Enkele opmerkingen over
Catechese Geloof, sacramenten, gebod, gebed Van Augustinus naar Dordrecht
• Het oorspronkelijk Griekse begrip catechiseren komt al in de bijbel voor, b.v. Gal. 6:6: Hij die onderricht wordt (de catechumeen) in het woord, en: hij die dat onderricht geeft (de catecheet). (Latijn: qui catechizatur verbo ei, qui se catechizat). • In de christelijke kerk wordt het begrip een technische term voor dooponderwijs aan aspirant-kerkleden en voor geloofsonderwijs aan gedoopte kinderen. • Het oudste speciale geschrift, dat we kennen over het catechiseren, is van Aurelius Augustinus uit het jaar 400: De catechizandis rudibus (Over het catechiseren van beginners) AURELIUS AUGUSTINUS GOED ONDERWIJS CHRISTENDOM VOOR BEGINNERS
bezorgd, vertaald en toegelicht door Vincent Hunink en Hans van Reisen Damon, Budel 2008; 2e druk 2009; 3e druk 2011
15e-eeuws schilderij van de doop van Augustinus door bisschop Ambrosius te Milaan 386
Te downloaden dagboek-app met tekst van Augustinus
r
Het boek De catechizandis rudibus (Over het catechiseren aan onkundigen) schreef Augustinus in het jaar 400 p.n. te Hippo Regius in antwoord op vragen van diaken Deogratias uit Carthago, die moeilijkheden ondervond als catecheet. Overigens heeft Augustinus in zijn preken de gelovige ouders en de doopgetuigen aanbevolen en geleerd dat zij aan hun gedoopte kinderen behoren te leren: ‘het symbool (de geloofsbelijdenis), het gebed des Heren (het Onzevader), de decaloog (de Tien Geboden) en de eerste principes van de christelijke religie’. Let even op de volgorde. In het jaar 320 schrijft hij op verzoek van ene Laurentius een eenvoudig boekje over het christelijk geloof: Handboekje aan Laurentius over het geloof, de hoop en de liefde. Daarin behandelt hij de apostolische geloofsbelijdenis, het Onze Vader, en de liefde als vervulling van de Geboden.
Handboekje over geloof,hoop en liefde [Enchiridion ad Laurentium de fide et spe et caritate] / Augustinus van Hippo ; ingeleid en vertaald door T.J. van Bavel. - Leuven: Peeters, 2008. - 101 p.
Erasmus (1566-1536) Van Erasmus verschijnt er in 1513 (dus nog vóór de Lutherse reformatie sinds 1517) een korte Latijnse catechismus, toen nog geheten: Institutum christiani hominis = Inzetting, onderwijzing van de christenmens, zeg maar: Onderricht voor een christen. In deze catechismus wordt kort behandeld: 1. Het geloof (de Twaalf Artikelen), 2. De zeven sacramenten, 3. De liefde (als vervulling van de geboden): a. de liefde voor God, b. de liefde voor jezelf, c. de liefde voor de naaste, en 4. Enkele gebeden. Het bijzondere van deze catechismus (geschreven in samenwerking met John Colet te Londen) was, dat de onderwijzing van het geloof (weer, net als bij Augustinus) duidelijk en welomschreven voorop staat; met als motto: het gaat om het geloof, dat door de liefde werkt (vgl. Gal. 5:6). Deze opzet wordt later eveneens toegepast in vele andere catechismussen (van Lutherse, r.k. of gereformeerde oorsprong), ook in de Heidelbergse Catechismus van 1563 (volgorde: geloof, sacramenten, gebod en gebed). Erasmus’ tweede catechismus 1533 heet: Explanatio etc.: ‘Uitleg van het symbool der Apostelen, van de voorschriften der decaloog en van het gebed des Heren’. De sacramenten (7) worden behandeld bij het 9e artikel van de Apostolische Geloofsbelijdenis.
Einde voorwoord Erasmus: Bene vale. Datum apud Friburgum Brisgoiae. Anno à Christo nato M.D.XXX.III.
Door Lutherse reformatie gestimuleerd verschijnen sinds 1523 tientallen Lutherse catechismi op allerlei plaatsen, ook r.k. en ‘Calvinistische’ (Zűrich, Bazel, Genève). De catechismi, die lange adem hebben en gebruikt blijven tot in de 20e eeuw of langer, zijn: De grote en kleine catechismus van Maarten Luther 1529, de catechismus van Genève 1542, De Heidelbergse catechismus 1563, de r.k. catechismus van Petrus Canisius 1555 (tot 2005 meer dan 1000 uitgaven in 26 talen. Tot 1960 dominant) en de r.k. Catechismus van Trente 1566 (ofwel Catechismus Romanus = Roomse Catechismus).
Motieven bij alle catechismussen: 1. Bijbelse opdracht: Kinderen inprenten, Evangelie verbreiden. 2. Onkundigheid van priesters, voorgangers of predikanten, noodzaak van degelijk onderwijs aan de jeugd en de ‘leken’. 3. Bevorderen van eenheid in geloof 4. Tegenover dwaalleer tonen, wat de ware leer is.
Das Bűchlein fűr die Laien und die Kinder etc. Wittenberg 1525 Eyne underwisinge
Een onderwijzing
Dre dinck synt van nöden eynem ytliken mynschen tho der salicheyt.
Drie dingen zijn voor ieder mens nodig tot de zaligheid
Thom ersten, Dat he wete, wat he don unde laten schal, Dat leren eme de teyn bade.
Ten eerste Dat hij wete, wat hij behoort te doen en te laten. Dat leren hem de Tien Geboden
Thom andern, Wenn he nu sűth, dat he datsűlve nicht don noch laten kan, uth synen krefften, dat he wete, wor he de gnade unde hűlpe, datsűlve tho doende, söken und nemen schal, up dat he datsűlve don unde laten könne unde möge, Dat leret eme de love.
Ten tweede Als hij nu ziet, dat hij dat uit z’n eigen krachten niet doen of laten kan, dat hij dan wete, waar hij genade en hulp om dat te doen, behoort te zoeken en te nemen, opdat hij dat zou kunnen doen en laten. Dat leert hem het geloof
Thom drűdden, Dat he wete, wo datsűlve söken unde halen schal, nömliken dorch dat bedt, Dat leret eme dat Vader unse.
Ten derde Dat hij wete, waar hij datgene behoort te zoeken en te halen, namelijk door het gebed. Dat leert hem het Onzevader.
Naast uitleg hiervan komen hier als catechetische stukken doop en avondmaal aan de orde + teksten en gebeden.
Hierboven een stuk voorwoord uit de catechismus 1528 van Andreas Althamer te Ansbach in Beieren
Hier werkten Ursinus en Olevianus aan de universiteit rond 1562 (JG Verstege, pastoor van Garderen werkte ook voor keurvorst en paltsgraaf Frederik III.
Voor een bondige beschrijving van de geschiedenis van het onstaan van de Heidelbergse catechismus 1563 verwijs ik naar google met zoekterm: HEIDELBERGSE CATECHISMUS janssen. Ook: www.heidelbergsecatechismus.nl
Marnix, vanuit Heidelberg medeorganisator van het convent van Wezel 1568 en de synode van Emden 1571, raadsman van Willem van Oranje, taalvirtuoos, bijbelvertaler en psalmberijmer
Petrus Datheen, toen predikant en psalmberijmer in Frankenthal bij Heidelberg, vertaalde de Heidelbergse Catechismus 1563 meteen in het Nederlands
De stad Emden in Oostfriesland noordwest Duitsland
Synode Emden 1571 over catechese Op de eerste vanwege de vervolging en inquisitie in de Nederlanden geheime synode van Nederlandse gereformeerden (Calvinisten) te Emden 1571 werd bepaald, dat in de gemeenten met de Franse taal de Geneefse catechismus (van Calvijn 1542/45), maar in die van de Nederduytse taal de vorm van de Heidelbergse catechismus (1563) zou gebruikt worden. Maar ‘enige kerken, die een andere catechismus, “den woorde Gods gelijckvormigh zijnde”, gebruiken, zullen niet gedwongen worden te veranderen’. Bij de synode van Dordrecht 1574 lees ik, dat de classis Voorne-Putten de aangenomen Heidelbergse catechismus te moeilijk en te lang vindt voor onderwijs aan mensen, die ten Avondmaal willen gaan. Zij vragen om een samenvatting of uittreksel.
De provinciale synode Gelderland in 1583 ging zelfs zover dat uitgesproken werd dat de boeren, die onwillig waren om naar de middagdienst (waarin catechismus prediking gehouden werd) te komen, door de politie moesten worden gehaald en naar de kerk worden gebracht.
Van de Haagse synode van 1586 komt de kerkordelijke bepaling (art. 61), dat de dienaren des Zondags overal gewoonlijk (‘ordinaerlick’) de somma der christelijke leer volgens de Heidelbergse catechismus ‘kortelijk’ zullen uitleggen in de namiddagdienst. Volgens de orde van de HC, zo mogelijk elk jaar door de catechismus heen.
In deze plaats werden drie van de vijf fundamentele en bepalende synodes gehouden van de Gereformeerde kerken in Nederland: 1574, 1578 en 1618/19. De andere plaatsen waren: Middelburg 1581 en Den Haag 1586.
Internationaal bekende synode van de Gereformeerde Kerken 1618/19 met 55 binnenlandse afgevaardigden en 22 buitenlandse. Uit Groot-Brittanië, de Palts, Hessen, Zwitserland, Genève, Bremen en Emden; Frankrijk ontbreekt. Voertaal: Latijn. Hoofdkwestie: beslissing in geschil Remonstranten-Contraremonstranten. Wat besloot deze koersbepalende grote Dordtse synode over de catechese?
Iets uit de adviezen van de buitenlanders volgens de Acta (17e zitting) Britten: tweeërlei catechismus gebruiken: voor de kinderen: de fundamentele hoofdstukken der religie: de Twaalf Artikelen, ‘t Gebed des Heren, de Tien Geboden, en de sacramenten; kort en duidelijk; door schoolmeesters elke week af te vragen. Voor de ouderen: de Heidelbergse catechismus (verscheidenheid schaadt) Jong en oud; voor ouden clementie. Voor alle gedoopten. Overheid; toezien en sancties. Paltsische theologen wijzen ook op fundament tegen ‘allerlei wind van leer’. Bieden ervaring uit de Palts. In de kerk op zondagnamiddag: ‘Na een korte catechetische predikatie zal de leraar van de stoel komen, enige uitgekozen vragen voorlezen en kortelijk verklaren, maar eerst zal hij de hoofdstukken der godzaligheid en van de vragen en de zin daarvan de toehoorders afvragen. = Geen nieuw juk, maar lichte juk van Christus. Hessische theologen: Er bestaat nauwelijks een bondiger, bekwamer, volmaakter catechismus, die naar het begrip van jong en oud aangepast kan worden, dan de Paltsische catechismus Zwitserse theologen: 1x per zondag ook een catechetische predikatie. Nachtmaal. Doopgetuigen moeten hun ambt verstaan. Die van Bremen: Drieërlei catechese: School, kerk, huis. Halen Augustinus aan. Die van Emden: De ervaring leert, dat de toehoorders door lange predikatiën een afkeer daarvan krijgen.
!7e zitting. Besluit t.a.v. catechisatie van jong en oud; uit de adviezen van buitenlandse als inlandse afgevaardigden getrokken.
Teneinde de christelijke jeugd vanaf ‘haar tedere jaren’, ijverig in de fundamenten van de ware religie te onderwijzen en ‘met ware godzaligheid’ te vervullen, moet op drieërlei wijze gecatechiseerd worden. 1. In de huizen door de ouders; 2. in de scholen door de hoofdmeesters; daarvoor drieërlei vorm van catechismus: a. Kinderen: De artikelen des geloofs; de Tien Geboden; ‘t Gebed des Heren; de instelling der sacramenten en der kerkelijke discipline; met enige ‘korte gebedekens’, en eenvoudige vragen, passend op de drie delen van de catechismus. Daarbij enige bijbelspreuken. b. Wat oudere kinderen: Een kort begrip van de gebruikelijke catechismus van de Palts, naar voorbeeld van Heidelberg of van Middelburg. c. Gevorderden: de catechismus van de Palts; in de Waalse kerken de cat. van Genève; de Magistraat zal verzocht worden ‘alle Paapse catechismussen’ c.a. te verbieden. De schoolmeesters zullen begrip en kerkgang bevorderen. + sancties. 3. ‘in de kerken door de predikanten, ouderlingen, en lezers of ziekenbezoekers.’ Predikanten moeten in de catechismus-preek kort zijn en zich ook aan het begrip der jeugd aanpassen. Predikant moet ook zo nodig voor onderwijs met een ouderling naar de huizen of in de consistorie zo nodig elke week onderwijzen, ‘met hen gemeenzaam van de hoofdstukken der Christelijke religie handelen’. De magistraten zullen verzocht worden dit zo nodig en heilig werk door hun autoriteit te bevorderen, evenals kerk- en schoolopzieners.
In de Acta staat ook het volgende (in tegenwoordige spelling): 'De 147e zitting. 1 mei. Woensdagvoormiddag. De EE. Gecommitteerden hebben verklaard, dat dit ook de wil was der Hoogmog. Heeren Staten-Generaal, dat de Catechismus van de Paltz, nu over lange tijd in de Nederlandse kerken aangenomen, en dus lang in dezelve geleerd, op dezelfde wijze onderzocht en overzien zou worden; en dat een ieder verklaren zou, of zij meenden, dat in deze Catechismus iets geleerd werd 'twelk met Gods Woord niet zou schijnen overeen te komen. Tot dit einde zijn alle vragen en antwoorden deszelven overlezen, en is ieder gebeden zijn gevoelen van de leer, daarin begrepen, oprechtelijk te willen verklaren. De 148e zitting. Dezelfde dag namiddag. Is met eendrachtige en overeenstemmende adviezen, zo der uitheemse als der inlandse theologen verklaard, dat de leer, in de Catechismus van de Paltz begrepen, in alles met Gods Woord was overeenstemmende, en dat in dezelve niets was begrepen, 'twelk zou schijnen, als daarmee niet overeenkomende, te moeten veranderd of verbeterd worden; en dat deze Catechismus een zeer wel gesteld kort begrip was der rechtzinnige Christelijke leer, zeer wijselijk in orde gebracht, niet alleenlijk naar 't begrip der tedere jonkheid, maar ook tot bekwame onderwijzing dergenen die tot hun jaren waren gekomen. En dat dezelve derhalve met grote stichting in de Nederlandse Kerken mocht geleerd, en in alle manieren behoorde gehouden te worden'.
Begin van enkele sterke (de tijd verdurende) catechismussen Luther Wittenberg 1529: Behandeling Tien Geboden, Apostolische Geloofsbelijdenis, Onzevader, teksten voor doop en avondmaal. Begint gewoon met behandeling eerste gebod. Calvijn Genève 1542: Behandeling Geloof, Wet, Gebed, Woord van God, sacramenten Vr. 1: Wat is het voornaamste doel van het menselijk leven? Antw.: Het kennen van God, die ons geschapen heeft. Vr. 2.: Hoe weet u dat? Antw.: God heeft ons geschapen en in de wereld geplaatst, om in ons verheerlijkt te worden. Zo is het dan recht en billijk, dat wij ons leven, waarvan Hij de oorsprong en het beginsel is, leven tot Zijn eer. Youcat (r.k. jongerencatechismus 2011): Behandeling Geloof + sacr., Gebod, Gebed Vr. 1: Waartoe zijn wij op aarde? Antw.: Wij zijn op aarde om God te kennen en lief te hebben, naar zijn wil het goede te doen, en ooit in de hemel te komen.
Maar dan de Heidelbergse Catechismus!
Dr. W. Verboom Kostbaar en breekbaar Zondag 1 in Catechismuspreken door de eeuwen heen 288 pagina's | Paperback | Verschenen maart 2015 Eeuwenlang is er in ons land over zondag 1 van de Heidelbergse Catechismus gepreekt. Is de hoogte van deze zondag altijd bewaard gebleven?
Begin Heidelbergse Catechismus Zondag 1 Vraag 1: Wat is uw enige troost in leven en sterven? Antwoord: Dat ik met lichaam en ziel, in leven en sterven1, het eigendom ben, niet van mijzelf2, maar van mijn trouwe Heiland Jezus Christus3. Want Hij heeft met zijn kostbaar bloed voor al mijn zonden volkomen betaald4 en mij uit alle macht van de duivel verlost5. Hij bewaart mij zo6, dat zonder de wil van mijn hemelse vader geen haar van mijn hoofd kan vallen7, ja zelfs zo, dat alles dienen moet tot mijn heil 8. Daarom geeft Hij mij door zijn Heilige Geest ook zekerheid van het eeuwige leven9 en maakt Hij mij van harte bereid om voortaan voor Hem te leven10. 1 Rom. 14:8; 1 Tess. 5:9,10. 2 1 Kor. 6:19,20. 3 1 Kor. 3:23; Tit. 2:14. 4 1 Petr. 1:18, 19; 1 Joh. 1:7; 1 Joh. 2:2, 12. 5 Joh. 8:34-36; Heb. 2:14, 15; 1 Joh. 3:8. 6 Joh. 6:39 ; 10:27-30; 2 Tess. 3:3; 1 Petr. 1:5. 7 Matt. 10:29, 30; Luk. 21: 18. 8 Rom. 8:28. 9 Rom. 8: 16; 2 Kor. 1: 22; 2 Kor. 5:5; Ef. 1:13, 14. 10 Rom. 8:14; 1 Joh. 3: 3.
