ENE EG
Echte pioniers ziin het, de bedrijven en kennisinstellingen die zich in Drenthe bezighouden met de bio-
economie. Allemaal werken ze'úaneen economie die minder op fossiele grondstoffen draait en meer op plantaardige. Een economie ook waarin rafual' opnieuw wordt geùmikt als grondstof. In Emmen ziin bedriiven en instellingen als
DAGBLADH NOORDEN
IE
dinsdag
y maart zot5
Stenden Hogeschool daarmee al ver, zeker op het gebied van vezels, garen en - een primeur! - biologisch polyester. Vandaag laten ze zien wat ze kunnen tijdens het Biobased Business Event op beäriivenpark Emmtec in Emmen. Voor Dagblad van het Noorden reden om een kiikie te nemen in de biizondere wereld van de groene chemie.
MAR. BoorscEzEL, R.EL sN|rDE*,
trro"lÍíåtiïî Vormgeving JOHN GJALTEMA
2
dinsdag t7 rnaartzoLs
Biobased economy. Het is een term die steeds vaker te horen is en die aan belang wint. Steeds meer bedrijven gaan ertoe over, scholen zetten er stevig op in. De bio-economie is de economie van de (nabije) toekomst. Maar wat is het eigenlijk?
t
?
I I
I JEAN-PAUL TAFFIJN
Hoe
I
I
.
zit diebio-economíe in elkaar?
Omuitte leggenhoe
Bio watte?
Bio-economie (een vertaling van het Engelse biobased economyl heeft betrekking op alle economische aspectenïan het gebruik van natuurlijke hulpbronnen. Het doel is het gebruik van fossiele grondstoffen terug te d¡ingen en het hergebruik van (natuurlijke) materialen en reststoffen te vergroten. Hoewel de term biobased economy in Nederland pas sinds ro jaar serieus wordt gebezigd, zijn steeds meer bedrijven, overheden en kennisinstellingen eimee bezig. Niet in de laatste plaats in
de b¡obased economy werk¡t, wordt meestal een piramide voorgesteld, waarin de bioproducten zijn ondergebracht. De top van de piramide omvat producten met veel toegevoegde waarde, die worden gebruikt voor het maken van geneesmiddelen en cosmetische producten. De laag eronder wordt bezet door voedingsmiddelen en diervoede¡s. En zo kent de piramide verschillende lagen, van brandstoffen als biodiesel en groen gas tot de onderste laag rnet daarin energie en warmte. Dat zijn biomassa-installaties die stroom opwekken en warmte naar de bewoonde wereld blazen.
Zuidoost-Drenthe. Hoe belangríjk is de biobased economy?
Maar wat ß dat nou eigenlÍjk, die bíobased economy?
De bio-economie heeft de toekomst. Fossiele
Simpelweg is het werk maken van de natuur. Het is producten fabriceren met als grondstof de natuur, de aanwezige biomassa. itout, iuiker, maTs, vlas; hennep,
fen als olie blijven niet eeuwig voorradig. Biolrondstoffen wel, mits de mens de gebruikte stoffen zelf kwee}f. Denk aan bossen en gewassen. Bovendien zijn de biologisch gemaakfe producten relatiefeenvoudig te recyclen of biologisch afbreekbaar. In de bio-economie bestaat in feite geen afual meer. De natuurlijke bronnen kunnen tot in het oneindige worden hergebruikt.
brandnetels, plantensteeltjes, gras, algen, maar ook bloemblaadjes, hars en nog veel meer. Want met de natuur is veel meer te doen dan we altijd hebben gedacht. De bio-economie omvat de hele keten van het wiúnen van de biomassa via het bewerken et'van tot het maken van producten. Dat proces kan in principe in Drenthe plaatsvinden. Tot op zekere hoogte gebeurt dat ook. Maar voor veel chemische toepassingen zijn bedriiven (voorlopig nog) grotendeels aangewezen op de aanvoer van biogrondstoffen uit het buitenland.
grondstof-
Maar watheett dat met Drenthe te maþen? Veel. Hoewel het in veel gevallen nog
pionieren is, wordt
zeker in Zuidoost-Drenthe volop geëxperimenteerd en gewerkt met biobased productie. In Klazienaveen wordt bijvoorbeeld geëxperimenteerd met het kweken van be-
Werking van de bio-economie
!
nnooucnE
Pharra
boL r¡
Voed ingsmiddelen
rB
I Bermgras, houtafval e.d.
ken. En wat doet de overheíd?
De provincie Drenthe en de gemeente Emmen zetten fors in op het stimuleren van de biobased. economy.Yolgens hen liggen hier kansen voor nieuwe en vernieuwende bedrijvigheid die wer'þelegenheid kan opleveren. Op dit moment werken in Emmen al tweeduizend mensen in de chemie. De provincie stelt tot en met 2016 jaarlijks 3oo.ooo euro beschikbaar voor onder meer onderzoek en scholing en het verbinden van bedrijven en onderwijsinstellingen, met als doel nieuwe initiatieven van de grondte tillen. Daarvoor is een aanjaagteamingesteld, waarin behalve gemeente en p¡oyincie partiien als
Is het onderwijs ooþ zo met de bio-economìe bezíg? Dat kun je wel zeggen. Onder de noemer Green PAC werkf Stenden Hogeschool nauw samen met Hogeschool Windesheim in Zwolle en met bedrijven bij de ontwikkeling van nieuwe, 'groene' producten.en materialen. In Emmen doet Stenden veel onderzoek voor bedrijven; niet voor niets opende het vorig jaar een laboratorium op industriepark Emmtec. Ookhet Drenthe College beschikt binnenkort over een eigen laboratorium voor duurzame chemische technologie.
Vergisting en fermentatie
Algen
terialen. Het bedrijf Cumapol maakt bioplastic, terwijl evenverderop de onderneming API aan de weg tirnmert met'printlint'voor 3D-printers op basis van suikers en zetmeel. Ondertussen verricht Stenden Hogeschool voortdurend studies naar de zogenoemde biocomposieten, kunststoffen gemaakt van hars en vezels. Het lukt steeds beter om daarvoor plantaardige vezels te gebrui-
de Noordelijke Ontwikkelingsmaatschappij (NOM) en Stenden Hogeschool zijn vertegenwoordigd.
BoMAssA !ouzerrrrc BroMAssÁ E PRODUCTEN UIT BIOMASSA
Duurzame 9ewassen
paalde planten, om daaruit grondstoffen voor geneesmiddelen en andere producten te halen. In Emmel ligt de focus vooral op chemicaliën en,ma-
Chemicalien en materialen
Vervoer en brarrdstoff en Bietenpulp G re
Energie en verwarming
Dierlijk vetten en groente-, fruhen tuinafual
Volume Verbranding en vergassing
,f
v
Produclie-afual dient opnieuw als grondstof
---l
0 DrlrN 1.10315
AB
nsoverschrijde nd
De a¡nclaclrt voor cle bio ecor¡onrie b ijft niet beper kt tot de Neder lardser zìjde van de grerrrs De algeloperr 4 jaar werd via de Een¡s Dollar cl Reg o rEDR 5 nrìlloen e.Lr o aan Errropees geld in heÌ gr ensover schr ijcìer rde ac¿ r obi opoiynrer erì pr o lect gestoken Dat leverde twaall projecten op r'r,a¡r birrr¡en Nederr l¿ncise er¡ Duitse bedrijven er-t ken¡isì¡stellirgen saÌ¡en aâr.r nieuw€¡ prodLrcten werkten Zo ontr¡rìkkelclen bet Dr¡itse PG Kaas err lret Nederi.¡r¡dse Bio4Pack eer conrposleer bare
versverpal
l|
i. j::,]
dinsdag 77
.AGRARISCHE
maartzots
Vijf chemieregio's
SECTOR
MAAKT
CHEMIE IN
EMMEN STERK'
worden gedaan aan de COz-uitstoot. Die zaken hangen allemaal met elkaar samen. Daarvoor is een transitie naar een meer duurzame chemie nodig met nieuwe, niet fossiele
grondstoffen."
,,Met de agrarische bedrijfstak moet een heel nieuw ecosysteem worden ontwikkeld. Die overgang zal enkele tientallen iaren duren en vraagt veel inspanning. Maar we moeten nu daarmee beginnen. De
Gerard van Harten Gerard van Harten heeft
grote bedrijven. doen fundamenteel onderzoek naar hoe ze die overgang kunnen maken. In het midden- en kleinbedrijf enbij de startups komen
een carrìère van 35 jaar ¿chter de rug bij chemie reus Dow. Hì.j werd na zijn pensior-rering als bestuursvoorzìtter van Dow Benelux in 2012 boegbeeld van de Topsector Cher¡ie ln 2013 werd hij eerst conrmìssaris, later voorzìtter van de raad van commtssaflssen van I a
I
veel innovaties
Dat gebeurt in Noord-Oost-NederIand via Green PAC. Daarin proberen bedriifsleven, de hogescholen Win-
desheim (Zwolle) en.Stenden (Emmen), de betrokken provincies en gemeenten met de topsector de chemie in de regio sterk en groen te ma-
ken. Dat gebeurt onder meer door startende ondernemers en kleine bedrijven een helpendg hand te rei-
ambities. ,,De chemie is traditioneel belangrijk in ons land. Ze is goed voor een omzet van 5o miljard euro per jaar én na de agrifood de sector die het meest exporteert. Er werken 6o.ooo mensen. Maar chemie is een echte ketenindustrie. Onderzoek
heeft uitgewezen dat de indirecte werkgelegenheid het tienvoudige is.
Na Duitsland en Frankrijk ziin we het derde chemieland in Europa."
interview.
JOHN
Wat ishet aandeel van de regìo Em-
GEIJP
men/Zwolle daarin? - ,,Het is van oudsher een belangrijk cluster. Het feit dat Zwolle/Emmen behoort tot de vijfregio's die de topsector onderscheidt en wil verster-
met
schone productieprocessen. Daarnaast moet ons land een toppositie hebben op het gebied van bioplastics en .vezels, zogeheten slimme materialen. Gerard van Harten heeft als boegbeeld van de Topsector Chemie het yoortouw bii het waarmaken van die
cal Innovation, békijkt vewolgens hoe zo'n innovatie bedrijfsmatig kan worden geproduceerd en op de markt kan worden gezel."
Wat maaþt de regio Emmen/Zwolle zo Þansrijk voor 'groene' chemie? ,,Het is een gebied met veel kennis en het is sterk op het gebied van vezels en composieten. Daarmee kan de regio
goed concurreren. Het gebied heeft ook het voordeel dat de agrarische sector er sterk is vertegenwoordigd."
Versterkenbeteþentooþvergroenen
þaarvinden Luþtdat? ligt een uitda-
Ul É
lll I
-
o I
À
lI
o
et was een lezing over de grote hoeveelheden plastic afual, de zogenoemde plastic soep die Bert van Vuuren de ogen opende. Als civiel aannemer zag hij vrijwel dagelijks hoeveel plastic er ook in de grond verdwijnt, bijvoorbeeld bij het planten van bomen. ,,Bij het planten van bomen worden drainagebuizen aangebracht, die bedoeld zijn voor beluchting en water geven. Maar dat is maar een paar jaar nodig, terwijl het plastic decennia in de grond blijft zitten. Daarmee belast je dus als het ware de volgende generatie." Hij richtte in Heemskerk het bedrijf Natural Plastics op, dat om te beginnen een composteerba,re drainagebuis op de markt bracht, gemaaK van restproducten uit de zetmeelindustrie. De buis wordt biologisch afgebroken en laat geen schadel ij ke stoffen achter. Sinds een paar jaar timmert Van Vuuren aan de weg met een product om nieuw geplante bomen de eerste jaren in de bodem te verankeren: de Eco Keeper. Dat is een soort grondanker waarmee bomen onder de grond worden vastgezet. Na een paarjaar, wanneer de wortels het op eigen kracht kunnen, composteert het anker. Het betekent meteen het afscheid van de traditionele houten palen die bomen nu nog in de eerste levensjaren ondersteunen. ,,lk heb het namelijk altijd raar gevonden dat we eerst een boom gaan kappen en er palen van maken, die vervolgens
H
en verduurzamen
,,Daar
nieuwe bomen moeten onderSteunen", vertelt Van
,,Het is geen realistische optie om met de klassieke chemie en zijn fossiele grondstoffen door te gaan. Het besef dat de voorraad olie eindig is
ging. De klassieke che-
Vuuren.
ontwikkeling van een groene en brakdoortoendièr5odollarperbarduurzame chemie met grondstoffen rel kostte. De chemie is ook heel en producten uit biomassa, en
ken. ,,Bij het Innovation Lab in Zwolle wordt onderzocht of er geld met vindingen is te verdienen. Het COCI in Emmen, het Centre for Opên Chemi-
De chemie en de agrarische sector moeten eI-
ken, zegt genoeg."
drijfstak behoort tot de negen topsectoren die het riik wil versterken . door innovatie en vergroening De Topsector Chemie heeft voo¡ 2o5o twee doelen. Nederland moet dan een leidende rol hebben in de
GEEN PLASTIC MEER IN DE GROND
helpt de topsector."
stuurslid v¿n de Verenigìng van de Nederlandse Chemische Industrie (vNCr)
Gerard van Harten moet de Nederlandse chemie naar innovatie, vergroening en versterking leiden. Wat ziin volgens het boegbeeld van de Topsector Chemie de kansen en valkuilen van de chemie in de regio Emmen? Een
stand. Alleen
blijkt het voor die bedrijven vaak moeilijk door te groeien. Daarbii
Dow Benelux Hìj was ook geruime tild be-
]
tot
Bert van Vuuren met de Eco Keeper
energie-intensief en
er moet
iets
mie heeft nooit
veel
binding gehad met
de
agrarische sector. Maar
in de regio weet men elkaar gemakkelijk te vinden. Dat is een groot voordeel." Wat zijn de valþuíIen van de Green PACrcgìo? ,,Dat men te veel in het gebied blijft hangen. De noqdzakelijke kennis is niet voorbehouden aan de.regio. Die moet je overal zoeken."
Vo.lgens hem biedt het systeem veel voordelen. Zo is het goedkoper dan de traditionele boompalen, omdat de verankering niet hoeft te worden verwijderd. Ook liet hij berekenen dat de totale CO2-uitstoot van de Eco Keeper in vergelijklng met boompalen veel lager is. ,,Voor elke duizend bomen die je met dit'product plant, bespaar je 233.000 autokilometers", rekent hij voor. Volgens Van Vuuren wint de biologisch boomverankeraar terrein, zeker nu overheden bij aanbestedingen vaker duurzaamheid als eis stellen. lnmiddels zijn er meer dan dertigduizend bomen met het systeem in de grond gezet, variërend van kleine boompjes tot een exemplaar van 14 meter hoog. Dat gebeurt niet op de minste plekken; zo kreeg Natural Plastics onlangs de opdracht om de bomen op het terrein van de World Expo in Milaan te verankeren.
MARC BOOTSGEZEL
4
dinsdag maart 2c75
77
Medewerkers van Fokker en Stenden Hogeschool ontmoeten elkaar in Hoogeveen. Foto Marcel Jurian de Jong
-
r,.Èt
1t
ii,:
lÌr
ii
'iill ',ï
Een.vliegtuig van biocom_ Pg:rer rs ngg een brug re ver, maar Fokker Hoo-ge_ ve,en en Stenden Hoeõ_ school in Emmen haïen wel de banden aan. De
der anderen Marco Doldersum, oudstudent van Stenden. De samenwerking moet leiden tot z5 nieuwe stage- en afstudeerplaatsen, twee nieuwe afstudeervarian ten en veel gastlessen en nieuwe bij-
vlie gtuigboqyer freþiti¡ de ontwikkeling van nteu_
we rÍunststoffen op biolo_ gische basis.
vakken. Ook willen de initiatiefne-
HILBRAND POLMAN
mers tien nieuwe bedrijven laten aanhaken bij de samenwerking.
et moet een samenwerking worden waar theoretische
Voorhet project is een begroting oi_ gesteld van circa 46o.ooo euro.
H
kennis en praktische kennis naadloos ineen vloeien: do_ centen en studenten van Stenden Hogeschool in Emmen bundelen de krachten met Fokker Aerostructures in Hoogeveen. Want bii de kenniscentra van Stenden we_ ten ze veel van biocomposieten, terwijl Fokker weet hoe je dat materiaal verwerkt tot bruikbare onderdelen
Volgens de Stendenlectors zijn vooral bedrijven in de bouw en áe
Derk Jan Weeke van de Machinefaruggen
t.
in vliegtuigen.
gewoon hout. Dit soort hout kan tro-
pisch hardhout vervangen. Het kwam, is niet vreemd, vertelt Rudy groeit in een jaar, terwijl hardhout
rD¡
stoffen van Stenden Hogeschool.
rf,
Dat Stenden bij Fokker terecht-
Folkersma, lector duurzame
kunst-
,,Fokker staat bovenaan in de kennispiramide als het gaat om de verwer-
king van composieten.,' Fokker Hoo-
geveen
is door het moederbedrijf
ook aangewezen als het expertisé_ centrum_op het gebied van compo_ sieten, ofwel vezelversterkte kunst_
men. Het is tenslotte leverancier van
cie Drenthe een stevige duw in de rug gekregen. De provincie aast op
opgeleiden
met Ten Cate
in Almelo. Het is natuurlijk altijd
goed als je kennis en producten ergen regio kunt betrekken.,,
Fokker werkt on_
d
OPN 'GROENE'
uit le
Betekent de samenwerking nu dat
biocomposieten hun toepassing in de luchtvaartindustrie vin¿en t
begonnen. Bijko_
\
ran-cier van vliegtuigonderdelen en de hogeschool heeft van de provin_
_
Harm-Jair Bouwers en Daan. van lector biocompo_.
fe
wel zo jaar nodig heeft." De samenwerking tussen de leve_
meer werkgelegenheid voor hoger in Zuidoost-Drenthe. Ook zou het midden- en kleinbedrijf stoffen. Die kunststoffen worden in Drenthe meer moeten profiteren weliswaarniet opbasisvanplantaarvande aanwezigheid van Fokker. dig materiaal gemaakt, maar Fokker , . Het Hoogeveense bedrijf draagt weet als geen ander hoe het compohieraan graag zijn steentje Aii,r"rrZ_ siet kan gebruiken, bijvoorbeeld in kert Arnt Offringa, directeur onder_ combinatie met aluminium. en .o.nlwikkeling.,,We doen bij_ voorbeeld al veel zaken , Tl.jr Fokker een goed beveiligd 1oek. Þedrut, met nogal wat bedrijfsgehei_
@l
IZo_ ver is het nog lang niet,,, stelt Offringa. ,,In de luchtvaart gebruiken we vooral producten op basis van kool-
stof en licht metaal. Het duurt nog wel even voordat we hiervoor de bio-
composieten kunnen gebruiken."
Bouwers nuanceert ,,Maar biocom-
posieten zou je al wel kunnen toe_
passen in het interieur van het vlieg-
tuig."
BRUGGEN EN SLUIS
5 Het Noorden heeft alles in huis om uit te groeien tot hét biocomposietcentrum van Nederland en mogelijk zelfs Europa. Met als vlaggenschip de revolutionaire klapbrug die Machinefabriek Emmen bouwt voor het nieuwe dierenpark Wildlands Adventure Zoo. JON VAN SCHILT
Wat is biocomposiet? í,,rrllir,,si+t rs,rpi;.rIrc,L r,.r'cJ rrii lu't St ltii e ìr']c Lr)ntf)O lc ìtrI Va.-¡k c.¡,rai l'Êt () lì cs ¡ r orrbi rìili{- V-Ìrl \'Pli S Ê,11 l,irS Dr1 le',,e I l:,rt StFt i.:! a I ìC tle [.LrrsL:iL,i ,rp, cl e ¡ e ke geu,erìste sìÊ¡k1er rr stijf lreid l<¡¡ 1..,.,rrle¡ c¡e¡ra.,,¡[t llel
l-; ,'-.
.rL, 1t q'.l.r j a c II
Lr
.. '.l
kL , ,,., u¡ r-qiL
t lt o
L r
r.",- ¡ ¡
¡^.',., ¡ 1,
¡
1
r-1boLrr'.'
g fr
q; L'"^",
olr¡rosieterr r,r,orclen Ìf Freslr sr¡ ¡tlr.1 sclre vez¡ls qrfr Lrikt F-r¡ f-,..:k: ril voor f;eeÌtl is lret - ¿r'rrclt van 1e jirr
Vo<>r r
r-
i F'
"1-r ,-- i.
De ¡¡l:|e j; rrr '"vo Ll'. :1erl]: rrrpt ,;¡,¡]f 7rl¡k uÊ c.l¡,:¡ ¡-"r tli- 1o*¡rassirrq v;rr r -iLrLrr ike vez-ìs il (.i-r l rl!r sipi ZL' ic,lìel¡ ri- trl+-,i) F,| \ .S u i, lr ,.i,-i,-¡r,"¡,r Lritsterk.,lcl
bruggen.,,Maar als bedrijf staan wij altiid open voor innovatie, zoals werken met alternatieve materialen. We zijn altiid op zoek naar lichtere en betere ci¡nstructies", vertelt Weeke. Staal heeft een beperkte levensduur en vereist altijd onderhoud. ,,Een brug wordt geconserveerd met een coating. Na 5 of ro jaar moet dit opnieuw gebeuren_ en na 20 iaar moet het gevaarte worden gedemonteerd om te worden gestraald en opnieuw in de coating te worden gezet." Weeke en zijn compagnon Flarm Veenstra hebben al jaren een zwak voor biocomposiet. Het wachten was op het juiste proiect. Toen duidelijk werd dât de nieuwe diererituin in Emmen een klapbrug wilde laten bouwen, schreven ze tocheerst in met een stalen variant. In de gesprekken die volgden werdlet idee ontvouwd een brug te bouwen van carbon, een mix van
B,^.. r1,,-*r t-r,, -\. r-t el kan cl¡,¡rrloor nrakke jk lrolt e¡ stâ¡ vÊfv.rìqerì
glasvezels en hars. Een goed idee, oordeelde de die¡entuin, maar nog niet duurzaam gènoeg. En dus trok M-F Emmen de stoute schoenen aan enkr,r¡ain met het gewaagde en niet eerder vertoonde ontwerp voor een brug van bio-
Hènk Post met de plantpalen van biocomposiet. Foto Gerrit Boer
iarerqrlrdtl i r r]r rierLl,vtr cOrl pc,sietq*¡'- v¡tr lrert StedÊ jk ivlrssL rl i¡ r\ rste ii¡¡r
raag Derk Jan Weeke van Machfu\efabriek Emmen naar de overeenkomst tussen een ranke racefiets en een kolossale brug en hij. veert op: ,,De ontwikkeling. Van staal naar aluminium naar carbon. Steeds hoogwaardiger, sterker, lichter en duu¡zamer. Zo gaat het met bruggen en biivoorbeeld sluis: deuren ook." MF Emmen bouwt al jaren stalen
V
dinsdag t7 maartzot5
'| ..- ... i -', t)¡,i ir rìa¡
t
perr
,i ,,.9-..
¡l rl,-t ¡rrri",r
¡ri;rLa,rr rtiq rr rtt,r i,-¡,.i H,:t r sr irr j11-,rrrl" ;qr,.,
clr L-ìrìsav.
bì,r¡-1,1
'r';¡,"'t1ìf) 'Jier Ì ,.¡ir ii,-
ir il Rrilil
Fer¡rs [), ,
Dlì lL-\'t-f (ie f''rir'oa ftpeirl ¡err ,,,,.ltel ¿i r),ì,r Lj:,
!)llt]er lller ¡ra¡rr rkap
F
!i) r'! ¡¡
iì vÊ,lf S VìÌì (le
nnl zilr !'ir
\\,,er
kI
UI É
Ill I -
o r À
lll
composiet, met vezels van vlas als groen bestanddeel. Pit plan viel in goede aarde bij de opdrachtgever.,,Maar daarmee waren we er nog lang.niet. Over biocomposiet was en is nog maar weinig bekend. We hebben alles zelf moeten uittesten als het gaat om sterkte, stijfteid, elasticiteit en ga zo maar doo¡. Uiteindelijk ziin we . gekomen tot een ontwerp dat een logische combinatie is van staal en biocomposiet. Voor bepaalde onderdelen van een brug is biocomposie! niet geschikt en dus moet je staal gebruiken." Een cadeautje. Zo noemt Weeke de gunning voor de bouw van de
a
lk jaar treK waterschap Reest en Wieden in Meppel zeker 2 miljoen euro uit om de bermen en taluds langsde sloten en kanalen in zijn werkgebied te maaien. Het maaisel blijft doorgaans liggen; afvoeren is te duur. Zonde, meende Henk Post, hoofd van de sector watersystemen. Wat als we het voor andere partijen nu eens interessant kunnen maken om voor ons te maaien? Deze prille gedachte was het ' begin van de biologische plantpaal, die op dit moment wordt getest.
'
Post toog met zijn idee naar de Kamer van Koophandel. Die bracht hem in contact met verschillende bedrijven die met het zogenoemde slootmaaisel uit de voeten konden. Omdat er doorgaans eerst vraag naar een product moet 2ijn, besloot Post zijn eigen klant te worden en het maaisel te laten veruerken tot palen van biocomposiet, die kunnen worden gebruiK als oeverbeschoeiing: Want daarvan heeft Reest en Wieden als beheerder van 2200 kilometer aan sloten en kanalen wel wat nodig. De keuze viel uiteindelijk op het Brabantse bedrijf Millvision, dat ervaring heeft met het . verwerken van plantaardige vezels in duurzame materialen. Datfabliceerde een plantpaal op
basis van gedroogd en tot poeder vermalen slootmaai-
wereldprimeur in Wlldlands Adventure Zoo Emmen.,,De reacties
sel en een biologisch hars,
gemaakt uit reststoffen uit de zetmeelindustrie. Die paal wordt om de 50 centimeter in de grond geplaatst, met daartussen vlechtmatten van bijvoorbeeld juteve-
waren ovêrweldigend. Het is een concept waar we zeker mee doorgaan. We gaan bijvoorbeeld ook sluisdeuren maken van staal en
biocomposiet. Te beginnen met een inschrijving voor nieuwe sluisdeuren,bij Vries en De PunL"
zels. Die constructie moet oevers beschermen. De proef kreeg financiële steun van de provincie Drenthe en de waterschappen Hunze en Aa's en reest en Wieden. Vcirige maand werden op drie plekken langs Drentse kanalen proefopstel ingen geplaatst va n de biologische plantpalen, die de komende jaren door studenten van Stenden Hogeschool in de gaten worden I
gehouden. Zij monitoren of de levensduur van het nieuwe materiaal gelijk is aan die van de tot nu toe gebruiKe hardhoúten palen. Voorlopig kost het project alleen nog geld, maar de eerste stap is gezet. De hoop is dat bedrijven straks brood zien in het maaisel van het waterschap. Dat kan de kosten voor het maaien fors terugdringen. ,,Voor mij is dit het bewijs dat de samenwerking tussen kenniscentra, bedrijfsleven en overheid kan werken. Maar dan is een instelling als de Kamervan Koophandel onmisbaar. Zonder hen was ik nooit een bedrijf als Millvision op het spoor gekomen", vertelt Post. MARC BOOTSGUEL
\åe
Marketing Regio Emmen wenst alle deelnemers en bezoekers van het
Biobased Business
MAA
Event Emrnen een
M
succesvolle dag!
Dank aan'alle mede-initiatÍefnemers en partn€Ís
GreenPAC
.:
.:
Polymer Appllcolion Centre
:
emmtec t ,lrllrsúg
Arsh€lsgorL
MAAK llET MEE!
+EDR IK BEN ÞRENn;
+
Stenden
hogeschool
tlÍ¡isærte \ra¡ Econo*¡isùe zatsl
proaincieþrenthe
ITTENEG
Niedersächsische Staatskanzlei
ftffiffif
Alrtood¡¡[H€E
OHOERNETAER.}IL
@
{f
tlorth@ l¡.rlxrt¿¡dt
KNNOO@
Meer weten over de regio Emmen? Kijk op:
ww\Ar. e mme nma akhetme
e.
nl
Een goede klus is soms een hele puzzel ...
samen maken we een prachtig resultaat!
2
5
3
4
7
B
10
'l
1
12
14
15
6
t,
-,11" 13
1______
____
_(e)
s__________(8) 6-7__ ________(8) ---(7)
4---- ----=-----
3)
3)
10-------(6+5) 1
6) 15
(8)
4) 12___________(8) 16________(12)
-(6)
Puzzel af? We verloten drie boekenbonnen van €25 onder de goede inzenders. Mail de oplossingen voor 6 april naar
[email protected] Benieuwd naar de juiste antwoorden? Die staan vanaf 7 april op onze website!
Noordt¡i feliciteert Drenthe met d¡t eerste biobased business event (#EmmenBBE)! aa
www ra."
u
oä[ä åi'iåiljåi
j
https:i/n l.lin ked in.com/com pa nylnoordtij
8 #Ti*tF.,o,,
th*
,ry
3D.PR æÉli.¿ì'iilif:.jr¡t
^i¿
"^.*d¡"
NRN
UIT MAIS
grasmat en hielp Coca-Cola met het ontwikkelen van een meer milieuwiendelijke fles. ,,De kunst is om een markt te vinden voor de producten die we bedenken", zegt directeur feroen Wiggers.,,Dat is niet altijd makkelijk, omdat biobased producten in de regel duurder zijn dan de ouderwetse, op olie gebaseerde varianten. Van olie is alles al gemaakt. Onze biq-
EN SUIKER
based sector komt eigenlijk pas net kiiken. Echt niet alles wat we maken heeft succes. Die JEAN-PAUL TAFFIJN
et is een veelkleurig bedrijf, Applied
De
'inkt'voor desktop 3D-prin-
ters wordt op grote sch aal bíobased gemaakt. API in Emmen noemt zich de grootste producent van deze biologische kunststof van Europa. Maar API doet meer.
Polymer Innovations (API) op bedrijvenpark Emmtec in Emmen. Erwordt geproduceerd, maar vooral ook ontwikkeld en geïnnoveerd. Nieuwe producten worden in de markt gezet, nieuwe toepassingen van biobased kunststoffen ontdekt. Het laboratorium van API is het hart van het bedrijf. Geleerden zoeken er naar manieren om garens en folies van nieuwe eigenschappen te voorzien. Sterker, elastischer, waterafstotender, glimmender, noem maar op. Niet al die producten zijn op biologische leest ge-
H
schoeid, maar wel een groeiend aantal. Met als
basis de bewerking van (groene) polymeren, de bòuwstenen van kunststoffen. Een biologisch afbreekbaar lintje voor ballonnen werd er bedacht en de laatste tiid gaat veel aandacht naar de ontwikkeling van composteerbaar touw voor de tuinbouw. Nog zo'n product: biologisch afbreekbare matten onder grasrollen: een zegen voor producenten van graszoden. API werkt ook aan de ontwikkeling van een composteerbare, biologische kunst-
ballonlintjes bijvoorbeeld zijn niks geworden, omdat we het niet kunnen terugverdienen." Toch gaat API door op de ingeslagen weg. Het bedriif ontstond in zooS uit het faillisse-
ment van Diolen Industrial Fibers. Een deel van de medewerkers van de onderzoeksafdeIing besloot samen een doorstart te maken. Investeerders werden gevonden, een nieuwe richting werd toegevoegd: toewerken naar biobased en daarin toonaangevend worden. Dat laatste is gelukt met de productie van biobased Innofil3D. Dat is de 'inkt' voor 3D-
printers die vooral
bij
particulieren thuis
staan. Wiggers: ,,Dit product is een voorbeeld voor hoe het zou moeten gaan in de bio-economie. De biologische variant is de standaard
geworden in dit type printers. Deze wordt veel meer verkocht dan de oude variant op oliebasis. Dat heeft overigens veel te maken met het product 3D-printen. Zeker op de particuliere
9
dinsdag t7 maartzot5
I
Van maTs tot kunststof: fermentatie Hoer krijg je kLrnslstof riìi rìì.ìrs oÍ sLrikerr'Ì Bij de winr rqr ,..rr zet¡re,etl e¡ slikers ¡Lrit 2r,,,',,e1 sirikerrriet ¿ls bi-lÊl orììst¡¿t ÊÊlì strc>pe:r g bìlproc1Lrc.L: rrrel,ìssp l)oc.rr spec.ifieke rri,,r_,(rrLl¿ ris l]rê]rì ¿¿r'r der
lfe ¡sse 10e tê
voeqÉ,n o.tst¿¡L a]rrr,r lrrnlerat¡tie
r¡¡elkztLrr Het w,ater rn,ordt d,¡ar¿.rì irll11,,)i(i.Ê,¡ \¡,,¡-rrr-ìa l¡ct¿,¡t lesteÈr-1, d¡1 lt¿ loevoeqinq val] eeì k¡lâlys-irrt Èl-l \//.il-rllle verarcJert il ¡tolynrelkzLrLrr D:l ç;i,+r1jt s a s ¡rolynri-or de b¡sis v.rl dF, ki-lìslq1r¡llcn r^,,¡-rr¡rr,+ f ['l ¡i,,¡¡¡1,¡ cJ]¡<_¡r_,n rr¡¡i
210 'C
o'c n-
,ilde k.
r dat ltieova-
erperimenteeÉ volop
'd
de mogelijkheden van
rcd te
gemaalit print-
rf
voor 3D-printers, Jan Anninga Jeroen Wiggers met biodraad. Foto Boudewijn Benting
waren de voorlopers zelfbewuste, idemensen. Hetwaren zelfbouwers, die wildenhouden met het milieu." API is daar slim op ingesprongen. De.provan de biobo.sed kunststofdraden voor gebeurt nu nog op de proeflijn, er ls een rueuw bedrijf opgericht: InnoNa de zomer komt er een extra producin het voormalige opleidingengebouw Emmtec, vlakbij de ingang van het tèrrein. kantoor van Green PAC, de samenwerking onder meer Stenden Hogeschool en Windesheim, knjgt er ook een en dan ls er nog ruimte voor startende beAfgelopen jaar produceerde ApI tientallen van de printerdraden. Het bedriif zoekt met printerbouwers naar manieren om materiaal sterker te maken, om er eigenaan toe te voegen: glow in the dark, het kan allemaal. En - belangriiker Het maken van een 3D-print kost nu veel tijd. Wiggers: ,,We lanceren binneneen product dat de markt op zijn kop zal Ik kan nog niet precies zeggen hoe of maar dit brengt heel wat teweeg, Zo hebben veel mensen ln de toekomst mlswel kaarsenhouders, vazen, brillen, en weet wat nog meer thuis staan die zelf gezijn, gemaakt van maïs of suiker. Want
zijn de belangrijkste grondstoffen van de waarmee API innovatieve promaakt. De aanvoer van grondstoffen vormt in toe-
nemende mate een probleem voor ApI, of eigenlijk voor de helê bio-economie. Daarom overlegt het bed¡ijf actief met onder meer de universiteiten van.Groningen en Maastricht, metPhilips enmet Cosun (Suikerunie). Met als doel manieren te vinden om die aanvoer te verbeteren of om zelf suikerbieten en mais te verbouwen voor de biochemie. Niet dat API en Philips gewassen gaan verbouwen. De beschikbaarheid van grondstoffen wordt langzaam beter omdat zij waaggestuurd is: de sneeuwbal moet gaan iollen en groter worden, het marktmechanisme r¡oet op gang komen. Meer toepassingen betekent meer waag naar biogrondstoffen en dus meer aanvoer. Met als bijkomend voordeel dat de prijs dan omlaag gaat.
COMPOSTEERBAAR
TUINBOUWDRAADJE gl
j:iîi:,Tîî5#['iJxïi#:il,i
:i, u:::"Tååi"å:ifi:Jfr É rl succes te worden. ln de giastuinbouw
u
I
-
o I
À
¡I
a
llff
Hfl
wordt veel gebruikgemaakt van
3[i:äi.],:ä:ï:äi::lJJäï:if,ff Kï;i|lît1i!åîia.
de touwen te vinden. Die zijn gemaakt van kunststof op basis van olie. API bedacht een biologische variant en die biedt nogal wat voordelen. Na elke oogsl moet een glastuinbou-
let narmel-
tan at
tse rondn
rcht ¡t"
doomDoor
,de extra
wer zijn grond vernieuwen. De plastic touwtjes moet hij gescheiden afuoeren. Dat kost tijd, moeite en geld. Of alles moet worden aangeboden als restafval. Het biologisch afbreekbare touw van API kan zó mee de composthoop
,n. at
op.
te
Momenteel wordt het touw uit Emmen op verschillende plekken in de wereld getest, in uiteenlopende klimaatgebieden. Dat lever.t informatie op die wordt gebruiK om het biotouw steeds sterkeç minder glad en minder elastisch te maken. De lastigheid is nu nog dat de ouderwetse draadjes veel goedkoper zijn dan de composteerbare varianten. Dat nadeel probeert Apl nu weg te nemen door te wijzen op de voordelen. Behalve dat het afual niet meer hoeft te worden geschei- ' den, is API in staat om desgewenst extra functionele eigenschappen aan het touw toe te voegen. Zoals gladder of minder glad, dikker of dunner. JEAN.PAUL TAFFIJN
.
sant 9mera aan
l-voor
ll
¡l dicije
ant,kers
f O *;Tå*3F,,,,, j
,È¡
'rq.
l|,
{,
ûtr'. Emmen en omgeving maken langzaam maar zeker naam in de wereld van de groene chemie. Het gaat snel, als je bedenkt dat de eerste echte stappen pas 5 iaar geleden werden gezet. Toen zette folanda Heistek de bíobased economy op poten. \i
lf
1E MOET LATEN
i&,Jn
ZIEN DAT IETS GOED WERKT
I gezamenliik resultaat te brengen. Voor Heistek was het zaak om kansen in de groene sector te herkennen
JEAN-PAUL TAFFIJN
renthe
I
is zo'n
verbouwen en chemiebedrijven willen best investeren in vergroening, mits er een goed verdienmodel aan ten grondslag ligt." Het eerste wat de nieuwe kwar-
en te ver2ilveren.
beetie een
tweede thuis voor innovatiemanager Jolanda Heistek uit de Rijnmond. De afgelopen jaren kwam ze hier re-
gelmatig om te vertellen, te overleggen, te.overtuigen en te verbinden. Allemaal met het doel om concrete plannen voor de groene economie te ontwikkelen. ,,Er zlin grote stappen gemaakt. Zowel in de landbouwsec-
,,Het advies was tweeledig", zegt Heistek, die nauw samenwerkte met Onno Lint, toenmalig mede-eigenaar van het bedrijf API in Emmen. ,,Ten eerste zagen we dat de vezelchemie in Emmen sterk is. Dat bood duiddüjk kansen om meer op te schuiven richting biobased. Denk maar aan de bossen in de provincie. Die zouden grondstoffen kunnen leveren. Maar ook de land- en tuinbouw kunnen daaraan bijdragen."
tor als in de chemische industrie rukt het belang van biobased snel
Ten tweede concludeerden ze dat de regio veel meer zou kunnen met
op."
plantinhoudstoffen.,,Dat wil zeggen dat er gewassen kunnen worden geteeld die toegevoegde waarde bieden. Bijvoorbeeld als grondstof voor
Zomer zoto.Jolanda Heistek krijgt een telefoontje vanuit Drenthe. De provincie Drenthe en de gemeente Emmen willen een praktische invulIing van de economische visie voor Zuidoost-Drenthe. Hoe kan de noodIijdende tuinbouw bijvoorbeeld vernieuwei? De overheid kan die ver-
nieuwing wel stimuleren, maar een onafhankelijke innovatiemanager is in staat om de belangen van ondernemers en de regio tê wegen en tot
geneesmiddelen en de cosmetica-in-
dustrie. Of je kunt de reststromen van bestaande gewassen benutten." Die conclusies leidden - samen
met de opkomst van de groene chemie - tot het begin van het programma Biobased Economy ZuidoostDrenthe. Heistek werd kwartiermaakster. ,,Het gaat er dan om dat je
de verschillende bedrijfstakken ervan weet te overtuigen dat dit een kansrijke weg is. Veel bôeren entuin-
ders willen best nieuwe gewassen
tiermaakster deed, was bestaande innovatieve projecten in Drenthe ontwikkelen.,,Ik was projectleider van een aantal innovatieve projec-
ten voor het Productschap Tuinbouw Dàardoor kende ik een nieuw systeem dat de luchtkwaliteit in kassen kon meten. Dat hebben we ook in Klazienaveen ontwikkeld, met mooie resultaten. Je moet laten zien dat iets goed werkt, dan volgt er vanzelf meer." De verbeterde omstandigheden in de kassen brachten een nieuw idee naderbij: zou het niet goed zijn om vingerhoedskruid (digitalis), een be-
langrijk bestanddeel van geneesmiddelen tegen hartfalen, onder glas te gaan verbouwen? Ja dus. De
kwaliteit werd beter en bet¡ouwbaarder en digitalis uit Klazienaveen werd een hoogwaardiger product,
zonder dat daar
gewasbescher-
mingsmiddelen of fossiele brandstoffen aan te pas komen. Niet veel later startte een tweede project met geneesmiddelenreus
ff
dinsdag r7 maart zor5
i i
I
t
f,
l{
ì
¡.+cn*¡*x***--L.
l'rl
lFlrïftd*ffiik¡Þ=
,
\
Ron Peters in een van de kassen in Klaziena-
veen. Foto Marcel Jurian de Jong
U| É
v o u
I
I
È
Il Â
lnnovatiemanager Jolanda Heistek
Emrnen-Coevorden is voorlopig een uitkomst. De bulk van de grondstoffen voor de biochemie kan over het spoor worden aangevoerd." Samen met onderwij sinstellingen
tussen detulpen. Foto Gerrit Boer
Boehringer Ingelheim uit Duitsland. Heistek is daartrots op.,,Volgens mij zijn dit nog steeds de enige Nederlandse projecten waarbij een samen:
werking met de glastuinbouw en de geneesmiddelenindustrie tot stand is gekomen."
Heistek bracht
in die beginjaren
de leveranciers van biogrondstoffen, meestal boeren en tuinders; en de chemische, voeding- en farmaceutische industrie nader tot elkaar. Met
de overheid en het onderwijs
als
bruggenbouwers. Een van de resultaten is de opichting van het ondernemersnetwerk PlantValue.,,Ik heb me steeds meer met het verrijken vân gewassen beziggehouden, de zogeheten planf value.De andere tak is het maken van biovezels en biopolymeren, de chemische tak. Deze acti-
viteiten vindèn.plaats samen met het netwerk Green PAC." De mensen aan tafel krijger¡ ideeen uitwisselen, toegevoegde waarde zoeken, toekomst bieden, kansen in
als Stenden, de Hanzehogeschool en
het vizie.r krijgen: dat is wat achter de schermen gebeurde. Onderwijsinstellingen, de industrie, de landbouw, de overheid, ze komen sindsdien met enige regelmaat bij elkaar en maakten concrete producten.
Heistek:,,Op het industrieterrein Emmtec werd al sêrieus naar de kansen van de-groene chemie gekeken. Door de verzamelde kennis en de sa-
menwerkingsverbanden is die ontin een stroomversnelling gekomen." Volgens Heistek moeten de richtÍngen groene chemie en plant value onder de paraplu van de bio-economie naur¡i¡ met elkaar samenwerken.
wikkeling echt
,,Dat is wat de hele regio sterker maakt. Het zou geweldig zijn als het gros van de grondstoffcn uit de eigen omgeving komt, dat de regionale landbouwsector de grote leverancieris. Zo ver is het nu nog niet, daarvoor moet nog veel onderzoek wor-
den gedaan. De opening van het railvervoerknooppunt Dryport in
de Rijksuniversiteit Groningen wordt constant gezocht naar rmrchtbare verbindingen. Het ideaalplaatje is grofweg dat een gewas wordt verbouwd waaruit waardevolle grondstoffen voor bijvoorbeeld de farinaceutische industrie kunnen worden gewonnen. De stengels zijn de basis voor de vezelindustrie, terwijl het restant van de plant wordt vergist en verwerkt tot biogas. Heistek: ,,Dat is de mooist denkbare toekomst voor Zuidoost-Drenthe."
oorgekverklaarden ze hem vijf jaargeleden. Komkommerkweker Ron Peters (57) kocht toen een
leegstaand kassencomplex met als doel te gaan exper¡menteren met gewassen. Voor bedrijven wilde hij dat gaan doen, voor onderwijsinstellingen ook. Het is hard werken, maar zijn proeftuin staat wel vol. En dat na een paar uitbreidingen de afgelopen jaren. ,,De gemeente Emmen lanceerde in 2009 het innovatieplatform PGA & I (PfrytoGlassfrouse Applications & lnnovatrons, red). Dat wil duurzame economische bedrijvigheid ontwikkelen voor de tuinbouwsector door vraag en aanbod in de tuinbouw en de verwerkende industrie op elkaar af te stemmen." Zo probeerde Peters al van alles uit in opdracht van het bedrijfsleven en de wetenschap. Bijvoorbeeld welke tomatensoorten het beste tegen een veelvoorkomende schimmelsoort kan. En welke invloed voeding en klimaat daarqp
hebben. De meeste bekendheidierwierf hij met het kweken van digitalis ofwel vingerhoedskruid. Daarin zit een stofje dat medicinaal kan worden ingezet tegen hartfalen. De Duitse geneesmiddelenreus Boehr¡nger lngelheim voerde de grondstof van ver aan. Zou het niet een goed idee zijn om de
plantjes onderglas te verbouwen, vêel dichkib¡j? Zegin Klazienaveen? Peters experimenteerde en slâagde. De door hem verbouwde digitalis had een veel stabielere en doorgaans. hogere kwaliteit dan de digitalis die elders in de open lucht wordt verbouwd. Een grote toekomst lag in het verschiet,
mar helaas stootte Bo'ehringer de próductie van het medicijn met digitalis af. Geen nood: Peters kweekt nu boompjes voor Boehringe¡ die worden. gebruikt voor gen ander medicijn. Door veel te experimenteren kan Peters de bomen inmiddels kweken zonder extra warmte en belichting toe te voegen. . Dat scheelt zoveel in de kosten, dat het voor het Duitse bedrijf interessant is. ,, Dat is hoe het werkt. Ondernemerschap. Zij vinden het te duur, ik ga aan de slag en ben zo brutaal met een goedkoper alternatief bij ze terug te komen." Ook dit kan een opleving-voor de regio betekenen. ,,Er staan veel oude kassen leeg. Die kun je zo vol zetten met deze boompjes." 0f het daarvan komt, hang niet alleen af van de medicijnenfabrikant, maar ook van het ohdernemerschap in de glastuinbouw. Ron Peters is daar kritisch over, ,,Met PlantValue is veel te winnen. Maar daarvoor moeten de kwekers wel de boer op. Kijken waar wat te halen is, volhouden, doorbijten. Dat gebeurt te weinig." JEAN.PAUL TAFFIJN
12
dinsdag t7 maartzot5
ONDERWI'S EN CHEMIESECTOR VINDEN ELKAAR IN DE VALLEY e allesomvattende koepel voor alle onderwij sinitiatieven op het gebied van de groene chemie is het Green Polyrner Application Centre a ofvr¡el Green PAC. In dit'open'innovatieplatform hebben de hogescholen Stenden in Emmen en Windesheim in Zwolle de krachten gebun-
I
deld met het ROC Drenthe College \
in
Emmen. In Green PAC trekken de drie on-
derwijspartners samen op met de
kunststoffabrikanten in de regio Emmen-Zwolle. Die industrie is in
dit gebied sterk vertegenwoordigd metwereldspelers als Teijin, DSM en Bonar in Emmen, Wavin in Zwolle/ Hardenberg en Fokker in Hooge'Open' wil zeggen dat ondenrrijs en bedrijfsleven hun kennis van groene kunststoffen, biove¿els en biocomposieten samenbrengen en
-
uitwisselen. Studenten, docenten, onderzoekers, lectors en professoren doen voor fabrikanten onderzoek naar nieuwe toepassingerL pro-
ducten en pòtentiële nieuwe startup-bedriiven. Green PAC moet de bedriivigheid verder aanjagen en de regio Em-
men/Zwolle opstuwen
,
tot
een
Green Pol¡rmer Application Valley. De riiksoverheid draagt een stevige cent bii via haar zogeheten Topsectorenbeleid. In dat kader is de Emmer
tak, Stenden PRE (Polymore
Re-
search &. Education), aangewezen tot een van de vijfzogeheten Centresfor
,
Open Chemical Innovation. Dankzii die COCl-status is geld beschikbaar
om de zogenoemde Valley verder vorm te geven. Behalve Stendens Life Science Lab op het Emmtec-þark heeft het Drenthe College een vergelijkbaar Cen-
trum voor Innovatief Vakmanschap opgericht onder de Green PAC-vlag.
Dit zogeheten CIV voor Duurzame Chemische Technologie heeft net zijn intrek genomen in een state-of-
the-arþraktijkhal (investering:
.
r,5
milioen euro). Daar doen de mbo'ers onderzoek en studieopdracht voor bedrijven, soms samen met de stu-
DE JONGE
ONDERZ0EKERS In Emmen werken de biotechnologen van de toekomst nu al aan de groene kunststoffen van de toekomst. Op bezoek bii de jonge onderzoekers van het Stenden Life Science-laboratorium.,,Wij gaan hier echt dé experts op dit gebied in Nederland aflevereIf.."
Het onderzoek onder de Green vooral praktisch: gericht
op concrete producten en technische vraagstukken. Zo ontwikkelden Stenden-studenten vorig jaar een boot van vlas voor de Dong Solar
primeur", zegt lector Werktuigbouwkunde Tom van Os.
-
+
Speciaal voor deze iaarlijkse zonnebotenrace bedacht Stenden een
methode om de kunststofromp en het dek niet met glasvezel te versterken zoals gebruikelijþ maar met vlasvezel. Dat materiaal wordt ook gebruikt in de veelbesproken biobrug die Stenden samen met Machinefabriek Emmen ontwikkelt voor het nieuwe Wildlands-dierenpark in Emmen.
reld dan school. En dat is precies waarom Stenden Hogeschool met zijn nieuwe Life Science-lab is neergestreken op het Emmtec-industriepark in Emmen. In het hartvan de Emmerchemiesector staan de aankomende chemici met één been in het bedrijfsleven. Te midden van wereldspelers als Teiiin, DSM ofBonarhebben de studenten van de Stenden Life Science-opleiding de nieuwste technologie en kennis haast letterlijk onder handbereik. ReaI World Leaming staat er op de
armzwaai langs alle. onderzoeksfaci-
Energy Challenge zor4.,,Een wereld-
_
Zo'n omgeving is voor de aspirant-chemici van onschatbare waarde, zegt Tamminga.,,Je merkt het al meteen aan het gedrag als ze hier binnerilopen. De sfeer is anders dan
deur van het fonkelnieuwe lab. En dat motto dekt precies de lading, zegt teamleider Femke Tamminga. Leren in de échte wereld. ,,Dit is geen simtilatie meer, dit ís de beroepspraktijk", zegt ze met een weidse
denten van Stenden. PAC-vlag is
ERIK VAN DER VEEN
Teamleider Femke Tamminga. Foto Jan Anninga
liteiten in het lab. Wat hier niet staat, is bij de buren te vinden. ,,Als ie even binnendoor steekt, ben je zo in het Teijin{ab. Daar staat de allernieuwste hightech-apparatuur waaryan we gebruikmaken. Er lopen specialisten rond die al jaren dagelijks met de waagstukken hebben te maken waar ook onze studenten bij hun onderzoek tegenaan lopen: Daarvan kun-
DAGBATAD VAN }IET ilOORDEN
nen we veel leren. Ook omdat ze hier feedback krijgen op hun beroepshouding. Dat kun je op school niet nabootSen."
op school: serieuze¡ professioneler." Hier wordt niet zomaar wat wij-
blijvend geëxperimenteerd
met
proef,es. Op het Emmtec-park moet
onderzoek nieuwe producten opleveren die de wereld veroveren. De commerciële belangen zijn enorm. Zeker nu de chemie voor het keer-
punt staat: aanhaken bii de groene toekomst of aftraken. Want daarvan zijn ze bii het Stenden Life Science{ab overtuigd: wie niet meegaat in de zoektocht naar
natuurlijke alternatieven voor
de
snel slinkende fossiele grondstofreserves, is straks zelf een fossiel. De studenten hier kiezen allemaal welbewustvoor eengroene route inhun opleiding. ,,Groen is de toekomst", -verklaart derdejaars chèmiestudent Helmer Steenkamp.,,Nuwordt nog 5 procent van de wereldwijde oliewinning gebruikt als grondstof 'voor
kunststof. Dat
lijkt misschien niet
veel, maar de oliereserves lopen zo
hard terug dat we uiteindeliik ziin aangewezen op natuurlijke altematieven."
13
dinsdag t7 maartzot5
Student werktuigbouwkunde Johannes Alderse Baas Foto Theo Beerens
IK RIJD TELF
l
1
I )
OP EEN
fth.---,'
T
,.\it .åY
DUTCHFIETS
Vlnr José van Veen, Erwin Lubbers, Helmer Steenkamp, Melanie Christerus en Janine Verbokkem. Foto Jan Anninga
Ul É
Ill I
tigenen, daarin zou ik ook wel willen doorgaan. Het kan nog alle kanten
De z5-iarige Ter Apeler is net begonnen aan de minor Duurzame Kunststoffen, een nieuw kèuzeprogramma van een halÛaarwaarin Life Science-studenten hun kennis van
de biokunststoftechnologie verder uitdiepen. Steenkamp doet daarvoor onderzoek naar milieuvriendelijke methoden voor het afwerken
van 3D-printproducten. AIs die uit de printer komen, moeten de oneffenheden er nog vanaf gepoetst. ,,Dat gebeurt nu nog met vrij giftige middelen", zegt Steenkamp. ,,Maar biobased alternatieven blijken dezelfde resultaten op te leveren. Ik moet nog meer onderzoek doen, maar tot dusver zie je geen verschilIen."
-
o
op, dat is ook het mooie van deze studie." ' Hoe dan ook staat voor alle studentenhiervast dat huntoekomst in het onderzoek ligt. ,,Ik ben iemand die het liefst op het lab staat en daar werkt aan nieuwe technologieën", zegt Ianine Verbokkem. De r7-jarige Ommense werkt nu met studenten door heel Nederland aan een groot Iandelijk onderzoek naar 'fermentors'. ,,Te ingewikkeld om uit te leggen", grapt ze. Kort gezegd, staat het onderzoek aan de basis van de ont-
I
È
Ill Â
wikkeling van een kweekreactor
voor schimmels, bacteriën en andere micro-organismen. In de groene chemie worden die gebruikt om bioIogische materialen om te zetten in waardevolle grondstoffen voor onder meer de kunststof- en mediciin. Ook fosé van Veen, tweedejaars industrie. Zulk pionierswerk is ook waarin Biologie en Medisch Laboratorium- onderzoek, heeft zich in het Life Mrlanie Christerus (tg) uit Eext het
voor de problemen waar je tegenaan
loopt." Daarbii ziet Lubbers een groot voordeel in zijn keus voor de groene kant van de chemie. ,,Dít is waar de komende jaren het meeste onderzoeksgeld zit. De petrochemie loppt verder terug, maar de biochemie groeit alleen nog maar meer." Teamleider Tamminga is ewan
Science{ab op e.en praktisth onder-
Iiefst een carrière zou opbouwen. Zij
werp gestort. De z3-larige Emmense onderzoekt de afbreekbaarheid van polymelkzuur, een grondstof voor plastics. Dat zogeheten PLA kan worden gemaakt uit verschillende na-
werkt nu op het Emmtec-park aan
overtuigd dat Emmen daarin een
een onderzoek voor API, de Emmer fabrikant van zogeheten 3D-filaments, de 'inkt'voor in de 3D-printer. Voor de ontwikkeling van nieuwe filaments bestudeert ze nu het vloeigedrag van de polymeren waar-
voorname rol zal spelen. Ook al omdat Stenden Life Science zijn studenten probeert te stimuleren om het ondernemerspad op te gaan. ,,Emmen staat nu al landelijk bekend als dé opleiding op het gebied van polymeerchemie. Dat gaan we nu doortrekken naar biopolymeren. Op dat gebied gaan wij hier de komende jaren echt dé experts van Nederland
tuurlijke grondstoffen, zoals aardappel- en maïszetmeel of riet- en bietsuiker. Van Veen kiikt of de ene soort anders en vooral sneller afbreekt in de natuur dan de ander. Een boeiend onderwerp, vindt ze zelf. ,,En belangriik als je ziet hoeveel plastic zwerfafval overal ligt." Het onderzoek smaakt naar meer, al weet fosé nog niet zeker of ze vol voor een carrière in de groene chemie gaat. ,,Misschien ga ikwel juist heel erg de medische kant op. Ik heb ook onderzoek gedaan naar antistoffen en an-
van dat printerdraad wordt
ge-
maakt. Ook Erwin Lubbers (tg) uit Emmen doet onderzoek voor API. Hij zoekt natuurlijke alternatieven voor de chemische stoffen die nu nog worden gebruikt om de 3D-filaments een kleurtje te geven.,,We kiiken nu bijvoorbeeld naar meekrapwortel en indigo: oude plantaardige kleurstoffen die in onbruik zijn geraakt." Beide tweedejaars zien zich ook
toekomst wel in het lab werken.
in
,,Je
moet'echt zélf dingen uitvinden", zegt Christerus.,,Het is niet domweg
opdrachten uitvoeren, maar uitpro-
beren en oplossingen bedenken
ls er één voorbeeld is van een student die innovatief met kunststoffen bezig is, dan is het wel Johannes Alderse Baas (23) uit Amersfoort. De student werktuigbouwkunde aan Hogeschool Windesheim in Zwolle ontwikkelde als onderdeel van zijn studie de DutchFiets, een nagenoeg onderhoudsvrije en veilige fiets van kunststof. ln het tweede leerjaar startte Alderse Baas voor zijn opleiding met vier medestudenten een fictief ingenieursbureau. Omdat hij tijdens een eerdere mbo-opleiding al projecten voor bedrijven had gedaan, wilde hij nu aan een eigen project werken. Juist in die periode probeerde hij voor een bevriende studente een betaalbare fiets te kopen, wat hem op het idee bracht om een kunststof f iets te ontwerpen waarvan het frame net zo sterk zou zijn als staal. ,,Het moest bovendien een duurzame fiets worden; dus een waarbij we zo veel mogelijk gerecycled kunststof zouden gebruiken. Die we na gebruik opnieuw zouden kunnen recyclen." Dat was geen eenvoudige klus. Niet alleen is het ingewikkeld om hoogwaardig kunststof uit gerecycled materiaal te maken, ook zijn hiervoor vaak gigantische budgetten nodig. Zeker voor het spuitgietproces kunnen de kosten voor het maken van een matrijs in de honderdduizenden euro's lopen. Na veel onderzoek naar andere projecten - Volvo waagde in de jaren tachtig al een vergeefse poging onr'e_e¡ kunststof fiets te maken werd in het derde leerjaar een eerste corrceptfiets.ontworpen, die in het vierde jaar ook daadwerkelijk werd gebouwd. 0m dat te kunnen doen, maakten de studenten een eigen matrijs. Het afgelopen jaar werd het frame met hulp van het Zwolse ingenieursbureau Tricas en fietsenfabrikant Koga getest op stijfheid. En met succes. ,,De conclusie is dat het realistisch is om deze fiets te maken. lk rijd zelf op een DutchFiets prototype en dat werkt heel goed", vertelt Alde-rse Baas. Hij staat nu voor de belangrijke stap om het concept verderte ontwikkelen. Met een bìjdrage van het Green PAC-iLab, waarin Windesheim en Stenden Hogeschool samen optrekken, begint hij binnenkort een crowdfundingactie via kickstarter.com om geld in te zamelen. Dat moet voldoende opleveren om de fiets te vervolmaken en op langere termijn ook duurzamer te maken, bijvoorbeeld door biokunststoffen te gebruiken. Vooralsnog is zijn aandacht op het afstuderen gericht, waarna hij de knoop doorhakt of hij zich volledig als ondernemer aan de DutchFiets gaat wijden of dat hij een 'gewone' baan zoekt. ,,De timing is ideaal: als er geen vraag is naar de fiets zijn er veel interessante banen te
A
-
afleveren. Onze afgestudeerden gaan straks het bedrijfsleven in om
vinden."
te werken aan mooie nieuwe pro:
MARC BOOTSGEZEL
ducten die we allemaal in ons dagelilks leven tegenkomen."
¡
\
o
a
\
\
O
14
\ /
t rl
dinsdag t7 maartzot5
.ii, ,::i:
:M1tr
Noodhospitalen Eind 20 l3 trof cle iyloon H.riyan de Fi ipoijrre r nr,'r onq.rkencle kr ¡c,lrt Artsr-r, ./OIi1Ê Gre¡/F.¡ ctìelde er lÊe,rì ¡riìl rl!,rrilìo5!)lt,l etì ol)
I!':v$ìi: À;r'.) , 'r$.li :Yi.,
te,./ÊllPrì De¡ltar,voocj Lr t Rijssert '-v"icle eel cl¡¡rv,-rn 25()0 vie', [.¡lrle rL-tel qrcl,i. r-.,il .i,.,-i l,*_..,,a r. clivt s. rt,¡lreder¡, rv¿alo¡dcr . -, l, *-..1 , r I \ | -tr, ,r -1, r' i'r'-.1,..-¡ ,rr't t- .O ,' t rFAr' tJrìts, r ol)Êralrt, Llnits Dit .ìllÊs o¡rqeboLr'"^rd rrit ¡rrelab c1e t rr l¡esta,¡rcle Lril ¡trr,lì-,'ir .. biocr.',nr¡tosrei lfel [¿¡1 ,1,, . i' ,¡1'..-'1 '1-,1
ã
',ffi '.i .f
{ ,1
ñ
41ffi,
I
l'o ur'¡,c\-l l\'- ^. llI-l r.,, r r(Frr'r ., ',., "l-f a¡l ¿ voo Ììre.,' lrouw\^./erkÊÌl Oe,. er
HUIZEN VAN HARS EN HENNEP
ven sloot zich aan bij wat inmiddels een projectplan geworden was. Doel; het gebruik van biocorÍeposieten in de bouw.
bestaande materiaal of zijn er nieu-
we ontwikkelingen nodig?", zegl
Zonnepanelen, isolatie,
zo sterk kan worden. Dan zit je in de
n
r
al over gesproken. En meer dan dat.
buurt van de sterkte van aluminium." Van Rooijen wil dat er snel een productielocatie voor dit soort biocomposiet naar, Emmen komt.,,Biocompósiet die sterk genoeg is om hout te'vervangen kunnen we hier al maken. Dooi toevoeging van deze nieuwe ontwikkelingen wordt het in 'de toekomt overbodig om staalte gebruikenenhoutvoor de bouwte im-
portererl" JEAN-PAUL TAFFIJN
oningen kunnen al worden uitgerust met producten uit de bio-econo-
mie. Isolatieplaten uit plantaardig materiaal bijvoorbeeld. Biologisch afbreekbare verfis er ook, biologische bakstênen schijnen er aan te komen. Enzo zijn er.nog wel wat producten. Maar het echf e constructiemateriaal (afgezien
van verantwoord hout) is èr nog niet. Balken zijn van staal, kunststofdelen hebben een oliebasis.e4 profielen zijnvanmetaal, om maareens wat te noemen.
Dat moet toch anders kunnen, dachten de Drentse woningcorporatie Domesta en de Emmer verfgroot-
handel Olijslager. Ellen
Stevens,
hoofd vastgoed van Domesta:
,,We
hebben gewoon êen waag uitgezet in de markt: welkbedrijf kan ons een biobased.woning leveren? Dat bleek nog niemand te kunnen. Wat ons aan het denken zette." Stenden Hogeschool werd ingeschakeld om te zien hoe ver de ont-
wikkbling van
ziet Stenclen Hogesclrool ook wel ziltrn, bijvoorbeeld o¡r bet E ¡¡rtec Ie'rein D.¡.rr v¿¡ Rooi.-', ì5:oL i .le l-t tç' zi'l lr-l "l: z.jl t-ak on be(ir jvig lreid in deze tak birr¡en te lraler en te kop¡relen a¿r lret onderwijs in Ellnern
,,Een van de belangrijkste wagen is: kunnen we uit de voeten met het
Daan van Rooijen, associate lector van Stenden. ,,De sterkste soort biscomposiet halen we van een fabriek in Azië. De grondstof daarvan is jute. Wij denken dat het materiaal met vlas enhennep, datwehierin de omgeving kunnen verbouwen, dubbel
biocomposieten (kunststoffen van hars en plantaardige vezels) staat. En een rijtje bedrij-
Amper twee weken geleden kwamen Domesta, Olijslager, Stenden, de Groningse bouwgroothandel Schriever, kunststof kozijnenmaker Emkon uit Emmen, bouwbedrijf Kuipers en Koers uit Nieuw-Schoonebeek en de Twentse dienstverlener
in de composietenindustrie
CTC
voor het eerst bijeen. Ellen Stevens: ,,Constructiematerialen van biocomposiet komen er. Ik hang er alleen nu nog geen datum aan." Dat doet Henri van der Laan van Kuipers en Koers Bouw ook niet. Maar hij laat wel doorschemeren dat het niet ver weg is. ,,De tekeningen liggen er. Mag je nog niet zien." De moeilijkheid van een grootschalige toepassing van biocomposiet in debouw is niet te onderschatten. Allereerst moet het natuurlijke materiaal zo sterk zijn, dat het ge-
bouwen kan dragen. Vervolgens moeten er verschillende typen ma' terialen bedacht worden voor verschillende toepassingen.
Daú weer moet het keihard zijn, dan weer wordt wat meer buigzaam-
heid verlangd. Het is vooral
een
kwestie van de juiste afstemming van verschillende typen hars en vezels.
Dan is er nog het probleem van de
nieuwigheid. Constructies moeten aan een serie wettelijke eisen voldoen. Maar die matchen niet altijd met materialen van biocomposiet. Stevens:,,Bouw- en Woningtoezicht moet met dit nieuwe materiaal uit de voeten kunnen, voordat wij het
VAil HEl ilOORDEH
-
kunnen toepassen in onie woningen." Want dat is wat Domesta wil: wo; ningen biobased bouwen. Stevens:
JEAN-PAUL TAFFIJN
,,Maatschappelijk ondernemer-
geeft de fabriek van Cumapol op bedrijventerrein Emmtec. Akzo maakfe erooit al polyesterkorrels voo¡ de productie van PET-flessen. Een j verouderde huls is het, waarin echter baanbrekende dingen gebeuren. De korrels zijn er nog altijd, maar aardolie als grondstof hoeft er niet meer aan te pas te komen. Cumapol (een samentrekking van Custom Made Poþsteis) huist nog maar 5 jaar in de oude fabriek. Voor
schap vinden wij belangrijk. Dat klinkt misschien afgezaag4 maar zo is het wel. Wij geloven echt in de bio. econotie, zeker in de regio. Waarom niet meer vlas verbouwen in de' Veenkoloniën om de biocomposieten te maken die wij in onze hui2en gebruiken? Dit is echt goed voor het
lokale ondernemerschap en
de
werkgelegenheid." Het zou natuurlijk ook een prachtig uithangbord zijn, welkom na een
periode waarin woningcorporaties vooral negatief in het nieuws kwamen. Dus de financiën bliiven iets
ergane glorie. Die. indruk
U
duct lanceren dat concurreert met bestaande producten. Als dat met behulp van subsidie is, lijkt me dat
het doel is het perfect. Directeur Marco Brons: ,,We konden 70 procent van de machines die hier stonden weer gebruiken. We laten hier zien dat het soms met niet zo veel moeite mogelijk is om over te schakelen van fossiele grondstoffen op biobased grondstoffen." Het bedrijf houdt zich in Emmen vooral met drie processen bezig: het eerste is het mechanisch recyclen van polyester uit vooral PET-flessen
geen bezwaar. Wat mij.betreft bouwen we alles biobased, als dat uit
procent gerecyclede nieuwe PET ge-
kan." BouwbedrijfKuipers en Koers kan
maakt. Dat is iets dat op meer plekken in de wereld gebeurt. Stulies in-
niet wachten. Van der Laan: ,,Ik heb er geen twijfels over dat het tech-
gezameld plastic (voor een groot
nisch kan. En dan moeten we er ook voor gaan. Dat past bij ons bedrijf. We zijn vorig jaar niet voor niets genomineerd voor de Duurzaam Bou-
en de inzameling van.plastic afval)
waar Domesta op moet letten. Ellen Stevens: ,,Wij hoorden niet
bij de corporaties die de boel niet voo¡ elkaar hadden, maar het treft onze reputatie wel. Uiteindelijk moeten we vanuit de groep een pro-
wenAward." DAGBTAD
hesc.iro- r¡:l bijvoor
be¡lrl or¡clr lì()r ds,-r'¡re geveii.,.'i
Voor het einde van het jaar bestaat: eI een plastic frisdrankflesje dat voor loo procent bestaat uit biologisch materiaal. Cumapol in Emmen beheerst sinds kort het procedé, met dank aan Bio BTX in Groningen.
en -bakjes. Uit oude PET wordt roo
deel afkomstig van statiegeldflessen
15
dinsdag maartzoT5
17
.\þ
Kansen voor Zuidoost-Drenthe DirecteLrr Marco Brors van Cunrapo cl.'rl ti¡t lÈ qroF'e.r.F,r¡i- 9,olH kanser¡ biecJt voor Em¡ren en onr. ge,ving ,,Je ziet cJat de lradiiione e clrerlie qroter eÌì grotei wordt De brol¡ased cl¡enrie is verel kleir¡sclrali ger Alieer.ri onrcjat je ntet de;.rn voer vir'l je gtrrtclstof{err ¿tt. D¿l p;sl veel beter bij Enrn'¡er l;l :t cle rr lq*,liji
* I
I
<
.l¡alr,r,/oek ie clo+,, liq!.le¡ goecle' k.
ir:el
err
ecltt
"
CUMAPOL MAAKT OLIE
J
worden omgevormd tot bouwsteentjes voor nieuwe PET-verpakkingen. Cumapol voègt
er twee unieke
processen aan toe. Chemisch reinigen is één daarvan. Kan verder niemand, Cumapol is bijna zo ver. De polyester wordt daarbij, gebroken in minuscule deeltjes, de zogenoemde monomeren. Die ziin vloeibaar en
daardoor makkelijker
te
zuiveren
dan grotere brokken. Vervolgens zijn
de monomeren weer chemisch om te vormen tot polyrneren en uiteindelijk PET. En het leuke: desgewenst-
IN PEËFLES OVERBODIG
zijn er probleemloos biologische monomeren aan het proces toe te voegen. Zo kan Cumapol zelf bepalen hoeveel procent van het eindpro-
procent is in dat geval dus niet-biôlogisch." Even uniek, maar waarschiinlijk Dat veel grotere deel van pET, het meer tot de verbeelding sprekend is eerder genoemde pIA (purified Te- start. Om de efficiëntie te verhogen, de derde productiestroom. Die be- refralic Acid, in het Nederlands teref- trekf Bio BTX bii Cumapol in. helst het maken van nieuwe polyes- taalzuur), wordt ook uitaardolie geHoe snel bioPET op grote schaal ter, maar dan zonder het gebruik van wonnen. Wereldwiid lopen al jaren kan worden gemaakt, hangt voor aardolie. De eerste grammen biolo- onderzoeken naar hoe pTA biolo- een groot deel afvan de aanvoer van gisch PET zijn nu geproducee¡d. Een gisch te maken is. BioBTX heeft ont- grondstoffen. Zoals voor bijna alle enorme doo¡braak, die naar ver- dekthoe datkan. Biomassa, zoals biigroene chemiebedrijven is dat de wachting de hele wereld over gaát. voorbeeld houl wordt extreem ver- grootste complicatie. Voor een beetDirecteur Marco Brons: ,,Dit is het hit zonder gebruik van zuurstof. je BioPET zijn veel planten nodig, begin. We moetenhier heel.trots op Door bepaalde katalysatoren toe te simpel gezegd. ziin. Ik verwacht voor het einde van voegen ontstaat een chemische reHet grootste probleetn voor Cuhet iaar de eerste roo procent biolo- actie. Het eindresultaat is een vloei- mapol is niet eens de unieke, op biogische PET-flesjes gemaakt te héb- stof, een soort plantaardige ruwe logische bouwstenen gebasèerde ben." olie. En dat is het biologische teref- PTA. Daarvoor is weliswaar hout noCumapol heeft er jaren aan ge- taalzuur. dig, maar het voordeel is dat het ook werkt, samen met Bio BTX in GroCumapol en Bio BTX houden niet sloophout, afi¡alhout of ander hout ningen. Om te begriipen hoe biizon- zo van schreeuwen. Ze hebben hun mag zijn. De zwaarste barrière voor der het is, is een kleine scheikundeönderzoek en experimenten in stilte de productie van biopET zit hem nu les.nodig. PET bestaat namelijk uit gedaa4 geholpen door onder meer in de biologische gþol. Daarvoor is twee bestanddelen: pTA en glycol. de Rijksuniversiteit Groningen. eerst bio-ethanol nodig, die vooral Dat tweede ingrediënt werd van Brons: ,,Maar vandaag schreeuw il.r wordt gewonnen uit (riet)suiker en oudsher gewonnen uit ethanol, dat het wel even van de daken." maïs. De gigantische gewasvelden zijn oorsprong heeft in aardolie. GlyHet bedriif op het Emmtec-terrein die nodig zijn bevinden zich voörnacol is ook te winnen uit bio-ethanol, gaat een tweede lijn in gebruik ne- meliik in Brazilië, terwiil het glycot op basis van plantaardige oliën. Dat men voor chemische rerycling en vervolgens wordt gewonnen in Ingebeurt op beperkte duct biologisch is.
schaal ook al,
vooral in Brazilië. Met die biologische glycol worden
ook al
PET-flessen gemaakt. CocaCola bijvoorbeeld gaat er prat op dat
de frisdrank
in zulke 'biologische'
flessen zit. ,,In feite is glycol maar z5
procent van de PET. De overige
75
voor de
biobased-toepassingen. Daaryoor wordt een proeffabriek ge-
dia. Brons: ,,Om onze biopET te maken varen schepen met grondstoffen dus de halve wereld over. Dat is niet
erg milieuvriendeliik. We zitten te springen om bioglycol van dichter bij huis. Ik denk dat zoiets op het
chemiepark
Cumapol-directeur Marco Brons met de biopET Foto's Marcel Jurian de Jong
DE BIOLOGISCHE FRISDRANKFLES Ul É
IlI -
o À rl a I
.
A
ls er één 'groen' product is waarvoor de verwachtingen hoogge_ spannen zijn, dan is het wel het biopolyester van Cumapol. Het bedrijf slaagde er samen met het Groningse BioBTX als eerste in om 100 procent þiologische pET te produceren. Dat is de
veelgebruikte grondstof voor onder meer de bekende pFl-fles. Directeur Marco Brons van Cumapol presenteert tijdens het Bioba_ sed Business Event in Emmen een potje met de eerste grammen biopolyester. Volgend jaar moeten er al ,enkele honderden',kílo,s van ge termijn lonkt een tijdperk en bioPET wordt gemaaK olie - nu nog een belangr,ijk Brons voorziet een grote markt voor biopET. ,,Grote frisdrankmer_
in Delfzijl gemaakt
;
moet kunnen worden."
A o Þ
A JEAN-PAUL TAFFIJN
F
UW ABONNEMENT WORDT ELKE DAG BETER MAAK NU KENNIS MET
a-
.ì¡
I I
3
HET MEEST COMPLETE DIGITALE ABONNEMENT PROEF.DVHN.NL
I
iâ8ÊHB*
10 WEKEN
i
VOOR L ^C \-, ,{
DAG
Noo
OP ZATERDAG DE KRANT IN DE BUS EN DOORDEWEEKS TOEGANG TOT DE APP.
DAGBLAD NOORDEN
HET ABONNEMENT DAT ELKE DAG BETER WORDT
