EnergieTransitie-Plan PeGO Werkgroep Innovatie

EnergieTransitie-Plan PeGO Werkgroep Innovatie Een innovatieplan energie-efficiency nieuwbouw en renovatie

072738_op_nieuw.indd

1

12-06-2007

15:47:39

Inhoudsopgave

1. 2.

Managementsamenvatting

3

Missie

6

3.

Visie

8

4.

Indicatoren

11

5.

Strategie/Aanpak

13

6.

Organisatie

15

7.

Globale begroting innovatieplan 2007-2012

23

8.

Programmaplanning april 2007- april 2008

24

Bijlagen: A. Toelichting aanpak energie indicator B. Nadere uitwerking DENKEN: Innovatieteams C. Uit businessplan 22-11-2006 over DOEN D. Nadere uitwerking OPSCHALING


2

25

12-06-2007

15:47:40

01

Managementsamenvatting 3

Overheidsdoelstellingen

Door de versnippering van de bouwketen ontbreekt

De regering wil dat Nederland in de komende kabi

het overzicht op systeem of woonconceptniveau.

netsperiode grote stappen neemt in de transitie naar

Een gebouw wordt nog onvoldoende gezien als een

één van de meest duurzame en efficiënte energie

product van samenhangende en elkaar versterkende

voorzieningen in Europa in 2020. Dit plan van de

componenten maar juist als een optelsom van losse

Werkgroep Nieuwbouw Groot onderhoud/Renovatie

componenten. Als innovatie plaats vindt, is dat op het

van PeGO wil een concrete bijdrage leveren aan een

niveau van afzonderlijke componenten, bijvoorbeeld

energiebesparing van 2% per jaar, een verhoging van

de stapsgewijze verbetering van het rendement van

het aandeel duurzame energie tot 20% in 2020 en een

cvketels. Dit belemmert de ontwikkeling en introductie

reductie van de uitstoot van broeikasgassen.

van nieuwe systeem woningconcepten bestaande uit nieuwe samenhang tussen (nieuwe) componenten.

Situatie in de Nederlandse bouw In de bouwketen ontbreekt een structuur die innovatie

De uiteindelijke gebouwgebruiker heeft door een

op praktisch niveau ondersteunt en stimuleert. Reden

relatief tekort aan gebouwen (aanbod markt) op de

hiervoor is grotendeels het incidentele karakter van een

markt nauwelijks mogelijkheid om vanuit de vraag

bouwopgave en de discontinuïteit in de samenstelling

zijde productvernieuwing te entameren. Daar waar

van bouwteams. Voor elke bouwopgave wordt via

de gebruiker wel invloed kan uitoefenen, is dat vaak

aanbestedingen steeds een nieuw consortium van

eenmalig, waardoor ook vanuit opdrachtgeverzijde

bedrijven samengesteld, terwijl voor innovaties een meer

weinig structuur voor vernieuwen aanwezig is. De

langdurige samenwerking wenselijk is. Dit leidt er toe dat

maatschappelijk belangrijk geachte vernieuwingen

er in de bouw nauwelijks partijen zijn die veranderingen

komen daardoor onvoldoende van de grond.

kunnen bewerkstellingen waarmee bestaande struc turen en opvattingen worden doorbroken. Voor in novatie is samenwerking in de keten nodig, maar de samenwerkingsverbanden zijn te kortdurend om echte doorbraken te bewerkstellingen.


3

12-06-2007

15:47:42

E n e r g i e T r a n s i t i e - P l a n P eG O

Platform Gebouwde Omgeving

woonlasten, c.q. de energiekosten van gebouwen in de tijd te beperken. De beperking van de woonlasten kan

Binnen PeGO werken drie werkgroepen aan:

worden gebruikt om investeringsvolume te kunnen bekostigen voor energiebesparing.

Een energiereductieplan bestaande voorraad Dit plan beoogt een versnelling te realiseren in het nemen

Concrete doelstellingen

van energiebesparende maatregelen in bestaande wo

In totaal zullen ruim 80 voorbeeldprojecten nieuwbouw,

ningen tot een tempo van 300.000 woningen per jaar.

renovatie en gebiedsontwikkeling worden gerealiseerd. Het eerste opschalingdoel voor 2012 is daarbij een

Een innovatieplan energie-efficiency nieuwbouw

vervijfvoudiging van de in de eerste ronde van de voor

en renovatie

beeldprojecten gerealiseerde resultaten. Vanaf 2015

Dit plan wil vanuit een centrale bundeling van kennis een

zal jaarlijks 45% energiereductie wordt gerealiseerd in

continu innoverende keten organiseren waarbij locale

alle nieuwbouw en zullen per jaar 20.000 woningen

transitiecoalities samenwerken aan de implementatie van

worden gerenoveerd op 45% reductieniveau. In 2020 is

nieuwe en verbeterde technieken. Concreet worden in

dit opgelopen tot 60% reductie in alle nieuwbouw en

vijf jaar ca 5.000 à 6.000 bestaande en nieuwe woningen

100.000 woningen gerenoveerd op 45% reductieniveau.

plus een serie bestaande en nieuwe utiliteitsgebouwen

Door gericht door te gaan met het realiseren van voor

gerealiseerd, die op een energetisch hoog niveau

beeldprojecten, kan uiteindelijk gestructureerd de

presteren. Een tweede doel is het breed opschalen

regelgeving worden verscherpt met als doel dat de

van energiebesparing in de gebouwde omgeving. De

nieuwbouw in 2030 het niveau van 80% CO2 reductie

management- en techniekontwikkeling uit dit plan zal

haalt en in 2040 alle renovaties het niveau van 80% CO2

ondermeer worden ingebracht in het energiereductieplan

reductie halen.

bestaande voorraad. Structurele samenwerking plus opschaling middels locale Kansen en belemmeringen rijksregelgeving

en nationale transitieplannen

Dit plan beoogt door aanpassing van rijksregelgeving

Het innovatieplan beoogt een structurele samenwerking

huidige belemmeringen weg te nemen en kansen te

te organiseren tussen researchinstellingen, gemeenten,

creëren voor een versnelling in energiebesparing.

corporaties en projectontwikkelaars, industrie, ontwerpers en uitvoerende bedrijven. Deze partijen gaan concreet

Het is op termijn de bedoeling de ontwikkelde strategieën

projecten ontwikkelen, waarbij kennis betreffende

en kennis van de drie werkgroepen in elkaar te schuiven.

management en techniek op een gestructureerde wijze

Essentieel in de aanpak van de drie werkgroepen is de

wordt ingezet.


4

12-06-2007

15:47:43

01 M a n ag e M e n ts a M e n vat t i n g

Het innovatieplan beoogt tevens de opgedane kennis op

te versterken en door draagvlak bij gemeenten, inves

een gestructureerde wijze in te zetten voor opschaling

teerders en uitvoerders in de bouwsector te genereren,

van energiebesparing in de gebouwde omgeving. Een

wil dit plan met een relatief kleine investering van

belangrijke rol is hierbij weggelegd voor gemeenten die

de rijksoverheid een grote bijdrage leveren aan de

hun ambities gaan vastleggen in lokale transitieplannen.

gewenste energiebesparing van 2% per jaar. Essentieel

Op lokaal niveau is waarneembaar dat een serie gemeen

is dat de rijksoverheid op basis van de ervaringen in

ten een beleidsdoelstelling hebben bepaald om binnen

deze werkgroep de regelgeving voor energiebesparing

een aantal jaren energieneutrale gemeente te zijn. De

periodiek aanpast. Het plan effent de weg om op een

werkgroep wil deze initiatieven ondersteunen door

verantwoorde wijze de EPN voor nieuwbouwwoningen te

in deze gemeenten projecten te realiseren die op een

verhogen. Ook een structurele periodieke aanpassing van

energetisch hoog niveau presteren. Vooral de energie

een EPN voor de bestaande bouw wordt mogelijk door de

efficiëntie van de bestaande woningvoorraad wordt

opgedane ervaringen van het innovatieplan.

gestimuleerd. Dialoog tussen PeGO en de andere Platforms binnen EnergieTransitie Het innovatieplan energieefficiency nieuwbouw en renovatie beoogt op het niveau van gebouwen of wijken de vraag naar energie te beperken, dan wel duurzame energietoepassingen in te zetten. Dit steeds binnen reële dan wel binnen afzienbare tijd economisch realistische uitgangspunten. De werkgroep streeft er naar een dialoog te laten ontstaan tussen PeGO en de andere Platforms binnen EnergieTransitie, opdat er rationele combinaties ontstaan tussen het duurzame of fossiel efficiënte aanbod van energie en de mogelijkheden van vraagbeperking in de gebouwde omgeving. Grote bijdrage aan gewenste energiebesparing van 2% per jaar Door concrete plannen te ontwikkelen, door de organisatiekracht rond energiebesparing in gebouwen


5

12-06-2007

15:47:44

02 Missie

Een zelflerende en continu innoverende keten

Missie

De Werkgroep Nieuwbouw en Groot Onderhoud/Reno vatie wil vanuit een centrale bundeling van kennis een

De werkgroep Nieuwbouw Groot Onderhoud /Renovatie

zelflerende en continu innoverende keten op gang

wil een duurzame kwaliteitssprong en een duurzame

brengen, waarbij lokale en nationale transitiecoalities

EnergieTransitie in de gebouwde omgeving op gang

samenwerken aan de implementatie van nieuwe en

brengen door het realiseren van een groot aantal

verbeterde technieken in de gebouwde omgeving.

innovatieve voorbeeldprojecten 1. Woningbouw

Dit innovatieplan wil hiermee een concrete bijdrage

2. Utiliteitsbouw

leveren aan een energiebesparing van 2% per jaar.

3. Integrale gebiedsontwikkeling en het hiermee aanslingeren van een zelflerende en

Naast economische en fysieke duurzaamheid wil dit plan

continu innoverende keten

ook een bijdrage leveren aan sociale duurzaamheid. Door het op gang brengen van een duurzame kwa liteitssprong in de gebouwde omgeving wordt ook een maatschappelijke bijdrage geleverd aan de problematiek

betekent altijd meer: het gaat juist ook om woonlasten,

van de kwaliteit van de openbare ruimte en die van

comfort en veiligheid.

de kwetsbare wijken, aan initiatieven en programma’s Prachtwijk’, evenals aan de innovatieprojecten van het

Essentieel is kennisoverdracht en het motiveren van partijen in de gehele bouwkolom

innovatieplatform.

Het realiseren van de doelstellingen is een opgave

als ‘Schoner/Zuiniger’ en ‘Van Probleemwijk naar

voor de gehele vastgoedsector, de bouwbranche, Het innovatieplan gaat het hierbij niet alleen om het

de toeleveringsindustrie, de nutsbedrijven,

betere technische ontwerp in de nieuwbouw, het gaat

particuliere eigenaren, ontwerpers en de overheid als

juist ook om innovatieve renovatie in de bestaande

verantwoordelijke voor het maken en handhaven van

bouw. Het gaat in beginsel om energiereductie, maar het

weten regelgeving.


6

12-06-2007

15:47:44

02 Missie

Voorbeeldprojecten in een groeiend netwerk van partijen

Energiebedrijven Platforms EnergieTransitie

Nationale Overheid VROM – EZ – VenW

EnergieNed PeGO

Banken & Verzekeraars

Aedes

Provincies PM NGR SenterNovem

Organisaties AVBB, KIVI, ONRI BouwNed, SBR , ISSO ………

Gemeenten

Woningbouw corporaties

Bouwbedrijven

Opleidingsinstituten Ingenieursbureaus Industrie

Vakbladen

Vastgoedbedrijven

Kennisinstellingen TNO – ECN –

Onderwijsinstellingen

Verenigingen Eigenaars & Bewoners

Adviesbureaus Ontwerpers

Projectontwikkelaars

Architecten

Software leveranciers

Detacheringbureaus

Toeleveranciers

Op het niveau van de individuele bedrijven en adviseurs

van een lagere energierekening is. Dit in kwalitatief goede

wordt aandacht besteed aan kennisoverdracht, scholing

woningen met een hoog wooncomfort en een gezond

en begeleiding op het gebied van het managen van

binnenmilieu. De beste manier om partijen in de bouw

complexe opgaven. Economisch realistische duurzame

te motiveren om zich voor EnergieTransitie in te zetten

energietoepassingen worden door opdrachtgevers in

is te laten zien dat het tevreden kopers en huurders van

de bouw niet automatisch gekozen. Ook bij nieuwe

woningen oplevert en tevreden gebouweigenaren en

technieken moet eerst een zekere marktomvang ge

dat hiermee ook andere belangrijke maatschappelijke

realiseerd zijn wil een techniek echt doorbreken.

doelstellingen worden ondersteund.

Wij kiezen er daarom voor om in nieuwbouw en bestaande bouw een aantal veelbelovende energieconcepten op een steeds hoger ambitieniveau in voldoende aantallen te bouwen. In deze projecten wordt ervaring opgedaan in het organiseren van nieuwe oplossingen. De managers van deze projecten gaan hun ervaringen doorgeven aan volgende initiatiefnemers. Essentieel is woningen en gebouwen te realiseren die energetisch hoog presteren en die zich tevens onderscheiden door een hoge gebouwkwaliteit. Energiebesparing krijgt daarmee het imago van kwalitatief hoogwaardig wonen & werken. Een essentieel aspect van het plan is daarmee het volgen van de ervaringen van de gebruikers. Uit de praktijkervaringen zal duidelijk gaan worden dat er werkelijk een grote woonlastenbesparing als gevolg


7

12-06-2007

15:47:47

03 Visie Visie

Een concrete bijdrage aan beperking gebruik fossiele brandstoﬀen gebouwde omgeving 50% in 2030 en 80% in 2050: Nu actie met een duidelijke visie op lange termijn

De concrete bouwopgave hierbij luidt voor de periode 2007-2012: De Werkgroep wil meerdere, commercieel interessante systeemconcepten nieuwbouw en bestaande bouw ont wikkelen en in de markt realiseren, waarbij oplopende

De Werkgroep wil een concrete bijdrage aan de Energie

ambitieniveaus van 45%, 60% en 80% CO2reductie in

Transitie leveren en het begin van een wezenlijke,

drie opeenvolgende cycli in circa vijf jaar tijd worden

duurzame kwaliteitssprong in de gebouwde omgeving

gerealiseerd.

realiseren door enthousiasme en kennis in de markt te

De Werkgroep wil in totaal ruim 80 grote voorbeeld

zetten over grensverleggende voorbeeldprojecten.

projecten met een oplopend ambitieniveau realiseren:

De basisgedachte is dat indien op een voortvarende

• ca. 3000 duurzame nieuwbouw woningen (3x1000

wijze gebouwconcepten met een oplopend ambitieniveau worden geïntroduceerd en grootschalig geïmplementeerd, een duurzame energiehuishouding in de GO medio deze

met 45% resp. 60% en 80% reductie) • ca. 3000 duurzaam verbeterde bestaande woningen (3x1000 met 45% resp. 60% en 80% reductie)

eeuw realiseerbaar is.

• ca. 20 utiliteitsprojecten (bestaand en nieuw)

Er is met behulp van een aantal concepten een schatting

• 4 locaties duurzame integrale gebiedsontwikkeling

gemaakt welke ambitieniveaus wanneer haalbaar zijn voor de verschillende onderdelen van de gebouwde

De voorbeeldprojecten uit het innovatieplan betreffen

omgeving. In het schema ‘Visie een concrete bijdrage

een totale bouwopgave van circa € 1 miljard. Hiermee

aan een duurzame kwaliteitssprong’ staat de oranje

wordt voor de woningbouwprojecten een directe

lijn voor het totale energiegebruik in de gebouwde

besparing gerealiseerd van ca. 0,2 PJprim/jaar of 0,011

omgeving, de licht blauwe en rode lijn voor woningen

Mton CO2/jaar.

en Ubouw, de gele lijn voor lokale energieopwekking. De doelstelling van deze business is op zich realistisch,

De berekeningen voor de besparingen voor nieuwbouw

maar er is wel tijd nodig voordat het energiegebruik in de

Utiliteitsbouw, renovatie Utiliteitsbouw en Transitie in

gebouwde omgeving merkbaar zal dalen.

Gebiedsontwikkeling, en daarmee de totale onmiddellijke


8

12-06-2007

15:47:48

03 visie

Visie: een concrete bijdrage aan een duurzame kwaliteitssprong [PJ] 1250 1000 750

500 250 0 2000 -250

2010

2020

2030

Total BAU Utility sector BF Total BF

2040

2050

Dwellings BF District systems BF

Visie: een concrete bijdrage aan een duurzame kwaliteitssprong Ca. 3000 duurzame nieuwbouw woningen Ca. 3000 duurzaam verbeterde bestaande woningen Ca. 20 utiliteitsprojecten (bestaand en nieuw) 4 locaties duurzame integrale gebiedsontwikkeling jaren van april tot april

2007-2008

2008-2009

2009-2010

2010-2011

2011-2012

projecten

W-nieuwbouw

W-bestaande bouw

Utiliteitsbouw

Gebiedsontwikkeling

ambitieniveau 45%: voorbereiding en uitvoering ambitieniveau 60%: voorbereiding en uitvoering ambitieniveau 80%: voorbereiding en uitvoering opstartfase

bijdrage in PJprim/jaar resp. CO2/jaar besparing van

betrokken partijen beschikbaar komt, en dat partijen de

de voorbeeldprojecten moeten momenteel nog nader

verschillende systeemconcepten op grote schaal willen

worden uitgewerkt.

en kunnen gaan toepassen. Het eerste opschalingdoel voor 2012 is daarbij een

Laten zien dat het schoner, zuiniger en beter kan!

vervijfvoudiging van de in de eerste ronde van de voor

Hoe belangrijk de voorbeeldprojecten ook mogen

beeldprojecten gerealiseerde resultaten. Vervolgens is

zijn, zij blijven in zekere zin slechts middel en dienen

de doelstelling om vanaf 2015 de volgende resultaten te

vooral als eerste aanzet. De Werkgroep wil de opgedane

boeken:

kennis in de markt zetten, zodanig dat deze voor alle


9

12-06-2007

15:47:50


10 Visie - opschalingsdoelstellingen vanaf 2015 Jaar

Nieuwbouw

Woningen

2015

100%

CO2-reductie

Renovatie

Utiliteitsbouw 100%

45%

CO2-reductie

Woningen Utiliteitsbouw 20.000

3%

45%

2020

100%

100%

60%

100.000

3%

45%

2030

100%

100%

80%

300.000

3%

60%

2040

100%

100%

100%

300.000

3%

80%

2050

100%

100%

100%

300.000

3%

80%

Visie eerste opschalingdoel in 2012 per jaar

Door gericht door te gaan met het realiseren van voorbeeldprojecten, kan uiteindelijk gestructureerd

- Ca. 5000 duurzame nieuwbouw woningen met 45% CO2- reductie - Ca. 5000 duurzame verbeterde woningen met 45% CO2- reductie - Ca. 25 nieuwe en bestaande utiliteitsprojecten met 45% CO2- reductie - 5-10 locaties duurzame integrale gebiedsontwikkeling emissieneutraal

de regelgeving worden verscherpt met als doel dat de nieuwbouw in 2030 het niveau van 80% CO2 reductie haalt en in 2040 alle renovaties het niveau van 80% CO2 reductie halen. Aanpassing van wettelijke regelgeving zal gebaseerd moeten zijn op haalbaarheid van de ontwikkelingen voor het mainstream-segment in de markt. Strengere wettelijke

In het schema wordt zichtbaar gemaakt, dat vanaf 2015

normen moeten immers vanaf introductie onmiddellijk

jaarlijks 45% energiereductie wordt gerealiseerd in alle

voor alle marktpartijen realiseerbaar zijn.

nieuwbouw en 20.000 woningen worden gerenoveerd

In de komende periode wordt deze problematiek van

op 45% reductieniveau. In 2020 is dit opgelopen tot

koplopers en early adopters, die willen en kunnen, naar

60% reductie in alle nieuwbouw en 100.000 woningen

mainstream die willen, kunnen en moeten in de verdere

gerenoveerd op 45% reductieniveau.

uitwerking van de opschalingplannen nader uitgewerkt.


10

12-06-2007

15:47:50

0

Indicatoren

Indicatie Energieposten

VROM/EZ CO2 PeGO EPN + 1. 2. 3. 4.

EPN GGE Wijkgebonden

1. 2. 3. 4.

EPN GGE HHE Wijkgebonden

Projecten € Bewoner

Commissioning/ Kwaliteitsborging

1. 2. 3. 4.

Het doel is om het totale energiegebruik in de gebouwde

EPN GGE HHE -

omgeving te reduceren, dus ook het huishoudelijke ge bruik en het gebruik, dat gerelateerd is aan de wijk, zoals

Huishoudelijk Energieverbruik (HHE), die niet is genormeerd

Wijkgebonden Energie, die deels in EPL is genormeerd

straatverlichting. Om de verschillende deelgebruiken eenduidig te kunnen

Hierbij is het uitgangspunt om zoveel mogelijk

onderscheiden, kiezen wij indicatoren die bruikbaar zijn bij

huishoudelijk energieverbruik (HHE) ‘om te zetten’

contractafsluiting, als ontwerpinstrument en voor bewoners

naar gebouwgebonden gebruikers energie (GGE).

om hun woonlasten en hun energiehypotheek te bepalen.

Het gaat hierbij in beperkte mate om verlichting (daglichtafhankelijke regeling, aanwezigheid, LED

Onderscheid is gemaakt tussen verschillende

verlichting, verbieden gloeilamp), om wasdrogers,

energieposten:

door gasaansluiting dan wel aanbieden WPdroger

Gebouwgebonden Energie (EPN)

(op zonnecollector), stofzuigers door centrale

Gebouwgebonden Gebruikers Energie (GGE), die deels

stofzuiginstallatie, wasmachines en vaatwasmachines

in EPN, deels in EPL en deels niet is genormeerd

middels hotfill (op zonnecollector), om ventilatie, cv


11

12-06-2007

15:47:52


Indicatoren en instrumenten Sturing van kwaliteit (conceptkeuze in vroege bouwfasen) met Toolkit Constrole van kwaliteit (na ontwerp) op basis van IWCS-instrument.

Zijn CO 2 / energie / comfort / gezondheid-ambities in het ontwerp gerealiseerd?

12

Output van IWCS-instrument

pompen (‘hulpenergie’) en om sluipverbruik (reductie

kwantitatieve doelstellingen plaatsvinden, moet het EPN+ instrument nog worden uitgewerkt voor

door domotica-oplossingen).

bestaande woningbouw en utiliteitsbouw, moeten De vaststelling van de algemene energie-indicator

nadere uitwerkingen plaatsvinden voor de GGE-

techniek is in een workshop met vertegenwoordigers

maatregelen als ook voor de Wijkenergie- maatregelen

uit het veld getoetst en is daarbij zeer positief ontvangen.

en de bepalingsmethoden. Daarnaast moeten

In de komende periode willen wij nog een aantal ver

ondermeer nog uitgangspunten, protocollen en

volgacties realiseren:

instrumenten voor bepaling van woonlasten worden

Onder andere moet nog definitieve vaststelling van de

uitgewerkt.

Voorbeeld doelstellingen Pego in relatie tot de indicatoren Energiepost

Referentie

Pego-A

Pego -A+

Pego -A++ Indicator

Totaal

1990

-45%

-60%

-80%

CO2

-45%

-60%

-80%

CO2EPC

(3500kWh)

1. EPN

2006

(810kWh)

2. GGE

1990

-45%

-60%

-80%

kWh Woning

(1330kWh)

(750kWh)

(550kWh)

(250kWh)

of m2

3. HHE

1990

-10%

-20%

-30%

kWh Woning

(1500kWh)

(1350kWh)

(1200kWh)

(1050kWh)

of m2

1990

-10%

-15%

-20%

kWh Woning

4. Wijk

(1500kWh)= huishoudelijk aandeel in kWh in verschillende energieposten


12

12-06-2007

15:47:52

05 Strategie

De beschreven missie en visie leiden tot een tweeledige

Commissioning

aanpak. Enerzijds moet de aanpak verzekeren dat

Enerzijds wil de Werkgroep waarborgen dat binnen

wat wordt beloofd ook wordt waargemaakt. Hierbij

de voorbeeldprojecten de voorgenomen besparingen

kiest de werkgroep voor het hanteren van een aanpak

ook daadwerkelijk worden gerealiseerd. Gekozen wordt

van commissioning. Anderzijds moeten behalve de

voor een strategie van commissioning: het op basis van

voorbeeldprojecten juist meer nieuwe initiatieven op

het programma van eisen consequent sturen op de

gang komen. Allereerst vanuit de voorbeeldprojecten

vooraf bepaalde doelstellingen en prestatieindicatoren

en in tweede instantie op nationale schaal. Hier kiest

gedurende het gehele bouwproces.

de werkgroep voor het hanteren van een aanpak van transitiemanagement.

Strategie tweeledige aanpak I : commissioning Geen Energie Transitie zonder bouwprocestransitie geen bouwprocestransitie kan plaatsvinden zonder contracttransitie.

sturen op doelstellingen en prestatie indicatoren gedurende gehele proces.

Programma Eisen

Ontwerp

Uitwerking/Bestek Realisatie

Onderhoud & Beheer

uitgangspunten van ‘commissioning’


13

12-06-2007

15:47:53


Strategie tweeledige aanpak - II : transitiemanagement Transitiemamagement - een structuele koppeling tussen research/innovatie, realisatie in de praktijk en oplossing. Transitiemanagement - een parallelle werking tussen DENKEN, DOEN & OPSCHALEN:

14

• Innovatieteams verantwoordelijk voor research/innovatie • Transitieteams verantwoordelijk voor realistie in de praktijk • Opschalingteams verantwoordelijk voor brede marktintroductie

DENKEN

DOEN 1

DENKEN OPSCHALEN

OPSCHALEN DOEN 2

DENKEN

DOEN 2

DENKEN OPSCHALEN

OPSCHALEN DOEN 3

DENKEN

DOEN 1

DOEN 3

DENKEN

OPSCHALEN

Energietransitie in de Gebouwde Omgeving vraagt om een transitie van het bouwproces zelf en om aan passingen in de contractvorming. In het buitenland is

OPSCHALEN

nieuwbouw, bestaande bouw en gebiedsontwikkeling veelbelovend zijn - het mobiliseren van koplopers onder gemeenten,

de aanpak ‘commissioning’ bekender dan in Nederland.

corporaties, projectontwikkelaars, industrie, ontwerpers

Met dit uitgangspunt is de Werkgroep ook in haar

en uitvoerende bedrijven om meerdere innovatieve

procesaanpak innovatief.

projecten uit te gaan voeren - het sluiten van contracten met de partijen die deze

Transitiemanagement

concepten willen bouwen en het realiseren van

Anderzijds wil de Werkgroep een structurele koppeling

adequaat management om hen te ondersteunen en te

realiseren tussen research & innovatie, realisatie in de praktijk en opschaling, tussen DENKEN, DOEN en OPSCHALEN.

begeleiden - het maken van afspraken met betrokken partijen om

Binnen het DENKEN worden innovatieteams geformeerd,

ideeën over EnergieTransitie op te nemen in hun andere

verantwoordelijk voor research & innovatie, binnen het

plannen en het ondersteunen van deze initiatieven

DOEN transitiegroepen, verantwoordelijk voor realisatie in de praktijk en binnen OPSCHALEN opschalingteams, verantwoordelijk voor brede marktintroductie. Door de voortdurende terugkoppeling van bevindingen en

- het realiseren van eenduidige evaluaties om de diverse leerervaringen in kaart te brengen en te verbinden ten behoeve van zowel lokale als nationale EnergieTransitie - het verbinden van de verschillende initiatieven binnen

leermomenten wordt zowel lokaal als nationaal een

en buiten PeGO om in het bijzonder de nationale

grootschalig transitieproces opgestart en geborgd.

EnergieTransitie op gang te brengen

De strategie bestaat daarmee uit: - het laten samenwerken van kennisinstellingen en het laten analyseren welke technische concepten in


14

12-06-2007

15:47:54

06

Organisatie

Organisatie in groeiend netwerk van partijen - management en leiderschap - sturing en elan

Energiebedrijven Platforms EnergieTransitie

Nationale Overheid VROM – EZ – VenW

EnergieNed PeGO

Banken & Verzekeraars

Aedes

Provincies PM NGR SenterNovem

Onderwijsinstellingen

Organisaties AVBB, KIVI, ONRI BouwNed, SBR , ISSO ………

Gemeenten

Vakbladen

Vastgoedbedrijven

Kennisinstellingen TNO – ECN –

Woningbouw corporaties

Bouwbedrijven

Opleidingsinstituten Ingenieursbureaus Industrie

Verenigingen Eigenaars & Bewoners

Adviesbureaus Ontwerpers

Projectontwikkelaars Detacheringbureaus

Architecten

Software leveranciers

Toeleveranciers

Algemeen

naast professionele sturing vooral ook bezieling,

Binnen het innovatieplan van de Werkgroep zal de

enthousiasme en elan nodig is.

Werkgroep enerzijds zeer concreet op het behalen van de ambitieuze doelstellingen van de voorbeeldprojecten

De gekozen organisatiestructuur is hiermee in essentie

sturen en anderzijds juist vooral werken aan het

bepaald: een handvol bevlogen mensen, die een groot

aanslingeren van een groeiend netwerk van partijen

netwerk van professionals verbinden en versterken, en die

die zich willen verbinden met de doelstellingen van de

zich tegelijkertijd laten afrekenen op de harde resultaten

nationale EnergieTransitie.

die uit de voorbeeldprojecten moeten komen. Naast ‘moeten’ en ‘kunnen’ staat echter ook ‘willen’

Dat wil zeggen dat de Werkgroep naast ‘management’

centraal. Essentieel is kennisoverdracht en het inspireren,

vooral ook ‘leiderschap’ vraagt en dat

motiveren en ondersteunen van partijen in de gehele


15

12-06-2007

15:47:58


Organisatie in netwerk van verbindingen - juridische vorm

VROM

16 Klankbordgroep DENKEN

Werkgroep PeGO

Stichting “EnergieTransitie/ Werkgroep PeGO”

Klankbordgroep OPSCHALEN

Programmamanagement

DENKEN

DOEN

Innovatieteams

Transitiegroepen

OPSCHALEN

bouwkolom. Hiervoor moet vanaf het begin een zo groot

Juridische vorm

mogelijk aantal partijen betrokken worden bij het plan.

Om de Werkgroep in staat te stellen contracten af te sluiten, een kleine uitvoeringsorganisatie in te richten

Op lokaal niveau gaat het om een groeiend aantal,

en geldstromen te kunnen reguleren kiest de Werkgroep

dat ambitieuze beleidsdoelstellingen bepaalt om

voor een Stichtingstructuur.

energiebesparingen te realiseren.

Als werktitel voor dit juridische vehikel is voorlopig gekozen: ‘EnergieTransitie/Werkgroep PeGO’. In de

Op het niveau van individuele bedrijven en adviseurs gaat

komende tijd zal de Werkgroep nog nader onderzoeken

het om kennisoverdracht, scholing en begeleiding bij het

of het hierbij om een nieuwe stichting dient te gaan, een

managen van complexe opgaven.

combinatie kan worden gemaakt met de andere PeGO-

Essentieel is het betrekken van de gebruikers van de

initiatieven of dat van andere bestaande structuren (o.a.

woningen en gebouwen. De beste manier om partijen

Stichting van Projectgroep DEPW) gebruik kan worden

in de bouw te motiveren zich voor EnergieTransitie

gemaakt. Hierbij wordt tevens nog bekeken op welke

in te zetten is te laten zien dat het tevreden kopers

wijze het bestuur van de Stichting het beste kan worden

en huurders van woningen oplevert en tevreden

bemenst teneinde vanaf het begin breed draagvlak vanuit

gebouweigenaren.

de markt te verzekeren.


16

12-06-2007

15:47:59

06 o r g a n i s at i e

17 Algemene verdeling van taken en bevoegdheden

Programmamanagement Het centrale Programmamanagementbureau is

Werkgroep

verantwoordelijk voor de dagelijkse coördinatie,

De Werkgroep Nieuwbouw Groot onderhoud/Renovatie

aansturing en verbinding van alle activiteiten, evenals

maakt onderdeel uit van PeGO en rapporteert in die

de operationele verbindingen met overige werkgroepen

zin aan de Interdepartementale Programmadirectie

PeGO. Alle activiteiten in projecten, researchactiviteiten,

Energietransitie (IPE).

productie van middelen voor kennisoverdracht en

In verband met de overheidsbijdrage voor het totale plan

ondersteunende activiteiten vanuit dit innovatieplan

is het uitgangspunt dat ook rechtstreeks verantwoording

vallen onder de verantwoordelijkheid van het

wordt afgelegd aan VROM. De Werkgroep stelt een

Programmamanagement.

uitvoeringsorganisatie in en functioneert zelf in de praktijk als Stuurgroep, als een Raad van Commissarissen

DENKEN - Innovatieteams

naar deze uitvoeringsorganisatie. De Werkgroep delegeert

De innovatieteams zijn verantwoordelijk voor research en

de dagelijkse coördinatie & aansturing van de projecten

innovatie.

aan dit centrale Programmamanagementbureau.

Zij ontwikkelen nieuwe oplossingsvarianten, technieken

Organisatie - algemeen overzicht

Klankbordgroep DENKEN

ProgrammaCoördinator DENKEN

Projectmanagement ALGEMEEN

ProgrammaCoördinator ALGEMEEN

TRANSITIE -MGT. ProgrammaCoördinator OPSCHALEN

ProgrammaCoördinator KENNISMGT. & SUPPORT

DENKEN

DOEN

OPSCHALEN

Innovatieteams

Transitiegroepen 1 Transitiegroepen 2 Transitiegroepen 3 Transitiegroepen 4

Lokaal

Informatiestromen Rapportagelijnen projecten programmamanagement Coördinatielijnen technisch inhoudelijk kennismanagement en support


Klankbordgroep OPSCHALEN


17

OPSCHALEN

Nationaal

12-06-2007

15:48:00


Organisatie - programmamanagement Programmacoördinator ALGEMEEN TRANSITIE -MANAGEMENT

18

ProgrammaCoördinator DENKEN


DENKEN

DOEN

Innovatieteams

Transitiegroepen


ProgrammaCoördinator OPSCHALEN

OPSCHALEN


en processen. Zij werken realistische en realiseerbare,

Het lokaal opschalen is bedoeld als gecoördineerde

integraal samenhangende pakketten en concepten uit.

olievlekwerking. Het richt zich op de naaste omgeving waarin een Transitiegroep werkt, bij voorbeeld ten

Om een brede verankering van het programma

behoeve van andere projecten in dezelfde gemeente.

te waarborgen is regelmatige toetsing van de

Daarnaast zullen de corporaties, projectontwikkelaars

onderzoeksprogrammering voorzien met de in te

en adviesbureaus die bij de Transitiegroepen betrokken

stellen klankbordgroep DENKEN.

zijn ook in andere gemeenten hun verworven kennis gaan inzetten. Dit geldt eveneens voor de toeleverende

DOEN - Transitiegroepen

industrie en uitvoerende partijen die werken voor andere

De transitiegroepen zijn verantwoordelijk voor realisatie

opdrachtgevers.

in de praktijk. Zij committeren zich in meerdere rondes aan oplopende

Het nationaal opschalen is bedoeld om te realiseren

ambities (45, 60, 80%) en realiseren concreet de verschil

dat grootschalige acceptatie en overname van

lende bouwopgaven.

vernieuwingen, van early adopters naar mainstream,

Zij creëren volume, waardoor marktinvesteringen in

zal plaatsvinden. Allereerst richt het opschalen zich

vernieuwing niet alleen mogelijk, maar ook interessant

op enthousiasmeren, stimuleren, kennisoverdracht en

worden.

uitdagen tot participeren. Om een brede verankering van het programma te

OPSCHALEN – Lokale en Nationale Opschalingteams

waarborgen vindt hierbij regelmatige toetsing van

De opschalingteams zijn verantwoordelijk voor brede

de programma-aanpak plaats met de in te stellen

marktintroductie.

klankbordgroep OPSCHALEN.


18

12-06-2007

15:48:01


19 Organisatie Programmamanagement

Transitiemanagement

Om haar taken te vervullen beschikt het

Onder de directe verantwoordelijkheid van het

Programmamanagementbureau over de volgende rollen/

Programma Management Bureau valt tevens de groep

functies:

Transitie Management. Deze groep heeft geen directe resultaatgerichte verantwoordelijkheid binnen het

Kennismanagement & support

programma, maar analyseert en bekijkt vanuit het

Om de ca 80 complexe en innovatieve projecten in

totaaloverzicht van alle activiteiten de mogelijke

de Transitiegroepen eenduidig, effectief en efficiënt

inefficiënties, die zich aftekenen met als doel om de

te kunnen monitoren, alsook om alle verschillende

Programma Coördinator Algemeen en alle betrokken

leerervaringen effectief en efficiënt te kunnen doorgeven

partijen inzicht te verschaffen in de effectiviteit van het

binnen zowel lokale als nationale opschalingactiviteiten, is

programma.

het noodzakelijk dat vooraf een zeer goed gestructureerd

De groep Transitie Management kan zo voorstellen

en kwalitatief hoogwaardig kennismanagementsysteem

doen aan de Coördinator Algemeen voor onderzoek of

wordt opgezet. Heldere formulering en regulering van

gerichte support, of kan via de Coördinator Algemeen

informatiestromen en eenduidige rapportagelijnen,

verzoeken krijgen voor onderzoek of gerichte support

duidelijk contractafspraken en een gezamenlijke taal

van de diverse Innovatiewerkgroepen, Transitiegroepen

moeten het mogelijk maken om de vele verschillende

of groepen die Lokaal of Nationaal doende zijn met de

activiteiten met elkaar te verbinden en elkaar te laten

EnergieTransitie.

versterken.

Rol/functie

Verantwoordelijkheden

Algemeen Programmacoördinator

Eindverantwoordelijk voor de uitvoering van het programma

Programma coördinator DENKEN

Verantwoordelijk voor de coördinatie en aansturing van

het programmaonderdeel DENKEN

Algemeen Projectmanagement

Verantwoordelijk voor de projectplanning voor wat betreft tijd en geld

Programmacoördinator KENNISMANAGEMENT & SUPPORT

Verantwoordelijk voor de technisch inhoudelijke projectplanning, de organisatie

van commissioning en de organisatie van de communicatie over en weer en de

kennisstromen tussen DENKEN, DOEN en OPSCHALEN

Programmacoördinator OPSCHALEN

Verantwoordelijk voor de coördinatie en aansturing van het

programmaonderdeel OPSCHALEN

TRANSITIEMANAGEMENT

Verantwoordelijk voor voortdurende terugkoppeling over het programma en

analyse van samenhang van de diverse activiteiten


19

12-06-2007

15:48:02


Programmamanagement DENKEN Klankbordgroep DENKEN

20

Stichting EnergieTransitie /Werkgroep PeGO

Programmamanagement

Programma Coördinator DENKEN

DOEN

DENKEN samenhangend onderzoeksprogramma met meerdere Innovatieteams Thema Passief

Thema Adaptief

Thema Exergie

Thema Tapwater

OPSCHALEN

Thema

Informatiestromen Rapportagelijnen projecten programmamanagement Coördinatielijnen technisch inhoudelijk kennismanagement en support

DENKEN: Innovatieteams

• verzamelen kennis die opgedaan is nationaal EN

Het DENKEN vindt plaats in zogenaamde themagroepen

internationaal in eerdere projecten, demonstraties

of innovatieteams. Het is de bedoeling dat rondom een

om mee te nemen in nieuwe conceptontwikkelingen,

thema een groep deskundigen wordt verzameld die het betreffende thema grondig uitwerkt tot concepten

technologie ontwikkelingen, etc. • leveren specifiek kennis aan op een van de aspecten.

op niveau´s 45%, 60% en 80% CO2 reductie, inclusief de daarvoor benodigde doorontwikkeling van systemen en

Toeleverende industrie:

technologieën. Op basis van onze huidige inventarisaties

• creëren van waarde door innovatie in systemen en

verwachten wij dat themagroepen zullen ontstaan rond om de thema´s Passief Huis+, Zonnewoning, Adaptief, Exergie, Tapwater, en Integrale Gebiedsconcepten.

processen. • vertalen technologische doorbraken in concrete productontwikkeling.

In de Transitiegroepen voor woningbouw en utiliteitsbouw,

Bouwregisseur (projectontwikkelaar/woningcorporatie/

zowel voor nieuwbouw als renovatie kan vervolgens voor

aannemer)

een van de concepten worden gekozen als basisprincipe

• waarborgen de praktische haalbaarheid van concepten

voor de uitwerking van de drie opeenvolgende projecten. In de komende periode wil de Werkgroep enerzijds deze

Procesbegeleiders

themalijnen samenhangend verder uitwerken en ten

• koppelen kennis aan elkaar vanuit de verschillende

behoeve van de eerste transitiegroepen twee concept lijnen voor de drie ambitieniveaus volledig uitwerken.

aspecten en zorgen ervoor om uiteindelijke systeemconcepten ‘kant&klaar’ aan te leveren. • zorgen dat het proces van totstandkoming van de

De samenstelling van innovatieteams zal variëren. Op

systeemconcepten wordt geborgd.

basis van de huidige inventarisatie en de doelstellingen wordt verwacht dat in principe telkens uit de volgende

Klankbordgroep DENKEN

partijen een mix zal worden gevonden:

Om de conceptontwikkeling van het begin te richten

R&D instellingen en gespecialiseerde ingenieursbureaus:

en te verankeren vanuit de behoefte aan realisatie en

• leveren kennis aan voor het bedenken van systeem

mogelijke opschaling in de praktijk wil DENKEN tevens

concepten op de verschillende aspecten en dragen

werken met een klankbordgroep. Partijen die hier een rol

zorg voor ontwikkeling van benodigde technische

in kunnen spelen zijn, naast niet rechtstreeks betrokken

oplossingen.

collega-experts, ondermeer industrie, architecten, (lokale)


20

13-06-2007

07:56:20


Programmamanagement en DOEN-transitiegroepen Stichting “EnergieTransitie/ Werkgroep PeGO”


DENKEN

ProgrammaCoördinator ALGEMEEN


DOEN

21 OPSCHALEN

Transitiegroepen Woningen Nieuwbouw Transitiegroepen Woningen Renovatie Transitiegroepen Utilliteitsbouw Nieuw Transitiegroepen Utilliteitsbouw Renovatie Transitiegroepen Gebiedsontwikkeling


overheidsvertegenwoordigers en vertegenwoordigers van

Concreet nemen de volgende partijen deel in een

Transitiegroepen en Opschalingteams.

transitiegroep, waarbij voorwaarde is dat 1 partij expliciet de leider is met een groot mandaat.

DOEN – transitiegroepen De doelstelling van Transitiegroepen is om, middels

Gemeente

de experimenten systeemconcepten in een zodanige

- heeft een actief gemeentelijk beleid op het gebied van

omvang te realiseren dat: • eventuele ‘kinderziektes’ er niet meer zijn; • nieuwe technieken snel de fase van ‘nulserie’ overstijgen;

energietransitie - levert de benodigde kavels voor het realiseren van drie projecten; omvang per project 60 à 120 woningen

• er voldoende vertrouwen in de maakbaarheid van de concepten wordt verkregen; • eventuele hoge kosten aanzienlijk kunnen worden gereduceerd.

Opdrachtgever - de opdrachtgever is een projectontwikkelaar, corporatie of belegger die actief gaat optreden als initiatiefnemer,

Transitiegroepen gaan allereerst doen wat nu kan en

risicodrager en manager van de drie te realiseren

werken tegelijkertijd de activiteiten uit die over enige

projecten

tijd kunnen worden uitgevoerd. Op basis van de huidige planvorming verwachten wij dat voor een periode van

- de opdrachtgever is verantwoordelijk voor het behalen van de gewenste energiedoelstelling

vijf jaar de volgende principes van toepassing zullen zijn: - kiezen voor een bepaald energieconcept met de potentie om verbeterd te worden - productierijp maken van dit concept met een groep deskundigen - voorbeelden bouwen in niet te kleine aantallen

Ontwerper - voor het ontwerp van de gebouwen worden architecten gekozen met affiniteit voor energiezuinigheid, gezondheid en comfort - zowel voor het bouwfysisch als installatietechnisch

- experimenteren met technische varianten

ontwerp van de gebouwen in de projecten worden

- leren door te doen en registreren wat goed en fout gaat

gespecialiseerde ingenieursbureaus ingeschakeld

- werken als team van ontwerp tot en met de eindgebruiker

- het bouwfysisch ingenieursbureau berekent de prestaties met TRNSYS

- herhalen van de aanpak tenminste drie keer om op steeds hoger niveau van presteren te komen

Bewonersgroepen - zijn niet per definitie partij in transitiegroepen


21

12-06-2007

15:48:04


Programmamanagement opschalen NATIONAAL NETWERK PeGO - SenterNovem SBR - ISSO - SEV MilieuCentraal - CEA ... .... ... ... .


22

DOEN

Lokale

OPSCHALEN

ProgrammaCoördinator OPSCHALEN

Programmamanagement

DENKEN

Klankbordgroep

OPSCHALEN Lokaal:

Transitieplannen:

OPSCHALEN Nationaal: Onderwijs

Kennisoverdracht

Regelgeving

Financiele tools


- van belang om deel te nemen om in het bijzon

Een essentiële opgave van dit transitiepad is dan ook het

der inbreng te hebben vanuit de optiek van

op gang brengen van integrale vernieuwingen die nodig

bewonersacceptatie van een energieconcept

zijn om dergelijke hoge ambitieniveaus te realiseren.

OPSCHALEN: Innovatieteams

In het werkprogramma ‘Opschalen en promotie’ wordt deze opschalingproblematiek structureel aangepakt.

Van Transitiegroepen en Lokale EnergieTransitiePlannen

Het doel van het programma is:

naar de gehele gebouwde omgeving Om de doelen te realiseren dienen in de Transitiegroepen,

Een opschaling zodanig dat zowel in de bestaande bouw

en daarna in de gehele gebouwde omgeving, verande

als in de nieuwbouw grootschalige toepassing van

ringen plaats te vinden die uiteindelijk tot de gewenste

duurzame technologieën plaats gaat vinden waardoor

reducties leiden. Alle nu bestaande gebouwen dienen

uiteindelijk in 2050 de genoemde ambitie gerealiseerd

op termijn, d.m.v. energiebesparingplannen en onderhoud-

wordt. Het programmadeel Opschaling richt zich op

en renovatie-ingrepen, energiezuiniger gemaakt te worden

het creëren van draagvlak voor energiebesparing, or

terwijl de nieuwbouw al in de realisatiefase energiezuiniger

ganisatiekracht rondom energiebesparing en maakt

ontworpen en ontwikkeld moet worden.

plannen die een bijdrage leveren aan de versnelling

Die verandering in de huisvesting- en bouwsector kan

van het tempo van de energiebesparing. Dit onder

deels via regelgeving worden afgedwongen. Andere veran

voorwaarden die zo veel mogelijk marktconform zijn.

deringen zullen vernieuwingen in het systeem vereisen zoals nieuwe werkwijzen, samenwerkingsverbanden en de

De Programma Coördinator Opschaling maakt gebruik

geïntegreerde ont-wikkeling van nieuwe technologieën en

van een netwerk van actoren.

concepten. In de nieuwbouw is in het verleden het aan

Bekend is dat al een flink aantal gemeenten een lokaal

scherpen van regelgeving uiterst effectief geweest, echter

klimaatbeleid hebben. Bij de aanmelding van de teams

pas nadat in de praktijk de haalbaarheid (technisch, organi

die in aanmerking willen komen voor een subsidie in het

satorisch en financieel) was aangetoond. Op dit moment is

kader van een Transitiegroep, geven de deelnemende

er in de markt nog onvoldoende draagvlak voor een ver

partijen aan welke bijdrage zij willen leveren aan Energie

dere aanscherping van regelgeving.

Transitie. Opschaling creëert een netwerk van partijen die

Slechts een beperkt aantal koplopers realiseert nu al

zich voor transitie willen inspannen. Dit netwerk moet op

projecten die wel veel verder gaan dan de huidige norm.

termijn een landelijke dekking gaan krijgen.


22

12-06-2007

15:48:05

07

Globale begroting innovatieplan 2007-2012

Voor de realisering van de totale bouwopgave van ca. 1 miljard euro en de start van de opschaling van de voorbeeldprojecten zijn de benodigde financiële middelen voor een periode van vijf jaar, conform de op zet van het eerste Businessplan van 22 november 2006, geraamd op € 70.000.000 in totaal wordt begroot dat na een aanloopperiode een (overheids)bijdrage van per jaar ca € 14.000.000 nodig zal zijn.

per jaar

vijf jaar

DOEN: Projecten nieuwbouw

aantal 30

€ 700.000

à

€ 4.200.000

€ 21.000.000

DOEN: Projecten renovatie/groot onderhoud

30

€ 700.000

€ 4.200.000

€ 21.000.000

DOEN: Utiliteitsbouw

20

€ 300.000

€ 1.200.000

€ 6.000.000

DOEN: Gebiedsontwikkeling

4

€ 500.000

€ 500.000

€ 2.000.000

DENKEN, Kennismanagement & Support

€ 2.000.000

€10.000.000

OPSCHALEN

€ 800.000

€ 4.000.000

PROMOTIE - Syllabi

€ 75.000

€ 500.000

€ 2.500.000

PROMOTIE - Toolkits

€ 75.000

€ 300.000

€ 1.500.000

Algemeen Programma- & Project Management

€ 400.000

€ 2.000.000

TOTAAL

€ 14.000.000

€ 70.000.000


23

12-06-2007

15:48:05

08

Programmaplanning april 2007 - april 2008

In de komende maanden wil de Werkgroep de nodige voorbereidingen voor de start van de eerste transitiegroepen verder voorbereiden. Hiervoor zijn de volgende concrete vervolgacties nodig:

• vaststellen ambities, definitieve vraagstellingen en randvoorwaarden • uitwerken twee concrete conceptlijnen 45-60-80% energiereductie (‘draftkit’s)

Kennismanagement & Support

OPSCHALEN

• ontwerpen kennismanagementsysteem

• uitwerken opschalingstrategie en nationaal

• uitwerken definitieve uitgangspunten Commissioning • afronden uitwerking werkwijze transitiegroepen

opschalingplan • uitwerken opzet lokale transitie- en opschalingplannen

woningbouw, utiliteitsbouw en gebiedsontwikkeling • opstellen tender

Op basis van deze voorbereidingen is het mogelijk om

• opzet website

vanaf het najaar 2007 een tender uit te doen gaan, waarop

• uitwerken netwerk in te schakelen adviseurs

de eerste Transitiegroepen zich kunnen inschrijven. In de komende periode wordt de concrete planning voor het

DENKEN

eerste jaar verder uitgewerkt.

• afronding inventarisatie beschikbare systeemconcepten woningbouw, utiliteitsbouw en gebiedsontwikkeling • vaststellen samenhangende onderzoeksprogrammering


24

12-06-2007

15:48:05

Bijlage A. Toelichting aanpak energie Indicator

Indicatoren- rollen en targets Voor Kyoto, verantwoording, transitie Tegen Referentie niet eenduidig • rendement centrale opwekking • referentiejaar Leveringszekerheid, energiedrager

VROM/EZ CO2 Pego

Voor Ontwerpinstrument, eenduidig, contractbasis, te managen Tegen Huishoudelijk gebruik en wijkenergie geen onderdeel Soms arbitraire uitgangspunten

EPN Projecten

Voor Woonlastengarantie, energiehypotheek Tegen Niet genormeerd, controleerbaarheid Spreiding bewonersgedrag

� Bewoner

kWh/m2 specifieke energiebehoefte bij EPC = 0,72 70 Vrijstaande woningen

kWh/m2 ruimteverwarming

nd hille ersc ument v t to hoekwoningen en str iden gsin 2 onder 1 kap en le ls sturin p y t ta ing chik won nde der ges e l l i rsch us min d : Ve lusie

50 40 30

c

Con

20 10

us

ivea

ngsn

sti uitru

60

rijtjes tussen woning

0 0

2

4

6

8

10

12

14

16

aantal woningtypes


25

12-06-2007

15:48:08


26 Verdeling energieposten woningen verwarming 20% Gebruiksgebonden 41%

Gebruiksgebonden 25%

ventilatoren 6%

verwarming 53%

verlichting 8% Tapwater 13% pompen 4% pompen 2% verlichting 5% ventilatoren 2%

tapwater 21%

Nieuwbouw

Bestaand

Verdeling energieposten kantoren Gebruiksgebonden 28% verwarming 31%

verwarming 38%

Gebruiksgebonden 40%

Tapwater 2% bevochtiging 0% koeling 4% ventilatoren 8% pompen 3% tapwater 2% bevochtiging 3% pompen 4%

verlichting 13%

Nieuwbouw


26

ventilatoren 4%

verlichting 21% Bestaand

12-06-2007

15:48:11

Bijlagen

27 Relatie CO2-EPC Rijtjeswoning t.o.v. alle woningtypes 1.00 0.90 0.80

EPC-score

0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0

0%

20%

40%

60% CO2-uitstoot

Rijtjes

Lineair (Rijtjes)

Totaal

Lineair (Totaal)

80%

100%

120%

100%

120%

Doelstellingen CO2, (2006)-EPN Ambitiesniveau transitieplan transit 1.00 0.90 Woningen Utiliteit

0.80 EPC-score

0.70 0.60 0.50

Nieuw

EPN

EPU

Bestaand

EPA-W

EPA-U

0,42

0.40

0,31

0.30 0.20

0,18

0.10 0

0%

20%

40%

CO2-uitstoot Ambitie 2008 -80%


27

60%

80% CO2-uitstoot

Ambitie 2010 -60%

Ambitie 2012

-45%

12-06-2007

15:48:24


Gebouwgebonden GebruikersEnergie

28

Gebruikspost“stekkerapparatuur”

kWh/jaar

wasdroger

599

verlichting

540

keukenapparatuur

275

koel/vriescombinatie

462

wasmachine

231

vaatwasmachine

305

cv pomp

270

computer TV

In EPN?

ja

Te sturen met woningontwerp?

kWh/jaar nog niet in EPN

kWh/jaar nog niet in EPN “ideaal”

Deels: gasdroger of WP

599

Ca. 100?

275

275

Deels

462

462

Ja, hotfill

231

45(**)

Ja, hotfill

305

60(**)

146

146

146

138

138

138

video

108

108

108

koffiezetapparaat

80

80

80

stofzuiger

54

54

54

audioapparatuur

52

52

52

ventilatie

400

sluipverbruik stand-by

400

400

0

domotica

0

Totaal

3660

Reeds in EPN

810

ja

ja

In EPN

In EPN ja (domotica.)

?

2850

1330 (47%)

Te sturen middels woningontwerp Gebruikspost “Warmtapwater”

1520

(22%)

363 m3 (*) 3550 kWh

Ja

-EP maatregelen -doorstroom begrenzer

Huishoudelijkenergieverbruik energiehypotheek/woonlastengarantie Ontwerp

Probabilistische benadering

Input variabelen Input 1

Ontwerp1 Ontwerp2

Uitkomst Ontwerp1

Input j

Ontwerp2

Input n

Bewonersprofielen

TRNSYS

Gem. 1

Gem. 2 Limiet Woonlasten �

Nader te ontwikkelen: Protocol, uitgangspunten, en rapportagemodel


28

12-06-2007

15:48:27

Bijlagen

29 Indicatie Energieposten

VROM/EZ CO2 1. 2. 3. 4.

PeGO EPN + 1. 2. 3. 4.

EPN GGE Wijkgebonden

EPN GGE HHE Wijkgebonden

Projecten € 1. 2. 3. 4.

Bewoner Commissioning/ Kwaliteitsborging

EPN GGE HHE -

Wijkenergie Afkortingen: SR = systeemrendement DR = distributie rendement ‘1’ = EPN niveau ‘2’ = gebouwgebonden maatregelen die gebruikgebonden energiegebruik beïnvloeden ‘3’ = huishoudelijk elektriciteitsgebruik (gebruikgebonden energiegebruik) ‘4’ = wijkgebonden elektriciteitsgebruik

Q prim

Systeemgrens gebouw Isolatie/ detaillering kwaliteit (kierdichting)

Ventilatie/ transmissieverliezen

De EPN+ methode (aangrijppunt EPL/EPN)

leidingnet

SR

Q beh verwarming

optioneel:

DR

Opwekking Ventilatiesysteem (WTW/ n.a.t. Ventilatie

passief zon bijdrage

1

2

Q beh koel

SR

Licht in gebouw

Warm tapwater verbruik

SR

Q beh tapwater

- brandstof

DR

DR

- opwekkingsrendement Q beh verlichting

DR

Elektriciteitsgebruik verlichting Huish. elektriciteitsgebruik Licht e.d. in wijk

Warmteopwekking wijkniveau Brandstofmix (C factor) Opwekkingsrendement

gebouw:

Zonwering/ glasopp.vlak Leidinglengtes, doucheWT W

binnen

Opwekking buiten gebouw op wijkniveau (evt) gecombineerd systeem (WKK)

3

DR

4

DR

Koudeopwekking wijkniveau Brandstofmix (C factor) Opwekkings rendement

Elektriciteitsopwekking wijkniveau Brandstofmix (C factor) Opwekkingsrendement

Systeemgrens wijk


29

12-06-2007

15:48:29


30 Doelstellingen in relatie tot indicatoren Energie-post

Referentie

Pego-A

Pego-A+

Pego-A++

indicator

Totaal

1990 (3500 kWh)

-45%

-60%

-80%

CO2

1. EPN

2006 (810kWh)

-45%

-60%

-80%

CO2 EPC

2. GGE

1990 (1330 kWh)

-45% (750 kWh)

-60 (550 kWh)

-80% (250 kWh)

kWh/Woning of m2

3. HHE

1990 (1500 kWh)

-45% (1350 kWh)

-20% (1200 kWh)

-30% (1050 kWh)

kWh/Woning of m2

4. Wijk

1990

-10%

-15%

-20%

kWh/Woning

(1500 kWh) = huishoudelijk aandeel in kWh in verschillende energieposten

Kwaliteitsborging/commissioning Om te voorkomen dat de afgesproken kwaliteit/ambities alleen op papier bestaan: Prestatieborging door het toepassen van commissioning

Commissioning is het proces ter garantie dat gebouw en installaties worden ontworpen, geïnstalleerd, getest, bedreven en onderhouden zodat zij presteren als beoogd in het programma van eisen en daaruit volgend ontwerp


30

12-06-2007

15:48:30

Bijlagen

Prestaties regelen in contracten met ondernemers Toetsing op gemaakte (prestatie)afspraken Programma Initiatief & haalbaarheid

Ontwerp

Uitwerking (tot bestek)

PvE

Gebruik en beheer

Realisatie Bestek

Procesverbaal

Projectontwikkelaar Architect

31

Belegger Toezichthouder Aannemer

Adviseur (B/1)

Adviseur / Ontwerper

Toezichthouder Installateur

Onderhoud partij Beheerder

Bouwmanagement adviseur

Projectdefinitie

Aanbesteding

Gebruiker/ huurder Controle van component en conceptkwaliteit Oplevering

Indicatoren en instrumenten Sturing van kwaliteit (conceptkeuze in vroege bouwfasen) met Toolkit Constrole van kwaliteit (na ontwerp) op basis van IWCS-instrument.

Zijn CO 2 / energie / comfort / gezondheid-ambities in het ontwerp gerealiseerd?

Output van IWCS-instrument


31

12-06-2007

15:48:31


Bijlage B. Nadere uitwerking DENKEN: Innovatieteams 32 Inhoudsopgave 1. Inleiding en context 2. Doelstelling en afbakening 3. Werkzaamheden en resultaten 4. Kansrijke conceptrichtingen

1. Inleiding en context

De realisatie in PeGO is georganiseerd in een

In het PeGO werken drie werkgroepen aan vergaande

bouwopgave, opgedeeld in drie bouwstromen met

CO2 reductie in concrete projecten, zowel op wijkniveau,

incrementele ambitie (respectievelijk 45%, 60% en 80%

in bestaande en nieuwbouw voor woningen en utiliteit.

CO2 reductie). Dit plan is daarom ook opgezet rond deze

In PeGO is een structurele samenwerking beoogd

bouwstromen, zodat de directe bijdrage geleverd kan

van researchinstellingen, gemeenten, corporaties,

worden. In de onderstaande figuur wordt dit schematisch

projectontwikkelaars, industrie, ontwerpers en

weergegeven.

uitvoerende bedrijven. Voor de werkgroep ‘nieuwbouw, groot onderhoud en renovatie’ is de research benodigd

Dit schema laat ook zien dat de eerste bouwstroom al snel

voor het behalen van de ambitie concreet gemaakt in dit

begint, binnen een jaar. Zoals aangegeven, wordt in elke

voorliggende plan genaamd ‘Denken’.

bouwstroom gestreefd naar een hoger ambitieniveau

ambitie 1 bouwstroom 1 ambitie 2 bouwstroom 2 ambitie 3 bouwstroom 3

Bijdrage aan bouwstromen • De gele pijlen geven de trajecten van de conceptontwikkeling weer • De rode pijlen geven de trajecten van de bouwrealisatie (door de doen-teams) weer • De groene pijlen geven de informatie-uitwisseling tussen de verschillende ontwikkeltrajecten weer. • De blauwe pijl geeft de borging van het proces van de ontwikkeling van innovatieve concepten

1/4 07

1/8 08

1/2 10

1/8 11

Bijdrage aan bouwstromen • De gele pijlen geven de trajecten van de conceptontwikkeling weer • De rode pijlen geven de trajecten van de bouwrealisatie (door de doen-teams) weer • De groene pijlen geven de informatie-uitwisseling tussen de verschillende ontwikkeltrajecten weer. • De blauwe pijl geeft de borging van het proces van de ontwikkeling van 072738_op_nieuw.indd 32 innovatieve concepten weer (in dit plan).

1/2 13

weer (in dit plan).

12-06-2007

15:48:32

Bijlagen

research

advisering Bouw-stroom 1

Probleemoplossing/facilitatie in ‘doen’ traject bouwstroom 1 (op basis van Toolkit concepten) Monitoring

Conceptontwikkeling voor eerste bouwstroom Kennis benutten voor 2e en 3e bouwstroom Conceptontw. 2e bouwstroom

Bouw-stroom 2

Probleemoplossing/facilitatie in ‘doen’ traject bouwstroom 2 Advisering Monitoring

Conceptontwikkeling 3e bouwstroom (oa met behulp van Shadow-engineering) Kennisuitwisseling en overdracht

Bouw-stroom 3

Probleemoplossing/facilitatie in ‘doen’ traject 2 bouwstroom 1 Advisering Monitoring

Kennisuitwisseling en overdracht ten behoeve van opschaling

in CO2 reductie. Als centrale randvoorwaarde geldt dat elk ‘PeGO-gebouw’ een hoog comfort en een gezond binnenmilieu dient te hebben. Dit is dan ook de opgave

33

Bouwstroom 3 - Innovatieve en commercieel haalbare concepten voor 80% CO2 reductie ontwikkelen;

voor het ‘Denken’: met welke innovatieve concepten

- Advisering en facilitering van de ‘Doeners’;

kunnen de gebouwen worden gerealiseerd, zodat de

- Monitoren van de resultaten van bouwstroom 1 en 2;

doelstellingen en randvoorwaarden worden bereikt?

- Kennisoverdracht over de ontwikkelde concepten en ervaringen.

2. Doelstelling en afbakening 2.2 Afbakening 2.1 Doelstelling

Het plan ‘Denken’ omvat zowel research als advisering

De centrale doelstelling van het plan ‘Denken’ is het

in de bouwstromen. Deze taken zijn complementair, en

faciliteren van de ‘Doeners’ met innovatieve, commercieel

verschillend per bouwstroom. In onderstaand schema

haalbare concepten waarmee de doelstellingen

wordt een korte uitleg gegeven van de onderverdeling:

voor de bouwstromen worden gerealiseerd. Deze concepten dienen aan te sluiten bij de comfort- en

Uit dit schema volgt dat voor bouwstroom 1, waar

gezondheidsbehoefte en randvoorwaarden van bewoners

mogelijk voortbouwend op de Toolkit, concepten

en overheid.

ontwikkeld worden; techniekontwikkeling vindt in deze bouwstroom echter niet plaats. De concepten

Per bouwstroom is de doelstelling als volgt gedefinieerd:

voor deze bouwstroom, met ambitie 45% CO2 reductie,

Bouwstroom 1

moeten dus vooral leunen op reeds bestaande

- Innovatieve en commercieel haalbare concepten

conceptontwikkelingen. In deze fase wordt daarnaast

voor 45% CO2 reductie uitwerken (voor

veel vereist in advisering en worden inzichten uit de

nieuwbouwwoningen kunnen de toolkitconcepten

bouwstroom benut voor de 2e en 3e bouwstroom, zodat

als startpunt genomen worden);

de volgende sprong kan worden gemaakt.

- Vragen bij toepassing Toolkitconcepten oppakken (zie ook ‘afbakening’); - Op basis van inzichten uit bouwstroom 1 concepten opzetten voor bouwstroom 2 en 3; - Monitoren van de resultaten van bouwstroom 1. Bouwstroom 2 - Innovatieve en commercieel haalbare concepten voor 60% CO2 reductie ontwikkelen;

In de 2e en 3e bouwstroom neemt advisering ook een prominente plaats in, voor de borging van de beschikbaarheid van kennis en inzichten, en het aanpakken van knelpunten in de realisatie. Ook monitoring van de resultaten is essentieel, zeker voor de opschaling. In deze bouwstromen vindt techniekontwikkeling wel plaats.

- Advisering en facilitering van de ‘Doeners’; - Monitoren van de resultaten van bouwstroom 1 en 2; - Kennisoverdracht over de ontwikkelde concepten en ervaringen.


33

12-06-2007

15:48:35


........

nieuwe energietechnologieën

inzicht in systeemontwerp

economische aspecten

bestaande energietechnologieën

34

inzicht in gezondheidsaspecten

inzicht in comfortaspecten

Integraal ontwerp

financieringsaspecten

inzicht in gebruikers aspecten

inzicht in bewonersacceptatie

bouwprocesontwikkelingen

........

2.3 Integrale aanpak van concepten: trias energetica en

2.4 Invloedrijke niet technische aspecten bij

integraal ontwerpen

conceptontwikkeling

Bij het komen tot optimale wijk-gebouw-

Ten aanzien van de systeemconcepten waaraan gewerkt

installatieconcepten dienen de uitgangspunten van

wordt geldt dat het niet alleen gaat om kennis van de

de trias energetica worden gevolgd. Dit betekent: 1)

energieprestatie te krijgen maar ook kennis ten aanzien

besparen van energie 2) toepassen van duurzame energie

van de prestaties op de niet technische aspecten. Voor

en tot slot 3) efficiënt toepassen van fossiele brandstoffen.

die aspecten die niet direct technisch van aard zijn, maar zeer bepalend voor het succes, is het essentieel

Belangrijk hierbij is om uit te gaan van de

om in de research voldoende inzicht in de invloed op de

comfortbehoefte van de bewoner of gebruiker van de

uiteindelijke prestatie te krijgen. Hieronder volgt een kort

ruimte. In eerste instantie dient gekeken te worden om

overzicht van de niet technische, invloedrijke aspecten:

deze comfortbehoefte zoveel mogelijk in te vullen met

• economische aspecten: inzicht in de leercurves (of

passieve maatregelen, waaronder gebouwschil. In tweede

schattingen van ontwikkelingen in de kosten) van

instantie dient invulling gegeven te worden door middel

nieuwe technologieën: deze kennis is nodig om

van actieve componenten waaronder installaties. Dit

de toekomstige economische haalbaarheid van

wordt wel de trias bouw energetica genoemd.

verschillende systeemconcepten nader in te kunnen vullen;

Het gaat bij integraal ontwerpen om het maken van een

• comfort&gezondheidsaspecten: goede definitie

systeemconcept dat aan een bepaald ambitieniveau

van deze aspecten met daarbij goede, meetbare

voldoet waarbij het ambitieniveau is gedefinieerd middels

indicatoren en inzicht in streefwaarden ten aanzien

een combinatie van een aantal verschillende aspecten.

van deze indicatoren

Deze aspecten zijn daarbij ook nog (deels) afhankelijk van elkaar, zie ook bovenstaande figuur:

• bewonersacceptatie en -gedrag: voor het welslagen van systeemconcepten is inzicht in de acceptatie door gebruikers en het gebruik van de concepten in

Wat vraagt integraal ontwerpen? Een multidisciplinair samengesteld team dat gezamenlijk tot een volledige beschrijving komt van systeemconcepten op verschillende ambitieniveaus.

de praktijk essentieel; • bouwprocesontwikkeling; inzicht in de mogelijkheden om dit proces anders in te richten om daarmee bijvoorbeeld kosten te besparen; • financieringsaspecten: goed inzicht krijgen in de

Integraal ontwerpen is de methodiek om te komen tot de

huidige financieringsconstructies van nieuwbouw

concepten. De specifieke activiteiten en resultaten staan

en renovatieprojecten en financieringsalternatieven

uiteengezet in het volgende hoofdstuk.

voor eventuele meerkosten van systeemconcepten.


34

12-06-2007

15:48:38

Bijlagen

Doen en opschalen

Resultaat: lacunes, oplossingen en fall-back scenario’s

5 Monitoring uitvoering, realisatie • vaststellen monitoring protocolhema’s

2 R&D haalbaarheid concepten • Gevoeligheidsanalyse/shadow engineering/commisioning

4 State of the art kennis (beta en gamma) • Analyse monitoring gegevens • Analyse bestaande kennis • Opstellen leercurves technologiën

1 Vaststellen ambities en randvoorwaarden concepten • Input van bestaande technologie roadmaps • Concepten • Technologie radar • Thema’s

35

3 Robuust ontwerp • Simulatie • Veld (labexpiriment (EU KP7) Resultaat: definitieve concept voor doen team, vastgelegde prestaties, roadmap

3. Werkzaamheden en resultaten

enigszins per bouwstroom, zoals eerder toegelicht.

In onderstaande figuur is schematisch uiteengezet welke

Zo zal in bouwstroom 1 geen techniekontwikkeling

concrete werkpakketten onderscheiden kunnen worden

plaatsvinden, waarbij dat wel het geval is in de

die door de innovatieteams voor de drie bouwstromen

andere bouwstromen. Werkpakketten 1-3 worden

uitgevoerd zullen worden en de interactie met het werk

elke bouwstroom sequentieel uitgevoerd, terwijl

van de doen-teams en opschalen-teams.

werkpakketten 4 en 5 parallel lopen aan deze pakketten

De concrete invulling van de werkpakketten verschilt

en door lopen over alle bouwstromen.

werkpakket

Korte omschrijving inhoud

Belangrijke resultaten en toepassing in bouwstroom

1. ambities en randvoorwaarden

Ambitieniveau opstellen; Eenduidig

Eenduidige ambitie en (kwantitatieve) mikpunten voor de

communicatiemiddel ontwerpen;

opgestelde randvoorwaarden (waaronder naast CO2-reductie

Methode om aspecten te kwantificeren;

ook comfort, gezondheid)

Technologieradar: wat is al beschikbaar aan

Al beschikbare concepten (oa. ook voor bouwstroom 1)

concepten

technologieën en concepten 2. R&D haalbaarheid concepten

3. robuust ontwerp

Shadow engineering

Combinaties van technieken voor logische, haalbare concepten

Commissioning

met fall-back opties

Relatie technologie- bouwproces

Inpassing in bouwproces, (integrale) kwaliteitsborging

Simulatie

Kostenreductie en vergrote robuustheid van de ontwikkelde

Lab experimenten

combinaties van technieken in concepten

Uitontwikkeling concepten 4. state of the art kennis (Bèta en Gamma kennis)

Scenariostudie

Kennisborging (oa. voor opschaling)

roadmapping

5. Monitoring, uitvoering en

Monitoren en analyseren van resultaten uit

Leren van eerdere bouwstromen/demoprojecten voor

realisatie

bouwstromen

praktische verbetering, ook in de concepten


35

12-06-2007

15:48:41


36 Uiteindelijk draaien alle werkpakketten om de realisatie

input bepaald voor de uit te werken systeemconcepten.

van systeemconcepten waarmee invulling gegeven kan

Hiervoor wordt gebruik gemaakt van:

worden aan de versnelling van het innovatieproces en de

• technologie Radar: welke technologieën zijn

grootschalige implementatie van de uitkomsten daarvan.

beschikbaar, waar vinden op dit moment ontwik

In de tabel wordt kort een overzicht gegeven van de

kelingen plaats, wat zijn trends? Op basis van een

werkpakketten en de verwachte resultaten.

beproefde methodiek van TNO worden opkomende nieuwe producten die geschikt te maken zijn voor

Werkpakket 1: Vaststellen ambities en randvoorwaarden

grootschalige toepassing in de systeemconcepten

van systeemconcepten

geïnventariseerd, en waar mogelijk ingepast. Het

De eerste stap bestaat uit het definiëren van de

kan dan ook gaan om nieuwe componenten, die een

ambitieniveaus. Uitgangspunt is daarbij dat als eerste

systeemconcept de optimale prestatie kunnen geven,

het ambitieniveau ten aanzien van de energieprestatie/ CO2-reductie wordt gedefinieerd. Hiervoor is, om dit

en nog niet in deze vorm gebruikt worden • transitiewerkgroepen: veel werkgroepen uit de

ook voor de groepen in DOEN en OPSCHALEN duidelijk

Energietransitie (zoals nieuw gas en duurzame

te maken een eenduidig communicatiemiddel (zoals

elektriciteitsvoorziening) houden zich bezig met

een kwaliteitslabel woningen) noodzakelijk. Daaraan

onderwerpen die de Gebouwde Omgeving betreffen

gekoppeld zullen de gewenste ambitieniveaus en

of raken

overige randvoorwaarden voor de andere aspecten opgesteld moeten worden. Daar is voor nodig dat

• beschikbare concepten: welke systeemconcepten zijn al beschikbaar of worden al onderzocht

er een kwantitatieve methode beschikbaar is om de verschillende aspecten te kunnen kwantificeren. Hiervoor

Werkpakket 2: R&D haalbaarheid systeemconcepten

zal zoveel mogelijk gebruik worden gemaakt van die

Dit werkpakket bestaat uit het vaststellen en invullen

methodieken die beschikbaar zijn, zoals de methodiek bij

van de kloof die realisatie van de ambities verhinderd.

het kwaliteitslabel woningen.

Bovendien zullen door gevoeligheidsanalyses en commissioning zowel oplossingen als fall-back scenario’s

Om tot een goede definitie van systeemconcepten op

gegenereerd worden.

verschillende ambitieniveaus te komen en om deze systeemconcepten zodanig te formuleren dat deze bij

Onderdeel hiervan is ook onderzoek naar verschillende

kunnen dragen aan opschaling zullen randvoorwaarden

technologieën die nodig zijn om tot een volledig

moet worden gedefinieerd. Daarbij gaat het om:

systeemconcept te komen. Voorbeelden zijn

• segmentering gebouwde omgeving (bestaande voorraad, eigendomsverhoudingen) • toekomstig krachtenveld energievraag en aanbod:

warmteopslag, brandstofcellen, WTW systemen etc. Daarbij kan gekeken worden hoe een technologie zich in een experimentele opstelling gedraagt, maar ook op

verwachting energiegebruik in de GO en wat zijn

(deel)systeemniveau kan onderzoek worden gedaan.

daarvan de gevolgen voor de concepten

Daarbij wordt steeds naar de integrale prestatie gekeken.

• autonome trends bijvoorbeeld rond infrastructuur • de beschikbare financiële ruimte • specifieke thema’s waaraan aandacht besteedt moet worden (bijvoorbeeld frisse scholen, vergrijzing etc.)

1 Commissioning is het proces van prestatieborging, dat gebouw en installaties worden ontworpen, geïnstalleerd, getest, bedreven en onderhouden, zodat zij presteren als beoogd in het programma van eisen.

Verder wordt in dit werkpakket de bouwstroom-specifieke


36

12-06-2007

15:48:42

Bijlagen

37 Shadow-engineering

Werkpakket 3: Robuust ontwerp

Parallel aan de eerste bouwstroom start een zogenaamd

In dit werkpakket vindt het definitieve ontwerp van

‘schaduwteam’. Deze zorgen voor de shadow engineering,

systeemconcepten op het gewenste ambitieniveau plaats.

dit is feitelijk het ontwikkelen en doorrekenen van

Met behulp van simulaties, lab- en veldexperimenten

verschillende systeemvarianten voor de eerste

(afhankelijk van de bouwstroom) worden de (delen van

bouwstroom, en het eenduidig bepalen van de te behalen

de) systeemconcepten waar mogelijk beproefd alvorens

prestatie in kWh/m2/jaar en CO2 reductie. Hierdoor

aan te bieden aan de Doen-teams.

komen knelpunten en blinde vlekken van gebouw en

Hier vinden die ontwikkelingen plaats die nodig zijn om

installatieconcept in een vroeg stadium aan het licht.

tot een volledig systeemconcept te komen. Stappen die

Waardoor extra tijd wordt gewonnen om oplossingen

hier naar voren kunnen komen, zijn:

te ontwikkelen voor de tweede en derde bouwstroom. Belangrijke aspecten bij de shadow engineering zijn: a) Een variantstudie op gebouw en wijkniveau (verschillende schaalgroottes, gebiedsontwikkeling).

• invloed bouwproces op technologie: onderzoek naar veranderingen in bouwprocessen om tot een betere aansluiting van verschillende componenten te komen • mogelijkheden kostenreductie door opschaling

Resultaat van deze fase is een variant van 1 of 2 gebouwtypen met een hoger ambitieniveau, ook

De belangrijkste output hiervan zijn de kant en klare

op de randvoorwaarden (comfort, gezondheid).

systeemconcepten. Een bijproduct is de update van

Het resultaat dient direct bruikbaar te zijn voor een

roadmaps voor specifieke technologieën.

volgend wijk/gebouw met hoger ambitieniveau. b) Ontwerpreview maken van de verschillende

Werkpakket 4: State of the art kennis (bèta en gamma)

bouwstromen als leerervaring van de volgende

In dit werkpakket worden die activiteiten uitgevoerd

fase. Hierbij worden de belemmeringen in bouw en

die de kennisborging (inhoudelijk en procesmatig)

ontwerpproces en lacunes/kansen in concepten en

bewerkstelligen vanuit de verschillende bouwstromen

bouw en installatiecomponenten in kaart gebracht.

ten behoeve van bouwstromen 2, 3 en verder. Dit moet

Er wordt gezocht naar een optimale afstemming

er tevens zorg voor gaan dragen dat de energietransitie

tussen gebouw en installatieonderdelen.

voort bestaat na opheffing van dit PEGO-intiatief. Gedacht wordt aan de volgende activiteiten:

In dit werkpakket zal ook gewerkt worden aan het

• scenariostudie en roadmapping: een globale

inzichtelijk maken van relaties tussen verschillende

omschrijving van een aantal mogelijke concepten

aspecten. Er zijn verschillende relaties die bepalend zijn:

bij de verschillende ambitieniveaus om het veld

• de relatie tussen technologieontwikkelingen en bouwprocesontwikkeling • de relatie tussen economie en technologieontwikkeling • de relatie tussen welbevinden, comfort versus energiemaatregelen Uit dit werkpakket zal uiteindelijk volgen welke

waarover we het hebben enigszins in kaart te brengen • identificatie blinde vlekken in de roadmap; hieruit volgt ook waar eventueel onderdelen missen om tot een volledig systeemconcept te komen. Dit moet het toegepast onderzoek maar ook de lange termijn R&D agenda bepalen.

combinaties van technologieën leiden tot bepaalde ambitieniveaus en welke combinaties elkaar uiteindelijk uitsluiten.


37

12-06-2007

15:48:43

kWh primair per jaar


22500 E-productie 20000

wijk HHGE

17500

GGGE 15000

GGE

12500

38

10000 7500 5000 2500 0 -2500

ref 1990

ref 2007

PEGO A

PEGO A+

PEGO A++

-5000

In alle gevallen gaat het er vooral om de bestaande kennis

4. Kansrijke conceptrichtingen

beschikbaar te maken op een centrale plek (middels

Welke concepten kunnen worden uitgewerkt tot

kennissupportteam). Het is niet de bedoeling allerlei

productierijpe voorbeelden?

zaken tot op de bodem uit te zoeken. Dit zou ten koste gaan van de handelingssnelheid die er in dit traject wordt

Om logisch op elkaar afgestemde concepten te

nagestreefd.

ontwikkelen die de route van 45%, 60% tot en met 80% reductie van CO2 kunnen realiseren is het van

Werkpakket 5: Monitoring, uitvoering, realisatie

belang vanuit de retentiesituatie te bezien welke

In feite wordt dit werkpakket uitgevoerd door de

gemeenschappelijke kenmerken deze concepten zouden

Doen-teams. Ten behoeve van het innovatieproces

moeten hebben. Deze kunnen gezien worden als de

worden vanuit het innovatieteam onder aansturing

basis van de conceptlijnen. Een ander belangrijk aspect

van kennismanagement & support echter

is de beschouwing waar verschillende oplosrichtingen

monitoringprotocols opgesteld. Ook de analyse ten

toegepast kunnen worden om tot concepten te

aanzien van de werking van de concepten in de praktijk

komen die ook goed aansluiten op de specifieke lokale

wordt door de Denken-teams opgepakt. Dit kan mede

omstandigheden. In dat kader zouden daarmee alle

sturend zijn voor de vervolg technologieontwikkeling.

concepten een GOLD karakter krijgen: Globally Optimised Locally Designed.

Het traject als geheel levert een manier van werken op die succesvol kan worden herhaald.

Als voorbeeld van deze aanpak wordt hier een schets

Het is daarom van belang dat het proces dat met alle

gegeven van oplosrichtingen toepasbaar op het segment

partijen wordt doorlopen constant wordt gemonitoord

nieuwbouw woningen. In bovenstaande figuur is de

en geanalyseerd. Daarbij is het van belang te kijken naar

energievraag van de referentiesituatie (1990), de huidige

die stappen die gezet moeten worden om de manier van

praktijk (2007) en de 3 opvolgende gebouwconcepten

werken te verankeren bij vooral de commerciële partijen

(PEGO A, A+ en A++) weergegeven. De figuur maakt

die hierbij betrokken zijn.

onderscheid tussen de verschillende posten waarbinnen de conceptuele oplossingen gezocht zullen moeten en kunnen worden:


38

12-06-2007

15:48:44

Bijlagen

Energiezuinig schilconcept (=basis)

bouwstromen

2008

- 60%

............

Seizoensrond energiezuinig

2011

Zonnewoning

Passiefhuis+

2010

Meta-Milieubalans

Keuze uit concepten

- 45% *)

39

- 80% *) CO2reductie t.o.v. 1990

2013 *) CO2reductie

• gebouwgebonden energie voor ruimteverwarming en warm tapwater (GGE) • gebruiksgebonden energie wat met gebouwgebonden maatregelen kan worden aangepakt (GGGE) • overige energie voor huishoudelijke apparaten (HHE)

• Meta-Milieubalans = gebouwconcept optimaal afgestemd op (toekomstbestendige) lokale CO2reductie mogelijkheden (biomassa, wind, etc.) • Seizoensrond energiezuinig = toekomstconcept met innovatieve seizoenopslag in bouwelementen, nulenergie is bereikbaar.

• duurzame energie productie projectmatig gekoppeld aan het gebouwconcept (E-productie) • wijkoplossingen (wijk)

Er is een scala aan technieken en strategieën denkbaar om de realisatie van dergelijke concepten mogelijk te maken. Een kort overzicht van technologieën die voor PEGO zeker

Uit de figuur blijkt dat, indien voor nieuwbouwwoningen

inpasbaar zullen zijn, mogelijk inpasbaar zijn (indien de

een reductie met 80% gerealiseerd moet worden,

doorontwikkeling met een extra impuls wordt opgepakt),

warmtevraagreductie alleen onvoldoende zal zijn. Dit

dan wel pas inpasbaar zullen zijn voor systeemconcepten

maakt immers in de referentiesituatie maar 67% van het

na dit PEGO initiatief, maar wel in relatie hiermee staan,

totale energiegebruik uit. Wat verder opvalt is dat het

ziet er als volgt uit:

huidig nieuwbouwniveau voor totaal energiegebruik in

• Zeker inpasbaar

2007, t.o.v. de referentiesituatie in 1990, slechts ca. 15%

o passief huis

minder energie gebruikt wordt. Mogelijke oplosrichtingen

o Stirling microWKK

om te komen tot de A, A+ en A++ concepten zijn in

o warmtepomp (compressie, gasabsorptie;

onderstaande figuur geschetst:

geothermie) o PVT

Een korte uitleg per genoemd concept volgt hieronder: • Passief Huis+ = verregaande vraagreductie is hier het uitgangspunt om te komen tot minimale gebouwgebonden en gebruiksgebonden energie • Zonnewoning = de duurzame (actieve)

o vacuümbuis collector o voelbare warmte (LT) warmteopslag (VIP-tank, water, gietijzer, etc.) o slimme regelingen (U-bouw)

bouwelementen zorgen voor optimale

o betonkernactivering

energiebenutting uit de zon en voorkomen

o gebalanceerde ventilatie met WTW

discomfort (IEQ)

o natuurlijke ventilatie met zelfregelende roosters

2 Dit is een eerste schets van oplosrichtingen. Dit verdient nog nadere beschouwing.


o vlakke plaat collector

39

o douche WTW

12-06-2007

15:48:45


40 o thermische compartimentering/lokale klimatisering

Door kennis van nieuwe technieken komen in de transitiegroepen thema’s aan de orde die kansen bieden

o vacuümisolatie

op het gebied van vraagbeperking, duurzame technieken

o LED verlichting

en efficiëntie van producten of bouwdelen. Voorbeelden

o homogene natuurlijke ventilatie drukvereffening

zijn:

via schil • Mogelijk inpasbaar

• duurzaam verkregen (opslag van) warm tapwater (voor gebruik) in de winter

o WTW voor witgoed

• zomercomfort

o brandstofcel micro WKK

• adaptieve gebouwschil

o Stirling warmtepomp

• exergie

o PCM warmteopslag

• niet gebouwgebonden energiegebruik

o slimme regelingen (W-bouw)

(huishoudelijke apparatuur, m.n. met thermische

o natuurlijke ventilatie met WTW

vraag)

o thermische gevelcollector

• bewonersacceptatie

o trigeneratie

• ICT bijdragen

o Micro-ORC

• voor en achter de meter; kleine decentrale

• Pas veel later inpasbaar o TCM warmteopslag

opwekkingen • beleidsideeën van gemeenten

o stuurbare isolatie/zonwerende regelbare coatings (CABS)

Dit kunnen pushmechanismen worden genoemd. Bij een inventarisatie van dit soort thema’s is het van belang te

Speciale aandacht voor thema’s

inventariseren welke industrieën al meedoen, doch vooral

Er zijn in de gebouwde omgeving ontwikkelingen

welke bedrijven niet meedoen, terwijl dat wellicht wel

die richting kunnen geven aan bepaalde thema’s. Zo

voor de hand zou liggen, dan wel gewenst zou zijn. Dit om

is bekend dat het warmwatergebruik per persoon de

maximaal gebruik te maken van de innovatieve kracht van

neiging heeft te stijgen. Door de steeds betere isolatie

het Nederlandse bedrijfsleven.

van woningen is er extra aandacht nodig voor het gevaar van oververhitting in de zomer. Mogelijk zijn er meer voorbeelden te benoemen. Deze robuuste thema’s die zich in ieder geval voor doen beïnvloeden keuzes binnen energieconcepten. Dit kunnen pullmechanismen worden genoemd.


40

12-06-2007

15:48:46

Bijlagen

Bijlage C. Uit businessplan 22-11-2006 over DOEN 41

De doelstelling van de DOEN-groepen is om, middels experimenten van een voldoende grote omvang systeem concepten in een zodanige omvang te realiseren dat: • eventuele ‘kinderziektes’ er niet meer zijn • nieuwe technieken snel de fase van ‘nulserie’

- leer door te monitoren: dit is ook essentieel voor het innovatieteam - werk in teams van ontwerpers tot en met de klant - herhaal deze aanpak ten minste drie keer op een steeds hoger niveau van presteren

overstijgen • er voldoende vertrouwen in de maakbaarheid van de concepten wordt verkregen • eventuele hoge kosten aanzienlijk kunnen worden gereduceerd

Er wordt voor woningbouw nu uitgegaan van 10 Transitiegroepen nieuwbouw en 10 Transitiegroepen renovatie/groot onderhoud. Uitgangspunt daarbij is dat met dit aantal ongeveer 6000 woningen (100 (gemiddeld aantal woningen)*3 (ambitieniveaus)*10 (aantal

Transitiegroepen gaan doen wat nu kan en werken

transitiegroepen)*2 (nieuwbouw/bestaande bouw))

tegelijkertijd de activiteiten uit die over enige tijd kunnen

binnen deze experimenten worden gerealiseerd in een

worden uitgevoerd. Voor een periode van vijf jaar zijn de

periode van 5 jaar.

volgende principes van toepassing:

Concreet nemen de volgende partijen deel in een

- kies een energieconcept (gegeven de concepten die in de innovatieteams zijn bedacht) met de potentie

transitiegroep, waarbij voorwaarde is dat 1 partij (liefst 1 persoon) expliciet de leider is met een groot mandaat:

om nog verbeterd te worden - maak dit concept met een groep deskundigen productierijp - vraag indien nodig de toeleveringsindustrie te komen met specifieke oplossingen

Gemeente - heeft een actief gemeentelijk beleid op het gebied van energietransitie - levert de benodigde kavels voor het realiseren

- ga dit voorbeeld bouwen in niet te kleine aantallen

van drie projecten; omvang per project 60 à 120

- experimenteer met technische varianten

woningen

- leer door te doen en registreer wat er goed en fout gaat


41

12-06-2007

15:48:46


42 Industrie - zorgt voor kant en klare toeleveringen die passen in het door de transitiegroep gekozen energieconcept - kan op eigen initiatief of op verzoek van een

- nieuwbouw - groot onderhoud/renovatie - utiliteitsbouw - gebiedsgerichte ontwikkeling

transitiegroep een bepaalde techniek of een bepaald

Elke groep is vrij een eigen aanpak te definiëren,

apparaat ontwikkelen

uitgaande van een beeld hoe de gewenste energiedoelstelling kan worden gehaald. In een periode

Opdrachtgever - de opdrachtgever is een projectontwikkelaar,

van vijf jaar proberen zij in drie reëel te bouwen projecten zo dicht mogelijk bij dit eindbeeld te komen. Het is prima

corporatie of belegger die actief gaat optreden als

een beperkt eindbeeld te formuleren en dat al werkende

initiatiefnemer, risicodrager en manager van de drie

te optimaliseren. De gerealiseerde energieconcepten

te realiseren projecten

worden getoetst op haalbaarheid in de markt en goed

- de opdrachtgever is verantwoordelijk voor het behalen van de gewenste energiedoelstelling Ontwerper - voor het ontwerp van de gebouwen worden

gedocumenteerd rijp gemaakt voor toepassing in de bouwpraktijk. Koplopers onder de researchinstellingen, gemeenten, opdrachtgevers in de bouw en toeleveringsindustrie

architecten gekozen met affiniteit voor

vormen de transitiegroepen. Een partij mag in meerdere

energiezuinigheid, gezondheid en comfort

groepen deelnemen. Bij de start van een Transitiegroep

- zowel voor het bouwfysisch als installatietechnisch

wordt aan het hele team een cursus gegeven over

ontwerp van de gebouwen in de projecten worden

de elementaire kennis die nodig is om op een hoog

gespecialiseerde ingenieursbureaus ingeschakeld

ambitieniveau te kunnen presteren. Een professional

- het bouwfysisch ingenieursbureau berekent de prestaties met TRNSYS Bewonersgroep

zal de groep begeleiden ter ondersteuning van het management. Ten behoeve van een open en transparante procedure

- is niet per definitie partij in een transitiegroep

zal een Tender worden uitgeschreven. Hiervoor moeten

- kan deelnemen om met name inbreng te hebben

in de komende periode de precieze procedures worden

vanuit de optiek van bewonersacceptatie van een

geformuleerd.

energieconcept

Tevens moeten de afspraken ten behoeve van werkwijzen, contracten en rapportages worden vastgelegd. Hiervan

Organisatie en functioneren transitiegroepen

zal de uitwerking in de komende periode plaats vinden.

De transitiegroepen moeten gaan functioneren als hoogpresterende teams. Aan het leiderschap binnen een team en de samenstelling er van worden hoge eisen gesteld. Door de promotie rondom de groepen zal een soort olievlekwerking gaan ontstaan. Transitiegroepen worden gevormd voor:


42

12-06-2007

15:48:47

Bijlagen

BIJLAGE D. Nadere uitwerking OPSCHALING 43

Lokale transitieplannen Uitgangspunt dat vanaf het moment van Tendering deelnemende gemeenten aan zullen geven welke concrete aantallen woningen en utiliteitsgebouwen naast het specifieke transitiegroep-project kunnen worden

Doelen: – lange termijndoelstelling in de tijd per thema (concrete woningaantallen, aantallen gebouwen) – een businessplan met duidelijke te halen prestaties in de tijd

gerealiseerd op een hoog niveau van energiebesparing, vast te leggen in Lokale EnergieTransitie Plannen.

De coördinator Opschaling stimuleert zoveel mogelijk

Uitgangspunt is dat de motor van opschalen het lokale

gemeenten om een Lokaal EnergieTransitie Plan te maken.

bestuur is, waarbij met name de wethouder belast met

Dit met voorbeeldplannen en steun van SenterNovem

het locale klimaatbeleid verantwoordelijk is voor het

en het Klimaatverbond Nederlandse Gemeenten. In die

Lokale EnergieTransitie plan. Inhoudelijk hebben de

lokale plannen staan per categorie aantallen en ambities.

Lokale EnergieTransitie plannen betrekking op:

Doel is dat in 2012 de hierboven beschreven aantallen

– energiereductie bestaande bouw

worden gehaald.

– (Transitiegroep) gebiedsontwikkeling – (Transitiegroep) nieuwbouwwoningen

De coördinator Opschaling organiseert de Nationaal

– (Transitiegroep) renovatie van woningen

georganiseerde initiatieven t.b.v. Opschaling

– (Transitiegroep) nieuwbouw utiliteitsbouw

Om EnergieTransitie Nationaal te kunnen stimuleren

– (Transitiegroep) renovatie utiliteitsbouw

moet een groot systeem van activiteiten worden

– herstructurering op wijkniveau met wijkaanpak

opgezet. Deelnemende partijen hierbij zijn ondermeer:

energiebesparing

SenterNovem, SBR, ISSO, SEV, MilieuCentraal, CEA,

– deskundigenspreekuur energie/duurzaam bouwen

Projectgroep DEPW. Ook de redacties van de Toolkits

– subsidiemaatregelen

leveren hun bijdrage aan dit systeem van activiteiten. De

– beperking energiegebruik huishoudens

activiteiten worden ondergebracht in clusters voor:

– kennisuitwisseling met andere steden


43

12-06-2007

15:48:48


44 Kennisoverdracht Cursussen, Toolkits

- klankbordgroepen van experts

Boekjes met technische uitwerkingen

- tenders om op deelonderwerpen te kunnen

Symposia

Artikelen en informatie op websites

- nieuwsbrieven en website

Onderwijs

Nader te bepalen

- projectbrochures, themabrochures, evaluatierapporten.

Financiële tools

Klimaat of energiehypotheken

- toolkits en uitwerkingsboeken

Een reële vergoeding voor locaal

participeren

- voorbeelden van lokaal transitiebeleid

opgewekte energie Mogelijkheden voor verhuurders

De groepen die participeren in dit innovatieplan zijn op

om woonlastenbesparing te

zich een dankbare bron voor kennisontwikkeling:

gebruiken voor investeringen in

- 70 voorbeeldprojecten

energiebesparing

o 10 x 3 nieuwbouwprojecten o 10 x 3 grootonderhoud/renovatieprojecten

De laatst genoemde serie van activiteiten zullen worden

o ca. 6 u-bouwprojecten

gecoördineerd met de andere werkgroepen binnen

o ca. 4 projecten gebiedsontwikkeling

PeGO. Activiteiten die plaatsvinden in het kader van het

- ca. 30 teams die in voorbeeldprojecten hebben

transitiepad Nieuwbouw en Grootonderhoud/Renovatie

geparticipeerd kennis en ervaring hebben opgedaan,

gebeuren in eerste instantie binnen de Transitiegroepen,

bestaande uit:

Innovatie- en Opschalingteams en zullen vervolgens naar

o gemeente

de rest van de bouwsector transparant en uitnodigend

o opdrachtgever

gecommuniceerd worden. Voorkomen moet worden

o adviseurs

dat pas over 5 jaar de resultaten van dit Transitiepad

o architect

voorgekookt naar buiten komen. De bekende kloof tussen

o bouwer/installateur

de koplopers en het peloton is dan te groot en mogelijk

o toeleverende industrie

niet overbrugbaar.

o (innovatieteam) o (opschalingteam)

Vanaf de start van het transitiepad moeten activiteiten

- ca. 6000 bewoners/kopers/huurders

plaats vinden om de ontwikkelingen en eerste

- onderzoeksresultaten uit monitoring

resultaten toegankelijk te maken voor de rest van de

- nieuwe producten/productcombinaties/concepten/

sector. Er moeten mogelijkheden geboden worden

procesinnovaties

om te participeren (er bij te horen) en partijen die niet participeren moeten het gevoel krijgen iets te missen.

De doelgroepen voor het Nationaal opschalen zijn

Door gefaseerd met nieuwe ontwikkelingen naar buiten

dezelfde als de betrokken partijen bij transitiegroep:

te komen, bij voorkeur gekoppeld aan toepassingen in de

o gemeenten

praktijk, worden ze eerder acceptabel/haalbaar geacht.

o opdrachtgevers (projectontwikkelaars en corporaties)

Activiteiten om gedurende de looptijd van 5 vanuit het

o adviseurs

programma te promoten zijn:

o architecten o uitvoerende bouwers/installateurs o toeleverende industrie


44

12-06-2007

15:48:49

Bijlagen

45 Theoretisch kader van transitie en opschaling (Emmert et al) Doel: het waar mogelijk doen van voorstellen om het tempo van opschaling te verhogen

Om opschaling te stimuleren kan er binnen een transitieexperiment en de directe omgeving van het experiment ‘gestuurd’ worden. Sturing verwijst hier naar beïnvloeden, aanpassen en bijsturen. Mogelijke sturingsrichtlijnen zijn ontwikkeld door Kemp & Van den Bosch (2006) en

Transitie-experimenten zijn strategisch gekozen

aangevuld met theorie en praktijkvoorbeelden door

experimenten die leren over systeeminnovaties: de

Krom (2006). In deze richtlijnen wordt uitgegaan van

duurzaamheidaspecten van alternatieve systemen, de

drie leidende sturingsprincipes: verdiepen, verbreden en

mate waarin voorzien wordt in gebruikerswensen, de

opschalen.

maatschappelijke acceptatie en condities voor toepassing. Transitie-experimenten hebben een middellang tot lang

Verdieping

termijnperspectief, zijn gericht op onzekere en complexe

Verdieping houdt in dat diepgaand geleerd wordt over

vraagstukken en vinden plaats in zogenoemde niches.

alle mogelijkheden en beperkingen van het transitie-

Een niche is een (microniveau) constellatie van structuur,

experiment. Het gaat hierbij zowel om leren over de

cultuur, werkwijzen die op een nieuwe of afwijkende

vernieuwende praktijken of concepten (de innovatie)

manier een maatschappelijke functie vervult. Aangezien

als het leren over mogelijkheden en beperkingen van

Transitie-experimenten het doel hebben om een

de omgeving van het transitie-experiment (de context).

bijdrage te leveren aan een duurzame systeeminnovatie

Succesvolle verdieping hangt in belangrijke mate af van

(mesoniveau), is een proces noodzakelijk waarin transitie-

de kwaliteit van de interne leerprocessen. Hierin spelen

experimenten in niches elkaar versterken en gaan

verschillende elementen een rol: de schaalgrootte en

bijdragen aan een bredere maatschappelijke verandering

diversiteit van het experiment, de competenties en het

oftewel verandering van regime. Dit wordt het proces

commitment van de betrokken actoren en het formuleren

van Verbreden, Verdiepen en Opschalen genoemd.

van leerdoelstellingen. Daarnaast is het belangrijk dat

Opschaling is het proces waarin het transitie-experiment

het experiment in voordurende interactie is met de

onderdeel gaat worden van een (nieuw) dominant

externe omgeving. Het experiment leert hierdoor over

maatschappelijk systeem. Dit proces wordt ook wel

de (institutionele) barrières in de omgeving, actoren

verankering, borging of maatschappelijke inbedding

die betrokken moeten worden en de leerervaringen

genoemd. Hier is gekozen voor de term ‘opschaling’

en competenties opgedaan in andere transitie-

omdat dit expliciet verwijst naar de beweging van een

experimenten. In de opzet van het experiment is het

experiment naar maatschappelijke verandering op een

daarom belangrijk dat er voldoende ruimte gecreëerd

hoger schaalniveau.

wordt voor reflectie, aanpassingen en het inbrengen van nieuwe elementen.

3 Kemp, R. en Van den Bosch, S. (2006), Transitie-experimenten, TNO, DRIFT, Erasmus Universiteit Rotterdam.


45

4 Subparagrafen Verdieping, Verbreding en Opschaling, letterlijk overgenomen, bron: Kemp, R. en Van den Bosch, S. (2006), Transitie-experimenten, pag. 42/43, TNO, DRIFT, Erasmus Universiteit Rotterdam.

12-06-2007

15:48:50


46 Verbreding

Dit proces heeft plaatsgevonden als zichtbaar is dat er een

Als voldoende is geleerd over de mogelijkheden en

denkomslag heeft plaatsgevonden op de verschillende

beperkingen van een experiment binnen een gegeven

niveaus van het systeem en als die denkomslag leidt tot

context, dient het experiment herhaald te worden in

nieuw gedrag.

een brede context. Als het experiment succesvol wil zijn

Er vormt zich een nieuw stabiel en invloedrijk

in deze nieuwe context, dient het zich aan te passen

subregime (dominante structuur en praktijken) dat

waardoor ook koppelingen met andere innovaties

een alternatief kan bieden voor het huidige regime

optreden. In dit proces van voortdurende aanpassing

(Van den Bosch en Taanman, 2006). Een belangrijke

aan nieuwe contexten en koppelingen met andere

voorwaarde hiervoor is het optreden van modulatie

transitie-experimenten vindt vergaande optimalisatie

tussen transitie-experimenten, ontwikkelingen op

plaats. Succesvolle koppeling van experimenten

mesoniveau en (macro)trends en ontwikkelingen. Het is

hangt o.a. af van de mate waarin experimenten willen

daarom belangrijk om binnen een transitie-experiment

bijdragen aan dezelfde maatschappelijke opgave en

strategisch om te gaan met het optreden van modulatie

een overkoepelende visie hebben. De visie kan gebruikt

en schaaleffecten (increasing returns to scale). Bij de opzet

worden als sturend element en faciliteert interactie

van een transitie-experiment is het daarom essentieel

tussen en versterking van experimenten. De opgedane

dat koppeling aan een strategische visie plaatsvindt, die

leerervaringen moeten voortdurend teruggekoppeld

relevante macro-ontwikkelingen expliciet maakt. De visie

worden naar de bijdrage aan de visie of maatschappelijke

moet gedeeld worden door een groep koplopers en in

opgave. Bovendien moeten leerervaringen die generiek

een latere fase van het experiment ook gesteund worden

zijn voor de verschillende experimenten op een hoger

door sleutelpartijen in het regime (die voorwaarden

niveau worden vastgelegd en gecommuniceerd.

voor opschaling kunnen scheppen). Voor sturing van transitie-experimenten met opschalingperspectief is

Opschaling

het bovendien essentieel dat ze onderdeel zijn van een

Succesvolle opschaling van transitie-experimenten

strategisch programma of groter veranderingsproces

betekent dat zoek & leerprocessen op kleine schaal,

(programma’s voor systeeminnovatie als onderdeel van

uiteindelijk bijdragen aan oplossingen voor hardnekkige

transitiemanagement).

maatschappelijke problemen.

Opschaling is het proces waarin transitie-experimenten of veranderingen elkaar versterken en gaan bijdragen aan een bredere maatschappelijke verandering. Een dergelijke regimeverandering omvat veranderingen in cultuur (attitudes, perspectief), werkwijzen (routines, gewoontes) en structuur (regels, instituties en machtsverhoudingen). Deze notie van opschaling wijkt dus af en is breder dan opschaling in termen van aantallen, productieschaal of geografische locaties.


46

5 Modulatie treedt op als ontwikkelingen op microniveau (transitie-experimenten) interfereren met ontwikkelingen op macroniveau (trends, lange termijn ontwikkelingen) en uiteindelijk ook met ontwikkelingen op regimeniveau (de dominante structuren en praktijken).

12-06-2007

15:48:50

Bijlagen

Macro

Landschap

Meso Regime

Nicheregime

Micro Opschaling

Niches

47

Nichecluster Transitie experimenten

Opschaling in multi-level model (gebaseerd op Geels..., De Haan, 2006) Transitiemanagement

doelstelling dat deze innovatieslag zo leerzaam en

De Coördinator Algemeen kan de groep Transitie

kansrijk mogelijk is en een concrete bijdrage levert aan

Management verzoeken de volgende activiteiten te

het proces van opschaling in de sector. Nieuwe, kansrijke

ondernemen:

concepten worden aangedragen door de Innovatieteams.

A. Faciliteren van het vernieuwingen keuzeproces

De Transitiegroep kiest uit de aangedragen alternatieven

(zowel technologisch als niet-technologisch) in

en richt het ontwikkelingsproces zo in dat de aanpak

Transitiegroepen die hun input krijgen van de

het meest kansrijk is. Dit vergt een procesaanpak van

Innovatieteams.

interactief werken/leren, waarbij zowel Innovatieteams als

B. Op lokaal niveau monitoren, evalueren van resp. adviseren over zowel de innovatieslag als het

Transitiegroepen worden ondersteund in het realiseren van de vernieuwingsbijdrage.

opschalen. C. Op nationaal niveau monitoren, evalueren van

Een procesaanpak van interactief werken/leren bestaat

resp. adviseren over zowel de innovatieslag als het

daaruit dat na een analyse van lopende en afgeronde

opschalen.

innovatieprojecten en/of opschalingactiviteiten

D. Adviseren over overdraagbaar maken van kennis en

maatregelen worden voorgesteld die de effectiviteit of

leerervaringen uit het programma en dat effectief

economische haalbaarheid van het programma kunnen

vertalen naar voorstellen voor opschalingactiviteiten

vergroten. Ook kunnen beleidsmaatregelen worden

binnen en buiten het programma.

voorgesteld die de effectiviteit van de opschaling van

E. Waar mogelijk doen van voorstellen om het tempo van opschaling te verhogen. F. Inventariseren van nodige randvoorwaarden

een concept kunnen vergroten. Activiteiten van de groep Transitie Management kunnen zijn: - meedenken over concrete aanbevelingen voor

en doen van voorstellen om de rijksoverheid de

de innovatieslag die kunnen worden gemaakt

garantie te kunnen geven dat nieuwe wettelijke

in de Transitiegroepen (technologisch en niet-

EPC verhogingen zonder problemen door de markt

technologisch; bijvoorbeeld consumentgericht

kunnen worden geaccepteerd.

bouwen of renovatiemodules) en in de Innovatieteams

G. Transitie Monitoring.

(vernieuwingsagenda) en hoe die gecommuniceerd kunnen worden naar de groepen/teams (workshop,

A. Faciliteren van het vernieuwingen keuzeproces (zowel technologisch als niet-technologisch) in Transitiegroepen die hun input krijgen van de Innovatieteams.

cursus, Toolkits) - analyses van de output die Transitiegroepen leveren, als input voor nieuw, aangescherpt beleid

De Transitiegroepen zullen in drie opeenvolgende projecten vorm gaan geven aan een concrete innovatieslag (45, 60, 80%). Enerzijds krijgen de Transitiegroepen de ruimte om met een eigen invulling van de innovatieslag te komen. Anderzijds is de


47

12-06-2007

15:48:51


48 Het plan is om in elk jaar van het programma een aantal

Vanuit de Innovatieteams en de Programma-

‘Innoveren-Doen-Opschalen’ sessies te beleggen waarin

Coördinatie Kennismanagement & Support

bovenstaande onderwerpen worden besproken. Deze

krijgen de Transitiegroep de normale ‘operationele’

sessies worden georganiseerd door de Programma-

ondersteuning. Om de samenhang met andere

Coördinator Algemeen. Deelnemers zijn leden van de

programmaonderdelen strategische te verbeteren kan de

Innovatieteams, enkele Transitieteams en de groep

groep Transitie Management op verzoek van de algemene

Transitie Management.

Programmacoördinator nadere ondersteuning bieden.

Resultaat:

Het kan hierbij gaan om het uitgebreider evalueren van

- gezamenlijke analyse van lopende en gerealiseerde

Transitiegroepen op het niveau van de Transitiegroep of

innovatieprojecten - overzicht van de barrières en drijvende krachten voor de realisatie van de ambitie - formuleren van de sleutelvernieuwingen waar de Transitiegroepen en Innovatiegroepen zich op zouden moeten richten - concrete aanbevelingen voor de vernieuwingsslag in Transitiegroepen - voorlopige standpuntbepaling m.b.t. mogelijk en

voor sommige Transitiegroepen voorstellen te doen voor bijsturing. Mogelijke activiteiten kunnen hierbij zijn: - nieuwe partijen betrekken - zorgen dat randvoorwaarden voor Transitiegroep aangepast worden (bijvoorbeeld bouwen onder andere formele afspraken, lokaal beleid in de gemeente e.d.) - verbindingen leggen naar vernieuwingsprojecten binnen en buiten het programma

wenselijk nieuw beleid - afspraken over Transitie Monitoring gedurende de looptijd van het programma - afspraken over ‘communicatie fase 1’ (zie C)

Ook kunnen specifieke thema’s die spelen in Transitiegroepen die met eenzelfde technisch energieconcept werken, nader worden onderzocht met het doel om lokaal opgedane kennis en ervaringen uit

B. Op lokaal niveau monitoren, evalueren van resp.

te wisselen, om leerpunten zo snel mogelijk te delen en

adviseren over zowel de innovatieslag als het opschalen

om voor knelpunten gezamenlijk oplossingen te vinden

Het lokaal opschalen is bedoeld als gecoördineerde

cq. onderzoek uit te zetten. Opgedane kennis komt

olievlekwerking. Het richt zich op de naaste omgeving

hierbij weer beschikbaar voor de opschalingteams voor

waarin een Transitiegroep werkt, bijvoorbeeld ten

eventuele bijstelling van lokale opschalingstrategieën.

behoeve van andere projecten in dezelfde gemeente. Daarnaast zullen de corporaties, projectontwikkelaars

C. Op nationaal niveau monitoren, evalueren van resp.

en adviesbureaus die bij de Transitiegroepen betrokken

adviseren over zowel de innovatieslag als het opschalen

zijn ook in andere gemeenten hun verworven kennis

In elk jaar van het programma zullen een aantal

gaan inzetten. Dit geldt eveneens voor de toeleverende

‘Innoveren-Doen-Opschalen’ sessies worden belegd.

industrie en uitvoerende partijen die werken voor andere

Hierbij geeft de groep Transitie Management advies over

opdrachtgevers.

de volgende zaken:

6 Sleutelvernieuwingen zijn die vernieuwingen die een doorbraak kunnen veroorzaken in vast zittende vernieuwingsprocessen.


48

12-06-2007

15:48:52

Bijlagen

49 - mogelijkheden voor de gehele bouwbranche om op

- het ordenen van de analyses en leerervaringen uit het

een hogere dan de dan geldende standaarden voor

totale innovatieplan energie-efficiency nieuwbouw

energiebesparing te bouwen

en renovatie, zodanig dat de Programma-Coördinator

- beschikbaarheid van voldoende middelen voor kennisoverdracht, dat het onderwijs en de organisaties

Algemeen een goed beeld krijgt van de effectiviteit van het gehele programma

die cursussen organiseren zo ver zijn dat normen kunnen worden aangescherpt (bijvoorbeeld in de vorm

- resultaten van de centrale evaluatie vertalen naar

van rapporten die de branches en de overheid worden

verdere verbreding van de opschalingactiviteiten. Het

voorgelegd)

gaat daarbij zowel om opschalingactiviteiten vanuit het transitiepad ‘Nieuwbouw en Grootonderhoud/

Het realiseren van dit ‘nicheregime’, een omgeving waar

Renovatie’, maar ook om activiteiten in het kader van

andere werkwijzen gehanteerd worden, andere normen

het andere PeGO transitiepad (Energiereductieplan).

gelden, andere oplossingen toegepast worden is één

Kennis en ervaring uit het transitiepad Energie

van de kerndoelstellingen van het PeGO-transitiepad

reductieplan moet na de 5 jaar via ‘Nieuwbouw en

‘Nieuwbouw & Grootonderhoud/Renovatie’.

Grootonderhoud/Renovatie’ verder uitgezet kunnen worden. Deze verbreding dient een vertaling te krijgen

De groep Transitie Management adviseert hiermee over

gericht op opschaling/overdracht via kanalen buiten

de unieke, te volgen strategische aanpak en opzet van het

PeGO met inschakeling van intermediairen zoals SBR,

programma opdat deze ambitie kan worden geclaimd.

ISSO, ONRI enz.

In het kader hiervan worden door de groep Transitie Management de volgende activiteiten uitgevoerd:

Het is aan de Programma-Coördinator Algemeen om te bepalen in welke cyclus van overleg op Nationaal niveau

- het zodanig ordenen van de analyses en leerervaringen uit de Transitiegroepen, zie B.3., dat de Programma-

de hierboven genoemde analyses en leerervaringen worden besproken.

Coördinator OPSCHALEN een goed beeld krijgt van de mogelijke ambities die in de Lokale EnergieTransitie

D. Adviseren over overdraagbaar maken van kennis en

Plannen kunnen worden verwerkt

leerervaringen uit het programma en dat effectief vertalen naar voorstellen voor opschalingactiviteiten binnen en

- het zodanig ordenen van de analyses en leerervaringen

buiten het programma

uit de Lokale EnergieTransitie Plannen dat de

Belangrijke voorwaarden om de centrale doelstelling

Programma-Coördinator Algemeen een goed beeld

te bereiken is een goede verspreidingsstrategie. In

krijgt van de mogelijke ambities op Nationaal niveau

het vakjargon noemen we dit disseminatie. Daarbij speelt het motiveren van de doelgroepen (what’s in

- het zodanig ordenen van de analyses en leerervaringen

it for me, verantwoordelijkheid nemen, afdwingen),

uit groep Nationaal Opschalen betreffende

kennisoverdragen en hulpmiddelen aanreiken. De

onderwijs, middelen voor kennisoverdracht,

resultaten van het programma moeten niet alleen maar in

financieringconstructies enzovoort dat de Programma-

je kleine kringetje worden verspreid, maar ook breder.

Coördinator Algemeen een goed beeld krijgt van de mogelijke ambities op Nationaal niveau


49

12-06-2007

15:48:53


50 Op verzoek van de Programma-Coördinator Algemeen

F. Inventariseren van nodige randvoorwaarden en doen

kan de groep Transitie Management de volgende

van voorstellen om de rijksoverheid de garantie te kunnen

activiteiten ondernemen:

geven dat nieuwe wettelijke EPC verhogingen zonder

- onderzoeken hoe binnen de Transitiegroepen zaken

problemen door de markt kunnen worden geaccepteerd.

als motivatie (what’s in it for me, verantwoordelijkheid

Door de groep Transitie Management worden

nemen, afdwingen), kennisoverdracht en hulpmiddelen

ten behoeve van het Programmamanagement de

hebben bijgedragen aan het resultaat van de

randvoorwaarden geïnventariseerd en zonodig

bouwprojecten

voorstellen beschreven om de rijksoverheid de garantie

- onderzoeken hoe de kennisoverdracht zoals georganiseerd door de Programma-Coördinator

te kunnen geven dat nieuwe EPC verhogingen zonder problemen door de markt kunnen worden geaccepteerd.

Kennismanagement & Support Partijen heeft bijgedragen aan het resultaat van de bouwprojecten - onderzoeken of voor het opschalen op landelijk niveau

Daarbij betreft het de volgende zaken: - welke aantallen woningen, nieuwbouw of renovatie,

de nodige voorwaarden zijn vervuld. Hiervoor is het

en welke aantallen bedrijfsgebouwen moeten op een

bijvoorbeeld nodig dat:

bepaald niveau zijn gerealiseerd om te kunnen spreken

o alle relevante partijen in de bouwkolom aandacht hebben voor het onderwerp en de noodzaak zien van de CO2-reductie. o partijen hun eigen rol herkennen om die CO2reductie te realiseren o partijen de kennis bezitten om die rol te kunnen vervullen of weten waar die kennis te vinden is. Dit zowel nationaal als internationaal. o partijen weten hoe ze moeten handelen. Ze beschikken over de kennis en vaardigheden, weten met wie en hoe ze moeten samenwerken, beschikken over de noodzakelijke technieken, producten en concepten en ze weten hoe ze belemmeringen moeten wegnemen. o partijen een positieve houding/attitude hebben om

van voldoende ervaring binnen de sector - welke kennis dient vastgelegd te worden opdat partijen zonder bezwaar de hogere doelstellingen kunnen realiseren - welke opleidingen en promotie activiteiten zijn nodig om de sector gereed te laten zijn voor de volgende verhoging - welke economische data dienen geïnventariseerd te worden om met voldoende overtuigingskracht een volgende verhoging te kunnen motiveren - is er voldoende industriële productiecapaciteit om de nodige middelen te kunnen toepassen - hoe past een verhoging van de EPC in het rijksbeleid op lange termijn, waar het de gewenste energiebesparing van 2% per jaar betreft

bij te dragen aan het terugdringen van CO2-emissies o partijen hun gedrag aanpassen en het echt gaan doen


50

12-06-2007

15:48:54

Bijlagen

51 G. Transitie Monitoring

- biedt inzicht in relevante trends en ontwikkelingen

Voor velen staan de begrippen ‘monitoring’ en ‘evaluatie’

Daarmee levert monitoring optimaal en continue

voor de verplichting om verantwoording aan financiers en

bijdragen aan de kwaliteit van de uitvoering.

bestuurders af te leggen. Dat is echter slechts één van de doelen waarvoor het kan worden toegepast. Drie andere

Op drie niveaus

doelen zijn minstens even belangrijk:

Karakteristiek voor de voorgestane aanpak is een

- leren en verbeteren: een proces van voortschrijdend

prominente plaats voor dialoog met sleutelspelers die

inzicht in een project of programma, dat leidt tot

betrokken zijn bij het transitieproces. Een dialoog op drie

bijsturing en verbetering van de uitvoering door de

niveaus:

betrokken partijen

- op projectniveau: vraaggesprekken met stakeholders in

- leerervaringen ontsluiten: het voor derden toegankelijk

pilot-projecten om hun praktijkervaringen te ontsluiten

maken van belangrijke lessen en ervaringen uit de

en te vertalen naar een effectievere aanpak in verwante

praktijk van een project of programma

projecten

- communicatie: ‘het publiek’ en ‘geïnteresseerde derden’ informeren over de voortgang van een initiatief

- op programmaniveau: interne en externe workshops om de ambities, de werkwijze en de beoogde impacts

In de transitie-initiatieven waarbij de BU Innovatie & Ruimte is betrokken, is monitoring in de eerste plaats een hulpmiddel om al doende het transitieproces te

van het transitieprogramma te verhelderen en – waar nodig – verder aan te scherpen - op maatschappelijk niveau: strategische reflectie met

volgen en bij te sturen. Een instrument dat onmisbaar

opinion leaders in de omgeving van het programma,

is voor initiatiefnemers die een veranderingsproces

om te allen tijde optimaal te kunnen inspelen op

willen bevorderen waarin vele spelers zijn betrokken en

actuele trends en ontwikkelingen.

uiteenlopende factoren de kans van slagen beïnvloeden. Bovendien zal zo’n transitieproces gedurende de lange

Monitoring op projecten programmaniveau biedt

looptijd (15 tot 20 jaar) continue in moeten spelen

heel directe aangrijpingspunten voor verbetering.

op trends, landelijke ontwikkelingen en maximaal

In aanvulling daarop is ook monitoring op het

gebruik moeten maken van opgedane ervaring en

maatschappelijke niveau voor transitie-initiatieven

voortschrijdend inzicht. Ook hierbij speelt monitoring een

van vitaal belang. Allereerst om het draagvlak voor

vitale rol.

de uitvoering gedurende de lange looptijd te kunnen bevorderen. Ten tweede - en minstens zo belangrijk

Al doende leren

– biedt het de mogelijkheid om tijdens de uitvoering

In deze visie staat de op ‘leren en verbeteren’ gerichte

van het initiatief tijdig in te spelen op veranderende

monitoring niet los van de uitvoering van de transitie-

(markt)condities. Monitoring op maatschappelijk niveau

initiatieven, maar maakt het daar integraal onderdeel van

helpt bij het herkennen van veranderingen die optreden

uit. De toe te passen aanpak:

in (markt)condities of in andere factoren die deze relatie

- neemt de gestelde ambities als vertrekpunt en

beïnvloeden.

concretiseert deze in indicatoren - bundelt de ervaringen en inzichten van de betrokken stakeholders


51

12-06-2007

15:48:55

Colofon

Vormgeving Dit EnergieTransitieplan PeGO van de Werkgroep

Twin Design, Culemborg

Innovatie maakt deel uit van de plannen zoals die worden ontwikkeld binnen het Platform EnergieTransitie

Uitgever

Gebouwde Omgeving (PeGO).

Æneas, uitgeverij van vakinformatie bv

Het Platform EnergieTransitie Gebouwde Omgeving is een van de zes EnergieTransitie Platforms die door de Tasforce EnergieTransitie zijn opgericht. Meer informatie over de Taskforce en de verschillende platforms is te vinden op www.energietransitie.nl Postbus 101 De leden van PeGO zijn:

5280 AC Boxtel

J.C. Terlouw, voorzitter

www.aeneas.nl

F. van Loon (Vereniging Eigen Huis) J. Schuyt (De Alliantie, corporatie)

ISBN 13:978-90-75365-84-9

L. C. Brinkman (Bouwend Nederland) F. te Poel (Stichting Spaar het Klimaat)

© 2007, Æneas uitgeverij van vakinformatie bv

T. Bokhoven (Duurzame Energie-koepel) mw. M. Lafleur (Building Future)

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,

mw. M. de Rijk (Stichting Natuur & Milieu)

opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of

P. Hameetman (DEPW, BAM vastgoed)

openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij

D. Schmidt (TNO Bouw en ondergrond)

elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of

F. Rooijers (adviesbureau CE)

op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke

H.J. Grashoff (vml. wethouder Delft)

toestemming van de uitgever.

De werkgroep Innovatie bestaat uit de volgende leden:

Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun

P. Hameetman (voorzitter), mw. M. Lafleur, F. Te Poel en

taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen.

D. Schmidt.

Niettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden, van welke aard ook, gebaseerd op de

Dit concept transitieplan is vervaardigd op basis van het

informatie uit deze uitgave.

businessplan Transitie GO: ‘de zelflerende en continu innoverende keten’ van 22 november 2006. Voor meer informatie: L.Brouwer (werkgroepsecretaris), [email protected] F.A.Versteeg (programmamanagement) [email protected]


52

12-06-2007

15:48:56

EnergieTransitie-Plan PeGO Werkgroep Innovatie

Recommend Documents