E.M.H. Mathus-Vliegen M.E. Numans Het gastro-enterologie formularium
onder redactie van: E.M.H. Mathus-Vliegen M.E. Numans
Het gastro-enterologie formularium 3e druk
Houten 2013
ISBN 978-90-313-5092-6 © Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2013 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 870, 871 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest premedia solutions (P) Ltd. Pune, India Eerste druk 2003 Tweede druk 2006 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
V
Lijst van medewerkers Redacteuren Prof. dr. E.M.H. Mathus-Vliegen maag-darm-leverarts, Academisch Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam, tevens bijzonder hoogleraar Klinische Voeding, Academisch Medisch Cen trum, Universiteit van Amsterdam Prof. dr. M.E. Numans huisarts, Utrecht, tevens bijzonder hoogleraar Huis artsgeneeskunde, Vrije Universiteit medisch centrum, Amsterdam, en netwerkcoördinator Huisartsgeneeskunde, Julius Centrum, Universitair Medisch Centrum Utrecht Auteurs/referenten Dr. A.A. van Bodegraven maag-darm-leverarts, Vrije Universiteit medisch centrum, Amsterdam Dr. C.J.M. Böhmer-Morré maag-darm-leverarts, Spaarne Ziekenhuis, Hoofddorp Prof. dr. J.P.H. Drenth maag-darm-leverarts, hoofd afdeling MDL, UMC St Radboud, Nijmegen
VI
Lijst van medewerkers
Dr. K.J. van Erpecum maag-darm-leverarts, afdeling MDL, Universitair Medisch Centrum Utrecht Dr. R.J.F. Felt-Bersma maag-darm-leverarts, afdeling MDL, Vrije Universiteit medisch centrum, Amsterdam Drs. J.J.M. van Gulick maag-darm-leverarts, Amphia Ziekenhuis, Breda Drs. W.J. den Hollander arts-onderzoeker, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam Drs. I.L. Holster arts-onderzoeker, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam Prof. dr. H.E. van der Horst hoogleraar, hoofd afdeling Huisartsgeneeskunde, Vrije Universiteit medisch centrum, Amsterdam Dr. G.J.B. Hurenkamp huisarts, Utrecht, tevens verbonden aan de afdeling Huisartsgeneeskunde, Julius Centrum, Universitair Medisch Centrum Utrecht Dr. E.C. Klinkenberg-Knol maag-darm-leverarts, Vrije Universiteit medisch centrum, Amsterdam Prof. dr. E.J. Kuipers maag-darm-leverarts, hoofd afdeling MDL en Interne Geneeskunde, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam
Lijst van medewerkers
VII
Drs. H.J. van Leeuwen-van der Mark huisarts, Huisartsenpraktijk De Wormer, Hoofddorp Dr. R.J.L.F. Loffeld internist, maag-darm-leverarts, Zaans Medisch Cen trum, Zaandam Dr. J.W.M. Muris huisarts, hoofd huisartsopleiding, Universiteit Maastricht Drs. B. van Pinxteren huisarts, Huisartsen Oog in Al, Utrecht Dr. M.C.G. van de Poll chirurg, afdeling intensive care/algemene heelkunde, Academisch Ziekenhuis Maastricht Prof. dr. P.D. Siersema maag-darm-leverarts, hoofd afdeling MDL, Universitair Medisch Centrum Utrecht Prof. dr. A.J.P.M. Smout maag-darm-leverarts, hoogleraar Neurogastro-entero logie en Motoriek, Academisch Medisch Centrum Amsterdam
IX
Voorwoord van de redactie In de reeks Formularia – een praktische leidraad – is Het gastro-enterologie formularium een deeltje gebleken waaraan bij huisartsen en artsen in opleiding een grote behoefte is. Gastro-enterologie, inmiddels ‘maagdarm-leverziekten’ of kortweg ‘MDL’ genoemd, is een zeer dynamisch vakgebied, getuige de verschillende NHG-Standaarden en meerdere multidisciplinaire richtlijnen, de oprichting van de NHG-Expertgroep Gastro-enterologie in de Huisartsgeneeskunde, een toenemend aantal proefschriften van huisartsen in het laatste decennium en meer publicaties van huisartsen in gerenommeerde Engelstalige vaktijdschriften. Ook politiek en economisch is het een belangrijk deelgebied gezien de hoge uitgaven voor medicamenteuze behandeling van reflux- en dyspepsieklachten en de binnenkort te effectueren bevolkingsscreening op darmkanker, een maligniteit die na borstkanker bij vrouwen en longkanker bij mannen op de tweede plaats staat. Een dynamisch vakgebied verdient een evenzo dynamische benadering. Hierin passen geen ex cathedra, niet aan de evidence getoetste, beweringen. Een industrieonafhankelijk proces moet, gezien de vele belangen die op het spel staan, gegarandeerd zijn. Bij dit alles was het streven een leesbaar boekje te maken dat huis arts- en praktijkgericht zou zijn. Voor deze derde editie hebben we ervoor gekozen huisartsen als referent te laten optreden of huisartsen de hoofdstukken te laten schrijven. Deze benadering garandeerde het bewaken van en het mede richting geven aan de praktijkgerichtheid en dagelijkse toepasbaarheid. De elektronische snelweg en een hechte redactie, hoewel fysiek van el-
X
Voorwoord van de redactie
kaar verwijderd, maakten dit alles uitvoerbaar. In twee zeer specialistische hoofdstukken werd van de werkwijze afgeweken: de hoofdstukken over (pre)maligne afwijkingen en inflammatoir darmlijden werden alleen door de redactie beoordeeld. Nieuw is het hoofdstuk over leverziekten, die in de huisartsenpraktijk voorkomen en diagnostische en therapeutische problemen kunnen geven. Dit alles heeft geresulteerd in het voorliggende gereviseerde Het gastro-enterologie formularium. Het begint met een algemeen deel over klachten, onderzoek en diagnose, gevolgd door ziekte- of symptoomgerichte hoofdstukken, met een afsluitend deel over toepasbare geneesmiddelen. Gezien het formaat hebben we ons moeten beperken. Toch hopen wij u een beknopt, handzaam, dicht-bijde-praktijk en evidence-based overzicht te hebben gegeven. We staan open voor uw kritische opmerkingen en suggesties ter verbetering. We zijn de auteurs en de referenten zeer erkentelijk, zonder hun enorme inzet en enthousiasme was dit niet mogelijk geweest. U wensen we veel leerzaam leesgenot toe! E.M.H. Mathus-Vliegen M.E. Numans
XI
Inhoud I
Algemeen deel
1
Bovenbuikklachten������������������������������������������������������������� 3 Prof. dr. M.E. Numans
2
Onderbuikklachten���������������������������������������������������� 13 Prof. dr. H.E. van der Horst
II
Ziektebeelden
3
Dysfagie en gastro-oesofageale refluxziekte�������� 25 Dr. E.C. Klinkenberg-Knol en dr. C.J.M. Böhmer-Morré Referent: drs. B. van Pinxteren
4
Peptisch ulcuslijden �������������������������������������������������� 39 Drs. I.L. Holster en prof. E.J. Kuipers Referent: dr. G.J.B. Hurenkamp
5
Obstipatie en hemorroïden�������������������������������������� 53 Prof. dr. E.M.H. Mathus-Vliegen Referent: prof. dr. M.E. Numans
6
Diarree en incontinentie ������������������������������������������ 79 Dr. R.J.F. Felt-Bersma Referent: drs. H.J. van Leeuwen-van der Mark
7
Acute buik bij volwassenen������������������������������������ 101 Dr. M.C.G. van de Poll
8
Galstenen en pancreatitis �������������������������������������� 117 Dr. K.J. van Erpecum Referent: dr. J.W.M. Muris
XII
Inhoud
9
Idiopathische chronische darmontstekingen ���� 127 Dr. A.A. van Bodegraven Referent: dr. J.W.M. Muris
10
Prikkelbaredarmsyndroom������������������������������������ 143 Prof. dr. A.J.P.M. Smout Referent: prof. dr. H.E. van der Horst
11
Diverticulosis van het colon ���������������������������������� 151 Dr. R.J.L.F. Loffeld Referenten: prof. dr. M.E. Numans en prof. dr. E.M.H. Mathus-Vliegen
12
Premaligne afwijkingen en carcinomen van het maag-darmkanaal ������������������������������������������������������������ 163 Prof. dr. P.D. Siersema
13
Leverziekten�������������������������������������������������������������� 187 Drs. J.J.M. van Gulick en prof. dr. J.P.H. Drenth Referent: prof. dr. M.E. Numans
III
Geneesmiddelen
14
Antacida, mucosaprotectiva en prokinetica���������� 205 Dr. E.C. Klinkenberg-Knol en dr. C.J.M. Böhmer-Morré Referent: drs. B. van Pinxteren
15
H2-receptorantagonisten en protonpompremmers������������������������������������������������������ 209 Drs. W.J. den Hollander en prof. dr. E.J. Kuipers Referent: dr. G.J.B. Hurenkamp
16
Laxantia���������������������������������������������������������������������� 219 Prof. dr. E.M.H. Mathus-Vliegen Referent: prof. dr. M.E. Numans
Inhoud
XIII
17
Antidiarrhoica ���������������������������������������������������������� 233 Dr. R.J.F. Felt-Bersma Referent: drs. H.J. van Leeuwen-van der Mark
18
Geneesmiddelen bij chronische idiopathische darmontstekingen (IBD) ������������������������������������������������ 239 Dr. A.A. van Bodegraven Referent: dr. J.W.H. Muris
19
Spasmolytica en parasympathicomimetica �������� 261 Prof. dr. A.J.P.M. Smout Referent: prof. dr. H.E. van der Horst
IV
Bijlagen
Verklaring afkortingen �������������������������������������������� 267
Geneesmiddelenoverzicht ������������������������������������� 269
Register ������������������������������������������������������������������������ 281
