zelfstandig op uit trekken of onder begeleiding van een deskundige gids. Het Grachtenhuis biedt speciale tours over architectuur, over de Gouden Eeuw, over beroemde bewoners van toen en nu, over bijzondere interieurs of langs de verscholen grachtentuinen.
16
17
Entree
John Adams
Bezoekers komen binnen op de bel-etage, waar in de linkerkamer aan de grachtzijde een balie en een winkel gerealiseerd worden. Hier kopen bezoekers een entreebewijs en ontvangen ze een audiotour. In de winkel is een keur aan boeken en verwante artikelen over Amsterdam en de grachtengordel te verkrijgen. In de rechterkamer is de Gateway to the Grachten gevestigd, een cultuurhistorisch en toeristisch informatiecentrum ter inspiratie voor een verder bezoek aan de grachtengordel. Hier kun je een kaart printen met je persoonlijke voorkeuren en interesses of de apps installeren die van je smartphone de ideale reisleider voor de grachten maakt. Ook tickets voor andere attracties en musea kunnen hier aangeschaft worden.
Gateway to the Grachten balie
shop
18
19
Verhalen in meerder talen Het Grachtenhuis biedt een aantrekkelijke tentoonstelling voor jong en oud. De ruimtes zijn verrijkt met soundscapes, films en animaties die ook ‘zonder taal’ te begrijpen zijn. Met een eenvoudig audioapparaat of een upgrade van een eigen smartphone kan eenieder zich, naar eigen believen en in meerder taalversies, informatie uit de tentoonstelling verschaffen. Ook buiten het pand speelt de audiotour een rol: de Amsterdamse binnenstad zit vol verhalen die onder meer via GPS ontsloten zijn. Zo wordt Het Grachtenhuis onderdeel van de grote vertelling van Amsterdam.
20
21
De Aanleiding
Plannenkamer
De verdieping De eerste verdieping van Het Grachtenhuis is ingericht met een presentatie over de grachtengordel. Door een originele muur terug te plaatsen, zijn vijf kamers gecreëerd, die elk met een eigen sfeer een aspect van de grachtengordel belichten. Door een rondgang door de verschillende kamers te maken, ontdek je wanneer, waarom en hoe de grachtengordel is aangelegd, hoe het is om aan de grachten te wonen en wat de grachten tegenwoordig voor Amsterdam betekenen. Met een gemiddelde verblijfsduur van vijf minuten per kamer duurt een bezoek aan deze verdieping ongeveer een half uur. De verdiepingsmogelijkheden van de audiotour en de interactieve exhibits maken de tentoonstelling ook aantrekkelijk voor mensen die langer willen blijven en meer te weten willen komen.
Stads-fabriek
Vier eeuwen aan de grachten
Huis vol verhalen
22
23
De Aanleiding
De Aanleiding toont hoe Amsterdam er uit zag aan de vooravond van de Gouden Eeuw, voorafgaand aan de stadsuitbreiding met de grachten. De gunstige ligging tussen zee en rivier zorgde voor een levendige handel. Dat trok veel mensen aan, waardoor de stad uit haar voegen barstte. Het verhaal van Amsterdam is een verhaal van groei: een toename van rijkdom, van explosieve bevolkingsgroei en van steeds grotere grachtencirkels rondom het centrum. En een spectaculaire bloei van de kunsten en de wetenschappen waarmee de stad in korte tijd ook in cultureel opzicht het centrum van de wereld werd.
24
25
In het midden van de ruimte is een gedetailleerde maquette van Amsterdam geplaatst – gebaseerd op de vogelvluchtkaart van Cornelis Anthonisz uit 1544, die ook op de vloer te zien is. Rondom staan ‘verrekijkers’ waarin kijkdozen zijn gemaakt die het verhaal van de groei van Amsterdam laten zien. Feiten en getallen zijn grafisch in de maquette verwerkt. De muren rondom laten een monumentaal panorama van Amsterdam zien.
26
27
Plannenkamer
In de Plannenkamer hangt een keur aan plattegronden van Amsterdam van voor, na en tijdens de stadsuitbreiding aan de muur. De op kalkpapier gedrukte replica’s van kaarten en tekeningen ritselen als je ze aanraakt. De stadsuitbreiding is van een unieke omvang voor de zeventiende eeuw en legt een ongekende planmatigheid bloot. Hier wordt duidelijk dat de stadsuitbreiding, ofwel de Uitleg van Amsterdam, niet min of meer vanzelf ontstaan is, maar het resultaat van langdurig overleg en van heel veel tekeningen.
28
Op de interactieve kaartentafel kun je steeds nieuwe plattegronden tevoorschijn halen en zo ontdekken hoe de grachtengordel tot stand is gekomen. De portretten verbergen animaties over de verschillende aspecten van de Uitleg, zoals de stadsverdediging, de waterhuishouding en het veilen van de kavels.
29
Stadsfabriek
Alle planning en rijkdom ten spijt blijft een moerasgebied – Amsterdam ligt onder de zeespiegel – een lastige plaats om een stad op te bouwen. In de drassige veengrond zijn miljoenen, meterslange, palen geslagen om te voorkomen dat de huizen wegzakken. De bouw van de grachtengordel is dan ook een (water)bouwkundig hoogstandje. De Stadsfabriek laat zien hoe de grachtengordel is gebouwd, zowel boven als onder de grond. Hier komt de bezoeker meer te weten over het heien, de constructie van een pand en natuurlijk de palen die de stad dragen. Deze verbeelding van wereld van modder en boomstammen is geïnspireerd op een raadsel van Erasmus: ‘Ik ken een stad waarvan de bewoners als kraaien wonen op de toppen van bomen’.
30
31
Huis vol verhalen
Om een inkijkje te geven in het wonen in een grachtenpand is Het Grachtenhuis op schaal nagebouwd. De inrichting van de kamers is gebaseerd op de stijlkamers van verschillende grachtenmusea. Hier wordt in miniatuur het wonen door de eeuwen heen getoond, van de Gouden Eeuw tot aan het heden. In iedere kamer is iets anders te zien en te beleven. Met behulp van beeldschermen en ‘Pepper’s ghost’ techniek lijken de kamers bewoond door èchte mensen.
32
33
Vier eeuwen grachtengordel
In de laatste ruimte krijgt de bezoeker een voorproefje op de grachten buiten. Op het eerste gezicht lijken de wanden voorzien van geschilderd behang, geïnspireerd op de schilderingen van Jurriaan Andriessen op de bel-etage. Dit behang kan echter bewegen! Met spotlights op een grote maquette van de grachtengordel kunnen bezoekers punten activeren die bepalen wat er op het behang te zien is. Het behang zoomt in op schilderijen, foto’s en films die het leven aan de grachten laten zien van de zeventiende eeuw tot nu. Van de verstilde grachten van Gerrit Berkheijde tot het roze rumoer van de Gay Pride. Van de drukte van de bootjes in de achtiende eeuw tot het overvolle water tijdens het Prinsengrachtconcert. De overeenkomsten tussen toen en nu lijken groter dan de verschillen. Behalve de bewoners vestigen ook geslaagde ondernemers van alle tijden zich nog altijd graag op de grachten.
34
35
36
37
38
39
Familie Vingboons
De Bel-etage Na het bezoek aan de tentoonstelling op de eerste verdieping, keren de bezoekers weer terug naar de bel-etage. Het monumentale karakter van deze verdieping is mede te danken aan de schitterende behangschilderingen van Jurriaan Andriessen in de kamer links achter.
John Adams
De kamers aan de grachtenzijde hebben een functie gekregen als balie, winkel en informatiecentrum. De kamers aan de tuinzijde bieden plaats aan twee presentaties die meer vertellen over de architectuur en geschiedenis van het pand en over Amsterdam. Deze verplaatsbare presentaties maken de ruimtes uitermate geschikt voor een dubbelgebruik voor ontvangsten en bijeenkomsten.
Gateway to the Grachten balie
Het Grachtenhuis, Herengracht 386, is een pand met een lange geschiedenis. Koopman Karel Gerards kocht in 1663 twee aanpalende kavels en vroeg architect Philips Vingboons een huis te ontwerpen. Het verhaal van de familie Vingboons geeft een blik op de levens van de succesvolle immigranten die Amsterdam in de zeventiende eeuw groot maakten. In de late achttiende eeuw wordt de Herengracht 386 bewoond door bankier Jan Willink. De tweede Amerikaanse president, John Adams, verblijft vanaf 1780 in Amsterdam, om politieke en financiële steun te zoeken voor de jonge Verenigde Staten. Willink was een van de eerste bankiers die Adams miljoenen leende voor zijn grootscheepse plannen en zodoende dus medefinancier van de Amerikaanse onafhankelijkheid werd. De financiële geschiedenis van het pand is ook terug te zien in de grote kluis in het souterrain.
shop
40
41
John Adams John Adams, medeauteur van de Declaration of Independence en latere president van Amerika, woont tussen 1780 – 1782 in Amsterdam aan de Keizersgracht. Adams komt naar Nederland om politieke en financiële steun te verwerven voor de onafhankelijkheidsoorlog tegen de Engelsen. Het zijn Amsterdamse banken die de eerste vijf miljoen – van een uiteindelijke 29 miljoen – lenen aan de jonge Verenigde Staten. Nederland is, na Frankrijk, het tweede land ter wereld dat de onafhankelijkheid van Amerika erkent. Ook het geld voor de opbouw van New York komt Adams bij Willink en de zijnen halen. De connectie tussen ‘Oud’ en ‘Nieuw’ Amsterdam, even oud als de grachtengordel zelf, is dankzij de band met John Adams verder verstevigd.
42
43
Familie Vingboons Het Grachtenhuis is ontworpen door Philips Vingboons, een van de belangrijkste architecten van het Hollands classicisme. Vingboons’ grachtenhuizen behoren tot de mooiste van Amsterdam. Het gezin, waarin hij opgroeide, toont ons een schoolvoorbeeld van het wonder van De Gouden Eeuw. Zijn vader, schilder David Vinckboons, een immigrant die werkte in de traditie van Breughel en diens tijdgenoten, komt eind zestiende eeuw uit Antwerpen naar Amsterdam, waar hij trouwt met Agnieta van Loon. In zijn atelier specialiseren zijn zoons zich in een groot aantal disciplines waarin Nederland zal excelleren: Pieter is een begaafd cartograaf en ingenieur, Johannes werkt als graveur en aquarellist en geniet bekendheid door de ‘Vingboons atlassen’ met kaarten van Oost- en West-Indië. Justus bekwaamt zich, net als Philips, tot architect en bouwt in Amsterdam het Trippenhuis.
44
45
Souterrain/tuin personeelsruimte + pantry
functie nader te bepalen
Het souterrain biedt plaats aan nieuw te maken toiletten en een garderobe. Inmiddels is de tuinkamer van het souterrain voorzien in een volwaardige keuken. De interne trap die de keuken met de bel-etage verbindt, maakt de voorziening behalve als personeelskeuken zeer geschikt voor catering of koken op locatie. In het souterrain is De Kluis te bezichtigen. De dikke muren en de stalen deur zijn eeuwen in gebruik geweest. Hier is de letterlijk rijke geschiedenis van het pand tastbaar, en kan verwezen worden naar de presentaties op de bel-etage. De tuin, die een enorme groene ‘uitleg’ biedt bij het pand is een belangrijk element in de beleving van Het Grachtenhuis. Aan de achterzijde kijken verschillende ruimtes uit op de tuin, die in oude luister hersteld zal worden.
De Kluis garerobe + lockers
kluisjes
Toiletten dames
Toiletten heren
46
47
colofon Opdrachtgever Stichting Het Grachtenhuis Stuurgroep Drs. E. Agricola directeur Bureau Monumenten en Archeologie Amsterdam Mr. G.P. Krans initiator Drs. W.M.J. Pijbes directeur Rijksmuseum Amsterdam Drs. W.P. Spies directeur Historisch Museum Amsterdam Drs. P.N.M. van Winden directeur Stichting Het Grachtenhuis Amsterdam
Tentoonstellingsconcept Kossmann.dejong, Amsterdam Literatuur Amsterdams Toerisme & Congres Bureau, Amsterdam Bezoekersprofiel 2008 Jaap Evert Abrahamse, De grote uitleg van Amsterdam, Bussum 2010 Boudewijn Bakker, Amsterdam en de grachtengordel, Bussum 2009 K.A. Ottenheym, Herengracht 386, Abcoude 1990 Paul Spies e.a., Het Grachtenboek , Amsterdam 1991
48
49
50
51
