Vrije Universiteit Brussel From the SelectedWorks of Jenneke Christiaens
2009
Eindrapport Voor het eerst geplaatste delinquente minderjaringen en recidive Jenneke Christiaens, Vrije Universiteit Brussel Tinne Geluyckens, Vrije Universiteit Brussel Els Enhus, Vrije Universiteit Brussel Els Dumortier, Vrije Universiteit Brussel
Available at: http://works.bepress.com/jenneke_christiaens/4/
VOOR HET EERST GEPLAATSTE DELINQUENTE JONGEREN EN RECIDIVE
(juni 2008- september 2009)
PROF. JENNEKE CHRISTIAENS, PROF. ELS DUMORTIER PROF. ELS ENHUS TINNE GELUYCKENS
1
Inhoudsopgave Inhoudsopgave .....................................................................................................1 Lijst van tabellen en grafieken. ...............................................................................5 Algemene inleiding. ...............................................................................................9 Deel I ................................................................................................................ 11 Hoofdstuk 1: Opzet van het onderzoek................................................................... 12 1.1.
Onderzoeksvraagstuk en –vragen. ........................................................... 12
1.2.
Methodologische afbakening en uitwerking (onderzoeksstappen). ................. 13
1.2.1. Onderzoekspopulatie............................................................................... 13 1.2.2. Onderzoeksstappen. ............................................................................... 14 1.2.3. Gehanteerde methoden. .......................................................................... 14 1.3.
De gegevensbronnen: Praktische en methodologische problemen. ................ 17
1.4.
Structuur eindrapport. ............................................................................ 19
Hoofdstuk 2: Literatuurstudie. .............................................................................. 21 2.1. Inleiding: het begrip recidive binnen de jeugddelinquentie. ............................. 21 2.1.1. Het begrip ‘recidive’. ............................................................................... 21 2.1.2. De aard van recidive. .............................................................................. 23 2.2. Recidive en effectiviteit wandelen hand in hand. ............................................ 26 2.2.1. De What Works-benadering en een evidence-based praktijk. ........................ 26 2.2.2. De persoonsgebonden factoren in het recidiveproces. .................................. 28 2.2.3. De invloed van regimefactoren op recidive. ................................................ 33 2.3. De keerzijde van het debat: ‘Desistance from Crime’...................................... 38 2.3.1. De levensloopbenadering: integratie van interne en externe processen. ......... 38 2.3.2.
Methodologisch kader.......................................................................... 40
2.4. Conclusie. ................................................................................................ 41 Hoofdstuk 3: De beschrijving van de onderzoekspopulatie. ....................................... 42 3.1. De onderzoekspopulatie. ............................................................................ 42 3.2. De steekproef. .......................................................................................... 44 3.3. De eerste plaatsing.................................................................................... 44 3.4. Het maatregelentraject. ............................................................................. 47 3.4.1. Het voorgeschiedenistraject. .................................................................... 48 3.4.2. Het post-traject...................................................................................... 49 3.5. Conclusie. ................................................................................................ 49 Hoofdstuk 4: ...................................................................................................... 51 De toetsing van de steekproef aan de nieuwe plaatsingscriteria. ................................ 51 4.1. Inleiding. ................................................................................................. 51 4.2. De nieuwe plaatsingscriteria. ...................................................................... 51 4.2.1. Plaatsing in een open opvoedingsafdeling. ................................................. 52 2
4.2.2. Plaatsing in een gesloten opvoedingsafdeling.............................................. 52 4.2.3. Voorlopige plaatsing................................................................................ 53 4. 3. Toetsing aan de nieuwe plaatsingscriteria. ................................................... 55 4.3.1. Onderzoeksvragen. ................................................................................. 55 4.3.2. Methodologische problemen. .................................................................... 55 4.4. Resultaten................................................................................................ 56 4.4.1. Plaatsing in dezelfde instelling? ................................................................ 56 4.4.2. Plaatsing in een openbare instelling? ......................................................... 57 4.4.3. Gesloten vs. open regime. ....................................................................... 58 4.4.4. Leeftijd en geslacht? ............................................................................... 59 4.5. Conclusie en bedenkingen. ......................................................................... 60 Deel II............................................................................................................... 61 De onderzoeksresultaten: .................................................................................... 61 Delinquente jongeren, recidive en de plaatsing........................................................ 61 Hoofdstuk 5: ...................................................................................................... 62 Recidive van geplaatste jongeren. ......................................................................... 62 5.2. Recidive tijdens de minderjarigheid: aanmeldingen op de jeugdparketten. ........ 63 5.3. Recidive in de meerderjarigheid: het Centraal Strafregister. ............................ 65 5.4. De aard van recidive. ................................................................................. 68 5.5. Conclusie: Recidive tijdens minderjarigheid én meerderjarigheid? .................... 69 Hoofdstuk 6: ...................................................................................................... 70 Recidive en regimegebonden kenmerken................................................................ 70 6.2. Beschrijving van de Gemeenschapsinstellingen “De Zande” en “De Kempen”. .... 71 6.2.1. Gemeenschapsinstelling De Zande, campus Ruiselede. ................................ 72 6.2.2. Gemeenschapsinstelling De Zande, campus Beernem. ................................. 72 6.2.3. Gemeenschapsinstelling De Kempen, campus De Hutten.............................. 73 6.2.4. Gemeenschapsinstelling De Kempen, campus De Markt. .............................. 74 6.3. Recidive en regime: kwantitatieve gegevens ................................................. 74 6.3. Op zoek naar context en conditie van de plaatsing ......................................... 77 6.3.1. De context van de plaatsing. .......................... Error! Bookmark not defined. 6.3.2. De condities van een plaatsing. ...................... Error! Bookmark not defined. 6.3.3. Doel van de plaatsing: recidive beperken? ....... Error! Bookmark not defined. 6.4. Conclusie. ...................................................... Error! Bookmark not defined. Hoofdstuk 7: .................................................................................................... 115 Recidive en persoonsgebonden kenmerken. .......................................................... 115 7.1. Algemene beschrijving van de persoonsgebonden kenmerken van de steekproef. ................................................................................................................... 115 7.1.1. Individu .............................................................................................. 115
3
7.1.2. Gezin .................................................................................................. 116 7.1.3. School ................................................................................................ 117 7.1.4. Vrienden en vrijetijdsbesteding............................................................... 117 7.2. Recidive na meerderjarigheid en persoonsgebonden kenmerken. ................... 117 7.3 De persoonsgebonden kenmerken per specifieke groep. ................................ 122 7.3.1. De geplaatste jongens........................................................................... 122 7.3.2. De geplaatste meisjes. .......................................................................... 125 7.3.3. Roma, illegalen en niet-begeleide minderjarigen. ...................................... 126 7.4. Conclusie. .............................................................................................. 127 Deel III............................................................................................................ 129 Algemene conclusies en aanbevelingen: ............................................................... 129 Delinquente jongeren, recidive en het effect van de plaatsing. ................................ 129 Conclusies en aanbevelingen. ............................................................................. 130 Aanbevelingen............................................................................................... 134
4
Lijst van tabellen en grafieken. Tabel 1: Onderzoekspopulatie over de drie cohortejaren. Tabel 2: Onderzoekspopulatie - Startleeftijd versus leeftijd van de eerste plaatsing. Tabel 3: Onderzoekspopulatie - Leeftijd tijdens eerste maatregel. Grafiek 1: Onderzoekspopulatie - Verhouding jongens–meisjes naar cohortejaar. Tabel 4: Onderzoekspopulatie - Nationaliteit. Tabel 5: Onderzoekspopulatie - Aantal opgelegde maatregelen. Tabel 6: Onderzoekspopulatie – Totaal aantal opgelegde maatregelen. Tabel 7: Aantal opgelegde maatregelen. Tabel 8: Onderzoekspopulatie - Startleeftijd van het traject in licht van het aantal opgelegde maatregelen. Tabel 9: Onderzoekspopulatie – De snel-geplaatsen. Tabel 10: Steekproef - Verdeling naar geslacht. Tabel 11: Steekproef – Verdeling naar startleeftijd. Tabel 12: Steekproef - Cohortejaar. Tabel 13: Steekproef - De snel-geplaatsten. Grafiek 2: Steekproef - Aantal opgelegde maatregelen. Tabel 14: Onderzoekspopulatie – Leeftijd van de eerste plaatsing. Tabel 15: Onderzoekspopulatie - Leeftijd eerste plaatsing volgens voorziening. Tabel 16: Onderzoekspopulatie - Verdeling naar plaatsende instantie – In absolute cijfers. Tabel 17: Onderzoekspopulatie – Verdeling over verschillende instellingen volgens instantie. Tabel 18: Onderzoekspopulatie – Verhouding soort regime over de drie cohortejaren. Tabel 19: Onderzoekspopulatie – Verhouding voorziening naar cohortejaren – Jaarlijks aandeel per instelling. Grafiek 3: Verdeling van de instellingen volgens de verschillende cohortejaren. Tabel 20: Duur van de plaatsing naar cohortejaar. Tabel 21: Onderzoekspopulatie – De duur van de eerste plaatsing. Tabel 22: Onderzoekspopulatie – Verdeling van de populatie naar de duur van de plaatsing. Tabel 23: Onderzoekspopulatie – Verdeling snel-geplaatsten naar geslacht. Tabel 24: Onderzoekspopulatie - De snel-geplaatsten naar plaatsingsjaar. Tabel 25: Onderzoekspopulatie - De snel-geplaatsten naar plaatsende instantie. 5
Tabel 26: Onderzoekspopulatie - De snel-geplaatsen en de instelling van eerste plaatsing. Tabel 27: Onderzoekspopulatie – De snel-geplaatsten volgens plaatsende instantie en instelling. Grafiek 4: Onderzoekspopulatie – Eerste plaatsing moment in het traject. Tabel 28: Onderzoekspopulatie - Aantal opgelegde maatregelen. Tabel 29: Aantal maatregelen in het licht van de startleeftijd en het geslacht. Tabel 30: Onderzoekspopulatie – Artikel vordering bij eerste maatregel – geslacht. Tabel 31: Onderzoekspopulatie - Artikel van de vordering bij eerste maatregel – Leeftijdscategorie 0 tot en met 9 jaar. Tabel 32: Onderzoekspopulatie – Artikel van de vordering bij eerste plaatsing – Leeftijdscategorie 10 tot en met 11 jaar. Tabel 33: Onderzoekspopulatie – Artikel van de vordering bij eerste plaatsing – Leeftijdscategorie 12 tot en met 13 jaar. Tabel 34: Onderzoekspopulatie – Artikel van de vordering bij eerste plaatsing – Leeftijdscategorie 14 tot en met 15 jaar. Tabel 35: Onderzoekspopulatie – Artikel van de vordering bij eerste plaatsing – Leeftijdscategorie 16 tot en met 17 jaar. Tabel 36: Totaal aantal nieuwe maatregelen na eerste plaatsing. Tabel 37: Aantal nieuwe maatregelen na eerste plaatsing. Tabel 38: Aantal maatregelen na plaatsing volgens leeftijd eerste plaatsing. Tabel 39: Aantal nieuwe maatregelen na eerste plaatsing volgens geslacht. Tabel 40: De plaatsing in de oorspronkelijke instelling op basis van de nieuwe criteria. Tabel 41: Een plaatsing in een minder streng regime. Tabel 42: Plaatsing in het oorspronkelijke open regime. Tabel 43: Plaatsing volgens instelling. Tabel 44: Plaatsing in een ander regime volgens instelling. Tabel 45: Nieuwe plaatsing in De Grubbe. Tabel 46: Plaatsing in De Grubbe naar andere instellingen. Tabel 47: De leeftijd van de eerste plaatsing. Tabel 48: Mogelijke plaatsing in dezelfde instelling op basis van geslacht. Tabel 49: Onderzoekspopulatie - Minderjarig vanaf 2004. Tabel 50: Deelcohorte naar geslacht en aanmelding. Grafiek 5: Deelcohorte - Aantal aangemelde misdrijven. Grafiek 6: Deelcohorte - Jaar waarin feiten gepleegd worden.
6
Grafiek 7: Deelcohorte - Aantal aangemelde misdrijven – jongens. Grafiek 8: Deelcohorte - Aantal aangemelde misdrijven – meisjes. Tabel 51: Deelcohorte - Nieuwe aanmelding in licht van de vordering bij eerste maatregel jeugdrechter. Tabel 52: Deelcohorte - De snelheid van de plaatsing en nieuwe misdrijven. Tabel 53: Deelcohorte - De instelling van eerste plaatsing – Recidive verhouding tussen instellingen onderling. Tabel 54: Deelcohorte – De instelling van eerste plaatsing – Interne recidivegraad van een instelling. Tabel 55: Deelcohorte – De gepleegde feiten. Tabel 56: Onderzoekspopulatie – Het jaar van meerderjarigheid. Tabel 57: Onderzoekspopulatie – Veroordelingen na meerderjarigheid. Tabel 58: Onderzoekspopulatie – Veroordeling en snelheid van eerste plaatsing. Tabel 59: Steekproef - Snelle plaatsing en precaire situatie. Tabel 60: Steekproef - Recidive van de jongeren in een precaire situatie. Tabel 61: Onderzoekspopulatie – Leeftijd van de eerste veroordeling volgens geslacht. Tabel 62: Onderzoekspopulatie - Aantal veroordelingen. Grafiek 9: Leeftijd bij eerste veroordeling. Grafiek 10: Onderzoekspopulatie – Aantal veroordelingen. Grafiek 11: Onderzoekspopulatie – Aantal gepleegde misdrijven. Tabel 63: Onderzoekspopulatie – Aantal misdrijven per veroordeling. Tabel 64: Onderzoekspopulatie – Instelling eerste plaatsing en veroordelingen na meerderjarigheid – Interne recidivegraad naar instelling. Tabel 65: Onderzoekspopulatie – Instelling eerste plaatsing en veroordelingen na meerderjarigheid – Verdeling tussen de instellingen. Tabel 66: Recidive meerderjarigheid en regime - Interne recidivegraad per regime. Tabel 67: Recidive meerderjarigheid en regime - Vergelijking tussen regime. Tabel 68: Steekproef – De gezinsstructuur van de jongeren. Tabel 69: Steekproef – De werksituatie van de ouders. Tabel 70: Steekproef – Agressie binnen het gezin. Tabel 71: Steekproef – Gebruik van softdrugs. Tabel 72: Steekproef – Gedragsproblemen bij jongeren. Tabel 73: Steekproef – Relatie van de jongeren tot de school.
7
Casus 1: Jongen C. Casus 2: Jongen Y. Casus 3: Jongen W. Casus 4: Jongen K. Casus 5: Jongen D. Casus 6: Jongen J. Casus 7: Jongen JB Casus 8: Jongen KT. Casus 9: Jongen AO. Casus 10: Jongen CM. Casus 11: Meisje C. Casus 12: Meisje S. Casus 13: Meisje A. Casus 14: Meisje F. Casus 15: Jongen A. Casus 16: Jongen K. Casus 17: Jongen F.
8
Algemene inleiding. Dit onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse Gemeenschap. Voorliggend onderzoeksrapport is het resultaat van een vervolg op het eerste onderzoek “Geplaatste delinquente jongeren en recidive: onderzoek naar de resultaten van het opvangbeleid voor minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, vooral in functie van een beter inzicht in de factoren die samenhangen met recidive” uitgevoerd in 2006. Vorig onderzoek leidde tot de vaststelling dat de analyses moesten worden uitgediept en dat daarvoor fundamentele lacunes in de gegevens moesten worden weggewerkt. De bedoeling van dit vervolgonderzoek is precies aan tegemoet te komen. Enerzijds willen we de justitiecontacten die de jongeren hebben na een eerste plaatsing, omwille van een als misdrijf omschreven feit, in een gemeenschapsinstelling in kaart brengen. Dit zowel tijdens de minderjarigheid als tijdens de meerderjarigheid. Anderzijds willen we verder een licht werpen op mogelijke factoren die samenhangen met recidive na plaatsing. En dit zowel voor wat betreft eventuele persoonsgebonden factoren, als kenmerken van de justitiële interventie, de plaatsing zelf. De tweede onderzoeksfase richt daarom de aandacht op het jeugdbeschermingstraject ( de instroom in de Bijzondere Jeugdzorg, het verblijf in het federaal centrum De Grubbe en/of de gemeenschapsinstellingen en de uitstroom uit de Bijzondere Jeugdzorg) van de onderzoekspopulatie (1436 jongeren) en meer in bijzonder van een steekproef ( van 150 jongeren uit de gerechtelijke arrondissementen Antwerpen en Brugge). Vanuit de (verkennende) pilootstudie van 2006 komen we tot een meer toegespitst onderzoek gericht op de effectiviteit (in het licht van recidive) van de plaatsing als justitiële interventie ten aanzien van delinquente jongeren.
Centraal in dit onderzoek staan vijf onderzoeksvragen: 1. Wat is de aard van recidive onder de jongeren uit de onderzoekspopulatie? 2. Wat is de snelheid waarmee de jongeren uit de onderzoeksgroep recidiveren? 3. Welke regime(instelling-)factoren kunnen in verband gebracht worden met recidive na plaatsing? 4. Welke persoonsgebonden factoren zijn terug te vinden in het instellingsdossier, hoe wordt deze informatie aangewend tijdens het verblijf/regime en welke van deze factoren kunnen in verband gebracht worden recidive na plaatsing? 5. Een bijkomende onderzoeksvraag betreft de wijze waarop de in de nieuwe Jeugdwet
opgenomen
plaatsingscriteria
het
profiel
van
de
in
de
gemeenschapsinstellingen geplaatste jongeren zullen kunnen beïnvloeden? (Deze vraag werd toegevoegd op vraag van de opdrachtgever)
In deel I van het onderzoeksrapport komt naast de literatuurstudie (hoofdstuk 2) ook een eerste beschrijving van de onderzoekspopulatie aan bod. In hoofdstuk 3 bespreken we de kenmerken van de cohorte, de kenmerken van de eerste plaatsing, alsook het 9
maatregeltraject dat door de cohorte wordt afgelegd. Tenslotte, staan we in hoofdstuk vier stil bij de vijfde onderzoeksvraag en bespreken we de invloed van de nieuwe plaatsingscriteria (2006) op de cohorte geplaatste jongeren uit dit onderzoek. In deel II gaan we over tot de bespreking van de onderzoeksresultaten en analyses van recidive (hoofdstuk 5), van regimegebonden (hoofdstuk 6) en persoonsgebonden kenmerken (hoofdstuk 7), om zo te komen tot het achtste en laatste hoofdstuk waarin we de interactie zullen bespreken tussen recidive en regimegebonden kenmerken enerzijds en persoonsgebonden factoren anderzijds. In een laatste en derde deel zullen we de conclusie van deze onderzoeksresultaten toelichten en overgaan tot het formuleren van een aantal aanbevelingen omtrent effectiviteit en recidive alsook aanbevelingen met oog op toekomstig onderzoek.
10
Deel I
11
Hoofdstuk 1: Opzet van het onderzoek. 1.1.
Onderzoeksvraagstuk en –vragen.
Dit onderzoek heeft twee algemene doelstellingen:
Enerzijds willen wij de justitiecontacten die de jongeren hebben na een eerste plaatsing in een gemeenschapsinstelling na een als misdrijf omschreven feit in kaart
brengen,
en
dit
zowel
tijdens
de
minderjarigheid
als
tijdens
de
meerderjarigheid.
Anderzijds willen wij een licht werpen op mogelijke factoren die samenhangen met
recidive
na
plaatsing.
En
dit
zowel
voor
wat
betreft
eventuele
persoonsgebonden factoren, als kenmerken van de justitiële interventie, de plaatsing zelf.
De tweede onderzoeksfase richt daarom de aandacht op het jeugdbeschermingstraject (de instroom in de Bijzondere Jeugdzorg, het verblijf in het federaal centrum De Grubbe en/of de gemeenschapsinstellingen en de uitstroom uit de Bijzondere Jeugdzorg) van de onderzoekspopulatie (1436 jongeren) en meer in bijzonder de steekproef (150 jongeren). Vanuit de (verkennende) pilootstudie van 2006 komen we tot een meer toegespitst onderzoek gericht op de effectiviteit (in het licht van recidive) van de plaatsing als justitiële interventie ten aanzien van delinquente jongeren.
Deze vooropgestelde doelstellingen veronderstellen kennis over de essentiële dimensies van de onderzoeksproblematiek, met name:
1. De beginsituatie van de geplaatste MOF-jongeren (jeugdbeschermingsverleden, aanleiding, misdrijf waarvoor geplaatst, etc…) 2. De kenmerken van de justitiële interventie (eerste plaatsing) voor desbetreffende jongeren. 3. Het profiel van de betrokken jongeren op het vlak van de persoonsgebonden factoren. 4. De recidivegegevens van de MOF-jongeren die deel uitmaken van de populatie betrokken in het onderzoek. 5. Inzicht in de dynamieken en de context van de justitiële interventie (de plaatsing).
12
Het brede vraagstuk – geplaatste jongeren, recidive en het effect van de plaatsing -, in navolging van de onderzoeksresultaten van het vorige onderzoek, hebben we in het kader van huidig onderzoek daarom vertaald naar volgende concrete onderzoeksvragen:
1. Wat is de aard van recidive onder de jongeren uit de onderzoekspopulatie? 2. Wat is de snelheid waarmee de jongeren uit de onderzoeksgroep recidiveren? 3. Welke regime(instelling-)factoren kunnen in verband gebracht worden met recidive na plaatsing? 4. Welke persoonsgebonden factoren zijn terug te vinden in het instellingsdossier, hoe wordt deze informatie aangewend tijdens het verblijf/regime en welke van deze factoren kunnen in verband gebracht worden recidive na plaatsing? 5. Een bijkomende onderzoeksvraag betreft de wijze waarop de in de nieuwe Jeugdwet
opgenomen
plaatsingscriteria
het
profiel
van
de
in
de
gemeenschapsinstellingen geplaatste jongeren zullen kunnen beïnvloeden? (Deze vraag werd toegevoegd op vraag van de opdrachtgever)
Uit het eerste exploratie onderzoek werd duidelijk dat de bestaande gegevensbronnen vaak ontoereikend zijn om tot een degelijk kwantitatief onderzoek naar recidive te komen. Vandaar ook dat huidig onderzoek, naast een uitdieping en actualisering van het kwantitatieve luik, ook meer kwalitatief zal ingaan op de vragen rond recidive en effecten van de plaatsing als interventie.
1.2.
Methodologische afbakening en uitwerking (onderzoeksstappen).
1.2.1. Onderzoekspopulatie.
Daar deze tweede fase van het onderzoek verder bouwt op het verkennende vooronderzoek, staat dezelfde onderzoekspopulatie (cohorte) centraal: alle jongeren die voor een eerste keer werden geplaatst in de gemeenschapsinstellingen of het centrum De Grubbe tussen 2001 en 2003 (dus de jaren 2001-2002-2003) en dit vanwege misdrijf omschreven feiten. De keuze van de afbakening van de cohorte werd beïnvloed door drie belangrijke factoren. Ten eerste werd gekozen voor een populatie vanaf 2001 omdat de gegevens van de databank BJ96 (Vlaamse Gemeenschap – Bijzondere Jeugdzorg) voor 2000 minder betrouwbaar bleken te zijn. Ten tweede omdat, wetenschappelijk gezien, een voldoende post-termijn in acht genomen moest worden1. Als laatste is ook de beperkte duur van het onderzoek een element om de populatie als dusdanig af te bakenen. Tijdens
1
De post-termijn in huidig onderzoek wordt uitgebreid van 31 december 2005 tot het einde van 2008 voor wat betreft de gegevens in de minderjarigheid en tot maart 2009 voor de gegevens na meerderjarigheid. Zo bedraagt de post-termijn minimum 5-6 jaar en maximum 7-8 jaar.
13
het
eerste
onderzoek
werd,
in
samenspraak
met
het
begeleidingscomité,
de
onderzoekspopulatie afgebakend tot de onderzochte cohorte jongeren. De cohorte bestaat uit 1436 jongeren, waarvan voor 150 jongeren (steekproef jongeren uit het arrondissement Antwerpen en Brugge) bijkomende gegevens uit het gerechtelijk dossier en het instellingsdossier werden verzameld. In een eerste stap wordt er in dit onderzoek een actualisering van de oorspronkelijke gegevens van de cohorte (en de steekproef) uitgevoerd.
1.2.2. Onderzoeksstappen.
De concrete onderzoeksvragen structureren de methodologische uitwerking van het onderzoek. 1. De eerste stap betreft de uitdieping van de literatuurstudie m.b.t. het begrip recidive en effect van justitiële interventies. Deze literatuurstudie heeft niet enkel als doel een inzicht te verwerven in dit specifieke onderzoeksdomein binnen de criminologie, maar eveneens het begrip recidive te operationaliseren. Daarnaast moesten ook de regime- en persoongebonden kenmerken, waarvan blijkt uit wetenschappelijk onderzoek dat ze als verband houdend met recidive naar voren treden, via deze literatuurstudie aangeduid worden. 2. Een tweede onderzoeksstap betreft de actualisering van de gegevens voor de onderzoekspopulatie. 3. Daarnaast moesten ook bijkomende gegevens verzameld worden. Het gaat in eerste instantie om gerechtelijke gegevens inzake mogelijke recidive. Daarnaast gaat het ook om de persoonsgebonden gegevens (bij de sociale diensten) en de regimegebonden gegevens (d.m.v. observaties in de instellingen) voor de jongeren uit de steekproef (150). 4. De laatste onderzoeksstap betreft de analyse van alle gegevens die verzameld werden en dit zowel op kwantitatief als kwalitatief niveau.
1.2.3. Gehanteerde methoden.
Uit het eerste onderzoek bleek duidelijk de nood aan een meer en diepgaander kwalitatief
onderzoek
gegevensbronnen,
een
om,
gezien
antwoord
te
de
moeilijkheden
kunnen
bieden
met op
de
de
beschikbare
vooropgestelde
onderzoeksvragen. Aangezien we in het huidig onderzoek uiteindelijk toch toegang hebben verkregen tot de gegevens van het Centraal Strafregister en van de databank van de jeugdparketten, kan een kwantitatieve analyse (van recidive) gecombineerd worden met een exploratieve kwalitatieve analyse. Om
na
te
gaan
welke
verbanden
er
kunnen
bestaan
tussen
recidive
en
persoonsgebonden en regimegebonden kenmerken worden statistische analyses (in het bijzonder een Cox- of survival analyse) uitgevoerd. 14
Om na te gaan welke kenmerken een verklaring kunnen geven voor het recidiveren werd gebruik gemaakt van een survival analyse; meer bepaalt een cox regressie.
Deze
techniek staat toe om de tijd te onderzoeken en te modeleren die verloopt vooraleer men overgaat tot recidiveren. Een of meerdere kenmerken (covariaten genoemd) kunnen gebruikt worden om het voorkomen van een gebeurtenis (event – in dit geval het recidiveren) te voorspellen. Door deze analyse wordt de tijd die men heeft om van zijn meerderjarigheid tot op het ogenblik waarop de gegevens werden verzameld en die voor alle individuen verschillend is, vergelijkbaar.
In de analyse bestaat de te modeleren tijd in het aantal jaren verlopen sinds de meerderjarigheid tot in 2008 of het moment waarop de dossiers van de veroordelingen werden opgevraagd. De gebeurtenis (event) is het recidiveren (of het voorkomen van de codes 1 t.e.m. 12: het aantal veroordelingen verkregen na de meerderjarigheid). Dit is de afhankelijke variabele in het model. Degene die niet recidiveren worden eveneens in de analyse opgenomen (censored). Ze zijn even belangrijk bij het modeleren als degenen die wel recidiveren. De covariaten zijn de predictoren/ onafhankelijke variabelen in een Cox model. Covariaten kunnen zowel categorisch zijn (bv. geslacht, instelling, snel of niet snel geplaatst worden) of continu (bv. Leeftijd eerste plaatsing, duur). De categorische variabelen worden automatisch omgezet in dummies. De goodness of fit van het model wordt weergegeven door een chi-kwadraat waarde waarvan de significantie wordt weergegeven. In deze analyse hanteerden we een significantie niveau van 0,05. Zoals in andere vormen van regressie kan men zowel alle onafhankelijke variabelen in een stap of stepwise laten invoeren. Hier werd gebruik gemaakt van de ‘Forward stepwise methode’. In elke stap worden die variabele toegevoegd met de hoogste significantie score. De residuele chi-kwadraat geeft weer in welke mate de nieuw toegevoegde variabelen bijdraagt aan het model. Het is mogelijk dat in een latere stap eerdere variabelen uit het model verdwijnen. Dit heeft te maken met het feit dat er een spurious correlatie aanwezig is. Het effect van de verdwenen variabelen op de afhankelijke werd veroorzaakt door andere variabelen.
Voor elke onafhankelijke variabele wordt de regressiecoëfficiënt (B) weergegeven. Positieve regressie coëfficiënten betekenen dat de covariaat het risico verhoogt op het voorkomen van recidieven; negatieve verminderen het risico. Voor elke covariaat wordt een significatietoets uitgevoerd. Ook hier werd tot een significante bijdrage besloten wanneer de kans op fout gelijk of kleiner is dan 0,05. Verder wordt de risico ratio (of odds ratio) weergegeven. De risico ratio is de kans dat de gebeurtenis voorkomt op de einddatum (hier 2008). Een risico ratio van 1.0 betekent dat de variabelen in het model geen effect hebben op de tijd die verloopt tot de gebeurtenis plaatsgrijpt. Hoe lager de risico ratio onder 1.0, hoe minder kans dat de gebeurtenis zal 15
optreden. Hoe meer boven 1.0, hoe meer de kans dat de gebeurtenis (recidiveren) zal voorkomen.
Voor de persoonsgebonden kenmerken van de jongeren uit de steekproef zal een (verderzetting van de) grondige dossieranalyse van de gerechtelijke dossiers, de instellingsdossiers en de dossiers van de sociale diensten worden uitgevoerd.
Voor de regimegebonden kenmerken wordt geopteerd voor een kwalitatieve benadering d.m.v. observaties en interviews in de Gemeenschapsinstellingen voor Bijzondere Jeugdzorg. Dit is noodzakelijk omdat de regimegebonden kenmerken weinig tot niet geregistreerd worden en deze registratie haast niet verder reikten dan het onderscheid open/gesloten regime. Een eerste gehanteerde onderzoeksmethode is de participerende observatie, waarbij de onderzoeker zelf deel zal uitmaken van de onderzoekssetting. Zodoende worden niet alleen de actoren geïnterviewd, maar ondervindt de onderzoeker zelf bepaalde aspecten van de setting. Op deze wijze kan de setting vanuit het perspectief van de actoren gekend worden, als insider2. Participerende observatie omvat een aantal verschillende methoden en technieken van dataverzameling. In de eerste plaats natuurlijk het observeren zelf. Dor de observatie kunnen verschillende zaken bestudeerd worden: tijdsgebruik, interacties, taalgebruik, eigenschappen van de setting, etc… Daarnaast maken ook zowel formele als informele gesprekken deel uit van deze methoden. Gesprekken leveren essentiële informatie over de visies van de verschillende actoren. Verder is er ook het ‘luisteren naar wat er gezegd wordt’. Hierdoor kunnen eventuele discrepanties tussen wat er gezegd wordt in formele/informele gesprekken en wat er in de dagdagelijkse praktijk gezegd/gedaan wordt, blootgelegd worden. Een vierde techniek is het verzamelen van documenten binnen de setting. Belangrijk is echter rekening te houden met het doel van deze documenten. Als laatste kunnen ook eenvoudige tellingen worden uitgevoerd tijdens de observaties, bijvoorbeeld van het voorkomen van bepaald gedrag3. Er zijn verschillende voor- en nadelen van deze methoden. Belangrijk voordeel is dat de observaties ons informatie zullen verschaffen die we moeilijk op een andere wijze kunnen verzamelen. Een nadeel is zeker het feit dat het slechts om een zeer beperkte observatieperiode gaat. Hoewel, ook dit kan in het voordeel van de onderzoeker spelen. Door een zeer beperkte periode aanwezig te zijn in de setting wordt de kans op rolverlies en ‘going native’ aanzienlijk verkleind. Ook gezien de doelstellingen van onze observaties, beschrijven van context en condities van de plaatsing, hoeft deze beperkte periode geen al te nadelige gevolgen hebben. De keuze voor de methode van observaties moet geplaatst worden binnen het perspectief van de Grounded Theory. Glaser en Strauss zien de Grounded Theory als een algemene theorie van een wetenschappelijke methode die steunt op de ontwikkeling, verdieping en validatie van de sociale wetenschappelijke theorievorming4. Grounded Theory bestaat uit het ontwikkelen van de door de observatie blootgelegde concepten in 2
F VAN GEMERT, ‘Kwalitatieve databronnen in de criminologie’, in: T. DECORTE en D. ZAITCH (red), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, ACCO, Leuven, 2009, p159. 3 D. ZAITCH, D. MORTELMANS, T. DECORTE, ‘Participerende observaties in de criminologie’ in: T. DECORTE en D. ZAITCH (red), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, ACCO, Leuven, 2009, p257-311. 4 H.D. BRAIN, ‘Grounded Theory as Scientific Method’, Philosophy of Education, 1995, p1.
16
geïntegreerde patronen, die verder bestaan uit verschillende categorieën5. Tijdens de observaties zullen notities bijgehouden worden, waar later, eveneens tijdens de observatieperiode, concepten en categorieën onderscheiden zullen worden. Na de observatieperioden wordt de verzamelde data gestructureerd en gecodeerd. Hierna kunnen de geanalyseerde en gecategoriseerde resultaten vergeleken worden met bestaande theoretische kaders6.
1.3.
De gegevensbronnen: Praktische en methodologische problemen.
BJ96
De gegevens van de BJ96, de databank van de Vlaamse Gemeenschap, Bijzondere Jeugdzorg, werden voor de volledige cohorte up to date gebracht. Het gaat echter om een administratieve databank die ons slechts inzicht geeft in het traject van de minderjarigen wat betreft de diverse opgelegde maatregelen. BJ96 verschaft geen informatie over de gepleegde feiten die aanleiding hebben gegeven tot de door de jeugdrechter besliste maatregelen. Het gaat om een administratieve databank, die geen wetenschappelijke doelstelling heeft wat zich uiteraard weerspiegelt in de opzet en geregistreerde gegevens.
Databank van de jeugdparketten
Ten tijde van het vorige onderzoek was het niet mogelijk de gegevens uit de databank van de jeugdparketten te raadplegen. Huidig onderzoek kon deze gegevens wel betrekken bij de analyses. In deze databank worden de op het jeugdparket aangemelde minderjarigen en feiten geregistreerd7. Vanaf 2005 zijn deze gegevens ook betrouwbaar. Belangrijk is dus op te merken dat er géén gegevens beschikbaar zijn voor de periode voor 2005. Dit betekent dat er een soort “blinde vlek” bestaat in de posttermijn tussen de cohorte en het eerste meetmoment 2005. Bovendien moet opgemerkt worden dat op precies dat moment (2005) reeds een groot deel van de cohorte de meerderjarigheid had bereikt. Meerderjarigen worden immers niet meer geregistreerd op het niveau van de jeugdparketten. Daarom moest de toetsing van deze jeugdparketgegevens enkel uitgevoerd voor die jongeren uit de cohorte die nog minderjarig waren in 2005. Begin maart kon deze deelcohorte, in samenwerking met het NICC, getoetst worden aan de gegevens van de databank. Zodoende kunnen we de nieuwe aanmeldingen van deze jongeren in de deelcohorte bij de jeugdparketten voor een als misdrijf omschreven feit traceren. Naast persoonlijke gegevens als geboortedatum, nationaliteit, woonplaats, etc…, geeft deze
5
B.G. GLASER, ‘Conceptualization: On Theory and Theorizing Using Grounded Theory’, International Journal of Qualitative Methods 1 (2), 2002, 2. 6 N.R. PANDIT, ‘The Creation of Theory: A Recent Application of the Grounded Theory Method’, The Qualitative Report, VOl l 2, 4, 1996, 16p. 7 C., VANNESTE, E., GOEDSEELS, I. DETRY, Onderzoek met betrekking tot de productie en wetenschappelijke exploitatie van cijfergegevens aangaande jeugddelinquentie en jeugdbescherming, Eerste onderzoeksrapport: Analyse van de instroom op de jeugdparketten voor het jaar 2005, Nationaal Instituut voor Criminologie en Criminaliteit, Hoofdafdeling Criminologie, juli 2007, 157p, www. nicc. fgov.be, geraadpleegd op 22 september 2009.
17
databank ook informatie over het feit, de pleegdatum, datum van proces-verbaal, inleidingdatum8,… . Het moet opgemerkt dat de databank (nog) geen inzicht biedt op de gegevens inzake de afhandeling van het als misdrijf omschreven feit. Op basis van de databank van de jeugdparketten kunnen we dus vooralsnog geen gegevens verkrijgen over het gevolg dat aan de misdrijf omschreven feiten werd gegeven door een jeugdrechter.
Het Centraal Strafregister.
In tegenstelling tot het vorige onderzoek, kregen we wel toegang tot het Centraal Strafregister. Dit betekent dat we de gegevens inzake het mogelijke strafblad van de jongeren uit onze cohorte hebben kunnen opvragen. Belangrijk verschil met de databank van het jeugdparket is dat het gaat om (1) veroordelingen (en geen aanmeldingen) en (2) dat deze gegevens enkel betrouwbaar zijn m.b.t. voor veroordelingen tijdens de meerderjarigheid. We hebben deze gegevens van het centraal strafregister kunnen toetsen voor de ganse onderzoekspopulatie. Begin maart 2009 werd de toestemming om deze gegevens op te vragen verkregen en kon, eens de gegevens ontvangen werden via de administratie, overgegaan worden tot de analyse.
De gerechtelijke dossiers en dossiers van de sociale diensten (te Antwerpen en Brugge).
Tijdens het eerste onderzoek werden de gerechtelijke dossiers van de 150 steekproefjongeren al geanalyseerd bij de jeugdparketten. Ook de gegevens van de instellingsdossiers werden toen reeds verzameld. Tijdens het huidige onderzoek bestond
de
noodzaak
om
bijkomende
informatie
over
de
persoonsgebonden
kenmerken te verzamelen. In eerste instantie werd daarom terug gegaan naar de gerechtelijke dossiers. Na een eerste exploratie van een aantal dossiers bij het jeugdparket van Antwerpen, werd duidelijk dat de reeds bestaande informatie niet verder aangevuld kon worden via deze weg. Daarom werd gekozen om over te gaan naar de dossiers van de sociale diensten. Een eerste probleem vormde zich bij de archivering van deze dossiers. De sociale diensten zijn slechts verplicht deze dossiers bij te houden tot 5 jaar na afsluiting van het dossier. Dit heeft grote gevolgen voor het onderzoek aangezien bij de sociale dienst van Antwerpen nog slechts 9 dossiers ter beschikking waren. Bij de sociale dienst van Brugge konden nog een veertigtal dossiers teruggevonden worden. Het moet opgemerkt dat vanuit het perspectief van het wetenschappelijk onderzoek deze termijn van vijf jaar zeer problematisch kan worden genoemd. Retrospectief onderzoek wordt hierdoor haast onmogelijk gemaakt. In april 2009 werd overgegaan tot de inzage van de resterende dossiers. Een bijkomend probleem is dat deze dossiers weinig bijkomende informatie verschaften. De individuele dossiers (van de sociale dienst) worden niet op een gestandaardiseerde wijze opgemaakt. Bij de gegevensverzameling van de dossiers op
8
De vordering van het feit voor de jeugdrechter.
18
de parketten van Antwerpen en Brugge werd er voor 43 jongeren geen of zeer weinig informatie teruggevonden. De persoonsgebonden informatie voor deze 43 jongeren blijft ons tot nog toe dus haast volledig onbekend. Vaak gaat het om niet-begeleide minderjarigen, Roma of illegale jongeren. Ook voor de overige dossiers bleek de dataverzameling problematisch. Om op basis van de dossiers (van de sociale dienst) wetenschappelijk onderzoek te kunnen voeren naar de persoonsgebonden en achtergrond kenmerken van minderjarigen met een jeugdbeschermingstraject is een daadwerkelijke en gesystematiseerde manier van dossier opmaak een belangrijke voorwaarde.
Observaties
en
interviews
in
de
Gemeenschapsinstellingen
voor
Bijzondere Jeugdzorg. Tijdens de maanden januari en februari vonden observaties en interviews plaats in de Gemeenschapsinstellingen. Gezien de beperkte duur van het onderzoek was het niet mogelijk om deze observaties voor een zeer lange periode uit te voeren. Daarom werd ervoor gekozen om een zo intensief mogelijke observatieperiode uit te voeren. De onderzoeker verbleef telkens zeven dagen en nachten in elke instelling, waarbij telkens beide diensten tijdens de dag geobserveerd werden (8u tot 22u). Tijdens deze periode werden eveneens gesprekken gevoerd met de verschillende actoren binnen de instelling. De onderzoeker had gesprekken met een twintigtal opvoeders, vier leerkrachten, drie psychologen, vijf maatschappelijk medewerkers en acht campusverantwoordelijken. Alle mogelijke aspecten van het leven in de instelling werden gevolgd, van bezoekmomenten tot teamvergaderingen, van het eten in groep tot zelfs het bezoek (en de zitting) van een jeugdrechter aan één van de jongeren in de instelling. Door de permanente aanwezigheid van de onderzoeker op het terrein was
het
mogelijk
om
verschillende
aspecten
van
een
plaatsing
in
een
gemeenschapsinstelling waar te nemen, te doorlopen, en tot een zekere hoogte, te ervaren. Wegens het laattijdig verkrijgen van de toestemming tot observatie in de instelling te Everberg en de deadline van het onderzoek zelf werden er geen observaties gedaan in De Grubbe.
1.4.
Structuur eindrapport.
Zoals gezegd is dit eindrapport gestructureerd in drie delen:
Verder in dit deel I van het onderzoeksrapport komt naast de literatuurstudie (hoofdstuk 2) ook een eerste beschrijving van de onderzoekspopulatie aan bod. In hoofdstuk 3 bespreken we de kenmerken van de cohorte, de kenmerken van de eerste plaatsing, alsook het maatregeltraject dat door de cohorte wordt afgelegd. Tenslotte, staan we in hoofdstuk vier stil bij de vijfde onderzoeksvraag en bespreken we de invloed van de nieuwe plaatsingscriteria (2006) op de steekproef geplaatste jongeren uit dit onderzoek.
19
In deel II gaan we over tot de bespreking van de onderzoeksresultaten en analyses van recidive (hoofdstuk 5), van regimegebonden (hoofdstuk 6) en persoonsgebonden kenmerken (hoofdstuk 7), om zo te komen tot het achtste en laatste hoofdstuk waarin we de interactie zullen bespreken tussen recidive en regimegebonden kenmerken enerzijds en persoonsgebonden factoren anderzijds.
In het laatste en derde deel zullen we de conclusie van deze onderzoeksresultaten toelichten en overgaan tot het formuleren van een aantal aanbevelingen omtrent effectiviteit en recidive alsook aanbevelingen met oog op toekomstig onderzoek.
20
Hoofdstuk 2: Literatuurstudie.
2.1. Inleiding: het begrip recidive binnen de jeugddelinquentie.
Jeugd en jeugddelinquentie op zich zijn geen eenduidig begrippen, want wie is die jeugd en wie is die jeugddelinquent? Zijn dat minderjarigen? Of kan het om een ruimere groep gaan, om de groep jongeren? Een definitie van ‘jeugd’ aanreiken is niet zo eenvoudig, aangezien er geen werkelijke grens bestaat tussen kind en volwassene. Het begrip jeugd kan samenvallen met de adolescentiefase, maar deze start steeds vroeger en eindigt ook steeds later, ver voorbij de grens van meerderjarigheid9. Kijken we door de ogen van een jurist, dan zullen het inderdaad de minderjarigen zijn die deze groep uitmaken. De grens van achttien is vanuit juridisch oogpunt zeer belangrijk. Het is het moment waar de jeugdbescherming ophoudt en de strafbaarheid begint. Volgens het Belgische systeem kan men tot de leeftijd van achttien geen misdrijven plegen,
maar
wel
als
misdrijf
omschreven
feiten.
Criminologisch
gezien
is
die
leeftijdsgrens van achttien evenwel belangrijk, maar wordt deze niet beschouwd als een abrupt
eindpunt10.
In
dit
vervolgonderzoek
zal
het
uitgangspunt
inderdaad
de
minderjarige zijn, maar zullen we verder kijken dan hun plaatsing in een instelling. Aangezien we hun traject binnen de jeugdbescherming, maar ook hun recidivetraject, willen blootleggen, is het van belang dat we verder kijken dan de grens van meerderjarigheid.
Delinquent
gedrag
eindigt
niet
daar
waar
de
juridische
meerderjarigheid wordt bereikt. Net daarom is die juridische grens geen criminologische grens11.
2.1.1. Het begrip ‘recidive’.
In de eerste plaats moet nagegaan worden wat verstaan wordt onder het begrip recidive. De definiëring en operationalisering van dit begrip kunnen voor verwarring zorgen. Wanneer we nagaan wat de wetgever begrijpt onder recidive, zoals hij dit heeft geformuleerd in het strafwetboek, dan blijken recidivisten personen te zijn die ‘na tot een criminele straf te zijn veroordeeld, opnieuw een misdaad of een wanbedrijf plegen’12. Dit kan betekenen dat wanneer men voor een eerste feit geen criminele straf opgelegd krijgt, men nadien geen recidive kan plegen. Daarom wordt er in de literatuur een onderscheid gemaakt tussen algemene recidive, speciale en specifieke recidive en erge tot zware recidive13. 9
D.J. SMITH, ‘The effectiveness of the juvenile justice system’, Criminal Justice, 2005, 5, 182; J. MUNCIE, Youth and Crime, London, Sage, 2004, 41. 10 L. WALGRAVE, ‘Jeugdcriminologie: op zoek naar een omschrijving’, in P. GORIS en L. WALGRAVE, Van kattenkwaad en erger; actuele thema’s uit de criminologie, Leuven, Garant, 19. 11 Bovendien hebben we moeten vaststellen dat er voor recidive binnen de minderjarigheid slechts zeer beperkte gegevens beschikbaar zijn voor onze cohorte van 2001-2003. 12 Art 54 en 55 Strafwetboek, J. GOETHALS, Predictie van recidive, p1. 13 B.S.J. WARTNA, M. BLOM, N. TOLLENAAR, ‘De recidivemonitor’, WODC, 2004, 2, www.wodc.nl, 5.
21
Wanneer een persoon na een veroordeling opnieuw om het even welk feit pleegt, is er sprake van algemene recidive. Pleegt iemand daarentegen een gelijkaardig feit, of zelfs een inbreuk tegen hetzelfde wetsartikel, dan spreken we over respectievelijk speciale recidive en specifieke recidive. Als laatste kan er ook nog een onderscheid gemaakt worden naar de ernst van de nieuwe inbreuk, naargelang de “strafverzwaring” die een nieuwe inbreuk met zich meebrengt. In het vooronderzoek werd recidive gedefinieerd in overeenstemming met de Nederlandse recidivemonitor. De definitie werd evenwel aangepast aan het Belgische strafwetboek. Dit leverde de volgende definitie14 op:
Algemene recidive: alle strafzaken volgend op de uitgangszaak, niet eindigend in vrijspraak, technisch sepot of overdracht, naar aanleiding van enig misdrijf ongeacht de aard of ernst daarvan.
Speciale recidive: nieuwe, geldige justitiecontacten naar aanleiding van hetzelfde soort delict als de uitgangszaak.
Specifieke
recidive:
nieuwe,
geldige
justitiecontacten
naar
aanleiding
van
overtreding van hetzelfde wetsartikel als in de uitgangszaak.
Ernstige recidive: strafzaken volgend op de uitgangszaak niet eindigend in vrijspraak, technisch sepot of overdracht, naar aanleiding van enig misdrijf met een wettelijk maximale strafdreiging van vijf jaar of meer.
Zeer ernstige recidive: strafzaken volgend op de uitgangszaak niet eindigend in vrijspraak, technisch sepot of overdracht, naar aanleiding van enig misdrijf met een wettelijk maximale strafdreiging van tien jaar of meer15.
Bij deze definitie van recidive, analoog met de Nederlandse recidivemonitor, kunnen een aantal bedenkingen gemaakt worden, daar het Belgische jeugdbeschermingsrecht een zeer specifieke wijze van optreden kent. In de eerste plaats wordt er op deze manier enkel gekeken naar het plegen van een nieuw strafbaar misdrijf voor zover dit misdrijf opgenomen werd in het strafwetboek. Zoals reeds werd vermeld plegen minderjarigen ‘als misdrijf omschreven feiten’, waarachter strafrechtelijk omschreven feiten schuil gaan. Toch moeten we a.d.h.v. van de strafrechtelijke definitie nagaan welke strafrechtelijke feiten zij plegen en, in geval van recidive, om welke vorm van recidive het gaat. Daarnaast worden jongeren ook vervolgd voor de zogenaamde statusdelicten; delicten die, wanneer gepleegd door een meerderjarige, geen gevolg zouden hebben. Zaken
als
consumptie
ontvluchting, van
onbuigzaamheid, 18
alcohol
komen
schoolverzuim16,
hiervoor
in
wegloopgedrag17
aanmerking.
Aangezien
of het
jeugdbeschermingsrecht gericht is op de bescherming van de minderjarige, kunnen deze 14
L. CURTIS, J. CHRISTIAENS, C. ELIAERTS, E. ENHUS, ‘ Geplaatste delinquente jongeren en recidive: onderzoek naar de resultaten van het opvangbeleid voor minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, vooral in functie van een beter inzicht in de factoren die samenhangen met recidive’, onuitg., 2006, 30-31. 15 B.S.J. WARTNA, M. BLOM, N. TOLLENAAR, ‘De recidivemonitor’, WODC, 2004, 2, www.wodc.nl, 5. 16 C. VANNESTE, E. GOEDSEELS, I. DETRY, ‘Onderzoek met betrekking tot de reproductie en de wetenschappelijke exploitatie van cijfergegevens aangaande jeugddelinquentie en jeugdbescherming’, Eerste onderzoeksrapport juli 2007., 103, www.nicc.fgov.be. 17 BURSSENS, 3. 18 J. MUNCIE, o.c., 39.
22
statusdelicten ook tot een interventie leiden. Want hoewel dit soort “delict” niet gekwalificeerd kan worden al een echte MOF, kan de vraag eveneens gesteld worden in hoeverre
deze
statusdelicten
het
traject
van
de
minderjarige
binnen
de
jeugdbescherming beïnvloeden. In dit vervolgonderzoek zullen we deze “statusrecidive” niet volledig buiten beschouwing laten. Maar eveneens nagaan welke invloed dit heeft op het traject van de minderjarige en op het effect van de plaatsing op de recidive of “statusrecidive” van de minderjarige.
Verder kan recidive ook op verschillende wijzen worden geoperationaliseerd. Naargelang de ernst van de reactie op deze recidive, de wijze waarop deze recidive gemeten wordt en de referentieperiode19. In het vooronderzoek werden deze aspecten als volgt geoperationaliseerd20:
In dit onderzoek wordt als recidive gerekend elk nieuw feit waarvoor de minderjarige wordt aangemeld. Met uitzondering van de verkeersmisdrijven.
De meting van recidive gebeurde op twee niveaus: op het niveau van het jeugdparket via de aanmelding (op dit niveau kan men rekenen op voldoende aanwijzingen van schuld, natuurlijk steeds rekening houdend met mogelijk dark number-uitval); en op het niveau van de rechtbank, m.n. de veroordeling (cf. Centraal Strafregister), waar de schuld effectief bevestigd werd, maar dan weer de selectiviteit en de vroegtijdige afhandeling binnen de strafrechtsbedeling van invloed kan zijn.
Als referentieperiode - (post) observatietermijn - wordt uitgegaan van een periode van 8 tot 6 jaar (aangezien in het onderzoek de gegevens tot en met 2008 werden opgenomen).
Als recidive worden dus zowel nieuwe feiten aangemeld op het jeugdparket, als nieuwe feiten voor de strafrechter beschouwd. Vanaf de meerderjarigheid zal het meetniveau dan ook niet het jeugdparket zijn, maar de uitspraak van de rechtbank, in geval van veroordeling via raadpleging van het Centraal Strafregister. Het gaat dan wel over veroordelingen, waardoor de kennis over eventuele recidive nog meer beïnvloed wordt door het selectieproces binnen de strafrechtsketen. Recidive na meerderjarigheid is een ander gegeven dan recidive tijdens de minderjarigheid. Vanaf de meerderjarigheid worden jongeren echte straffen opgelegd en plegen zij echte misdrijven, het gaat dan niet meer om een MOF, een maatregel en een plaatsing, maar om een misdrijf, een straf/sanctie en een eventuele gevangenisstraf.
2.1.2. De aard van recidive. De vraag naar de aard van recidive is ook een vraag naar ernst. Het inschatten van de ernst van een misdrijf en dus de ernst van recidive is alles behalve evident. We 19 20
J. GOETHALS, o.c., 2. L. CURTIS, J. CHRISTIAENS, C. ELIAERTS, E. ENHUS, o.c., 10-13 & 29.
23
bespreken daarom eerst algemeen op welke verschillende manieren dit in het wetenschappelijke onderzoek wordt aangepakt.
ERNST VAN CRIMINALITEIT21. (dit moet geplaatst worden in literatuurstudie) Hoe ernstig men een criminele gebeurtenis zal vinden is sterk afhankelijk van22: a. Het belang van de geschonden norm – hoe verkeerd is het? b. De aard van het slachtofferschap: zijn er wel of geen doden of ernstig gewonden of is er sprake van een slachtofferloos delict c. De aard en zwaarte van de ‘juiste’ reactie dan wel de straf23 Niet iedereen ziet alles wat strafbaar is als een ernstige inbreuk op de rechtsorde. Hoe zichtbaarder de schade of het leed, hoe ernstiger men een delict zal vinden. Dat verklaart mede de betrekkelijk apathische reacties op delicten die binnenshuis plaatshebben of die het gevolg zijn van economische bedrijvigheid. Over de ernst van deze vormen van misdrijven lopen de meningen van het publiek sterk uiteen. In de criminologie heeft men gepoogd om de ernst van criminaliteit te onderzoeken via een aantal technieken. De belangrijkste toepassing is onderzoek naar de ernst van bepaalde criminaliteitsvormen en het zoeken naar een score. Het gaat vooral om Amerikaans onderzoek. In Nederland heeft men een ernstscore ontwikkeld om de afhandeling van een zaak te kunnen beoordelen. We lichten de eerste vorm even toe om vervolgens bij de Nederlandse benadering stil te staan.
Soorten van ernstschalen voor delicten Er zijn twee basistypen van schalen: enkelvoudige waardering en de sterkte. Voor de enkelvoudige waardering wordt meestal gevraagd om de criminaliteitsvormen een cijfer van 1 (helemaal niet ernstig) tot 9 (extreem ernstig) te geven. In verschillende onderzoeken24 werd voor ongeveer 140 misdrijven een cijfer gegeven. De gemiddelde score voor elke criminaliteitsvorm wordt als ernstmaat gebruikt. Deze schalen zijn ordinaal, waardoor het onmogelijk is om de grootte van de verschillen tussen de scores te hanteren. Ze kunnen niet gebruikt worden als weging maar zijn vooral belangrijk om verschuivingen in de tijd te bestuderen25. Grootteschalen (magnitudescales) meten de publieke rangschikking (waardering) van de graad van relatieve ernst van verschillende misdrijven. Ze zijn een poging om interval/ratio niveauscores te ontwikkelen. De SellinWolfgangindex is hier een voorbeeld van. In de National Survey of Crime Severity,
21
Deze tekst over de ernst van criminaliteit werd volledig opgesteld door Katrien Van Altert, assistent vakgroep criminologie, Faculteit Recht en Criminologie, Vrije Universiteit Brussel. 22 E. LISSENBERG , S. VAN RULLER, R. VAN SWAANINGEN, (eds.), Tegen de regels IV. Een inleiding in de criminologie, Nijmegem, Ars Aequi Libir, 2001, 34-35. 23 F.E. HAGAN, Research Methods in Criminal Justice and Criminology, 5th edition, Allyn and Bacon, Boston, 2000, 48-51. 24 P.H. ROSSI, et al., ‘The Seriousness of Crimes : Normatice Structure and Individual Differences’ , American Sociological Review, 39, 1974, 224-237, P.H. ROSSI, J.P. HENRY, ‘Seriousness as a Measurement for all Purposes?’, in: M. KLEIN, K. TEILMANN, Handbook of Criminal Justice Evaluation, Beverly Hills, California, Sage, 1980, 488-505, F.T. CULLEN, B.G. LINK, C.W. CRAIG, ‘The Seriousness of Crime Revisited’, Criminology, 20, 1982, 83-102. 25 Zo bleken bijna alle 140 misdrijven een score te hebben gekregen boven het theoretische middelpunt 5.
24
ontwikkeld door Wolfgang26 en afgenomen als een supplement van de NCS27. Aan de respondenten werd een beschrijving van een misdrijf voorgelegd ‘een persoon steelt een fiets geparkeerd in de straat’. Er werd gesteld dat dit misdrijf een ernstscore kreeg van 10. Dan werd een lijst van andere misdrijven voorgelegd en gevraagd deze qua ernst te vergelijken met de fietsdiefstal. Indien een misdrijf twee keer zo ernstig is als de fietsdiefstal kreeg het de waarde 20. enz… Elke persoon waardeerde 25 misdrijven, maar niet iedereen kreeg dezelfde 25. Het combineren van de waarderingen gegeven aan alle 60.000
respondenten
leverde
een
ernstscore
op
voor
elke
284
onderscheiden
28
misdrijven .
Ernstscore op zaakniveau In Nederland ontwikkelde men op het einde van de jaren ‘80 een ernstscore in het kader van onderzoek naar netwidening. Men wenste na te gaan of taakstraffen (alternatieve sancties) opgelegd werden aan jongeren wiens zaak anders zou geseponeerd worden of afgehandeld met een minder zware interventie. Men vergeleek de ernst29 van de zaak van jongeren met een alternatieve sanctie met de ernst van de zaken die door jeugdrechters werden afgehandeld. Dit onderzoek vormde de start voor de ontwikkeling van de ernstscore voor zaken. Aangenomen werd dat de zwaarte van een strafrechtelijke afhandeling bepaald wordt door de relatieve ernst van de zaak. Bij het voorstel tot een bepaalde afhandeling let de procureur en de rechter niet enkel op de aard van het gepleegde misdrijf maar houden met veel meer elementen rekening: het aantal gepleegde
delicten,
de
toegebrachte
schade,
materiële
schade/lichamelijk
letsel,
strafrechtelijk verleden en eerder opgelegde sancties. Het maken van een ernstscore betekent dan ook rekening houden ze met alle aspecten van een zaak die de afhandeling ervan beïnvloeden. Een aantal hiervan zijn eerder feiten en te vinden in het strafdossier. Deze aspecten lenen zich goed voor een kwantitatieve benadering. Door de meer feitelijke gegevens bijeen te brengen en op een bepaalde manier te wegen wordt de ernst van een strafzaak uitgedrukt in één score30. Dit is echter veel moeilijker voor een reeks van beïnvloedende factoren zoals: de omstandigheden waaronder het delict gepleegd wordt, persoonlijke kenmerken van de dader, de indruk die een verdachte maakt op de zitting, rapporten van deskundigen en de persoonlijke opvattingen van procureurs en rechters.
Nu we recidive gedefinieerd en geoperationaliseerd hebben, kunnen we nagaan welke factoren ervoor zorgen dat jongeren wel of niet opnieuw een delict/MOF gaan plegen.
26
M.E. WOLFGANG, et. Al., The National Survey of Crime Severity, Washington D.C., U.S. Department of Justice, 1985. 27 De NCS onderzoekt 60.000 huishoudens en was hierdoor het grootste onderzoek ooit over ernst van criminaliteit. 28 P. KLAUS, C.B. KALISH, The severity of crime, Bureau of Justice Statistics Bullitin, Washiington D.C., U.U., Department of Justice , January 1984. 29 Hiervoor baseerde men zich op enkele beschikbare delict- en recidivegegevens. 30 De score wordt dus steeds voor een zaak (dossier) bepaald
25
2.2. Recidive en effectiviteit wandelen hand in hand.
Een belangrijke, maar zeker niet de enige doelstelling van de wetgever bij de aanpak van jeugddelinquentie, is het voorkomen van nieuwe delicten. Vaak worden programma’s, interventies, maatregelen, … geëvalueerd op basis van het effect dat zij teweegbrengen op de recidive van de populatie die deze interventie heeft ondergaan. Recidive is een maatstaf voor het beoordelen van een maatregel, een straf of een behandeling op zijn effectiviteit. Een tijd lang werd er van uitgegaan dat geen enkele interventie een effect had op recidive en dat niets een mogelijk antwoord kon vormen op de vraag ‘wat werkt?’. De befaamde uitspraak van Martinson31 ‘nothing works’ heeft jarenlang de criminologische wereld en het criminologische denken gedomineerd. Zonder enig onderzoek dat kan aantonen dat bestraffen, op welke manier dan ook, leidt tot een daling van de recidivecijfers. Een verlaging van recidive wordt niet behaald door punitieve methoden32. Dus als een opsluiting of plaatsing geen invloed heeft op het toekomstig delictgedrag van de jongeren, wat dan wel? Onderzoekers hebben steeds getracht de stelling van Martinson te ontkrachten33. Het is vanaf het begin van de jaren ’90 dat de Nothing Works-benadering vertaald wordt naar een eerder positieve invulling: m.n. de what works – benadering. Deze benadering gaat uit van de idee dat de aandacht moet gericht worden op effectieve interventies en behandelingen, dus interventies die werken34. Volgens Bonta ligt het antwoord niet bij bestraffing,
deze
zal
recidive
niet
verminderen,
maar
bij
behandeling35.
Wetenschappelijke inzichten met betrekking tot de reclasseringsinterventies, treden de laatste jaren op de voorgrond en hierbij staat de term ‘evidence-based-practice’ centraal36. Men gaat steeds meer aandacht schenken aan die interventies die dankzij empirisch onderzoek hun effectiviteit hebben bewezen.
2.2.1. De What Works-benadering en een evidence-based praktijk.
De ‘What works’ benadering steunt op de RNR–principes: risico (Risk), behoefte (Need) en responsiviteit (Responsivity). Risicofactoren zijn variabelen die de kans op het plegen van criminaliteit vergroten. Deze kunnen zowel statisch, niet veranderbaar, als dynamisch, veranderbaar, zijn37. Van belang is dat men voornamelijk inspeelt op die risicofactoren die criminogeen zijn van aard. Wanneer dit niet gebeurt, dan zullen de interventies niet zo veel invloed hebben op het pleeggedrag van de persoon. Volgens 31
R. MARTINSON, ‘What works? Questions and answers about prison reform’, The public Interest, 1974, 35, 22-54. 32 J. MCGUIRE, What works: Reducing reoffending, guidelines from reseach and practice, New York, Wiley, 1995, 4. 33 Denk aan: P. GENDREAU and R.R. ROSS, ‘Effective correctional treatment: Bibliotherapy for cynics’, Crime and Delinquency, 1979, 25, 463-489; M.R. GOTTFREDSON, ‘Treatment destruction techniques’, Journal of Research in Crime and Delinquency, 1979, 16, 39-54. 34 F.T. CULLEN and P. GENDREAU, ‘From Nothing Works to What Works: Changing professional ideology in the 21st century, The Prison Journal, 2001, Vol 81, 3, 330. 35 J. BONTA, ‘Recidivepreventie bij jeugddelinquenten; een overzicht van de huidige kennis en een visie op de toekomst’, Justitiële Verkenningen, 8, 2002, 32. 36 A. MENGER en L. KRECHTIG, Delict als maatstaf, Nederland, SWP, 2006, 29. 37 T. WARD en S. MARUNA, Rehabilitation, Beyond the risk paradigm, London, Routledge, 2007, 45-46.
26
Trotter en Rooney kan eveneens gewerkt worden rond problemen en doelen aangegeven door de persoon zelf38, waardoor krijgt die persoon een meer actieve rol toebedeeld en wordt opnieuw de effectiviteit en responsiviteit verhoogd. Deze problemen en doelen moeten dan wel van die aard zijn dat ze een invloed uitoefenen op crimineel gedrag. Het behoefteprincipe hangt ook nauw samen met de criminogene factoren. Het risico hangt samen met criminogene behoeften waaraan men niet kan voldoen. Volgens de voorstanders van het RNR-model voor rehabilitatie/heropvoeding zijn deze behoeften persoonlijke
tekortkomingen
en
zij
benadrukken
dat
slechts
enkele
van
deze
tekortkomingen kunnen leiden tot crimineel gedrag. Daarom ook dat ze sterk de nadruk leggen
op
het
onderscheid
tussen
criminogene
en
niet-criminogene
behoeften.
Rehabilitatie of heropvoeding moet zich dus toespitsen op criminogene behoeften zoals: aspecten van anti-sociaal gedrag, middelenmisbruik, vijandigheid, woede, …39 Het laatste principe, responsiviteit, is gebaseerd op het selecteren van die interventies die de gewenste veranderingen met zich zullen meebrengen en die overeenkomen met de leerstijl van de persoon40. Het type van interventie moet gekozen worden op basis van het individu, zodat deze in staat is om de behandeling/begeleiding te ontvangen en te begrijpen. Dit is van groot belang bij het motiveren en het gemotiveerd houden van de persoon. Daarnaast
zijn
ook
programma-integriteit
de van
begrippen belang.
community-based, Zo
zijn
interventies
behandelingsmodaliteit die
plaatsvinden
in
en de
thuisomgeving effectiever. Interventies gestoeld op een multimodaal model, gericht op vaardigheden, gebaseerd op leertheoretische, cognitieve of cognitief-gedragsmatige principes leiden tot betere resultaten. Als laatste is het van uitermate groot belang dat het doel van de interventie duidelijk vooropgesteld wordt, gestructureerd en consistent worden uitgevoerd41.
Eigenlijk kunnen de ‘What Works’-principes opgesplitst worden op twee niveaus, aan de ene kant zijn er de risicofactoren en criminogene behoeften en aan de andere kant de responsiviteit. Dient geweten te zijn welke interventie doeltreffend kan zijn, dan zal nagegaan moeten worden wat de risicofactoren en criminogene behoeften zijn alvorens aan het principe van responsiviteit voldaan kan worden. Deze risicofactoren en criminogene behoeften zijn persoonsgebonden. Binnen de What-works-benadering komen deze risicofactoren zelden aan bod. Zij zoeken voornamelijk naar effectieve interventies, gericht op de externe invloed die uitgeoefend kan worden op het verloop van de criminele carrière. Voor de risicofactoren zal dan ook gekeken worden naar de bevindingen van de ontwikkelingscriminologie, die voor een groot deel gewijd is aan het blootleggen van persoonsgebonden risicofactoren die recidive kunnen voorspellen. Bij de plaatsing als interventie, dient de responsiviteit gezien te worden in het kader van het regime. Daarom zal verder eerst worden besproken welke persoonsgebonden kenmerken in verband gebracht kunnen worden met recidive bij minderjarigen; om 38
A. MENGER en L. KRECHTIG, o.c., 41. T. WARD en S. MARUNA, o.c., 48. 40 T. WARD en S. MARUNA, o.c., 49. 41 J. MCGUIRE, What Works: Reducing Reoffending; guidelines from Research and Practice, Chicester, Wiley, 2004, 15, A.A. VAN DEN HURK en P.P. NELISSEN, ‘’What Works’. Een nieuwe benadering van resocialisatie van delinquenten’, Sancties, 2004, 5, 289. 39
27
vervolgens over te gaan tot de bespreking van de (interventie) regimegebonden kenmerken in het recidiveproces.
2.2.2. De persoonsgebonden factoren in het recidiveproces.
Er bestaat zeer veel en zeer divers onderzoek naar oorzaken van delinquent gedrag en recidive; ook wanneer het om minderjarigen gaat. Vaak is het zo dat de factoren die mee aan de basis liggen van het delinquent gedrag, reeds in de kinderjaren aanwezig zijn. Het gaat om de, als in de literatuur aangegeven, ‘risicofactoren’. Vaak gaat het om persoonsgebonden factoren die een verhoogd risico op problematisch gedrag voorspellen. Daarnaast wordt er ook vaak geduid op de aanwezigheid van protectieve factoren, die factoren die een persoon beschermen tegen het plegen van criminaliteit. Toch dient gezegd te worden dat de aanwezigheid van deze factoren niet noodzakelijk de ontwikkeling van of bescherming tegen delictgedrag garanderen. Door oog te hebben voor deze factoren, kan er evenwel op ingespeeld worden. Aangezien binnen het onderzoek gekeken wordt naar de persoonsgebonden factoren die in verband gebracht kunnen worden met recidive, zullen we stil staan bij de belangrijkste risico- en protectieve factoren die in de wetenschappelijk in verband gebracht worden met het plegen van criminaliteit en recidive bij minderjarigen.
2.2.2.1.
De risicofactoren.
Er werd reeds een heel aantal studies gewijd aan het blootleggen van persoonlijke risicofactoren bij minderjarigen. Dit zowel in de ontwikkelingscriminologie als bij onderzoek naar recidive bij minderjarigen. In Nederland wordt heel veel aandacht besteed aan de criminele carrières van minderjarigen en welke factoren hiermee in verband gebracht kunnen worden. Daar worden leeftijd, geslacht, maatschappelijke positie, justitieel verleden, leeftijd bij eerste justitiële contact en de ernst van het delict als belangrijke factoren aangehaald42. We merken op dat ook kenmerken van justitiële interventie (zoals het eerste justitie contact) in dit kader worden opgenomen als persoonsgebonden elementen. Ook probleemgedrag wordt in verband gebracht met recidive43. ‘Gedragsproblemen die vroeger ontstaan, hebben een grotere kans om te persisteren doorheen de levensloop.’44 Hiermee bedoelt men, ontstaan tijdens de vroege adolescentie. Gedragsproblemen die hun start kennen in de midden en late adolescentie zijn minder determinerend voor de verder levensloop,
42
.A. BLOKLAND en P. NIEUWBEERTA, ‘Recidive en het beëindigen van de criminele carrière over een periode van 25 jaar’, Tijdschrift voor Criminologie, 2004, 1, 225-227. 43 A. BLOKLAND en P. NIEUWBEERTA, o.c., 237-238. 44 T.C.E., ENGELS, C. ANDRIES en I., PONJAERT-KRISTOFFERSEN, ‘Gedragsproblemen bij adolescenten: risicofactoren en protectieve factoren, in: C. ELIAERTS, Ernstige jeugddelinquentie: mythe of realiteit, Brussel, VUBPRESS, 2006, 56.
28
deze blijven meestal beperkt tot de adolescentiefase45. De gezinsdynamieken kunnen een belangrijke invloed uitoefenen op het ontstaan van deze problematieken. Zowel de relatie, als de interactie en de gezinsprocessen kunnen risicofactoren in de hand werken. Er blijkt een verband te zijn tussen deze dynamieken tijdens de vroege adolescentie en gedragsproblemen in deze fase46. Een toonaangevend onderzoek voor dit vraagstuk is het onderzoek van Loeber en Farrington.
Zij
onderzochten
risicofactoren
voor
ernstige
en
gewelddadige
jeugddelinquenten. Uit dit onderzoek bleek nogmaals dat een vroege start en een langere carrière kenmerkend zijn voor de ernstige jeugddelinquent. Vanaf de kinderjaren tot adolescentie stelt men ook de ontwikkeling van verschillende gedragsproblemen vast; zoals agressie, oneerlijkheid, eigendomsdelicten, conflicten met autoriteitsfiguren47. Het onderzoek van Loeber en Farrington ligt aan de basis van de indeling (van risicofactoren) die de Amerikaanse OJJDP (Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention) hanteert voor delinquentie in de kindertijd en adolescentie. Deze is onderverdeeld op vier niveaus. Individuele factoren als vroeg antisociaal gedrag, emotionele factoren, slechte cognitieve
ontwikkeling,
lage
intelligentie,
hyperactiviteit.
Familiale
factoren
die
betrekking hebben op de vorm van ouderschap, mishandeling, familiaal geweld, scheiding, ouderlijke psychopathologie, familiaal antisociaal gedrag, tienerouderschap, familiestructuur, grootte van het gezin. Factoren met betrekking tot de peer-groep zoals de associatie met deviante peers en afwijzing door peers. En factoren die zich situeren op het
niveau
van
school
en
gemeenschap:
slechte
band
met
school,
slechte
schoolresultaten, lage ambities op vlak van educatie, lage economische status, nadelige buurt, concentratie van delinquente peers-groepen, toegang tot wapens48. Niet alle onderzoekers zijn het eens met de bevindingen van Loeber & Farrington. Lipsey en Derzon, bijvoorbeeld, keken naar twee verschillende leeftijdscategorieën, namelijk 6 tot 11-jarigen en 12 tot 14-jarigen. Op basis van deze resultaten kon men een voorspelling maken naar het pleeggedrag op de leeftijd 15 tot 25 jaar. Voor kinderen tussen 6-11 jaar zijn allereerst de betrokkenheid bij criminaliteit en druggebruik de belangrijkste voorspellers van criminaliteit op latere leeftijd en dus ook risicofactoren. Daarnaast zijn het behoren tot het mannelijk geslacht, het kennen van armoede en het hebben van antisociale ouders belangrijke risicofactoren. Als laatste werden ook een geschiedenis van agressie en etniciteit aangegeven als voorspellende factor. Voor de kinderen tussen 12-14 jaar werden een gebrek aan sociale banden en antisociale peers als dé grote risicofactoren beschouwd. Verder bestaat er een verband met betrokkenheid bij criminaliteit, een geschiedenis van agressie, het gedrag/attitude op of ten aanzien van 45
MOFFITT, T.E., CASPI, A., HARRINGTON, H. en MILNE, B.J., ‘Males on the life-course-persistent and adolescence-limited antisocial pathways: Follow-up at age 26 years’, Development and Psychopathology, 2002, 14, 179.
46
T. ENGELS, C. ANDRIES, I. PONJAERT-KRISTOFFERSEN, ‘Gedragsproblemen bij adolescenten: risicofactoren en protectieve factoren in gezinnen met vroege adolescenten, 53-74, in: C. ELIAERTS (red.), Ernstige Jeugddelinquentie: mythe of realiteit? Prevalentie, risicofactoren, justitiële afhandeling en interventies, Brussel, VUBPRESS, Politeia, 2006, 280. 47 LOEBER, R. and FARRINGTON, D.P., ‘Never Too Early, Never Too Late; Risk Factors and Successful Interventions for Serious and Violent Juvenile Offenders, Final Report of the Study Group on Serious and Violent Juvenile Offenders, Washington, DC: U.S. Department of Justice, Office of Justice Programs, Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention, 28. 48 G.A., WASSERMAN, K. KEENAN, R.E. TREMBLAY, J.D. COLE, T.I. HERRENKOHL, LOEBER, R., PETECHUK, D., ‘Risk and Protective Factors of Child Delinquency’, U.S. Departement of Justice, Office of Justice Programs, Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention, April 2003
29
de school, de psychologische toestand, de ouder-kind relatie, zijnde van het mannelijke geslacht en een geschiedenis van geweld werden eveneens in relatie gebracht met het plegen van criminaliteit49. Simourd en Andrews gebruiken dan weer een hele andere indeling. Zij kijken naar domeinen als de sociale klasse, de familiestructuur en ouderlijke problemen, het persoonlijk
ongemak,
persoonlijkheidsvariabelen,
ouder-kind
relaties,
schoolse
problemen, temperament of gedragsproblemen, antisociale peers of attitudes. Volgens hen zijn er geen genderverschillen te vinden, is er ook geen relatie met socioeconomische status, familiestructuur, ouderlijke problemen en persoonlijk ongemak. Maar wel met antisociale peers of attitudes, temperament of gedragsproblemen, schoolse problemen, slechte ouder-kind relatie, persoonlijkheidsvariabelen50.
In een studie van Loeber en Dishion worden risicofactoren onderverdeeld in vier categorieën: gedragsmatig (liegen, spijbelen), familiaal (socio-economische status, criminele familieleden), onderwijs (resultaten, lage woordenschat) en geaggregeerd (verschillende variabelen). Als beste voorspellende factoren geeft deze studie de ouderlijke managementtechnieken, gedragsproblemen van het kind en een geschiedenis van stelen, liegen en spijbelen aan. De onderzoekers zijn ook op zoek gegaan naar factoren die samenhangen met recidive. Hiervoor toonde men aan dat een geschiedenis van stelen, liegen en spijbelen, probleemgedrag van het kind, vroeger delictgedrag en criminaliteit gepleegd door familie de beste indicatoren zijn voor toekomstig delictgedrag. De socio-economische status blijkt het minst voorspellend te zijn51.
Er kan ook een indeling gemaakt worden op basis van het onderscheid tussen statische en dynamische variabelen. Cottle e.a. maken dit onderscheid. De statische variabelen die in hun onderzoek in verband gebracht werden met recidive zijn geslacht, lagere economische status, jonge startleeftijd, meerdere arrestaties, langere opsluitingen, ernstigere delicten, geschiedenis van fysiek of seksueel geweld, eenoudergezinnen, een hoger aantal plaatsingen, volgen van buitengewoon onderwijs en lagere resultaten op school. De dynamische variabelen die een invloed kennen op recidive zijn: familiale instabiliteit en problematische interacties, associatie met delinquente peers, slecht gebruik van vrije tijd, gedragsproblemen, middelenmisbruik (niet noodzakelijk gebruik) en een niet-ernstige pathologie52.
Uit al deze onderzoeken blijkt dat de risicofactoren zich situeren zowel op het individuele niveau als op het familiale als op het sociale niveau en kunnen daarnaast statisch of dynamisch zijn. Op basis van deze indeling kunnen we een lijst opmaken van de belangrijkste factoren. In onderzoek wordt vaak het sociale niveau uit elkaar gehaald (school, leeftijdsgenoten en maatschappij). We voegen dit echter opnieuw samen. 49
J.C. HOWELL, o.c., 128. SIMOURD, L. and ANDREWS, D., ‘Correlates of delinquency; A look at gender differences’, Forum on Corrections Research, 1994, 6, 26-31. in Cottle 371 – 372 51 R. LOEBER and T., Dishion, ‘Early predictors of male delinquency: A review’, Psychological Bulletin, 1983, 68-99 in COTTLE p 270-371 52 COTTLE ea: 386-387 50
30
Daarnaast voegen we ook het justitiële niveau in, daar uit Nederlands onderzoek53 blijkt dat dit sterk samenhangt met andere factoren.
Individueel:
leeftijd,
geslacht,
gedragsproblemen,
hyperactiviteit,
impulsiviteit,
middelenmisbruik/gebruik, vroeg antisociaal gedrag, gedragsstoornissen (ADHD, depressie), … .
Familiaal:
middelenmisbruik
door
de
ouder,
financiële
problemen,
relationele
problemen, slechte ouder-kindrelatie, … .
Sociaal: deviante vrienden, slechte band met school, slechte motivatie school, slechte resultaten op school, gedragsproblemen (spijbelen), slechte schoolattitude, nadelige buurt, geen diploma, werkloosheid, … .
Justitieel: startleeftijd, ernst delict, vroegere maatregelen, aantal contacten,… .
Deze lijst is zeker niet limitatief. Belangrijker zijn deze vier bovenstaande categorieën de grote domeinen waarbinnen persoonsgebonden risico factoren kunnen gesitueerd worden.
Het is echter belangrijk om kanttekeningen te plaatsen bij dit ethiologisch, veelal positivistisch-kwantitatief onderzoek. Het statistische verband dat in dit soort onderzoek wordt vastgesteld is geen causaal verband tussen bepaalde risicofactoren en criminaliteit. Bij onderzoek naar factoren die samenhangen met recidive is het belangrijk niet uit het oog te verliezen dat de aanwezigheid van risicofactoren niet het oorzakelijke bewijs leveren dat een minderjarige een delict zal plegen of zal recidiveren54. Het is niet omdat een risicofactor aanwezig is, de minderjarige het criminele pad (verder) zal bewandelen. Ook is het niet zo dat elke risicofactor even sterk samenhangt met delinquent gedrag. De aanwezigheid van één factor leidt niet noodzakelijk tot een slechte uitkomst, het is de cumulatie van verschillende zaken die enkel de kans op later delinquent gedrag vergroot55.
Daarnaast kunnen er eventueel protectieve factoren aanwezig zijn, die een bescherming bieden tegen de uitbouw van een verdere criminele carrière. Hoewel dit onderzoek eerder de vraag stelt naar welke kenmerken samenhangen met recidive dient ook aandacht besteed te worden aan deze protectieve factoren.
53
A. BLOKLAND en P. NIEUWBEERTA, o.c., 225-227 J.C. HOWELL, o.c., 103. 55 P.H. VAN DER LAAN, ‘Ernstige en persistente jeugddelinquentie’, in C. ELIARTS, Ernstige jeugddelinquentie: mythe of realiteit? Prevalentie, risicofactoren, justitiële afhandeling en interventies, Brussel, VUBPRESS, 2006, 82. 54
31
2.2.2.2. De protectieve factoren. Volgens Kriby en Fraser56 werken de beschermende factoren op drie verschillende manieren. Ze kunnen een soort buffer vormen tegen eventuele risicofactoren en zo een barrière construeren tegen het negatieve effect ervan. Daarnaast kunnen protectieve factoren causale processen doorbreken. Zo is bijvoorbeeld gebleken dat een slechte band met familieleden samenhangt met delinquent gedrag. Een slechte band kan de kans op delinquent gedrag verhogen. Wordt dit delinquent gedrag gesteld, dan gaat de band met familie achteruit, wat opnieuw delinquent gedrag in de hand werkt, enzovoort57. Vindt er echter een interventie plaats die inspeelt op de slechte band en het conflict tussen familieleden, dan kan de verbeterde situatie eventueel in een protectieve factor omslaan. Als laatste kan een protectieve factor optreden als een preventie tegen een risico dat zich kan stellen. Zo wordt kindermishandeling gelinkt aan later delinquent gedrag. Maar, ‘indien het kind positieve karaktereigenschappen bezit, zoals bijvoorbeeld de eigenschap tot bemiddeling, dan kan dit het kind beschermen tegen het effectief voorkomen van mishandeling’58.
Protectieve factoren maken kinderen/jongeren veerkrachtig en beter gewapend tegen eventuele risicofactoren. De aanwezigheid van risicofactoren betekent niet noodzakelijk een gedetermineerde criminele carrière. Risicofactoren staan in onderlinge interactie met elkaar en met de protectieve factoren. Hoe meer van deze laatste aanwezig zijn, hoe weerbaarder een kind is. “Slecht een derde van deze “risicokinderen” kennen een negatieve uitkomst’59. Dit is een belangrijk gegeven voor alle actoren die in contact komen met en interveniëren in het leven van minderjarige delinquenten. Gezien er niet veel onderzoek naar deze protectieve factoren wordt gevoerd, is het hoe en in welke mate zij als buffer optreden nog niet helemaal duidelijk60. Als belangrijkste protectieve factoren worden de volgende kenmerken aangegeven, ook weer
ingedeeld
volgens
individuele,
familiale,
schoolgerelateerde,
peer-
groepgerelateerde en gemeenschapsgerelateerde factoren. Dit is zekere geen limitatieve lijst.
Individueel: hoog IQ, intolerante attitude tegenover deviant gedrag, positieve sociale oriëntatie, hoge verantwoordelijkheidszin, het kennen van een schuldgevoel en betrouwbaarheid.
Familiaal: goede relatie met ouders en goede communicatietechnieken binnen het gezin.
School: positieve verbintenis, sterke motivatie, goede resultaten en positieve attitude.
Peer-groep: niet-delinquente vriendenkring.
56
L.D. KIRBY en M.W. FRASER, ‘Risk and resilience in childhood’, in M.W. FRASER, Risk and resilience in childhood, Washington, DC, National Association of Social Workers, 1997, 18. 57 J.C. HOWELL, o.c., 104-105. 58 L.D. KIRBY en M.W. FRASER, o.c., 18. 59 L.D. KIRBY en M.W. FRASER, o.c., 13-14. 60 P.H. VAN DER LAAN, o.c., 82.
32
Gemeenschap: Voordelige buurt en laag criminaliteitspercentage in de buurt61.
Jeugddelinquentie en jeugdrecidive kunnen dus in verband gebracht worden met een aantal persoonsgebonden (risico)factoren. Dit domein van onderzoek stelt ten slotte dat als men deze persoonsgebonden criminogene risicofactoren aanpakt, dit ook het effect van de (justitiële) interventie vergroten. De persoonsgebonden kenmerken zouden precies daarom gekend moeten zijn tijdens de interventie, en in het bijzonder tijdens de plaatsing.
2.2.3. De invloed van regimefactoren op recidive.
De plaatsing van een minderjarige in een gemeenschapsinstelling of in de federale instelling De Grubbe, is de meest ingrijpende maatregel die de jeugdrechter naar aanleiding van een als misdrijf omschreven feit kan opleggen. Uit onderzoek blijkt evenwel dat interventies die plaatsvinden in de gemeenschap (ambulante interventies) effectiever zijn dan residentiële interventies62. Toch kan een plaatsing ook effect hebben op recidive wanneer deze voldoet aan enkele voorwaarden. Van belang zijn de kenmerken van de interventie, de context of omgeving waarin zij plaatsvindt en de kenmerken of de leefomgeving van de doelgroep63. Onderzoek toont aan dat wat men precies doet tijdens de plaatsing (waarschijnlijk) van belang is en een effect kan hebben op de reductie van recidive, niet de plaatsing an sich. Het gaat om sociale vaardigheidstraining en gedragstherapie in een residentiële omgeving, individuele en gestructureerde cognitieve
groepscounseling64.
-gedragsmatige
therapie
Ook en
interpersoonlijke onderwijs
vaardigheidstraining,
worden
beschouwd
als
65
recidivebeperkend . Verder zijn er ook nog maatregelen die niet noodzakelijk dienen plaats te vinden binnen het kader van een plaatsing, maar die, indien aangewend tijdens de residentiële interventie, het effect daarvan kunnen vergroten. Interventies die verder reiken
dan
de
jongere
alleen
zijn
zeer
belangrijk.
Oudertraining,
functionele
gezinstherapie en multisysteemtraining, trainingen in woedebeheersing, individuele trainingen in algemene vaardigheden (vaak worden deze ook in groep gegeven, maar bij een homogene deviante groep minderjarigen kan dit resulteren in een negatief effect door onderlinge beïnvloeding) zijn belangrijke elementen. Residentiële plaatsing zonder intensief reclasseringstoezicht gericht op een intensieve nazorg heeft geen positieve effecten op reductie van recidive. De coördinatie van de verschillende vormen van
61
J.C. HOWELL, o.c., 108. Tabel is gebaseerd op bevindingen van Stouthamer-Loeber, Loeber, Wei, Farrington, Wikström (2002) en U.S. Department of Health and Human Services (2001) 62 N.J. BAAS, ‘Wegen naar het rechte pad; Strafrechtelijke interventies voor delinquente jongeren, inclusief verplichte nazorg, en naar het effect van interventies die zich voor een strafrechtelijk kader zouden kunnen lenen, alsmede naar interventiecondities die dat effect beïnvloeden’, WODC, 2005, 5. 63 N.J. BAAS, o.c., 2. 64 R. LOEBER en D.P. FARRINGTON, ‘Never Too Early, Never Too Late, Risk Factors and Successful Interventions for Serious and Violent Juvenile Offenders’, Final Report of the Study Group on Serious and Violent Juvenile Offenders, Washington, DC: U.S. Department of Justice, Office of Justice Programs, Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention, 18, N.J. BAAS, o.c. 65 R. LOEBER en D.P. FARRINGTON, o.c., 18.
33
begeleiding en behandeling en de samenwerking van alle betrokkenen vormt een belangrijke voorwaarde voor de effectiviteit van elke interventiemaatregel66. Daarnaast zijn er een aantal voorwaarden die in verband gebracht worden met de afname van recidive: voldoende dosering en structurering van de interventie, getrainde en ervaren therapeuten die regelmatig supervisie krijgen en zich aan voorschriften en instructies houden, afstemming op de leeftijd, afstemming op het risico van de jongere67. Hieruit blijkt dat, wanneer gekozen wordt om over te gaan tot een plaatsing, twee aspecten zeer belangrijk zijn, namelijk de context van die plaatsing en de condities van de plaatsing. Met conditie wordt bedoeld; de omkadering van een residentiële interventie, het personeel, hun vaardigheden en training. Bij context gaat het om de specifieke invulling van de plaatsing, de duur, het aanbod, individualisering en aanwending van de persoonlijke kenmerken, (voorbereiding van) de nazorg,… .
Een
residentiële
plaatsing
vereist
ook
de
nodige
en
aangepaste
omkadering.
Personeelsleden zijn daarbij van uitermate groot belang, hun vaardigheden en training, cruciaal. De begeleider zelf zal de minderjarige moeten blijven motiveren om deel te nemen aan bepaalde behandelingen of activiteiten. Uit onderzoek blijkt ook dat een vaste begeleider, in tegenstelling tot begeleiding door verschillende afzonderlijke actoren, een positieve invloed heeft op de motivatie van de gedetineerde. Ten tweede moet er ook begeleiding bij het oplossen van problemen worden voorzien. Geplaatste minderjarigen hebben vaak al problemen wanneer ze de instelling binnenkomen, ze moeten leren om te gaan met deze problemen en leren hoe ze die in de toekomst kunnen vermijden. Vaak vraagt dit een wijziging in het denkproces, waarbij de begeleider kan bijdragen tot het aanpassen van het foutieve denkpatroon. Ondersteuning kan het best bestaan uit het bespreken van beslissingen of handelingen alvorens ze worden uitgevoerd68. Daarnaast is de opleiding en training van de begeleiding in de instelling belangrijk, ‘interventies voor kinderen en jeugdigen die als routine worden uitgevoerd hebben weinig, geen of zelfs negatief effect’69. Beste resultaten worden bereikt met programma’s die reeds twee jaar of langer in gebruik zijn. Getrainde medewerkers en vaardige therapeuten dragen bij tot een verlaging van recidive70.
De duur van de plaatsing speelt eveneens een rol. Loeber en Farrington stellen dat een interventie in een residentiële setting slechts effectief kan zijn wanneer deze interventie een langere duurtijd kent71. Zo stelt het onderzoek dat een plaatsing van meer dan drie maanden meer oplevert dan één van minder dan drie maanden72. De behandeling over een langere periode en dit binnen een betekenisvolle context heeft een positieve invloed
66
N.J.BAAS, o.c., 3. N.J. BAAS, o.c., 4. 68 A. MENGER en L. KRECHTIG, o.c., 58-60. 69 A.A.J. BARTELS, S. SCHUURSMA en N.W. SLOT, Interventies, 2001, 303, In R. Loeber, N.W. Slot, & J.A. Sergeant (Eds.), Ernstige en gewelddadige jeugddelinquentie, Houten, NL/Diegem, Bohn Stafleu Van Loghum, 2001. 70 A.A.J. BARTELS, S. SCHUURSMA en N.W. SLOT, o.c., 309. 71 R. LOEBER en D.P. FARRINGTON, o.c., 18. 72 A.A.J. BARTELS, S. SCHUURSMA en N.W. SLOT, o.c, 310. 67
34
op recidive. Dit eerder buiten de formele correctionele/residentiële setting73, maar er zijn evenwel onderzoeken die aantonen dat, in tegenstelling tot een plaatsing zonder enige vorm van behandeling, residentiële plaatsing met behandeling een veel positiever resultaat oplevert voor wat betreft het beperken van recidive74. Natuurlijk kan men niet enkel omwille van deze bevinding “een langere plaatsing is effectiever” de termijn van de plaatsing opdrijven. Een plaatsing zonder enige constructieve vorm van begeleiding, ongeacht de duurtijd ervan, zal zeer weinig resultaten opleveren. Om effectief te zijn, zal de plaatsing moeten tegemoetkomen aan de persoonsgebonden (risico)factoren van de minderjarigen. Zoals in het vorige punt gesteld werd, spelen deze factoren zich af op domeinen als het onderwijs, de leefomgeving, maar ook bij het individu zelf. Interventies die zich afspelen binnen een residentiële setting, dienen de persoonsgebonden kenmerken aan te wenden tijdens de plaatsing en op ingespeeld te worden om het maximale effect van de plaatsing teweeg te brengen75. Wat hiermee verband houdt, is de leeftijd van de jongere. Een kind van 12 heeft andere behoeften/problemen dan een adolescent van 16-17 jaar. Tijdens de vroege adolescentie worden kinderen nog vaker beïnvloed door de ouders, wat een grotere uitdaging betekent wanneer kinderen na de plaatsing terugkeren naar gezinnen die niet goed functioneren. Tijdens de late adolescentie zijn jongeren veel meer gehecht aan hun vriendenkring en aan het opbouwen van betekenisvolle relaties76. Dit heeft zijn weerslag op alle mogelijkheden binnen de instellingen; onderwijs, begeleiding, betrokkenheid van de leefomgeving en individualisering dienen allen afgestemd te worden op de leeftijd en maturiteit van de jongere; dit hangt natuurlijk nauw samen met het ‘What Works’-principe responsiviteit. Altschuler en Brash77 geven de volgende indeling opgesplitst naar ontwikkelingsfase en het domein van persoonsgebonden (risico)factoren:
Domein
Vroege adolescentie
Gezin
Verbetering
in
Late adolescentie het
Begeleid zelfstandig wonen.
functioneren van het gezin, oudertraining School – werk
Individuele en
Werkervaring opdoen,
competentiegerichte scholing,
Beroepstraining en werk.
verkennen van loopbaanmogelijkheden. Leeftijdsgenoten
Link maken met niet-deviante
Link maken met niet-
peers.
deviante peers.
73
D.A. ANDREWS en J. BONTA, o.c., 327. D.A. ANDREWS en J. BONTA, o.c., 328. 75 COTTLE, o.c., 388. 76 D.M. ALTSCHULER en R. BRASH, ‘Adolescent and Teenage Offenders Confronting the Challenges and Opportunities of Reentry, Youth VIolence and Juvenile Justice, 2004, 2, 76. 77 D.M. ALTSCHULER en R. BRASH, o.c., 78. 74
35
Mentale,
gedragsmatige
Continuïteit in begeleiding en
Continuïteit in begeleiding
en fysieke gezondheid
inhoud.
en inhoud.
Vrije tijd
Afgestemd op interesses en
Afgestemd op interesses en
competenties, ethiek van het
competenties, ethiek van
groepsgericht werken
het groepsgericht werken
aanbrengen.
aanbrengen.
Een begeleiding dient multimodaal te zijn, dient in te spelen op elk domein waar de jongere in kwestie problemen ondervindt en dit zodanig dat het wordt aangepast aan de leercompetenties van de betrokkene. Dit vraagt een zekere mate van individualisering van de conditie van het regime. Kent de jongere in zijn gezin een conflictsituatie, dan kan hierop ingespeeld worden aan de hand van een oudertraining of gezinstherapie. Op deze manier wordt het gezin de mogelijkheid geboden om zelf op constructieve wijze bij te dragen aan de verbetering van de situatie en in het verlengde van de problemen van de minderjarige. Door de oudertraining worden ouders in staat gesteld om hun kind aangepast gedrag aan te leren78. Dankzij gezinstherapie kunnen conflicten uitgeklaard worden, alsmede eventueel de dynamieken tussen gezinsleden. Zo kan bijvoorbeeld een risicofactor, ‘conflicten binnen gezin of slechte ouder-kindrelatie’, omgezet worden in een protectieve factor, waardoor de betere band met de ouder als beschermende factor optreedt. Hetzelfde geldt voor eventuele problemen met betrekking tot onderwijs en werk. Opnieuw is leeftijd relevant. Een jongere die reeds langere tijd geen school loopt, kan begeleid worden in de zoektocht naar een nieuwe school, om zo de draad weer op te pikken, of er kan hulp aangeboden worden bij het zoeken naar werk. Arbeidsbegeleiding blijkt volgens onderzoek waarschijnlijk effectief te zijn79. Betrokkenheid met deviante peers wordt mogelijk tegen gegaan door de plaatsing zelf, hoewel de kans bestaat dat jongeren anderen in de instelling reeds kennen of leren kennen80. Bij groepsbegeleiding in een residentiële setting moet ook steeds rekening gehouden worden met de beïnvloeding van de sterkere persoonlijkheden in de groep ten aanzien van de minder uitgesproken persoonlijkheden. Groepsbegeleiding of -therapie kan effect hebben, maar slechts wanneer de groep niet homogeen opgesteld is uit deviante minderjarigen81. Als laatste willen we wijzen op het feit dat nazorg, hoewel dit strikt genomen niet gezien wordt als een regimegebonden kenmerk, de resultaten van de plaatsing enorm beïnvloedt. Vastgesteld wordt dat begeleiding leidt tot minder gedragsproblemen tijdens het verblijf in residentiële setting, maar dat dit slechts een tijdelijk gunstig effect is. Na het einde van de maatregel, zal dit effect vaak vervagen82. Daarom is begeleiding na residentieel verblijf van uitermate groot belang. Altschuler en Armstrong stellen dat een intensief toezicht en gestructureerde begeleiding, zowel tijdens als na de plaatsing, een voorwaarde is voor een positief resultaat. De planning van de nazorg en de terugkeer 78 79 80 81 82
N.J. BAAS, o.c., 45. N.J. BAAS, o.c., 62. Van kattenkwaad en erg? A.A.J. BARTELS, S. SCHUURSMA en N.W. SLOT, o.c,296 & 306. N.J. BAAS, o.c., 58.
36
naar het leefmilieu dienen te gebeuren tijdens de plaatsing. De overgang moet gestructureerd en geleidelijk gebeuren. Goede nazorg bestaat uit langdurige begeleiding en sociale controle83. Zo kan het eventuele effect van de plaatsing ondersteund worden.
Tussentijdse conclusie. De grootste moeilijkheid bij het voeren van onderzoek naar recidive bij minderjarigen ligt in het operationaliseren en definiëren van het begrip recidive. Minderjarigen plegen namelijk geen misdrijven, maar als misdrijf omschreven feiten, en worden niet gestraft, maar krijgen een (pedagogische, opvoedkundige) maatregel opgelegd. Wanneer in dit onderzoek gesproken wordt over recidive bij minderjarigen, gaat het om een nieuwe MOF of een statusdelict waarvoor de minderjarige opnieuw voor de jeugdrechter dient te verschijnen, of, in geval van het bereiken van de meerderjarigheid, vermelding van een veroordeling voor een misdrijf in het centraal strafregister. Verder maken we in de definitie een onderscheid naar algemene, speciale (zelfde soort misdrijf) en specifieke recidive (inbreuk tegen zelfde wetsartikel) enerzijds, en ernstige (strafdreiging van 5 jaar of meer) tot zeer ernstige recidive (strafdreiging van 10 jaar of meer) anderzijds. Het plegen van delicten of recidive wordt in de wetenschappelijke wereld zowel in verband gebracht met persoonsgebonden (risico)factoren, als met regimegebonden of interventiegebonden factoren. Effectiviteit van de interventie, afgemeten aan het al dan niet voortbrengen van een reductie van recidive, staat daarbij centraal. De What Worksbenadering en evidence-based practice steunen daarbij op empirisch onderzoek om na te gaan welke interventies bewezen resultaten leveren en welke niet. Risico, behoeften, responsitviteit,
community-based,
staan
voorop.
daarbij
Deze
behandelingsmodaliteit
theorie
kan
eigenlijk
en
programma-integriteit
opgesplitst
worden
naar
de
persoonsgebonden (het risico en de behoefte) en de regimegebonden (responsiviteit, programma-integriteit, community-base en behandelingsmodaliteit) factoren. Die steeds in onderling verband blijven staan. Zo is het belangrijk om de persoonsgebonden (risico)factoren te kennen, maar daarnaast deze ook tijdens de interventie, de plaatsing, aan te wenden. Een interventie die recidive verlaagt dient multimodaal te zijn, in te spelen op alle probleemaspecten die deze deviante minderjarigen ondervinden. Dit betekent dat alle domeinen waar er zich problemen kunnen voordoen, gezin, onderwijs, werk, …, tijdens de plaatsing dienen te worden aangepakt om de kans op positief resultaat te vergroten. Persoonsgebonden (risico)factoren spelen zich op verschillende niveaus af: individueel, familiaal, sociaal en juridisch. Enkele voorbeelden zijn; leeftijd, geslacht, aantal contacten met de jeugdrechter, … . Dit zijn eerder statische factoren waar niet op ingespeeld kan worden. Belangrijker zijn de dynamische factoren: ouder-kindrelatie, slechte band met school, deviante vriendenkring, gedragsproblemen, psychologische problemen, druggebruik- en misbruik,… . Hierop kan door de interventie ingespeeld worden en gezocht worden naar oplossingen of de minderjarige zelf handvaten geven om hiermee om te gaan. Natuurlijk, zelfs wanneer een interventie rekening houdt met alle factoren en de persoonsgebonden risicofactoren aanwendt tijdens de plaatsing, dan nog 83
D.M. ALTSCHULER en T.L. ARMSTRONG, ‘Aftercare not aftertought: testing the IAP model’, Juvenile Justice, 1994, 1, 15-22, geciteerd door N.J. BAAS, o.c., 65.
37
bestaat de kans dat de minderjarige recidiveert. Onderzoek toont aan dat het effect van een interventie afneemt met de tijd. Daarom is nazorg, een intensieve begeleiding en opvolging, absoluut noodzakelijk om het effect van een plaatsing in stand te houden en de kans op recidive te doen dalen.
2.3. De keerzijde van het debat: ‘Desistance from Crime’. Beleidsmatig wordt vaak de nadruk gelegd op het beperken van recidive door het toepassen van effectieve maatregelen om zo de veiligheid van de maatschappij te garanderen. Zoals hierboven reeds vermeld, vanuit de ‘What works’-benadering wordt de nadruk gelegd op justitiële interventies die recidive kunnen beperken. Daarnaast zijn er talloze onderzoeken binnen de ontwikkelingscriminologie die trachten de risicofactoren van jeugddelinquenten bloot te leggen. Criminele carrières worden daarbij uitgebreid onderzocht. Er wordt daarbij gekeken naar de start, de continuïteit en de uitdoving van een criminele carrière, met nadruk op het verklaren van de start en ontwikkeling. Op basis van deze onderzoeken poogt men modellen op te stellen voor het voorspellen van crimineel gedrag of recidive. Vaak ligt de nadruk op één periode in de tijd waarbij ontwikkelingen en veranderingen die gepaard gaan met de totstandkoming of beëindiging van de criminele carrière uit het oog verloren worden84. De laatste decennia stelt men echter meer en meer de vraag waarom een persoon überhaupt stopt met het plegen van misdrijven. Dit zonder dat er noodzakelijk een interventie aan voorafgaat of zonder dat deze interventie aan de basis van de verandering ligt85. Waarom iemand afstand neemt van zijn criminele traject, wordt onderzocht in het onderzoek en de theorievorming rond ‘desistance from crime’. Bij desistance gaat men precies kijken ‘naar het einde van een periode van delinquent gedrag’86 en naar het gradueel proces dat daarachter schuilgaat. Binnen de jeugdcriminologie is dit debat van uitermate groot belang, daar criminaliteit vooral een fenomeen is dat voorkomt tijdens de adolescentie en vroege volwassenheid. ‘Het is zo dat de betrokkenheid in criminaliteit vaak begint in de vroege puberteit, een piek kent in de late adolescentie of vroege volwassenheid en dat deze betrokkenheid in vele gevallen uitdooft voor de volwassenheid’87. Dit fenomeen staat beter bekend als de age-crime curve88. Maar naast deze criminologische relevantie kan ook de beleidsmatige relevantie niet ontkend worden. Het blootleggen van het proces rond desistance maakt dat er een effectiever beleid kan uitgedacht worden.
2.3.1. De levensloopbenadering: integratie van interne en externe processen. Binnen de theorievorming omtrent desistance kunnen verschillende stromingen of invalshoeken worden onderscheiden. Sommige onderzoekers beschouwen desistance 84
R. BURNETT en MARUNA, S., ‘So ‘Prison Works’, Does It? The Criminal Careers of 130 Men Released from Prison under Home Secretary, Michael Howard’, The Howard Journal, 2004, Vol 43, 4, 390-404. 85 A. NUYTIENS, o.c., 43. 86 S. FARRELL and A. CALVERLEY, Understanding desistance from crime: theoretical directions in resettlement and rehabilitation, Open University Press, New York, 2006, 2. 87 S. FARRELL and A. CALVERLEY, o.c., 2-3. 88 S. MCVIE, ‘Patterns of deviance underlying the age-crime curve: the long term evidence’, Centre for Law and Society, University of Edinburgh, onuitg., 1.
38
eerder als een natuurlijk proces of een voorbestemde ontwikkeling. Ondertussen is reeds gebleken dat deze deterministische visie op zich niet volledig opgaat89. Daarnaast kent de theorievorming omtrent desistance ook een dynamische stroming die tegemoet komt aan de kritieken geuit tegenover de statische benaderingen van desistance.
In
tegenstelling
tot
deze
laatste
wordt
er
binnen
de
dynamische
theorievorming wel rekening gehouden met de sociale context waarin een individu functioneert. Enerzijds wordt er gefocust op het belang van sociale bindingen, of de structure, anderzijds op de eigen inbreng van het individu, of de agency. De levensloopbenadering
tracht
deze
twee
te
integreren.
Daar
waar
de
ontwikkelingsbenadering voorspellingen naar toekomstig delinquent gedrag tracht te maken, stapt de levensloopbenadering van deze eerder deterministische visie af, om eveneens interindividuele verschillen en veranderingen van criminele carrières in rekening te brengen. Erkend wordt dat levens gevormd worden door de context waarin men zich bevindt en dat de impact van de levensgebeurtenissen contigent is en alles te maken heeft met timing. Daarnaast gaat men er eveneens vanuit dat agency, de actieve inbreng van het individu, een rol speelt90. Zodoende kan desistance als proces in kaart gebracht worden. De levensloopbenadering brengt deze twee samen als geïntegreerd geheel, om te komen tot een geïntegreerde theorie over desistance, ervan uitgaande dat een voorspelling maken over criminaliteit niet mogelijk is. Elk crimineel traject is verschillend. Daarbij is de hele levensloop van belang, zowel de kindertijd, als de adolescentie en de volwassenheid91. Naast het in rekening brengen van structure en agency in het kader van desistance, kan ook
gewezen worden op het concept ‘kapitaal’. Monica Barry tracht deze aspecten te
integreren92.
Wanneer zij spreekt over ‘kapitaal’, dan duidt zij op de verschillende
kanalen/bronnen, sociaal, economisch, cultureel en symbolisch, waaruit herkenning geput kan worden en waarop iemand zijn identiteit opbouwt. De wijze waarop deze bronnen verdeeld zijn in het leven van een persoon, evolueren mee naarmate een persoon ouder wordt. Een kind zal zijn sociaal kapitaal putten uit de relatie met zijn ouders, bij een adolescent zal dit soort kapitaal gehaald worden via de vriendenkring. Jongeren beschikken ook niet over bronnen van economisch kapitaal. Deze bronnen zijn bovendien ook niet gelijk verdeeld over de verschillende groepen in de samenleving. Het concept ‘kapitaal’ blijft natuurlijk nauw samenhangen met de concepten ‘structure’ and ‘agency’. Barry wil zodoende aantonen dat criminaliteit mogelijks niet echt verband houdt met de leeftijd, maar eerder met verantwoordelijkheid, legitimiteit en duurzaamheid93. Dit kan een mogelijke verklaring bieden waarom er toch (jeugd)delinquenten zijn die hun criminele carrière verder zetten, tot ver voorbij het bereiken van de volwassenheid.
89
J.H. LAUB en R.J. SAMPSON, Shared Beginnings,Ddivergent Lives; Delinquent Boys to Age 70, Cambridge, Harvard University Press, 2006, 90 J.H. LAUB en R.J. SAMPSON, o.c., 33. 91 J.H. LAUB en R.J. SAMPSON, o.c., 34-35. 92 M. BARRY, ‘Youth offending and youth transitions: the power of capital in influencing change’, Critical Criminology, 2007, 15, 185-198, M. BARRY, Youth Offending in Transition; the search for social recognition, London, Routledge, 2006, 214. 93 M. BARRY, ‘Youth Offending and youth transition; the power of capital in influencing change’, Critical Criminology, 2007, 15, 189-191 & 194-197.
39
2.3.2.
Methodologisch kader
Net als bij onderzoek naar recidive, treden ook bij onderzoek naar ‘desistance from crime’ methodologische problemen op de voorgrond. Meest voor de hand liggend is de vraag: hoe bepaal je het einde van een criminele carrière94? Het is natuurlijk niet omdat een persoon te kennen geeft het delinquente leven achter zich gelaten te hebben, dat dit in werkelijkheid ook zo is of zo zal blijven. Vandaar dat de definitie en operationalisering van het begrip desistance, net als bij het begrip recidive, moeilijk of problematisch is. Volgens Farrell en Calverley95 is een definitie van desistance voor de hand liggend, maar schuilt het probleem in de operationalisering van het concept. Zij definiëren desistance als ‘het einde van een periode van delinquent gedrag’. Andere onderzoekers maken dan weer een onderscheid tussen primary and secondary desistance. Vaak gaat men er vanuit dat desistance duidt op het definitieve einde van de criminele carrière (secondary) en
niet
op
eventuele
criminaliteitsvrije
perioden
(primary)96.
Volgens
sommige
97
onderzoekers (oa Maruna ) zal criminologisch onderzoek naar desistance zich moeten richten op secundaire desistance, op het (definitieve) eindpunt van de criminele carrière en op de interne verandering van de persoon98. Andere vinden ook primary desistance een interessant gegeven, gezien het kan verwijzen naar de start van het proces van desistance99. Die vraag naar onderzoek van de voorlopige of definitieve desistance, kan opgelost worden aan de hand van de operationalisering. Maar hierin ligt precies de moeilijkheid aangezien het gaat om de (permanente) afwezigheid van een kenmerk100, in dit geval de criminele carrière. Desistance kan beter geoperationaliseerd worden als een proces, een overgang van het plegen van delinquent gedrag naar het niet meer plegen van crimineel gedrag. Het kan niet gezien worden als een gebeurtenis, maar eerder als een gradueel proces, het gradueel verlaten van het criminele pad. Daarom ook dat termination en desistance als twee verschillende zaken dienen gezien te worden. De beëindiging is het eindepunt van desistance, de uitkomst van het proces. Bij desistance gaat het meer dan om het eindpunt, het gaat ook om de oorzaak van het proces dat leidt tot termination101. Op deze manier kan onderzoek de ware aard van desistance omvatten. In dit graduele proces zitten de eventuele tijdelijke criminaliteitvrije perioden of verminderingen in delictgedrag vervat. Dit zorgt voor een model van desistance waarbij een vermindering in de ernst van het delinquent gedrag gezien kan worden als een indicatie van het opkomen van het proces van desistance102. Hoe dient onderzoek naar desistance te gebeuren? Vooraleer gekeken kan worden naar het waarom van desistance, moet nagegaan worden of er sprake kan zijn van de aanwezigheid van het desistance-proces. Lijkt de persoon zijn criminele carrière
94
D.J. FARRINGTON, ‘Advancing knowledge about desistance’, Journal of Contemporary Justice, 2007, 23, 128, A. NUYTIENS, o.c., 47-48. 95 S. FARRELL and A. CALVERLEY, Understanding desistance from crime; theoretical directions in ressetlement and rehabilitation, Open University Press, Maidenhead, 2006, 17-18. 96 S. FARRELL and A. CALVERLEY, o.c., 2. 97 S. MARUNA and S. FARRALL, ‘Desistance from crime: a theoretical formulation’, Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie, 2004,43, 171-194. 98 A. BOTTOMS, J. SHAPLAND, ea., ‘Towards Desistance: Theoretical Underpinnings for Empirical Study’, The Howard Journal, 43, 4, 2004, 371. 99 S. FARRELL 100 S. FARRELL and A. CALVERLEY, o.c., 17. 101 J.H. LAUB en R.J. SAMPSON, Shared beginnings, Divergent Lives; Delinquent Boys to Age 70, Cambridge, Harvard University Press, 2006, 21. 102 FARRELL
40
beëindigd te hebben, of niet? Om in de eerste plaats daarop een antwoord te kunnen geven, moet een grondige dossierstudie van de cases uitgevoerd worden. Inzage van de parketgegevens kunnen het delicttraject (gedeeltelijk) weergeven. Hoewel dit niet voldoende is, aangezien er geen rekening gehouden wordt met dark-number uitval. Daarom moeten er bijkomend self-report enquêtes uitgevoerd worden. Gecombineerd kan dit aantonen of een persoon nog steeds delicten pleegt of niet. Op deze manier heb je het antwoord op ‘Wanneer?’
103
. Maar niet op ‘Waarom?’. Hiervoor zal verder gezocht
moeten worden. Er is nood aan de subjectieve inbreng van het individu, aan de hand van diepte-interview op verschillende tijdstippen, om op deze wijze de levensverhalen van de individuen
in
kaart
te
brengen.
Dit
kan 104
generaliseerbaarheid buiten de steekproef
evenwel
problemen
geven
voor
de
, maar desondanks blijft het de meest
geschikte methode om het subjectieve van het proces te onderzoeken.
2.4. Conclusie. Recidive en desistance kennen vele raakvlakken. Waar recidive eindigt, kan desistance aanvatten.
Hoewel
recidive-onderzoek
in
België,
gezien
de
slecht
betrouwbare
cijfergegevens, moeilijk haalbaar is, is het in het kader van het huidige onderzoek de aangewezen invalshoek om het effect van de eerste plaatsing op de recidive onder minderjarigen te bestuderen. Gezien het tijdskader is het onmogelijk om via kwalitatieve methoden, met de betrokkenheid van de jongeren zelf, na te gaan welk effect de plaatsing heeft op het stopzetten van de criminele carrière. Desalniettemin blijft dit desistance-discours een erg interessante piste om nader te bestuderen. Desistance onderzoek biedt de mogelijkheid om uit het te strakke denkkader van recidive, het evidence-based-pratices denken en de ‘What Works’-benadering te stappen.
103
A. NUYTIENS, o.c., M. MASSOGLIA en C. UGGEN, ‘Subjective Desistance and the Transition to Adulthood’, Journal of Contemporary Criminal Justice, 2007, 23, 91.
104
41
Hoofdstuk 3: De beschrijving van de onderzoekspopulatie. In dit volgende hoofdstuk geven we kort de beschrijving van de onderzoekspopulatie weer. We gaan voornamelijk een controle uitvoeren van de resultaten van het eerste onderzoek in 2006. De voorstelling van het jeugdbeschermingstraject steunt op de gegevens verkregen via de BJ96-databank van de Vlaamse Overheid. Het is belangrijk nogmaals te wijzen op een enkele beperkingen van deze gegevens. Deze databankgegevens kunnen geen licht werpen op het misdrijventraject. Het gaat louter om een administratieve databank, waarbij enkel de maatregel en informatie in verband met de uitvoering van die maatregel, worden geregistreerd. De databank leent zich niet tot een diepgaande analyse van de cohorte. Daarnaast moet eveneens vermeld worden dat niet alle maatregelen in deze databank worden opgenomen, slechts diegenen die subsidies van de Vlaamse Overheid ontvangen, uitspraken van de jeugdrechter die leiden tot een berisping bijvoorbeeld, worden niet opgenomen. Als laatste dient gezegd dat de databankgegevens niet altijd even betrouwbaar bleken. Verschillende variabelen worden ofwel niet ingevuld, ofwel foutief ingevuld. Dit maakt dat een aantal hieronder voorgelegde gegevens niet helemaal betrouwbaar zijn.
3.1. De onderzoekspopulatie. In het eerste onderzoek werd vastgesteld dat in de betreffende onderzoeksjaren 2464 jongeren werden geplaatst in de gemeenschapsinstellingen en De Grubbe. Bijna 60% van deze jongeren werden voor het eerst voor een als misdrijf omschreven feit geplaatst.’105 Deze jongeren maken ook onze cohorte uit. De cohorte bestaat dus uit 1436 jongeren, allen een eerste maal geplaatst in een Gemeenschapsinstelling of in de federale instelling “De Grubbe” en dit tussen 2001 en 2003. We kunnen spreken van een evenwichtige verdeling (tabel 1106) overheen de verschillende cohortejaren (in 2001 werden 449 jongeren geplaatst, 512 in 2002 en 475 in 2003)107. Wanneer we spreken over de leeftijd moeten we een onderscheid maken tussen de startleeftijd van de jongeren bij aanvang van het jeugdbeschermingstraject, vanaf de eerste maatregel door de jeugdrechter en de leeftijd op het moment van de eerste plaatsing voor een als misdrijf omschreven feit. Uit onderstaande tabel blijkt duidelijk de noodzaak van dit onderscheid. De gemiddelde startleeftijd bedraagt 14 jaar tegenover 15 jaar voor de eerste plaatsing (tabel 2). Wanneer we kijken naar de leeftijd bij aanvang van het jeugdbeschermingstraject (tabel 3) stellen we vast dat 10% van de jongeren startte voor of tijdens het tiende levensjaar. 40% van de cohorte begint zijn traject voor de leeftijd van 15 jaar. De meerderheid is echter 15 tot 17 jaar wanneer hij/zij voor de eerste maal een maatregel krijgt opgelegd door de jeugdrechter. Drie jongeren hebben de leeftijd van 18 jaar 105
J. CHRISTIAENS, C. ELIAERTS, E. ENHUS en L. CURTIS, Eindrapport: Geplaatste delinquente jongeren en recidive; Onderzoek naar de resultaten van het opvangbeleid voor minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, vooral in functie van een beter inzicht in de factoren die samenhangen met recidive, december 2006, p46. 106 Zie bijlage I, bijlagenboek 107 J. CHRISTIAENS, C. ELIAERTS, E. ENHUS en L. CURTIS, o.c., p 46.
42
bereikt op het moment van de eerste maatregel. In het eerste onderzoek werd ook al vastgesteld dat uitzonderlijk jongeren op 18 jaar nog in aanraking komen met de jeugdrechter. Toen werd er op gewezen dat het jongeren betreft waarvan hun als misdrijf omschreven feit gepleegd werd voor de meerderjarigheid108. Later wordt er meer gezegd over deze startleeftijd, wanneer we de opgelegde maatregelen beschrijven en uitdiepen. De cohorte betreft hoofdzakelijk jongens. Meisjes zijn ondervertegenwoordigd in de onderzoekspopulatie (grafiek 1). In totaal zijn er 1254 jongens en 179 meisjes in de populatie. 73 meisjes in 2001, 61 in 2002 en 45 in 2003. Dit hoeft niet te verwonderen, de ondervertegenwoordiging van meisjes in de cohorte is ook logisch verklaarbaar, aangezien er voor jongens 4 instellingen zijn en slechts één voor meisjes. Tijdens het eerste onderzoek bleek de variabele ‘nationaliteit’ niet betrouwbaar te zijn gezien nationaliteit in 71,9% niet werd ingevuld109. Ook dient gewezen te worden op het feit dat de variabele nationaliteit in de BJ96 niet altijd juist wordt ingevuld. Na controle tijdens het huidige onderzoek blijft nog steeds 17,3% onbekend. Toch kan in huidig onderzoek dus gesteld worden dat 73,1% van jongeren met gekende nationaliteit, Belgen zijn (tabel 4). Verder dan de beschrijving van nationaliteit kunnen wij niet gaan. Een interessant gegeven is het aantal maatregelen dat deze jongeren (cohorte) zowel voor als na de plaatsing opgelegd krijgen (tabel 5). We stellen vast dat er tot 36 maatregelen werden opgelegd. In totaal krijgen deze 1436 jongeren 9072 maatregelen opgelegd door de jeugdrechter (tabel 6), goed voor een gemiddelde van 6 maatregelen per jongere. Het dient gezegd dat er een standaard afwijking bestaat van 5 maatregelen. Dit wil zeggen dat een deel van de onderzoekspopulatie aanzienlijk meer maatregelen opgelegd krijgt. Daarom kan de mediaan een beter antwoord verschaffen. Deze bedraagt 4 voor de onderzoekspopulatie, 50% van de jongeren krijgt tot vier maatregelen opgelegd (tabel 7). Echter, de cohorte dunt wel snel uit; 19,5% krijgt nog 10 tot 20 maatregelen opgelegd, en slechts 2,6% meer dan 20 maatregelen. Houden we rekening met de startleeftijd, dan valt op dat jongeren met een hoger aantal opgelegde maatregelen, ook jonger instromen (tabel 8). Hierbij zien we dat de categorie 5 tot 9 maatregelen eerder een middenmaat is, stromen jongeren op elke leeftijd in. Weliswaar met een piek rond 14-15-16 jaar, maar dit kan verklaard worden aan de hand van de gemiddelde startleeftijd (14 jaar) en de leeftijd op eerste plaatsing (15 jaar). De andere vier categorieën roepen veel meer vragen op. Op dit punt komen we later in dit hoofdstuk nog terug. Analyseren we het moment van de eerste plaatsing in het jeugdbeschermingtraject van de cohorte-jongeren, dan stellen we vast dat 62% van de jongeren geplaatst wordt bij de eerste of tweede maatregel opgelegd door de jeugdrechter. Verder noemen we deze groep de ‘snel-geplaatsten’. Dit tegenover de groep ‘niet-snel-geplaatsten (38% van de cohorte-jongeren) Deze snelle plaatsing komt meer voor bij jongens (64,5%) dan voor meisjes (44%) (Tabel 9).
108 109
J. CHRISTIAENS, C. ELIAERT, E. ENHUS, L. CURTIS, o.c., 47. J. CHRISTIAENS, C. ELIAERT, E. ENHUS en L. CURTIS, o.c., 47.
43
3.2. De steekproef. Tijdens het onderzoek in 2006 werd gekozen voor het trekken van een steekproef om zodoende
meer
specifieke
informatie
over
deze
steekproefjongeren
te
kunnen
verzamelen. In het huidige onderzoek is deze steekproef nog steeds relevant, maar dan voornamelijk voor de persoonsgebonden analyse. Toch geven we kort weer welke samenstelling deze steekproef kenmerkt. De steekproef wordt bewust samengesteld uit 120 jongens en 30 meisjes (tabel 10), dit om een gelijke spreiding over de verschillende instellingen te garanderen. De gemiddelde startleeftijd van de steekproef is 15 jaar, de gemiddelde leeftijd van eerste plaatsing ligt tussen de 15 en de 16 jaar (tabel 11). Ook zien we een behoorlijk deel op zeer jonge leeftijd het beschermingstraject starten. 23 jongeren starten voor de leeftijd van dertien jaar oud. Twee jongeren krijgen een maatregel opgelegd na hun meerderjarigheid. De steekproef is niet volledig gelijk verdeeld over de drie cohortejaren (tabel 12), dit wordt veroorzaakt door de specifieke steekproefcriteria die gehanteerd worden. Het aantal snel-geplaatsten (tabel 13) is gelijk bij de steekproef en de cohorte. Eveneens 61% van de steekproef wordt geplaatst bij de eerste of tweede maatregel. De groep van snel – geplaatsten bestaat uit 15 meisjes en 77 jongens. Dit betekent dat 50% van de meisjes snel geplaatst werd en 64% van de jongens. Daar waar in de cohorte een jongen tot 36 maatregelen opgelegd krijgt, zien we een maximum van 28 maatregelen (grafiek 2). 55% van de steekproefjongeren krijgt één tot vier maatregelen opgelegd, 25% van de jongeren tien of meer.
3.3. De eerste plaatsing. De leeftijd van de jongeren op het moment van de eerste plaatsing ligt gemiddeld één jaar hoger dan de leeftijd op het moment van de eerste maatregel. Op het moment van de eerste plaatsing zijn de jongeren gemiddeld 15 jaar. Tabel 14 toont aan dat er toch zes jongeren onder de leeftijd van twaalf jaar geplaatst worden in een instelling. Deze zes elfjarigen worden overwegend geplaatst in een gesloten regime, drie meisjes in Beernem, één jongen in De Hutten, één in De Markt en één in Ruiselede (tabel 15). Wat ook duidelijk wordt in tabel 14 is de jongere plaatsingsleeftijd bij de meisjes. Meisjes geplaatst op 18 jaar komen niet voor in de onderzoekspopulatie, hoewel er wel enkele jongens op 18 jaar geplaatst worden (7 jongens). Tot en met de leeftijd van 15 jaar worden relatief gezien meer meisjes dan jongens geplaatst: 52,9% van alle meisjes wordt geplaatst voor of tijdens het 15de levensjaar tegenover 34% van alle jongens. Vanaf 16 jaar neemt het aandeel van jongens toe ten opzichte van meisjes, voor de leeftijd van 16 jaar lopen de twee groepen gelijk, procentueel gezien worden dan bijna even veel jongens als meisjes geplaatst. Op 17 jaar is de verhouding omgekeerd, 35,9% van de jongens tegenover 18,5% van de meisjes wordt dan voor een eerste keer geplaatst. We kunnen dus spreken van een gender-gevoelig plaatsingsmechanisme. Zoals bleek uit het eerste onderzoek, worden de meeste jongeren geplaatst door de jeugdrechters van Antwerpen (tabel 16). De opmerkingen gemaakt in het vorige rapport, moeten in eerste plaats herhaald worden. ‘Het is belangrijk te duiden op het feit dat het 44
gaat om absolute cijfers. Deze gegevens kunnen genuanceerd worden wanneer zij in context worden geplaatst; ten aanzien van het totaal aantal minderjarigen dat voor de jeugdrechter moet verschijnen op jaarbasis; alsook ten aanzien van meer sociodemografische
gegevens
minderjarigen).
Toch 110
plaatsingsbeleid’
betreffende
roepen
deze
de
gerechtelijke
verschillen
vragen
arrondissementen op
naar
een
(aantal
verschillend
.
Tabel 17 toont de verdeling over de verschillende instellingen volgens plaatsende instantie. 41% van de jongeren wordt geplaatst in de gemeenschapsinstelling De Markt. Het is opvallend dat de maatregel “plaatsing in een instelling” zeer regiogebonden is. Daar waar Antwerpen, Tongeren, Turnhout en Hasselt vooral plaatsen in De Markt, blijkt dat de grootste doorverwijzers voor Ruiselede Brugge, Dendermonde, Gent, Kortrijk en Oudenaarde zijn. Veurne bijvoorbeeld plaatste tussen 2001 – 2003 niet in de Gemeenschapsinstelling De Kempen. Wat eveneens uit deze tabel blijkt, is dat de twee instellingen waar half-open plaatsingen mogelijk zijn, De Markt en Ruiselede, procentueel het grootst aantal jongeren doorverwezen krijgen. Het gaat ook om de grootste instellingen inzake capaciteit. Kijken we naar De Markt en zijn grootste doorverwijzers, dan merken we op dat Mechelen 54% van zijn eerst-geplaatste jongeren naar De Markt doorverwijst, Antwerpen 59%, Tongeren 67%, Turnhout 65% en Hasselt zelfs 81%. Procentueel gezien is Antwerpen niet de grootste doorverwijzer voor de instelling De Markt. De Markt krijgt voornamelijk jongeren geplaatst uit het Antwerpse, maar in vergelijking met andere arrondissementen is het voornamelijk het arrondissement Hasselt dat het grootste deel van zijn plaatsingen uitvoert in De Markt. Bij de instelling Ruiselede stellen we dezelfde regiogebondenheid vast: Brugge plaatst 61% van zijn eerst-geplaatste jongeren in Ruiselede, Dendermonde 58%, Gent 62%, Kortrijk 71,8%, Oudenaarde 74,4% en Ieper 85%. Dit kan er eventueel op wijzen dat jeugdrechters bij de eerste plaatsing verkiezen te plaatsen in een half-open regime. Het overgrote deel van deze jongeren (60%) komt in een half- open regime terecht. Het is wel zo dat het aandeel jongeren geplaatst in een half-open regime afneemt wanneer ook geplaatst kan worden in Everberg (tabel 18). Brussel plaatst het meest evenwichtig verdeeld over de verschillende instellingen heen. Wanneer we kijken naar de drie verschillende cohortejaren (tabel 19), dan blijft De Markt over de drie jaren heen het grootste aantal jongeren opnemen (41,8%). Sinds de oprichting van het centrum “De Grubbe”, neemt deze federale instelling in stijgende lijn jongeren op. De oprichting van De Grubbe zorgt voor een toename in het aantal eerste plaatsingen. In 2001 worden 449 jongeren geplaatst, in 2002 zijn er dit 512, in 2003 nog eens 475. Het eerste jaar na oprichting van het centrum De Grubbe zijn het vooral plaatsingen in De Markt en Ruiselede die licht in aandeel afnemen. Voor De Markt bijvoorbeeld: 45% van alle jongeren die een eerste keer geplaatst zijn in 2001, worden geplaatst in De Markt tegenover 43% in 2002111. Voor Ruiselede gaat het van 33% naar 26% van alle eerst-geplaatsen. De Hutten kent in eerste instantie een toename in zijn aandeel van 5% naar zelfs 11% van het totaal van eerste plaatsingen in 2002.
110
J. CHRISTIAENS, C. ELIAERTS, E. ENHUS en L. CURTIS, o.c., 48. Deze daling uit zich in het aandeel van deze instelling ten opzichte van het aandeel van de andere instellingen, dadelijk zullen we zien dat De Markt in 2002 meer jongeren opneemt dan in 2001.
111
45
In 2003 krijgt De Grubbe al 23,6% van alle eerste plaatsingen van dat jaar toegewezen. Dit hoge percentage, bijna één vierde van de eerste plaatsingen in 2003, dient natuurlijk gerelativeerd te worden gezien de wettelijk opgelegde plaatsingstermijn van maximaal twee maanden en vijf dagen. Het aantal eerste plaatsingen in alle andere instellingen neemt hierdoor af (Grafiek 3). De oprichting van De Grubbe kan ervoor zorgen dat bepaalde arrondissementen meer plaatsen. Gezien de regiogebondenheid van de plaatsingen, kunnen we ons afvragen of Brussel, een arrondissement dat tot geen van beide regio’s behoort, anders plaatst vanaf 2002. Tabel 20 toont duidelijk de verandering in het aandeel van het arrondissement Brussel. In 2001 zijn 6% van de geplaatste jongeren doorverwezen door Brussel. In 2003 is dit percentage gestegen tot 10% van alle geplaatste jongeren. Bij een vergroting van de capaciteit kan het mogelijk zijn dat de duur van de plaatsing stijgt wegens een minder acuut plaatsgebrek. Dit is echter niet het geval bij de opening van De Grubbe. Er doet zich geen stijging voor van de duur van de plaatsing binnen de drie cohortejaren (Tabel 20). Opvallend is dat ook de instelling Beernem een kleiner aandeel van de eerste geplaatste jongeren toegewezen krijgt. In 2001 is 16% van alle eerst-geplaatsten een meisje, in 2003 is dit nog slechts 9,9%. Grafiek 3 toont hoe het aandeel van de geplaatste jongeren binnen een bepaalde instelling over de drie jaren heen evolueert. Ook hieruit blijkt dat de instelling Beernem minder eerste plaatsingen heeft in 2002 en 2003. Van de 178 meisjes geplaatst tussen 2001 en 2003, wordt 40% geplaatst in 2001 tegenover 33% in 2002 en 26% in 2003. Alle jongeren worden geplaatst in een instelling op basis van een vordering voor een als misdrijf omschreven feit. In 10% van de gevallen wordt het toegepaste artikel van beslissing niet ingevuld. Bij de overige 90% beslist de jeugdrechter op basis van artikel 37 van de wet van 1965 betreffende de jeugdbescherming. Tijdens het eerste onderzoek bleek die 10% onbekende gevallen te gaan om een plaatsing in het centrum “De Grubbe” en dus op basis van artikel 2 van de wet van 1 maart 2002112. Gemiddeld duurt een eerste plaatsing 60 dagen (tabel 21). Binnen de onderzochte cohorte blijkt één minderjarige slechts twee dagen in een instelling te hebben gezeten. Daartegenover staat een andere minderjarige die 1055 dagen bleef. Het verbaast dan ook niet dat er op dit gemiddelde van 60 dagen een standaardafwijking gevonden wordt die groter is dan dit gemiddelde, namelijk 68 dagen. Daarom kijken we beter naar de mediaan. (tabel 22). De mediaan bedraagt 43 dagen. 25% van de jongeren kent een duur gaande van 2 dagen tot 17 dagen. Een kwart van de cohorte wordt tussen de 17 en 43 dagen geplaatst in de instelling en nog eens 25% blijft geplaatst voor 44 tot 86 dagen. De overige 25% van de jongeren of 383 jongeren, kent een veel langere plaatsingsduur tussen 87 en 1055 dagen. Globaal kunnen we stellen dat jongeren veelal voor een korte tot zeer korte termijn worden geplaatst in de gemeenschapsinstellingen. Zoals eerder gemeld wordt iets meer dan 60 % van de jongeren “snel geplaatst” (voor het eerst geplaatst bij de eerste of tweede maatregel). Deze jongeren kennen dus slechts een korte tot geen formele voorgeschiedenis van maatregelen opgelegd door de
112
J., CHRISTIAENS, C., ELIAERTS, E., ENHUS en L., CURTIS, o.c., 52.
46
jeugdrechter. Deze snel-geplaatsen vertegenwoordigen 62 % (of 891 jongeren) van de cohorte. Deze jongeren zijn vaker mannen (91%) behorende tot de leeftijdscategorie 15tot 17-jarigen. Toch kan opgemerkt worden (tabel 23) dat enerzijds een deel van deze jongeren -15-jarigen zijn en dat anderzijds drie jongeren nog geplaatst worden op de leeftijd van 18 jaar. Ook stellen we vast dat snel-geplaatste meisjes jonger zijn dan de snel-geplaatste jongens en dit voor alle leeftijden tot en met 15 jaar (59,6% van de meisjes die snel-geplaatst wordt, is 15 jaar of jonger tegenover 33,6% van de jongens). De snelle plaatsing verloopt vrij stabiel over de drie jaren heen; enkel in 2002 valt op dat een groter aandeel snel-geplaatsten in de populatie opduikt. 2002 is, binnen de drie cohortejaren, dan ook het jaar waarin het grootste aantal eerste plaatsingen terug te vinden is. Dit is duidelijk het effect van de oprichting van De Grubbe (tabel 24). Dit betekent eveneens dat een belangrijk deel (zoniet alle) van de snelle plaatsingen ook voorlopige plaatsingen zijn. Het gerechtelijk arrondissement Antwerpen plaatst het vaakst jongeren voor een eerste of tweede maatregel; 33,4% van deze jongeren wordt geplaatst door een jeugdrechter van Antwerpen. Ook Brugge (10,7%) en Brussel (9%) leveren een behoorlijk aandeel van deze snelle plaatsingen (tabel 25). De snel-geplaatste jongere komt in 40% van de gevallen terecht in de half-open instelling De Markt (tabel 26). 45,8% van de jongeren die snel-geplaatst worden in De Markt, wordt doorverwezen door de jeugdrechters in Antwerpen (tabel 27). Antwerpen verwijst het vaakst snel-geplaatste jongeren door en heeft daarbij in alle instellingen het overgewicht, met uitzondering van Ruiselede. Daar komen voornamelijk snel-geplaatsten vanuit Brugge (24,5%), Dendermonde (16,5%) en Gent (16,1%) terecht. Na De Markt en Ruiselede krijgt De Grubbe nog 13,5% van de snel-geplaatsten doorverwezen (tabel 27). Zoals reeds gezegd (tabel 25) heeft Antwerpen hierin het hoofdaandeel. Op de tweede plaats verschijnt Brussel met 12,5% van de snel-geplaatsten in De Grubbe. Deze vaststelling van de geografische verschillen in de praktijk van de snelle plaatsing moet echter genuanceerd en gecontextualiseerd worden rekening houdende met de diversiteit in case-load en in omvang van de minderjarige bevolking binnen elk arrondissement. Grafiek 4 toont ook een aantal jongeren die reeds een heel traject heeft afgelegd vooraleer zij voor het eerst geplaatst wordt in een gemeenschapsinstelling voor een als misdrijf
omschreven
feit.
Het
gaat
om
jongeren
die
dus
wel
een
lange(re)
voorgeschiedenis in de jeugdbescherming hebben.
3.4. Het maatregelentraject. Zoals eerder in dit hoofdstuk wordt aangehaald, krijgen de cohorte-jongeren tot 36 maatregelen opgelegd (tabel 7 & 28). Rekening houdend met de startleeftijd (instroom jeugdbescherming), valt op dat jongeren die een hoger aantal maatregelen opgelegd krijgen door de jeugdrechter, op jongere leeftijd instromen in de jeugdbescherming (tabel 29). Van alle jongens die instromen in de leeftijdscategorie 0 tot 9 jaar, heeft bijna 60% een geschiedenis van 10 tot 20 maatregelen, 12% 21 tot 36 maatregelen. Bij de meisjes is dit nog meer. Van de meisjes die voor hun negende levensjaar instromen, krijgt 65% 10 tot 20 maatregelen
47
opgelegd.
Iets
meer
dan
een
kwart
van
de
meisjes
(26%)
kent
zelfs
een
jeugdbeschermingsgeschiedenis van 21 tot 36 maatregelen. Aan de andere kant stellen we vast dat wanneer de startleeftijd hoger is, deze jongeren vaak slechts 1 tot 2 maatregelen opgelegd krijgen. 45% van de jongens die start in deze categorie krijgt 1 tot 2 maatregelen. Bij de meisjes is dit 51%. Toch zien we dat meisjes meer maatregelen opgelegd krijgen dan jongens. Vanaf 10 tot 20 maatregelen is hun aandeel in alle leeftijdscategorieën vaak hoger dan dat van jongens. We stellen vast dat de categorie 5 tot 9 maatregelen de middenmoot vormt. Jongeren stromen op elke leeftijd in, weliswaar met een piek rond 14-15-16 jaar. Dit kan verklaard worden aan de hand van de gemiddelde startleeftijd (14 jaar) en de leeftijd op eerste plaatsing (15 jaar).
3.4.1. Het voorgeschiedenistraject. Het artikel van de vordering zou op de bovenstaande vaststellingen enig licht kunnen werpen. Helaas is deze variabele niet volledig betrouwbaar. Bij 169 jongeren werd de vorderingsgrond niet ingevuld of aangeduid als “andere”. Uit tabel 30 worden we dan ook niet veel wijzer. Opgemerkt kan worden dat het aantal vorderingen bij de eerste maatregel voor een problematische opvoedingssituatie (POS) toeneemt naarmate ook het aantal maatregelen toeneemt. Voor wat betreft de jongeren die 10 tot 36 maatregelen opgelegd krijgen, starten hun traject vaker op grond van een POSvordering. Meer dan 32 % van de meisjes en 16,7% van de jongens in de cohorte heeft een jeugdbeschermingsvoorgeschiedenis die van start gaat met een problematische opvoedingssituatie. Meisjes starten het jeugdbeschermingstraject vaker dan jongens met een problematische opvoedingssituatie. Daartegenover staat dat jongeren die een klein aantal maatregelen opgelegd krijgen, de jeugdbescherming eerder binnenstromen op basis van een vordering voor een als misdrijf omschreven feit (MOF). Minderjarigen die de jeugdbescherming instromen op de leeftijd van 0 tot 9 jaar (Tabel 31), doen dit enkel op basis van een POS-vordering. Bij de leeftijdscategorie 10- tot 11jarigen (tabel 32) treffen we wel jongeren aan in de cohorte die hun traject toch starten met een als misdrijf omschreven feit. Voor deze leeftijdsgroep zien we nog steeds dat jongeren meer als POS starten dan MOF. Dit is echter niet zo voor de categorie met slechts 1 tot 2 maatregelen: zij starten hun traject met een MOF vordering. Bij de 12- tot 13- jarigen (Tabel 33) neemt het aantal MOF-starters toe, zowel bij meisjes als bij jongens. We merken wel dat het percentage POS-starters groter wordt naarmate er ook meer maatregelen worden opgelegd. Dit kunnen we ook vaststellen bij de 14- tot 15- jarigen (Tabel 34). Jongeren die starten op 16- of 17–jarige leeftijd (Tabel 35) doen dit overwegend op basis van een als misdrijf omschreven feit. Bijna de helft van de jongens (48,9%) in deze leeftijdscategorie, die start op basis van een MOF-vordering, krijgt 1 tot 2 maatregelen opgelegd. Nog eens 35% kreeg 3 tot 4 maatregelen. Bij de meisjes gaat het in dit geval om respectievelijk 64,7% en 17,6. De groep 18-jarigen is te klein in aantal (3) om hierover relevante uitspraken te kunnen doen.
48
Meisjes krijgen dus ook wanneer ze instromen voor als misdrijf omschreven feiten meer maatregelen opgelegd. Later zullen we zien, aan de hand van de steekproef, dat meisjes na de eerste plaatsing minder nieuwe feiten plegen dan de jongens, maar dat zij echter wel meer nieuwe maatregelen opgelegd krijgen.
3.4.2. Het post-traject. Tijdens het eerste onderzoek werd het post-traject na laatsing reeds besproken tot en met 2004. In huidig onderzoek worden deze gegevens (BJ96-databank) tot en met 2008 betrokken. De gegevens geven een eerste zicht op het traject na de eerste plaatsing. In die zin sluit dit aan bij het recidivevraagstuk. We moeten opmerken dat deze gegevens niet de recidive van de betrokken minderjarigen uitdrukken. We stellen vast dat er na de eerste plaatsing nog 4589 maatregelen opgelegd worden (Tabel 36). Dit zijn er bijna 900 meer dan tijdens het vorige onderzoek (toen werden er nog 3711 maatregelen opgelegd. De mediaan bedraagt 2 maatregelen. We stellen verder vast dat 14,1% geen nieuwe maatregel opgelegd krijgt na de eerste plaatsing. 29,2% krijgt nog één nieuwe maatregel opgelegd. 75,4% van de cohorte stroomt uit na 4 maatregelen. Het hoogst aantal maatregelen na eerste plaatsing, zijn er 33, en dit slechts voor één minderjarige (Tabel 37). Het zijn vooral de oudere geplaatste jongeren die geen of slechts enkele maatregelen na plaatsing opgelegd krijgen (Tabel 38). Meisjes krijgen minder dan jongens een maatregel opgelegd na de eerste plaatsing. 18,5% van de meisjes krijgt geen nieuwe maatregel opgelegd, tegenover 13, 4% van de jongens. Vanaf vier maatregelen of meer groeit het aantal meisjes wel aan (Tabel 39).
3.5. Conclusie. Uit deze eerste beschrijving van de onderzoekspopulatie kunnen we een aantal zaken vaststellen met betrekking tot het maatregelentraject en de eerste plaatsing. Opmerkelijk is dat 60% van de jongeren snel geplaatst wordt, dit wil zeggen bij de eerste of tweede maatregel van de jeugdrechter. Vooral het gerechtelijk arrondissement Antwerpen levert deze snelle plaatsingen aan, gevolgd door gerechtelijk arrondissement en Brugge en Brussel. Een tweede vaststelling die gemaakt wordt, is de regiogebondenheid van de plaatsing. Jeugdrechters uit Antwerpen, Tongeren, Hasselt, etc. plaatsen voornamelijk in de gemeenschapsinstelling De Kempen. Jeugdrechters Brugge, Dendermonde, Gent, etc. plaatsen voornamelijk in de gemeenschapsinstelling Ruiselede. Brussel plaatst, sinds de komst van de federale instelling, vaker in De Grubbe. Het moet gezegd dat het nog steeds om zeer grote regio’s gaat, die meestal twee provincies beslaan. Verder moet ook opgemerkt worden dat er logischerwijze voor meisjes geen sprake kan zijn van
49
regiogebonden plaatsen, gezien voor hen slechts één voorziening bestaat. We zullen later in de volgende hoofdstukken zien welke gevolgen deze “regiogebondenheid” heeft. Ten derde kunnen we ook enig Everberg-effect vaststellen, gezien een nieuwe instelling niet alleen de capaciteit verhoogt, maar in dit geval, ook het aantal plaatsingen. Zeker door de vastgelegde termijn van twee maanden en vijf dagen is er een hoog verloop van jongeren in deze instelling. De duur van de overige plaatsingen stijgt niet door de opening van De Grubbe. De verhoging van capaciteit heeft dus niet het effect dat de plaatsingen in andere instellingen een langere termijn betreffen. Het heeft dus enkel als gevolg dat er meer geplaatst kan worden en ook wordt. Een vierde bevinding betreft de meisjes in de populatie. Over de drie cohortejaren heen, daalt het aantal geplaatste meisjes. Ook stellen we vast dat meisjes vaker jonger geplaatst worden dan jongens.
50
Hoofdstuk 4: De toetsing van de steekproef aan de nieuwe plaatsingscriteria. 4.1. Inleiding. Dit vierde hoofdstuk is volledig gewijd aan de toetsing van de steekproef aan de nieuwe plaatsingscriteria van de wetten van 15 mei en 13 juni 2006.113 Met die nieuwe criteria, waarbij onder meer eisen gesteld worden aan de leeftijd van de minderjarige maar ook de ernst van feiten, wenst de wetgever het aantal plaatsingen in openbare instellingen te beperken en tegemoet te komen aan de internationale verplichting om de plaatsing enkel als een ultieme maatregel te hanteren.114 De vraag rijst echter of en in welke mate dit doel bereikt kan worden door het invoeren van dergelijke criteria. Om een bijdrage te leveren aan dit vraagstuk onderzoeken we in dit hoofdstuk of onze 150 steekproefjongeren opnieuw geplaatst kunnen worden indien zij vandaag opnieuw voor de jeugdrechter zouden verschijnen. We gaan met andere woorden na wat het effect van de nieuwe criteria op de 150 steekproefjongeren is. Zijn er jongeren uit onze steekproefpopulatie die niet meer geplaatst zouden kunnen worden als gevolg van de nieuwe plaatsingscriteria? Vooraleer
op
deze
vraag
in
te
gaan,
bespreken
we
echter
eerst
de
nieuwe
plaatsingscriteria.
4.2. De nieuwe plaatsingscriteria. De nieuwe jeugdwet van mei 2006 voorziet in stringentere plaatsingscriteria dan vroeger door zowel voorwaarden aan de leeftijd als aan de ernst van het misdrijf te koppelen. Ook het niet uitvoeren van vroegere maatregelen en/of het herval in delinquentie na eerdere maatregelen wordt in de wet vermeld als nieuwe criteria. Tot slot stellen we vast dat de criteria om jongeren te plaatsen in een gesloten opvoedingsafdeling stringenter zijn dan de criteria om jongeren te plaatsen in een open opvoedingsafdeling.
113
Voor een bespreking en analyse van de wetten van 15 mei en 13 juni 2006, zie DUMORTIER, E. en CHRISTIAENS, J., ‘De nieuwe wet op de jeugdbescherming. Krijtlijnen van een ambigue hervorming’, Tijdschrift voor Jeugdrecht en Kinderrechten, 2006, nr. 4, 273-280.
114
Art. 37 van het Internationaal Verdrag voor de Rechten van het Kind.
51
4.2.1. Plaatsing in een open opvoedingsafdeling. Zo
kan
de
jeugdrechtbank
nog
slechts
een
plaatsingsmaatregel
in
een
open
opvoedingsafdeling bevelen wanneer de minderjarige minstens 12 jaar oud is en behoort tot één van de volgende categorieën (art. 37, §2quater, eerste lid):
De minderjarige heeft een MOF gepleegd dat, in geval van meerderjarigheid, een correctionele hoofdgevangenisstraf van drie jaar of meer met zich kan meebrengen.
De minderjarige heeft een als slagen en verwondingen omschreven feit gepleegd. De minderjarige is reeds eerder onderworpen geweest aan een plaatsingsmaatregel (ten gronde) in een openbare gemeenschapsinstelling en heeft een nieuw MOF gepleegd.
De minderjarige is het voorwerp van een herziening overeenkomstig art 60, om de reden dat een eerder opgelegde maatregel of maatregelen niet heeft nageleefd, in welk geval een plaatsing voor een niet verlengbare termijn van zes maanden kan worden opgelegd. Na het verstrijken van deze termijn kunnen andere maatregelen slecht worden opgelegd na een herziening door de rechtbank.
De minderjarige is het voorwerp van een herziening en is geplaatst in een gesloten afdeling van een gemeenschapsinstelling op het ogenblik van de herziening.
4.2.2. Plaatsing in een gesloten opvoedingsafdeling. De jeugdrechtbank kan de plaatsing in een gesloten opvoedingsafdeling opleggen wanneer de minderjarige minstens 14 jaar oud is en behoort tot één van de volgende categorieën (art. 37, §2quater, tweede lid):
De minderjarige een MOF gepleegd heeft dat, indien hij meerderjarig zou zijn, gestraft kan worden met een straf van vijf tot tien jaar opsluiting of meer.
De minderjarige een aanranding van de eerbaarheid met geweld, criminele organisatie met het oogmerk misdaden te plegen, of bedreiging van personen in de zin van art 327 van het Strafwetboek omschreven feit heeft gepleegd.
De minderjarige is reeds eerder onderworpen geweest aan een plaatsingsmaatregel (ten gronde) in een open of gesloten opvoedingsafdeling van een openbare gemeenschapsinstelling en heeft een nieuwe MOF gepleegd, dat hetzij omschreven wordt als slagen en verwondingen, hetzij, ingeval het zou zijn gepleegd door een meerderjarige, een correctionele hoofdgevangenisstraf van drie jaar of meer tot gevolg kan hebben.
De minderjarige heeft met voorbedachten rade een als slagen en verwondingen omschreven feit gepleegd dat een ziekte of ongeschiktheid tot het verrichten van arbeid, hetzij een ongeneeslijk lijdende ziekte, hetzij het volledig verlies van het gebruik van een orgaan, hetzij een zware verminking tot gevolg heeft, of, in vereniging
of
in
bende
en
met
behulp
van
gewelddaden,
feitelijkheden
of
bedreigingen, vernielingen heeft aangericht aan bouwwerken of stoommachines, of, met wapens en met geweld, weerspannigheid heeft gepleegd. 52
De
minderjarige
is
het
voorwerp
van
een
herziening
van
de
maatregel,
overeenkomstig art 60, om reden dat de eerder opgelegde maatregel of maatregelen niet werd of werden nageleefd door de betrokkene, in welk geval de plaatsing voor een niet verlengbare termijn van maximum zes maanden kan worden opgelegd. Na het verstrijken van deze termijn kunnen andere maatregelen slechts worden opgelegd na herziening door de rechtbank. In beginsel is de minimumleeftijd voor plaatsing in een gesloten instelling dus 14 jaar. Uitzonderlijk kan een minderjarige tussen 12 en 14 jaar echter ook geplaatst worden in een gesloten opvoedingsafdeling: o wanneer de minderjarige tot één van de hoger genoemde categorieën behoort en o hij of zij een ernstige aanslag heeft gepleegd op het leven of op de gezondheid van een persoon en o van wie het gedrag uitzonderlijk gevaarlijk is (art. 37, §2quater, derde lid).
4.2.3. Voorlopige plaatsing. De jeugdrechter kan de plaatsing van de minderjarige in een gemeenschapsinstelling (open of gesloten opvoedingsafdeling) ook als voorlopige maatregel bevelen, namelijk in het kader van de voorbereidende fase als maatregel van bewaring (art. 52). In de praktijk van de jeugdrechter blijkt de plaatsing in een gemeenschapsinstelling bovendien in de overgrote meerderheid van de gevallen bij beschikking te gebeuren (als voorlopige maatregel dus) in plaats van bij vonnis. In dat geval gelden nog steeds dezelfde criteria als zonet uiteengezet. Bovendien mogen voorlopige maatregelen enkel voor een zo kort mogelijke duur worden genomen, en: a. wanneer er ernstige aanwijzingen van schuld bestaan, b. wanneer de finaliteit van de maatregel op geen andere manier kan worden bereikt (art. 52, zesde lid). Geen enkele voorlopige maatregel kan worden genomen met het oog op onmiddellijke bestraffing, noch met het oog op de uitoefening van enige vorm van dwang (art. 52, zevende lid). Het Grondwettelijk Hof heeft echter in een arrest van 13 maart 2008 geoordeeld dat de woorden “ernstige aanwijzingen van schuld” dienen te worden vernietigd.115
Voor de plaatsing in een gesloten opvoedingsafdeling van de gemeenschapsinstellingen voorziet de nieuwe jeugdwet nog drie bijkomende voorwaarden die samen met de plaatsingscriteria moeten vervuld zijn:
Er bestaan ernstige aanwijzingen van schuld
De betrokkene geeft blijk van een gedrag dat voor hemzelf of voor anderen gevaarlijk is.
115
Arrest Grondwettelijk Hof, 13 maart 2008, punt B.26.6.
53
Er bestaan ernstige redenen om te vrezen dat de betrokkene, indien hij opnieuw in vrijheid wordt gesteld, nieuwe misdaden of wanbedrijven pleegt, zich aan het gerecht onttrekt, bewijsmateriaal probeert te doen verdwijnen of tot een heimelijke verstandhouding komt met derden.
Het Grondwettelijk Hof heeft echter geoordeeld dat de woorden “ernstige aanwijzingen van schuld” dienen te worden vernietigd116, zodat enkel de laatste twee voorwaarden in voege blijven.
Tot slot dient te worden vermeld dat ook de criteria voor een voorlopige plaatsing in het Federale Centrum “De Grubbe” in 2006 werden aangepast. In 2002 besliste de wetgever als gevolg van de afschaffing van art. 53 van de oude jeugdbeschermingwet van 1965 en het plaatsgebrek in de gemeenschapsinstelling om een Federaal Centrum op te richten. Daar konden jongens, bij gebrek aan plaats in een openbare inrichting, voor maximum 2 maanden en 5 dagen geplaatst worden.117 In 2002 stelde de wetgever dat een minderjarige voorlopig geplaatst kon worden in het Federale Centrum wanneer het als misdrijf omschreven feit een strafdreiging inhield van vijf tot tien jaar opsluiting of een correctionele hoofdgevangenisstraf van één jaar of zwaarder indien de jeugdrechter tegenover hem een definitieve maatregel genomen heeft als gevolg van een als misdrijf omschreven feit dat strafbaar is met dezelfde straf. Dit tweede criterium wordt met de nieuwe jeugdwet vervangen door: het als misdrijf omschreven feit waarvoor hij vervolgd wordt, kan, indien hij meerderjarig zou zijn, in de zin van het Strafwetboek of de bijzondere wetten een straf tot gevolg hebben van opsluiting van vijf tot tien jaar of een zwaardere straf. Dus vanaf dan kan een minderjarige (alleen jongens!) enkel voorlopig geplaatst worden in De Grubbe indien hij cumulatief voldoet aan de volgende criteria118:
De minderjarige moet 14 jaar of ouder zijn en er moeten ernstige aanwijzingen van schuld bestaan.
Het als misdrijf omschreven feit waarvoor hij vervolgd wordt, kan, indien hij meerderjarig zou zijn, in de zin van het Strafwetboek of de bijzondere wetten een straf tot gevolg hebben van opsluiting van vijf tot tien jaar of een zwaardere straf.
Het moet dringende, ernstige en uitzonderlijke omstandigheden betreffen.
De opname in een gemeenschapsinstelling, zowel open als gesloten, is onmogelijk op het ogenblik van de plaatsing.
116
Arrest Grondwettelijk Hof, 13 maart 2008, nr. 49/2008, punt B. 26.6. Zie over de afschaffing van art. 53 van de jeugdbeschermingswet en het ontstaan van de Wet van 1 maart 2002 (de zogenaamde ‘Everbergwet’): Christiaens, J. en Dumortier, E., ‘Wanneer de nood hoog is, is de gevangenis nabij: over de afschaffing van artikel 53 en de invoering van de jeugdgevangenis’, Tijdschrift voor Jeugdrecht en Kinderrechten, 2002, nr. 2, p. 53-57. 118 Ministeriële omzendbrief nr 1/2006 van 28 september 2006 betreffende de wetten van 15 mei 2006 en 13 junio 2006 tot wijziging van de wetgeving betreffende de jeugdbescherming en het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, B.S., 29 september 2006, 46. 117
54
4. 3. Toetsing aan de nieuwe plaatsingscriteria. 4.3.1. Onderzoeksvragen. Vooraleer over te gaan tot de bespreking van de resultaten, lijkt het ons zowel nuttig als noodzakelijk om kort te bespreken hoe deze analyse werd uitgevoerd. We hebben onze steekproef namelijk op twee manieren getoetst aan de nieuwe criteria. Ten eerste werd voor elke minderjarige uit de steekproef de leeftijd, de instelling, het regime, het misdrijf en de strafrechtelijke kwalificatie opgezocht. Aan de hand van deze gegevens werd onderzocht
of
de
jongere
in
kwestie,
rekening
houdende
met
de
nieuwe
plaatsingscriteria, opnieuw in diezelfde instelling geplaatst kon worden. Ten tweede onderzochten we of de jongere, indien hij/zij niet in diezelfde instelling kon geplaatst worden, eventueel in aanmerking kwam voor een plaatsing in instelling waarvoor ‘lichtere’ plaatsingscriteria gelden. Op deze manier kunnen we nagaan hoeveel jongeren helemaal niet meer in aanmerking komen, noch voor een plaatsing in een (open of gesloten) gemeenschapsinstelling, noch voor een plaatsing in het Federale Centrum. Kortom, daar waar we bij onze eerste toetsing onderzoeken hoeveel steekproef jongeren in dezelfde instelling met hetzelfde regime geplaatst kunnen worden, gaan we bij onze tweede toetsing na hoeveel van onze steekproefjongeren überhaupt nog geplaatst kunnen worden in een openbare instelling. Tot slot staan we, ten derde, stil bij de vraag op welke instellingen de nieuwe plaatsingscriteria het meest weerslag hebben. Door het invoeren van nog stringentere criteria voor de gesloten opvoedingsafdeling in de gemeenschapsinstellingen en voor het federale centrum te Everberg hoopte de wetgever immers in het bijzonder om de plaatsingen met gesloten karakter te bemoeilijken. De vraag rijst echter of dat ook lukt. Voor onze 150 steekproefjongeren kunnen we alvast toetsen of dit het geval is.
4.3.2. Methodologische problemen. Een van de eerste vragen die bij dit onderzoek opborrelden, betrof de linguïstische interpretatie van de wettekst. Zo hanteert de nieuwe wet bij de omschrijving van de strafdreiging de woorden: ‘De minderjarige een MOF heeft gepleegd dat, in geval van meerderjarigheid, een correctionele
hoofdgevangenisstraf
van
drie
jaar
of
meer
met
zich
kan
meebrengen’ Na overleg met een jeugdrechter besloten we dat dergelijke omschrijving niet impliceert dat de jongere een misdrijf moet gepleegd hebben waar een minimale gevangenisstraf van 3 jaar op staat. In tegendeel, een misdrijf met een maximum strafmaat van 3 jaar gevangenisstraf, voldoet wel degelijk aan bovenstaand criterium omdat het om een MOF gaat die “een correctionele hoofdgevangenisstraf van 3 jaar of meer met zich kan meebrengen”. De strafmaat van 3 jaar dient dus niet als een minimum geïnterpreteerd te worden maar wel als een mogelijke strafmaat voor een misdrijf. Kan het misdrijf aanleiding geven tot een gevangenisstraf van 3 jaar (of meer)? Is het antwoord bevestigend, dan wordt aan het criterium voldaan en zou de jongere (ook onder de nieuwe voorwaarden) kunnen geplaatst worden.
55
Daarnaast werd deze toetsing van de steekproef aan de nieuwe criteria als eerste onderzoeksdeel afgerond in oktober 2008. Op dat moment bestond het probleem dat niet steeds bekend was of een jongere in de open dan wel de gesloten afdeling van de instelling in Ruiselede geplaatst werd. Vaak was het regime waaronder de jongeren in Ruiselede geplaatst werden, onbekend (N=15). De gegevens over het soort regime waaronder de jongeren in Ruiselede geplaatst werden, hebben we via de Vlaamse Gemeenschap in juni 2009 kunnen ontvangen. Gezien de beperkte tijdsduur die ons toen nog restte, hebben we deze gegevens niet meer kunnen opnemen in deze analyse. Deze 15 jongeren worden daarom niet betrokken in deze analyse. Tot slot dient nog te worden vermeld dat er twee minderjarigen zijn waarvan alle informatie ontbreekt. Deze kunnen dus niet meegenomen worden in de analyse en zullen in de tabellen weergegeven worden onder “missing”. Dit brengt het totaal aantal “missings” op 17.
4.4. Resultaten. 4.4.1. Plaatsing in dezelfde instelling? De eerste vraag die gesteld werd, is: ‘Hoeveel minderjarigen kunnen vandaag rekening houdende met de nieuwe plaatsingscriteria opnieuw in dezelfde instelling met hetzelfde regime geplaatst worden?’ Welnu, vandaag zou 38.3% van de steekproefjongeren (N=51) niet opnieuw kunnen geplaatst worden in de instelling van de eerste plaatsing (Tabel 40)119. Tabel 40: De plaatsing in de oorspronkelijke instelling op basis van de nieuwe criteria.
Frequentie
%
Valide %
Ja
82
54.7
61.7
Nee
51
34.0
38.3
133
88.7
100.0
Missing
17
11.3
Totaal
150
100.0
Totaal
Dit is een aanzienlijk aantal dat op het eerste zicht lijkt te bevestigen dat het invoeren van wettelijke criteria wel degelijk een remmende invloed uitoefent op de plaatsing van jongeren. Maar dit aantal verdient onmiddellijk enkele nuances. Dit aantal mag immers zeker niet verward worden met het aantal jongeren dat niet meer in een openbare instelling zou kunnen geplaatst worden. Want natuurlijk zou de jeugdrechter vandaag steeds kunnen opteren om de minderjarige in een minder streng regime te plaatsen, waarvoor minder strenge criteria gelden. 119
Zie bijlagen II, bijlagenboek.
56
4.4.2. Plaatsing in een openbare instelling? Vandaar onze tweede vraag: ‘Kunnen onze steekproefjongeren opnieuw geplaatst worden ofwel in dezelfde, oorspronkelijke instelling, ofwel in een ander, minder streng regime?’ Uit tabel 41 blijkt dat dan slecht 9% (N=12) niet opnieuw geplaatst kunnen worden.
Tabel 41: Een plaatsing in een minder streng regime.
Frequentie
%
Valide %
35
23.3
26.3
4
2.7
3.0
Nee
12
8.0
9.0
Nvt
82
54.7
61.7
133
88.7
100.0
Missing
17
11.3
Totaal
150
100.0
Ja, open Ja, gesloten
Totaal
De nieuwe criteria lijken zodoende hoofdzakelijk de plaatsing in dezelfde instelling te beletten, doch niet een plaatsing in een openbare instelling an sich. Bovendien dient ook deze 9% nog verder genuanceerd te worden. Bij drie minderjarigen van de 12 is het misdrijf immers onduidelijk. Als MOF wordt bij deze ofwel ‘ontvluchting’, ofwel ‘time-out’ genoteerd. Dit zijn in wezen geen misdrijven en dus voldoen ze niet aan de nieuwe plaatsingscriteria. Maar het is wel mogelijk dat tijdens de ontvluchting een ‘echt’ misdrijf heeft plaatsgevonden of dat de ‘time out’ een gevolg is van een gepleegd misdrijf, maar dat dit niet geregistreerd is geworden. Dit valt niet op te maken uit de gegevens. Evenzeer is het mogelijk dat er bij deze drie minderjarigen sprake is van een herziening van de maatregel wegens niet-naleving van een eerder opgelegde maatregel, zodat toch voldaan zou worden aan de nieuwe plaatsingscriteria en een plaatsing toch zou kunnen. Ook dat valt niet te achterhalen. Deze drie minderjarigen (op 12) kunnen met andere woorden niet volledig uitgesloten worden, gezien we over onvoldoende informatie bezitten. Wat betreft de andere 9 (van de 12) minderjarigen stellen we vast dat bij slechts één minderjarige met zekerheid kan gesteld worden dat zij niet opnieuw geplaatst kan worden. Zij is slechts 11 jaar en voldoet dus niet aan de vereiste minimale leeftijdsgrens van 12 jaar. De overige 8 minderjarigen kennen een strafdreiging voor het door hun gepleegde MOF dat niet voldoet aan de vereiste van een hoofdgevangenisstraf van 3 jaar (of meer) voor plaatsing in open regime. Wat deze jongeren betreft, rijst in het bijzonder
57
de vraag of jeugdrechters die deze minderjarigen vandaag toch zouden willen plaatsen, niet zouden opteren voor een juridische kwalificatie van de feiten die wel voldoet aan deze nieuwe criteria. Vooral de ‘lichtere’ criteria die gelden voor de open plaatsingen kunnen immers snel bereikt worden. De door ons gevoerde toetsing biedt dan ook geen enkel antwoord op de vraag of en hoe de juridische actoren hun kwalificatiebevoegdheid zullen aanpassen aan de nieuwe wettelijke vereisten.
4.4.3. Gesloten vs. open regime. Kijken we naar de effecten van de nieuwe criteria op de uiteenlopende regimes dan stellen we vast dat vooral de nieuwe criteria voor de gesloten gemeenschapsinstellingen en het federale centrum een aanzienlijk effect uitoefenen. Wat betreft het open regime blijken
slechts
2
minderjarigen
van
de
33
minderjarigen
die
in
een
open
opvoedingsafdeling waren geplaatst, niet opnieuw geplaatst te kunnen worden (Tabel 42). Deze twee minderjarigen zijn wel oud genoeg maar voldoen niet aan de vereiste strafdreiging. De plaatsing in een gesloten regime daarentegen ondervindt wel een duidelijk zichtbare invloed van de nieuwe plaatsingscriteria. Meer dan de helft (55,7%) van de jongeren die in een gesloten regime geplaatst was, zou vandaag niet opnieuw geplaatst kunnen worden
in
een
gesloten
regime.
Vooral
voor
de
meisjes
uit
de
gesloten
gemeenschapsinstelling Beernem is dit effect duidelijk aanwezig. Van de 30 meisjes in onze steekproef, kunnen er slechts 9 opnieuw geplaatst worden in een gesloten regime (tabel 43). 21 meisjes zouden dus niet opnieuw in de gesloten instelling te Beernem geplaatst kunnen worden. Maar sinds enige tijd kunnen meisjes nu ook in een half-open regime in Beernem terecht. Van die 21 meisjes zouden er vandaag wel 12 in aanmerking komen voor een plaatsing in dergelijk half-open regime te Beernem. 9 meisjes kunnen vandaag echter nog steeds niet geplaatst worden, ook niet onder de ‘lichtere’ plaatsingscriteria van de open afdeling. In contrast met deze resultaten voor de meisjes staan de resultaten voor de jongens. Op één na alle jongens die geplaatst werden in een gesloten regime, zouden ook vandaag nog geplaatst kunnen worden in een open instelling (Tabel 44). Ook wat betreft de plaatsing in de federale instelling De Grubbe stellen we een aanzienlijke invloed van de verstrengde criteria vast. Sinds de wet van 2006 is een strafdreiging van vijf tot tien jaar opsluiting of meer vereist. Door deze verstrenging zouden vandaag tien jongeren of 33,3% niet opnieuw in “De Grubbe” geplaatst kunnen worden (Tabel 45). Deze tien minderjarigen zouden vandaag wel allemaal geplaatst kunnen worden, zij het in een open, zij het in een gesloten gemeenschapsinstelling (Tabel 46).
58
4.4.4. Leeftijd en geslacht? Uit onze analyse kwamen tot slot nog twee opmerkelijk resultaten aan de oppervlakte. Ten eerste blijken de nieuwe wettelijke leeftijdsgrenzen geen belangrijke invloed uit te oefenen op onze steekproefpopulatie, althans zeker niet voor de open afdelingen (Tabel 47). Jongeren die in onze steekproef werden geplaatst in De Markt of in de half-open afdeling van Ruiselede zijn immers allemaal ouder dan 14 jaar. Voor de gesloten opvoedingsafdelingen zou de nieuwe leeftijdsgrens wel van belang kunnen zijn. 9 jongeren (op 70 jongeren geplaatst in gesloten regime) kunnen immers niet meer geplaatst worden omdat zij nog geen 14 jaar zijn. Enige nuance is echter opnieuw noodzakelijk. Slechts een minderjarige is onder de 12 jaar en voldoet dus zeker niet meer aan de nieuwe wettelijke leeftijdscriteria. Maar de andere 8 minderjarigen zijn 12 of 13 jaar en zouden eventueel via de uitzonderingsmaatregel ten aanzien van de 12 en 13-jarigen (cf. supra, de nieuwe plaatsingscriteria) toch geplaatst kunnen worden in een
gesloten
afdeling
van
de
gemeenschapsinstelling.
Deze
criteria
zijn
echter
onmogelijk te controleren op basis van de beschikbare informatie. Bovendien stellen we vast dat die acht minderjarigen vandaag allemaal zouden kunnen geplaatst worden in een open opvoedingsafdeling.
Onze analyse toont verder, ten tweede, aan dat vooral meisjes niet opnieuw zouden geplaatst kunnen worden. Tabel 48: Mogelijke plaatsing in dezelfde instelling op basis van geslacht.
Ja
Nee
Totaal
73
30
103
Vrouw
9
21
30
Totaal
82
51
133
Geslacht Man
Zo blijkt uit tabel 48 dat uit onze steekproef 21 meisjes op 30 (70% van de meisjes) niet opnieuw geplaatst zou kunnen worden in dezelfde instelling tegenover 30 jongens op 103 (29,1% van de jongens). Houden we rekening met de mogelijkheid tot nieuwe plaatsing in een ander (‘lichter’) regime dan nog stellen we vast dat meer meisjes dan jongens niet opnieuw kunnen geplaatst worden. Bijna 30% van de meisjes tegenover nog slechts 2.3% bij de jongens zou niet langer geplaatst kunnen worden.
59
4.5. Conclusie en bedenkingen. De nieuwe plaatsingscriteria lijken wel degelijk enig effect op de plaatsing van minderjarigen uit te oefenen. Bijna 40% van steekproefjongeren kan immers niet in dezelfde instelling met hetzelfde regime geplaatst worden. Dit aandeel daalt echter onmiddellijk naar een kleine 10% wanneer we onderzoeken hoeveel van onze steekproefjongeren überhaupt nog geplaatst kunnen worden. Het zijn dan ook vooral de criteria die voor het gesloten regime werden opgelegd, met name voor de gesloten opvoedingsafdeling in de gemeenschapsinstellingen en het federale centrum, die de voorbije plaatsingspraktijk zouden kunnen bemoeilijken. De nieuwe plaatsingscriteria zouden dus een ‘waterval mechanisme’ in de hand kunnen werken. Hiermee bedoelen we dat minderjarigen die voor 2006 in aanmerking kwamen voor een plaatsing in een gesloten gemeenschapsinstelling of in het federale centrum, maar daarvoor nu niet meer in aanmerking komen, naar een ‘lichter’ regime zullen moeten gestuurd worden (van gesloten naar open of van het federale centrum naar een gesloten of open afdeling in de gemeenschapsinstelling). Daardoor kan er ‘druk’ op de open instellingen ontstaan die op zijn beurt ertoe kan leiden dat jongeren die ‘zware’ feiten hebben gepleegd, doch waarvoor de jeugdrechter een plaatsing in een open afdeling gepaster acht, niet langer in de open instelling terecht zullen kunnen. In dat geval zouden de doelgroepen van de open versus gesloten gemeenschapsinstelling steeds meer bepaald worden de strafrechtelijke ernst van de gepleegde feiten, in plaats van door de nood aan heropvoeding rekening houdende met de persoon en het milieu van de minderjarige. Opmerkelijk is verder dat de nieuwe plaatsingscriteria meer invloed lijken uit te oefenen op meisjes dan op jongens. De nieuwe leeftijdscriteria lijken weinig te zullen veranderen omdat zij al vóór de nieuwe wetgeving in de praktijk werden toegepast, zeker wat betreft de plaatsing in de open afdeling (vereiste leeftijdsgrens van 12). Voor de gesloten regimes zou de leeftijd van 14 jaar wel van enig belang kunnen zijn. Deze vaststellingen beletten niet dat het invoeren van minimale leeftijdsgrenzen wel degelijk belangrijk zijn. Op die manier kunnen plaatsingen die vroeger, weliswaar uitzonderlijk maar toch, voorkwamen (bijvoorbeeld de plaatsing
van
11-jarigen
in
gemeenschapsinstellingen)
in
de
toekomst
definitief
vermeden worden. Tot slot, moeten we er op wijzen dat het, enerzijds, om een beperkt onderzoek gaat (slechts
150
jongeren
werden
getoetst
met
17
missings).
Verregaande
en
gegeneraliseerde uitspraken en conclusies zijn dus niet geoorloofd. Anderzijds betreft het ook een uiterst theoretische vraagstelling en oefening. Immers, deze oefening gaat er van uit dat enkel de wettelijke criteria veranderen en al de overige contextvoorwaarden en het handelen van actoren identiek blijft. Het moet duidelijk zijn dat beslissende actoren (zoals parketmagistraten en jeugdrechters) een belangrijke rol vervullen in het kwalificeren van feiten en in het toepassen van de getoetste wettelijke criteria.
60
Deel II De onderzoeksresultaten: Delinquente jongeren, recidive en de plaatsing.
61
Hoofdstuk 5: Recidive van geplaatste jongeren. 5.1. Inleiding In dit hoofdstuk presenteren en analyseren we de verzamelde recidive gegevens van de cohorte-jongeren. Zoals reeds aangebracht bij het inleidende hoofdstuk (Deel 1) werden deze gegevens bekomen vanuit twee zeer verschillende bronnen: jeugdparket gegevens (aanmeldingen van minderjarigen op parket) en gegevens van het Centraal strafregister (veroordelingen opgelopen in de meerderjarigheid). Beide gegevensbronnen zijn op geen enkele manier aan elkaar te linken en hebben betrekking op een geheel ander domein van gerechtelijke afhandeling (jeugdrecht, strafrecht). Daarom wordt in de presentatie en analyse van de recidive gegevens een onderscheid gemaakt tussen recidive tijdens de minderjarigheid
(gegevens
jeugdparket)
en
recidive
tijdens
de
meerderjarigheid
(gegevens van het centraal strafregister). Van beide gegevensbronnen is vooral het Centraal strafregister (veroordelingen meerderjarigheid) het meest volledig en zodoende meest betrouwbaar om uitspraken te doen over recidive van de cohorte geplaatste jongeren (in dit onderzoek). De gegevens van de databank van de jeugdparketten zijn ook zeer volledig en betrouwbaar, maar enkel vanaf 2005. Dit heeft in het kader van dit onderzoek tot gevolg dat we voor de cohorte-jongeren (voor het eerst geplaatst in 2001-2002-2003) geen gegevens hebben vóór de periode voor 2005. En dit vormt dus een belangrijke blinde vlek in het zichtbaar maken van het mogelijke recidivetraject van deze jongeren geplaatst. Uitspraken doen over de recidive van geplaatste jongeren kort na de eerste plaatsing is aldus onmogelijk. Uitspraken
doen
over
de
recidive
van
deze
geplaatste
jongeren
binnen
de
minderjarigheid kan wel, maar uiteraard enkel voor die jongeren die in 2005 nog minderjarig zijn. In dit hoofdstuk bespreken we dus enerzijds de geregistreerde recidive tijdens de minderjarigheid (voor een deel van de cohorte) aan de hand van de aanmeldingen op parketniveau. Anderzijds analyseren we de recidive tijdens de meerderjarigheid van de ganse cohorte aan de hand van de veroordelingen geregistreerd via het Centraal Strafregister. Vervolgens staan we ook even stil bij het vraagstuk van de aard en de snelheid van recidive.
62
5.2. Recidive tijdens jeugdparketten.
de
minderjarigheid:
aanmeldingen
op
de
Recidive van de cohorte-jongeren binnen de minderjarigheid wordt, zoals gezegd, gemeten aan de hand van de databank van de jeugdparketten, operationeel sinds 2005. Echter, een belangrijk deel van onze cohorte is op dat ogenblik reeds meerderjarig. We kunnen dus niets anders doen dan enkel de jongeren die nog minderjarig waren in 2005 (met één bufferjaar - alle jongeren die meerderjarig werden in 2004) te toetsen aan de gegevens in de databank van de jeugdparketten. Voor deze deelcohorte werd nagegaan of zij in 2005 (en tot met 2008) opnieuw aangemeld werden voor een misdrijf op de jeugdparketten. De databank verstrekt de nodige informatie over de aangemelde misdrijven: welke misdrijven, datum van het misdrijf, proces-verbaal en inleiding, tot zelfs mededaderschap.
Minderjarigen hervallen In 2005 is 54% van de cohorte nog minderjarig of werd meerderjarig in 2004 (Tabel 49)120. Onze onderzoekspopulatie van 1436 jongeren dunt zodoende uit tot 776 jongeren die nog minderjarig zijn in 2004-2005121: 212 meisjes en 564 jongens. Van deze (776) minderjarigen in 2005 worden er 196 terug aangemeld in 2005 op het parket, wat neerkomt op 25 % van deze deelcohorte die recidiveert. Van dezelfde deelcohorte worden over de ganse meetperiode (2005 tot en met 2008) 212 minderjarigen (197 jongens en 15 meisjes) (Tabel 50) opnieuw aangemeld op het jeugdparket in de periode 2005-2008. Dit is net iets meer dan 27% (27,3%). Laten we het bufferjaar 2004 echter vallen, dan blijven er enkel nog 416 jongeren uit de oorspronkelijke cohorte over die nog minderjarig zijn in 2005. Van deze deelcohorte worden 174 jongeren opnieuw geregistreerd op het parket in het jaar 2005, wat neerkomt op bijna 42 % jongeren die recidiveren. Uit deze verschuiving in de deelcohorte (en hun recidive) blijkt zeer duidelijke de snelle overgang naar de meerderjarigheid van de onderzoekspopulatie. Van het aantal aangemelde minderjarigen bij de jeugdparketten (N=212) is iets meer dan 80 % reeds meerderjarig in 2005. De populatie minderjarigen dunt dus zeer snel uit, wat de analyse in het licht van recidive niet makkelijk maakt. Uit de gegevens van de jeugdparketten blijkt dat de aanmeldingen voor nieuwe feiten van onze deelcohorte vooral plaatsgrijpt in 2005 (Grafiek 5 & 6). Deze analyse botst op de discontinuïteit tussen de gegevens m.b.t. de minderjarigheid en deze m.b.t. de periode van de meerderjarigheid.
Aangemelde feiten Voor de periode 2005 tot en met 2008 worden dus 212 jongeren opnieuw aangemeld op het parket voor een totaal van 1529 feiten. Dit is een overschatting van het aantal misdrijven vanwege dubbeltellingen, aangezien de feiten per minderjarige worden
120 121
Zie bijlage II in het bijlagenboek. Voor visuele voorstelling: zie bijlage III in het bijlageboek.
63
geregistreerd (cf. principe van het jeugdbeschermingsysteem in geval van bijvoorbeeld mededaderschap).
Genderverschillen Er is een beduidend (en gekend) onderscheid tussen jongens en meisjes op het vlak van het opnieuw plegen van misdrijven. Jongens worden veel meer opnieuw aangemeld bij de jeugdparketten vanaf 2005. Om en bij de helft van alle jongens uit de deelcohorte wordt opnieuw aangemeld voor slechts één feit. Een kwart (25%) wordt verdacht van tien of meer nieuwe misdrijven (Grafiek 7). Eén jongen krijgt tot 73 nieuwe aanmeldingen. De meisjes echter, plegen beduidend minder nieuwe misdrijven. Acht meisjes (op 15) worden aangemeld voor één nieuw feit (50 %) (Grafiek 8). Zeven meisjes krijgen een aanmelding voor meerdere misdrijven (gaande van 2 tot 29 misdrijven). Globaal genomen (en alle beperkingen inzake de meetperiode in acht genomen) kan men dus aan de ene kant stellen dat het herval van deze jongeren veelal beperkt blijft tot één nieuw feit. Aan de andere kant is er weliswaar een beperkte groep die voor vele feiten opnieuw aangemeld worden.
Jeugdbeschermingstraject en recidive Van de jongeren die recidiveren (N=212) startte het grootste deel (132 = 62 %) zijn of haar jeugdbeschermingtraject op basis van de MOF-vordering. Iets meer dan een kwart van
deze
deelcohorte
startte
via
een
vordering
voor
een
problematische
opvoedingssituatie. Toch zitten er binnen de populatie minderjarigen vanaf 2005 ook 106 jongeren (op 776 jongeren) die in eerste plaats gevorderd werden op basis van een problematische opvoedingssituatie, een eerste maal geplaatst werden via een als misdrijf omschrijven feit, maar vanaf 2005 tot de meerderjarigheid nooit meer aangemeld worden voor een nieuw misdrijf. Tabel 51 toont een gedetailleerde weergave van de eerste vordering in samenhang met de aanmelding van nieuwe misdrijven vanaf 2005 (en naar geslacht). Van de deelcohorte (N=776) starten 464 jongens hun traject op basis van een MOF-vordering. Haast 27% van deze MOF-starters wordt opnieuw aangemeld voor misdrijf omschreven feiten vanaf 2005. Van de POS-starterende jongens (N=127) daarentegen stellen we vast dat 40 % opnieuw wordt aangemeld op het jeugdparket voor misdrijf omschreven feiten. Er is dus een opvallend relatief/proportioneel verschil tussen dit soorten trajecten. Bij meisjes echter wordt dit verschil tussen POS- en MOF starters niet bevestigd. Integendeel, we merken een grote proportionele gelijkenis op wat betreft het recidivepercentage (MOF=11,3. % en POS=14,3 %). Tabel 52 toont de snelheid van de eerste plaatsing in het licht van nieuwe misdrijven gepleegd door de deelcohorte. 304 van de nog minderjarige jongeren werden niet snel geplaatst. 95 jongeren worden opnieuw aangemeld, ofwel 31,3%. Van de 472 jongeren die snel geplaatst werden, worden 117 jongeren, of 24%, opnieuw aangemeld bij de jeugdparketten. Het blijkt dat jongeren die snel-geplaatst worden, minder vaak opnieuw aangemeld worden bij de jeugdparketten. Dit is een vertekend beeld en hieruit mogen 64
geen foute conclusies getrokken worden. Uit het eerste deel blijkt namelijk dat het grootste deel van deze snel-geplaatste jongeren al zestien of zeventien jaar oud is bij de eerste plaatsing. Procentueel gezien bestaat de groep van jongeren die een nieuw misdrijf plegen (212 jongeren) en aangemeld worden op de jeugdparketten wel voor 55% uit snel-geplaatste jongeren.
Instelling Van de recidiverende jongeren (deelcohorte, N=212) werd 42% voor het eerst geplaatst vanwege een MOF in de gemeenschapsinstelling De Markt. Een kwart van deze jongeren werd geplaatst in de gemeenschapsinstelling De Zande te Ruiselede (26,4% zie Tabel 53). Echter als we elke gemeenschapsinstelling op zich bekijken (interne recidivegraad – zie Tabel 54) dan stellen we vast dat de verhouding tussen recidiverende en niet recidiverende jongeren globaal gelijk loopt (van 27 tot 30 % recidive). Enkel in Beernem ligt deze verhouding duidelijk anders: slechts 13,8 % van de meisjes voor het eerst (MOF) geplaatst in Beernem worden opnieuw aangemeld binnen de minderjarigheid. . Kijken we naar het aandeel van recidiverende meisjes ten opzichte van de andere instellingen dan stellen we een percentage van 7% vast. 7% van de jongeren die na 2005 aangemeld wordt voor een nieuw misdrijf werd geplaatst in Beernem (Tabel 54).
Misdrijven Als laatste kijken we naar de aangemelde misdrijven (Tabel 55). Zoals reeds gemeld, worden deze 212 jongeren aangemeld voor 1529 nieuwe misdrijven. Het belangrijkste aandeel betreft de vermogensdelicten, goed voor 54,8%. Misdrijven tegen personen (13,4%) omvatten vooral slagen en verwondingen. Tenslotte zijn ook de drugsdelicten met 9 % van de nieuwe feiten van belang. De overige 22% omsluit een grote diversiteit aan
feiten;
het
verlaten
van
het
ouderlijk
huis
(statusdelict),
verkeersdelicten,
misdrijven inzake identiteitskaart en één familiaal geschil.
5.3. Recidive in de meerderjarigheid: het Centraal Strafregister. De volgende recidive gegevens hebben betrekking op de misdrijven waarvoor individuen uit onze onderzoekscohorte werden veroordeeld in hun meerderjarigheid. Hiervoor steunen wij op de gegevens van het Centraal Strafregister en dit voor de ganse cohorte. Deze gegevens zijn in het kader van dit onderzoek de meest betrouwbare (voor de ganse cohorte is het aantal missende gegevens zeer beperkt). Alle veroordelingen tot 2009 werden verwerkt in onze analyse. Dit levert voor de meting van recidive een posttermijn van 8 tot 6 jaar na de eerste plaatsing. Meer dan 85% van onze populatie is tegen eind 2005 meerderjarig geworden. Dat betekent dat we voor deze 85% een posttermijn van drie jaar behalen (Tabel 56). In 2009 worden de laatste twee minderjarigen uit de onderzoekspopulatie meerderjarig.
65
Van de 1436 cohorte-jongeren122 blijkt 41,7% (599 jongeren) nog minstens één veroordeling op te lopen in de meerderjarigheid (Tabel 57). Echter, meer dan de helft (55%) heeft geen veroordelingen in de meerderjarigheid. Opmerkelijk is dat 22 jongeren uit onze onderzoekspopulatie reeds overleden zijn voor maart 2009. Over nog eens 20 jongeren hebben we geen verdere informatie ontvangen.
Wanneer we alle
jongeren uit de analyse waarover we niets weten weglaten, dan vinden we een recidivegraad van 43% tegenover 57% jongeren die geen veroordelingen oploopt na de meerderjarigheid. Vanaf nu worden deze onbekende jongeren uit de analyse gelaten. De recidiverende jongvolwassenen zijn haast uitsluitend jongens (slechts 3,6% meisjes). Relatief gezien hervallen meisjes veel minder dan jongens, ook dus in de volwassenheid.
Slechts
11
%
van
de
meisjes
uit
de
cohorte
worden
in
hun
meerderjarigheid veroordeeld, tegenover 46% van de jongens. Bijna één vijfde van de niet-recidiverende jongvolwassenen zijn meisjes (19,6%). Opvallend is dat snel-geplaatste jongens in mindere mate veroordelingen hebben in de meerderjarigheid (40,2%) dan jongens die niet snel-geplaatst (58,4%) werden (Tabel 58). Ook bij meisjes kan dit vastgesteld worden: 17,2% van de niet snelgeplaatsten tegenover 6,4% van de snel-geplaatsten. We kunnen een aantal mogelijke hypothesen aanbrengen die dit verschil in recidive van deze twee groepen kunnen verklaren. Zoals we reeds vaststelden zijn deze snelgeplaatste jongeren meestal degenen die instromen met een als misdrijf omschreven feit. De groep niet snel-geplaatste jongeren kan eerder bestaan uit jongeren die al langer gekend
zijn
in
het
jeugdbeschermingssysteem
en
die
instroomden
via
een
problematische opvoedingssituatie. Eerder werd al gezegd dat POS-jongeren, meer dan MOF-jongeren, recidiveren. Dit kan enigszins verklaren waarom we een verschil in recidivegraad vinden, een verschil dat niet zo zeer met het effect van de, al dan niet, snelle plaatsing te maken heeft, maar met achterliggende kenmerken, zoals het statuut van instroom. Een tweede mogelijke hypothese heeft eveneens betrekking op een achterliggend kenmerk en kan enkel vastgesteld worden voor wat betreft de steekproef. Het gaat vaak om jongeren in een precaire situatie. Voor de steekproef stellen we vast dat een groot deel, 40%, van de snel-geplaatste jongeren, jongeren zijn die illegalen, niet-begeleide minderjarigen of Roma-jongeren zijn (Tabel 59). Deze groep jongeren hanteert vaak verschillende aliassen en zijn zeer mobiel. Hierdoor zijn ze als dusdanig niet terug te vinden in de veroordelingsgegevens. Een mogelijk verklaring is dat we de recidive van deze groep gewoonweg niet kennen én niet kunnen blootleggen. Deze jongeren recidiveren ook minder. (Tabel 60) Om enige conclusie te kunnen trekken over het effect van een snelle plaatsing op recidive is het absoluut noodzakelijk de gegevens te contextualiseren. Of nog duidelijker: we kunnen geen enkele uitspraak doen over de relatie tussen beiden omdat mogelijk onderliggende elementen, niet betrokken bij het onderzoek, een rol spelen en/of de gegevens gebiased zijn.
Snelheid eerste veroordeling 122
Jongeren voor de eerste keer geplaatst vanwege MOF-vordering in een Gemeenschapsinstelling voor Bijzondere Jeugdzorg of de federale instelling De Grubbe in de jaren 2001, 2002 en 2003.
66
De gemiddelde leeftijd bij eerste veroordeling bedraagt 19 jaar (Grafiek 9). Jongens zijn in 30% van de gevallen 19 wanneer zij hun eerste veroordeling oplopen. Bij meisjes maken de 18-jarigen de grootste groep uit met 25%. Over meisjes kunnen we slechts vage uitspraken doen, gezien het aantal meisjes met een veroordeling enorm klein is. 17,8% van de cohorte loopt al bij de leeftijd van 18 jaar zijn eerste veroordeling op. Haast 50 % van de recidiverende jongvolwassen jongens wordt veroordeeld binnen het jaar na de meerderjarigheid. Bijna 70% wordt veroordeeld binnen de twee jaar na de meerderjarigheid. Eerder uitzonderlijk zijn jongens die pas later (op hun 23ste=2,3%; 24ste=1%) een eerste veroordeling oplopen. Bij meisjes valt dit moeilijker te bestuderen, wel valt op dat geen enkel meisjes na de leeftijd van 22 nog een eerste veroordeling opgelegd krijgt (Tabel 61). Gezien deze snelheid waarmee recidive optreedt, is het ook opportuun om stil te staan bij het mogelijks stoppen van het delinquentietraject (Tabel 62- Grafiek 10). Inderdaad: 46% van de recidiverende jongvolwassenen (N=599) loopt slechts één veroordeling op. Voor meisjes is dit proportioneel gezien nog sterker: 72,7% loopt nog één veroordeling op, 22,7% nog twee veroordelingen. Bij de jongens stopt haast 65 % na twee veroordelingen. We stellen ook de aanwezigheid vast van een beperkte groep persistente jongeren: nog 13% van de jongens loopt tussen de vijf en de twaalf veroordelingen op na meerderjarigheid.
Misdrijven Globaal worden deze jongeren (N=599) veroordeeld voor 5199 nieuwe misdrijven. Hier moeten we wijzen op het soort misdrijven123. Grafiek 11 toont duidelijk aan hoe deze misdrijven verdeeld zijn over de jongeren die ze gepleegd hebben. 44% van de jongeren die één veroordeling oploopt, pleegt ook maar één feit. 30% pleegt twee tot drie nieuwe feiten voor één veroordeling. Jongeren met meerdere veroordelingen plegen meer misdrijven, maar toch zijn er twee jongens die voor de eerste veroordeling 121 en 130 misdrijven plegen, nadien plegen ze voor de tweede veroordeling elk vier misdrijven (Tabel 63).
Instelling We merken geen grote verschillen op naargelang de instelling van de eerste plaatsing. inzake recidive tijdens de meerderjarigheid (Tabel 64). Ongeveer voor alle instellingen vinden we een recidivegraad gaande van 43 tot 49 %. Er kan gesproken worden van een zeker evenwicht tussen wel/niet recidive in de meerderjarigheid naargelang de instelling van eerste plaatsing. Grote uitzondering is weer de gemeenschapsinstelling van Beernem, en dus de meisjes. Slechts 12 % van de meisjes geplaatst in Beernem recidiveren tijdens de meerderjarigheid. We merken wel op dat van alle jongeren uit de 123
Bij de verwerking van de gegevens stelden we vast dat de gepleegde drugsdelicten op moeilijk verwerkbare wijze genoteerd worden. Daarom worden deze drugsdelicten per strafbare component ingevoerd, bijvoorbeeld zowel het bezit, als het gebruik, de vervaardiging en de verkoop van verboden middelen, al deze zaken zijn op zichzelf strafbaar. De samenloop van de misdrijven is moeilijk weer te geven, gezien we niet beschikken over de pleegdatum van de misdrijven. Dit zorgt voor een oververtegenwoordiging van dit soort misdrijven in het totaal van misdrijven.
67
cohorte die recidiveren tijdens de volwassenheid 48% voor de eerste keer geplaatst werd in De Markt (gevolgd door Ruiselede in 30% van de gevallen. Dit cijfer dient gerelativeerd te worden (Tabel 65). Gezien de kleine verschillen bij de instellingen intern, kunnen we hieraan niet veel significante waarde toekennen. Het lijkt er eerder op dat de instelling van eerste plaatsing weinig verschil maakt naar de recidive na meerderjarigheid.
5.4. De aard van recidive. Zoals werd besproken in de literatuurstudie is het moeilijk om reeds bestaande ernstscores aanpassen voor gebruik in huidig onderzoek en bij sommige methoden is er veel meer informatie nodig dan de onderzoekers voorhanden hebben. Om onderzoek te doen naar de ernst dient eerst en vooral een ernstscore te worden opgesteld op basis van verschillende variabelen en moeten voldoende gegevens geregistreerd worden om deze ernstscore te kunnen toepassen. Een ernstscore opstellen enkel op basis van een juridische kwalificatie van het misdrijf en de straf die daaraan vasthangt, zou niet voldoende zijn. Daarom wordt nu gekozen om de aard en ernst van recidive na te gaan aan de hand van de strafdreiging van het gepleegde delict voor wat betreft de steekproef, gezien we enkel voor deze jongeren het startmisdrijf kennen.
Aard van recidive van de steekproefjongeren. Er zijn, volgens de ons beschikbare gegevens voor de steekproefjongeren, 11 jongeren die enkel recidiveren tijdens de minderjarigheid, 10 zowel tijdens de minderjarigheid en de meerderjarigheid en 49 jongeren die recidiveren na meerderjarigheid. De aard van deze recidive zijn we nagegaan aan de hand van een kwalitatieve analyse op basis van de strafdreiging van het misdrijf. Hiertoe vergelijken we het eerste als misdrijf omschreven feit waarvoor de jongere een eerste keer geplaatst wordt, met het eerste feit waarvoor hij nadien aangemeld wordt hij de jeugdparketten, alsook de feiten van de eerste veroordeling door de strafrechter. Ook deze methode brengt verschillende problemen met zich mee omdat we enkel kunnen steunen op de juridische kwalificatie van het misdrijf zonder daarbij de context van het misdrijf te kennen. Omdat we geen informatie hebben omtrent de context van het misdrijf is het soms moeilijk tot zelfs onmogelijk om het misdrijf te kwalificeren. Bijvoorbeeld het misdrijf ‘bedreigingen’: dit kunnen
mondelinge
of
schriftelijke
bedreigingen
zijn
alsook
bedreigingen
met
zinnebeelden. Ook de inhoud van de bedreiging is relevant aangezien ook dit de kwalificatie en strafdreiging kan veranderen. Wanneer we enkel weten dat het om het misdrijf bedreigingen gaat, is het dus niet mogelijk het feit correct te kwalificeren. Ook samenloop van misdrijven valt moeilijk te berekenen omdat we opnieuw de context niet kennen; deze misdrijven kunnen elk apart gepleegd zijn, maar ook als één actie, wat implicaties heeft voor de strafdreiging. Dit heeft voornamelijk gevolgen voor de kwalificatie van de misdrijven gepleegd na meerderjarigheid omdat het strafblad, meer dan in de minderjarigheid, verschillende misdrijven voor één veroordeling vermeld. Als laatste moeten we vermelden dat het vergelijken van MOF-feiten met misdrijven in volwassenheid op zich niet correct is. Gezien er in de meerderjarigheid vaak sprake is
68
van samenloop, zal de strafdreiging meestal hoger liggen dan voor de feiten in de minderjarigheid, waar er misschien wel meerdere feiten gepleegd zijn, maar telkens maar één gehanteerd wordt om te plaatsen124. Dit leidt tot een vertekend beeld van recidive en ook van aard van recidive. Op basis van de gegevens die wij ter beschikking hebben kunnen we geen gefundeerde en wetenschappelijke uitspraken doen over aard en ernst van recidive. Door de samenloop in de meerderjarigheid leidt dit zeer vaak tot een hogere strafdreiging en dus lijkt er zich een verzwaring van de gepleegde feiten voor te doen. Om dus op deze vraag een antwoord te kunnen bieden moet een instrument, een ernstscore opgebouwd worden en/of moeten de noodzakelijke gegevens i.v.m. het misdrijf, zoals die hierboven en in de literatuurstudie vermeldt worden, voorhanden zijn.
5.5. Conclusie: Recidive tijdens minderjarigheid én meerderjarigheid? We zijn ook nagegaan of we een totaalbeeld van recidive kunnen weergeven, over de grenzen van minderjarigheid en meerderjarigheid heen (tabel 20). 691 jongeren plegen schijnbaar geen delicten meer na de eerste plaatsing (49,7%). We leggen de nadruk op schijnbaar omdat we, nogmaals, geen gegevens hebben over de periode 2001 tot 2005 inzake aanmeldingen voor feiten op het jeugdparket. Van de 212 jongeren (deelcohorte N=776) die recidiveren tijdens de minderjarigheid, blijft dit voor 12,8 % beperkt tot de minderjarigheid (7,2 % van de cohorte).
Deze
100
minderjarigen
lopen
dus
geen
oorspronkelijke
veroordelingen
op
in
meerderjarigheid (tot 2009). Daarnaast zijn er 493 jongeren die enkel na de meerderjarigheid veroordelingen oplopen (35,5%). Deze jongeren vinden we niet terug voor de meerderjarigheid. Vandaar dat het aantal dat ook tijdens de minderjarigheid nieuwe misdrijven pleegt waarschijnlijk hoger zal liggen dan we kunnen weergeven, maar gezien de meerderjarigheid en het gebrek aan gegevens tussen 2001 en 2005 bestaat deze kans wel. Tenslotte zijn er 106 jongeren, ofwel 7,6% van de onderzoekspopulatie die zowel tijdens de minderjarigheid, als na de meerderjarigheid voor nieuwe feiten werden geregistreerd. Het gaat om 8,6% van de jongens en 1,1% van de meisjes uit de oorspronkelijke cohorte. Vanwege de ontbrekende gegevens inzake de aanmeldingen op het jeugdparket vóór 2005 is dit waarschijnlijk een onderschatting van deze groep die men in de literatuur omschrijft als persistente delinquenten.
124
Tijdens het eerste onderzoek werd voor alle jongeren het startmisdrijf genoteerd. Hier troffen we voornamelijk één feit aan. Eventueel kan dit te wijten zijn aan het feit dat het hier voornamelijk beschikkingen betreft en geen vonnissen.
69
Hoofdstuk 6: Recidive en regimegebonden kenmerken. 6.1. Inleiding Een tweede onderdeel van het empirisch luik bestaat uit de beschrijving van de regimegebonden
kenmerken
van
de
Gemeenschapsinstellingen
voor
Bijzondere
Jeugdzorg. Dit hoofdstuk heeft als doel een beeld te schetsen van de mogelijke relatie tussen recidive en regimegebonden factoren. Zoals reeds gedeeltelijk uit het vorige hoofdstuk mocht blijken, leveren de analyses op basis van de ons bekende regimegebonden factoren (instelling en open/gesloten) geen duidelijk verbanden of effecten op. We bespreken specifiek de regimegebonden factoren. Uit de literatuurstudie blijkt dat, wanneer gekozen wordt om over te gaan tot een plaatsing, twee aspecten zeer belangrijk zijn, namelijk de context van die plaatsing en de condities van de plaatsing. Bij context gaat het om de specifieke invulling van de plaatsing, de duur, het aanbod, individualisering en aanwending van de persoonlijke kenmerken, (voorbereiding van) de nazorg,… . In het licht hiervan besteden we aandacht aan onder meer de leefgroepen, het pedagogisch traject, het aangeboden onderwijs, … Onder conditie wordt de omkadering van een residentiële interventie, het personeel, hun vaardigheden en training verstaan. Meer concreet onderzochten we in het licht hiervan de instellingscultuur, evenals de beroepscultuur. Maar ook bijvoorbeeld de bezoeken van de jeugdrechter vallen hieronder omdat zij een bepaalde individuele aanpak doen veronderstellen. Aangezien er m.b.t. deze indicatoren geen gegevens worden geregistreerd was het noodzakelijk om een exploratieve onderzoekstap te zetten. Daarom werd ervoor gekozen om observaties en interviews uit te voeren in de betreffende instellingen. Daarnaast wordt
eveneens
gebruik
gemaakt
van
verschillende
beleidsdocumenten
en
wetenschappelijke literatuur om de resultaten te duiden. De observaties vonden plaats in de maanden januari en februari van 2009. Er werden vier observatieperioden, één voor elke instelling, uitgevoerd. Gezien het strikte tijdskader van het onderzoek dienden deze observaties op korte tijd te worden afgerond. Daarom werd gekozen voor een intensieve periode van telkens één volledige week (dit zowel tijdens de dag als nacht) per instelling. De onderzoeker observeerde dagelijks de ochtend- en namiddagdienst van de opvoeders in de instelling. Tevens werden interviews gevoerd met de verschillende actoren binnen de instelling. De onderzoeker had interviews met in totaal een twintigtal opvoeders, vier leerkrachten,
drie
psychologen,
vijf
maatschappelijk
medewerkers
en
acht
campusverantwoordelijken. Alle mogelijke aspecten van het leven in de instelling werden gevolgd, van bezoekmomenten tot teamvergaderingen, van het eten in groep tot het bezoek en de zitting van een jeugdrechter aan één van de jongeren in de instelling. Door de permanente aanwezigheid van de onderzoeker op het terrein was het mogelijk om de uiteenlopende aspecten van een plaatsing in een gemeenschapsinstelling waar te nemen, te doorlopen, en tot een zekere hoogte, te ervaren.
70
Zoals in hoofdstuk twee reeds uitvoerig werd besproken, stoelen de observaties op de Grounded Theory van Glaser en Strauss125. Grounded Theory is een algemene wetenschappelijke methode om sociaalwetenschappelijke theorieën te genereren, verder te ontwikkelen en te valideren. Doel van deze methode is het construeren van theorie om bepaalde fenomenen/situaties te begrijpen126. Het subject van de observaties is een incident, in dit geval de plaatsing. Aan de hand van observaties, maar ook interviews wordt er invulling gegeven aan dit incident. Tijdens de observaties wordt er gelet op hoe het regime in de instelling is, wat dit betekent, en hoe dit materieel en psychologisch vorm krijgt. Daarnaast is er ook oog voor de omgang met het individu binnen het regime en de wijze waarop actoren hun doelstellingen trachten te bereiken. Ook de reactie van de jongeren zelf mag niet uit het oog verloren worden, zonder dat dit echter onze observatie ‘stuurt’. Tijdens deze observaties werd enorm veel kwalitatieve informatie verzameld die allemaal aansluit bij wat het regime (en dus de plaatsing) concreet in zijn dagdagelijksheid inhoudt. In dit hoofdstuk gaan we echter enkel in op die aspecten die te maken hebben met de hierboven aangehaalde context en condities. Het eerste deel van dit hoofdstuk schetst zeer kort de verschillende instellingen. Het gaat voornamelijk om de verschillen in capaciteit en de ruimtelijke - structurele verschillen. Daarna wordt de inhoud van de plaatsing overlopen, de leefgroepen, de pedagogische werking, het onderwijs, etc., zonder telkens specifiek een onderscheid te maken naar de verschillende instellingen. Tot slot komen een aantal knelpunten aan bod127. In een tweede deel (6.2) komen de meer kwantitatieve analyses aan bod. We zullen regimegebonden kenmerken kwantitatief in verband trachten te brengen met recidive of de kans op recidive. In het derde deel, tenslotte, volgen dan de resultaten van onze studie van de beleidsdocumenten, onze resultaten en ook het perspectief van de personeelsleden van de instellingen aan de hand van onze interviews.
6.2. Beschrijving van de Gemeenschapsinstellingen “De Zande” en “De Kempen”. In dit eerste deel bespreken we kort de verschillende gemeenschapsinstellingen, hierbij vooral gelet op de infrastructuur en capaciteit van de instellingen. We doen dit omdat de fysieke kenmerken van een instelling mede het regime bepalen. Het gaat hier namelijk om de structuur waarin gewerkt moet worden met de jongeren. Deze verschillende zaken, zoals bepaalde faciliteiten, bezoekregelingen, etc. hebben een impact op de inhoud van een plaatsing in een gemeenschapsinstelling.
125
B. GLASER and A. STRAUSS, The Discovery of Grounded Theory: strategies for qualitative research, Aldine Transaction, New Brunswick, Third Edition 2008. 126 B.D. HAIG, ‘Grounded Theory as Scientific Method’, Philosophy of Education, 1995, p1. 127 Bij het gebruik van citaten uit gesprekken met personeelsleden worden omwille van privacyredenen alle citaten geanonimiseerd. De namen van de instellingen worden daarom weggelaten. Ook wordt gekozen om het steeds te hebben over jongeren in plaats van jongens of meisjes.
71
6.2.1. Gemeenschapsinstelling De Zande, campus Ruiselede. De Gemeenschapsinstelling voor jongens te Ruiselede telt 54 plaatsen onder half-open regime en 26 plaatsen voor het gesloten regime. Beide regimes hebben hun eigen onthaalafdeling. Ruiselede telt negen leefgroepen. Een onthaalleefgroep per regime, een leefgroep voor de gestraften, twee gesloten leefgroepen en vier half-open leefgroepen, observatie of opvoeding. Enkel het half-open regime beschikt over de mogelijkheid om de door de jeugdrechter opgelegde observaties uit te voeren. Het gebeurt echter dat een jongen die start in de gesloten onthaalleefgroep doorstroomt naar een half-open observatieleefgroep. Uit de observaties komt de campus Ruiselede naar voor als de meest landelijk gelegen afdeling van de Gemeenschapsinstellingen, het begrip “in the middle of nowhere” is volgens ons wel toepasselijk bij eerste aanschouwing van de instelling. Dit maakt deze campus ook onmiddellijk de meest onbereikbare voor de buitenwereld, vooral wanneer gebruik gemaakt wordt van het openbaar vervoer. De gesloten afdeling van de campus werd recentelijk volledig gerenoveerd, wat ervoor zorgt dat de jongens nu over de nodige sanitaire voorzieningen op kamer beschikken. Ook de leefruimten zijn hierdoor zeer ruim en overzichtelijk. Voor de half-open afdeling kunnen we stellen dat wat dit betreft nog wat verbeteringen mogelijk zijn; zo beschikken de kamers van de jongens niet over sanitaire voorzieningen. De leefgroepen zijn kleiner, sommige leefgroepen bevinden zich op de gelijkvloerse verdieping met de kamers van de jongens op de eerste verdieping. Dit werkt de overzichtelijkheid tegen. De campus bezit een aantal sportvelden rondom de gebouwen van de instelling, één binnensportzaal en twee fitnessruimten, hiermee heeft deze instelling de meeste faciliteiten. Toch blijkt uit de observaties dat de dagelijkse verdeling van deze faciliteiten onder de leefgroepen voor spanningen zorgt. Voornamelijk tijdens de wintermaanden zijn de drie mogelijkheden om binnen te sporten zeer beperkt voor twee onthaalleefgroepen, zes gewone leefgroepen en een aantal sportlesuren per dag. Bezoeken vinden plaats op drie daarvoor voorziene momenten, woensdagavond, vrijdagavond en zondagochtend. Recent werd de duur van dit bezoek teruggeschroefd om de twee regimes aparte bezoekmomenten te geven. Zo wordt, volgens het personeel, de zaal ook meer overzichtelijk voor diegenen die toezicht houden. Telkens moet de campusverantwoordelijk, een maatschappelijk medewerker of psycholoog aanwezig zijn. Deze laatste twee om eventuele vragen van de ouders te beantwoorden. De aanwezigheid van de campusverantwoordelijke kan eerder gezien worden als een “ordehandhavingsfunctie”. De campusverantwoordelijk heeft dan ook als taak bij eventuele problemen in te grijpen. Verder zorgt deze spreiding van het bezoek voor meer ruimte en privacy, indien dit al enigszins mogelijk is, voor de gezinnen tijdens de bezoekmomenten.
6.2.2. Gemeenschapsinstelling De Zande, campus Beernem. In de Gemeenschapsinstelling te Beernem kunnen 40 meisjes terecht. Sinds enige tijd zijn, in theorie, ook tien half-open plaatsen voorzien. Uit de observaties is echter duidelijk gebleken dat dit onderscheid in de praktijk niet wordt gemaakt, er bestaat geen
72
aparte leefgroep voor meisjes met een beschikking voor een half-open plaatsing. Er bestaat dan ook geen onderscheid naar regime voor deze meisjes. De campus bestaat uit vier leefgroepen, één onthaalleefgroep en drie gesloten leefgroepen. De leefgroepen zijn verspreid over twee verschillende gebouwen. De onthaalleefgroep en een opvoedingsleefgroep bevinden zich in het oude gebouw. Twee andere opvoedingsleefgroepen situeren zich tegenover het oude gebouw, ondergebracht in nieuwere gebouwen. De infrastructuur van de leefgroepen is vergelijkbaar met die van Ruiselede. De meisjes hebben allen een eigen kamer en de leefruimte is betrekkelijk ruim. Ook zijn er kamers die niet voorzien zijn van sanitair. De campus zelf is relatief compact. De leefgroepen kunnen beschikken over een ruime sportzaal, die tevens dienst doet als bezoekzaal, een tennisveld en een grasveld. Eigenlijk zijn de faciliteiten in Beernem het best aangepast aan het aantal meisjes dat er verblijft. Sinds kort heeft het onderwijs een volledig nieuw gebouw ter beschikking, met zeer ruime klaslokalen en lokalen voor de leerkrachten. Dit schoolgebouw is volledig afgezonderd van de andere gebouwen, gescheiden door een poort. De campus is volledig omheind en toegang tot de instelling is er enkel aan de straatkant of langs de poort voor de
bezoekers,
achteraan
de
instelling.
Bezoekmomenten
vinden
plaats
op
woensdagavond, vrijdagavond en zondagochtend. Ook zijn de campusverantwoordelijke en een sociaal medewerker of psycholoog steeds aanwezig.
6.2.3. Gemeenschapsinstelling De Kempen, campus De Hutten. De gesloten campus te Mol voorziet 40 plaatsen voor jongens. Behoudens de onthaalleefgroep bestaan slechts twee gewone gesloten opvoedingsleefgroepen. Naast de oprichting van de speciale leefgroep de behandelunit, kiest de instelling De Hutten ook voor de oprichting van een aparte leefgroep voor jongens die moeilijk begeleidbaar zijn in een gewone gesloten opvoedingsleefgroep. Het aantal jongens in de leefgroep wordt beperkt tot vijf en de werking wordt aangepast aan hun noden. De campus beschikt over één kleine binnensportzaal en twee binnenpleinen. De leslokalen bevinden zich boven de leefgroepen, ook zijn er ateliers aanwezig. Verder is er in het hoofdgebouw ook een bezoekzaal. Bijna alle leefgroepen werden recent gerenoveerd. Het gaat om zeer ruime leefgroepen met aparte en afgezonderde buitenpatio. Binnen de instelling zijn lokalen voorzien voor een in-reachtteam, dat eveneens werkzaam is in de instelling De Markt en ook daar lokalen ter beschikking heeft. Bezoek vindt plaats op woensdagavond en zondagochtend. De campusverantwoordelijke en een maatschappelijk medewerker of psycholoog zijn dan aanwezig, maar zij zitten niet in de bezoekzaal. De bezoekregeling is enigszins anders dan in de andere instellingen. Ouders en andere bezoekers moeten vooraf melden wanneer ze op bezoek komen. Eenzelfde persoon mag maar eenmaal per week op bezoek komen. Dit wil zeggen dat wanneer bijvoorbeeld de vader van de jongen op woensdag komt, hij niet meer op bezoek mag komen op zondagochtend. Dit systeem werd ingevoerd door de
73
instelling om het aantal bezoekers in te perken en om bijvoorbeeld gescheiden ouders beiden de kans te geven hun zoon op te zoeken.
6.2.4. Gemeenschapsinstelling De Kempen, campus De Markt. De instelling met de meeste capaciteit is de half-open instelling De Markt. De Markt beschikt over 72 plaatsen voor jongens. Er kunnen verder tien meisjes terecht voor een kortdurende time-out en dit onder gesloten regime. Deze instelling heeft ook het meest gevarieerde
aanbod
aan
leefgroepen.
Naast
onthaal
(1),
de
gewone
opvoedingsleefgroepen (3) en observatieleefgroepen (3), bestaat er ook een timeoutleefgroep voor jongens en één voor meisjes. De Markt heeft ook een aparte afdeling met afzonderingscellen en daarboven een deel voor intern gestraften. De Markt lijkt ruimtelijk ook het grootst. De leefgroepen staan vaak afgezonderd van elkaar of gegroepeerd per twee. Een groot deel van de instelling werd al verbouwd, waardoor een aantal leefgroepen in volledig nieuwe gebouwen ondergebracht werden. Verder werd er ook een volledig nieuwe sportzaal voorzien. De grasvelden die bij en om de leefgroepen liggen, zijn zeer ruim doch aan herstel toe. De Markt is ook de enige instelling waar lokalen voorzien werden voor een inreach-team met psychologen en therapeuten. Leslokalen en ateliers bevinden zich op een apart deel van het domein. Als laatste moet ook gewezen worden op de zeer speciale leefgroep voor de meisjes. Eén meisjesleefgroep op een campus voor jongens. Tijdens de observaties stellen we vast dat het enig zoekwerk vraagt om deze leefgroep te lokaliseren. Het betreft een soort van barak met plastiek afgeschermde omheining, volledig onttrokken aan de ogen van de jongens. Deze barak is volledig uitgerust met keuken, kamers, leefruimte, sanitaire voorzieningen en een binnenplein. Ook deze leefgroep heeft het recht om gebruik te maken van de faciliteiten van de campus. Bezoek krijgen de jongeren in de leefgroep zelf, er is geen speciale bezoekruimte voorzien. Dit maakt het bezoek meer huiselijk en vertrouwelijk.
6.3. Recidive en regime: kwantitatieve gegevens Zoals vermeld werd in het vorige hoofdstuk over recidive na eerste plaatsing, kunnen we geen al te grote verschillen vinden naargelang de instelling van eerste plaatsing voor wat betreft recidive na eerste plaatsing. In dit deel zullen we recidive en regime om een eerder kwantitatieve wijze benaderingen, en dit zowel op een meer beschrijvende wijze als via diepgaandere statistische analyses.
Onderstaande tabellen tonen de recidive na meerderjarigheid in het licht van het oorspronkelijke regime waar de jongeren geplaatst werden. Deze tabellen geven echter een louter lineaire beschrijving van de relatie tussen regime en geregistreerde recidive (in de meerderjarigheid!). Dit staat geenszins gelijk met een verklarende of oorzakelijke relatie. Wat
kan
opgemerkt
worden
is
dat
binnen
het
gesloten
regime
van
de
gemeenschapsinstellingen (zonder Everberg) 30% van de geplaatste cohorte-jongeren
74
recidiveert. Dit is een onderschatting, aangezien ook geplaatste meisjes steeds onder deze noemer van het gesloten regime terechtkomen (voor meisjes was er geen ander aanbod). Meisjes plegen minder recidive en dus halen zij het recidivecijfer van de gesloten afdelingen omlaag. Dat is een sterk verschillend proportioneel gegeven als we dat vergelijken met de andere regimes (Everberg en half-open). Haast de helft van de jongeren
uit
onze
cohorte
geplaatst
in
half-open
regime
recidiveert
in
de
meerderjarigheid. Dezelfde verhouding vinden we terug voor de jongens geplaatst in Everberg. Tabel 66: Recidive meerderjarigheid en regime: interne recidivegraad per regime. Strafblad na meerderjarigheid
Gesloten, De Grubbe
Nee
Totaal
67
83
150
44,7%
55,3%
100,0%
121
282
403
30,0%
70,0%
100,0%
424
429
853
49,7%
50,3%
100,0%
612
794
1406
43,5%
56,5%
100,0%
Aantal % binnen het regime
Gesloten
Ja
Aantal % binnen het regime
Half-open
Aantal % binnen het regime
Totaal
Aantal % binnen het regime
Vergelijken we het aandeel van de verschillende regimes in de vastgestelde recidive, dan stellen we een gelijkaardige situatie vast. Van de recidiverende jongeren uit onze cohorte werd bijna 70 % voor een eerste geplaatst in een half-open regime, slechts om en bij de 20 % in een gesloten regime. Deze beschrijvende vaststelling moet dus gelinkt worden aan de weinig recidiverende meisjes (die dus de recidive van geplaatsten in een gesloten regime
statistisch
“onderdrukken”).
Het
hoge
percentage
recidiverende
jongeren
geplaatst in het half-gesloten regime houdt hiermee dan natuurlijk ook verband. Maar bovendien ligt het relatieve aantal plaatsingen in het half-open regime ook veel hoger. We stellen vast dat er proportioneel gezien geen hogere bijdrage is tot de populatie recidiverende jongeren (dan het aandeel in de cohorte populatie).
75
Tabel 67: Recidive meerderjarigheid en regime: vergelijking tussen regime. Strafblad na meerderjarigheid Ja Regime
Gesloten, De Grubbe Aantal % Gesloten
Aantal %
Half-open
Aantal %
Totaal
Aantal %
Totaal
Nee 67
83
150
10,9%
10,5%
10,7%
121
282
403
19,8%
35,5%
28,7%
424
429
853
69,3%
54,0%
60,7%
612
794
1406
100,0%
100,0%
100,0%
In het eerste hoofdstuk hebben we al aangehaald dat we deze regimegebonden kenmerken en recidive diepgaander zouden bestuderen aan de hand van statistische analyses, meer bepaald een cox-survival analyse.
Deze survival analyse beoogt na te
gaan welke regimegebonden kenmerken de kans op recidive na meerderjarigheid vergroten. Op basis van de statistische analyse blijkt dat wanneer we trachten de kans op recidive (in de meerderjarigheid) te voorspellen binnen de gehanteerde referentietijd dan leidt een plaatsing in een half-open instelling tot meer kans op recidive. De plaatsing in een gesloten instelling zou de kans op recidive verlagen. Dit ogenschijnlijke positieve effect is echter volledig toe te schrijven aan Beernem waar de meisjes geplaatst worden in een gesloten regime. Zoals we reeds eerder aangaven is de recidivegraad van de meisjes aanzienlijk lager. De “plaatsing in Beernem” onderdrukt zodoende het statistisch effect van de voorspellende kracht van de plaatsing in een gesloten regime. Echter uit deze survival analyse blijkt vooral dat het regime (half-open of gesloten) slechts een beperkte bijdrage levert in het verklaren van mogelijke recidive. We vinden een klein maar niet significant verschil tussen de invloed op de kans op recidive van het half-open of het gesloten regime. Dit wijst erop dat regime geen duidelijke (statistische) impact heeft op (het voorspellen van) recidive. Bekijken we de factoren “instelling” (in plaats van regime) dan blijkt een plaatsing in de federale instelling De Grubbe daarentegen wel degelijk een statistisch effect te hebben wanneer we de kans op recidive trachten te voorspellen. Een eerste plaatsing in De Grubbe verhoogt zodoende de kans op recidive. De gemeenschapsinstelling van Beernem verlaagt dan weer de kans op recidive. Deze vaststelling sluit eerder aan bij de gemaakte opmerking over de rol van de meisjes in de gesloten instelling. Ook kunnen we dus opnieuw het gender-verschil vaststellen. We moeten hierbij dus opletten: het effect van de instelling in Beernem is volledig toe te schrijven aan de geplaatste meisjes … niet noodzakelijk aan de instelling an sich.
76
Meer algemeen dient opgemerkt dat de gegevens waarover we beschikken om ‘regimekenmerken’ te operationaliseren uiterst beperkt zijn. We beschikken slechts over twee proxy’s van deze latente variabele: regime en de voorziening/instelling. We kunnen nauwelijks spreken over een goede operationalisering van regimekenmerken. Uit de literatuur blijkt immers dat een aantal kenmerken van het traject van de minderjarige en van de interventies zelf, de kans op recidive beïnvloeden. Uit onze survival analyse blijkt dit ook. Zo is de leeftijd van de eerste plaatsing een belangrijk (statistisch) element: hoe lager die leeftijd, hoe meer kans er bestaat op recidive (in de meerderjarigheid). We stellen vast dat het aantal maatregelen een zeer beperkt effect heeft op de kans op recidive: hoe meer maatregelen een jongere opgelegd krijgt, hoe meer kans er is dat deze jongere recidiveert na meerderjarigheid. De beïnvloeding van deze kenmerken van het traject en van de interventies wijst op het belang van de manier waarop een jongere instroomt. Deze bevindingen tonen het belang van het effect van interventie aan. Het lijkt erop dat hoe problematischer de instroom is en dus de start van het jeugdbeschermingtraject, hoe moeilijker het verloop van dit traject. Uit vorig hoofdstuk blijk dat niet snel-geplaatste jongeren meer recidiveren dan snelgeplaatste
jongeren.
Verder
ook
dat
jongeren
die
instromen
omwille
van
een
problematische opvoedingssituatie tijdens de minderjarigheid meer recidive plegen dan jongeren die hun traject starten met een als misdrijf omschreven feit te plegen. Tenslotte blijkt ook dat hoe jonger de minderjarige instroomt en geplaatst wordt, hoe groter de kans op het plegen van recidive. Een piste om deze vaststellingen verder te verdiepen en begrijpen kan gezocht worden in mogelijke persoonsgebonden factoren die juist deze instroom mee zou kunnen bepalen. In het volgende hoofdstuk (7) staan we kort stil bij dit vraagstuk. Echter, deze partiële resultaten en vaststellingen, in samenspraak met wetenschappelijke literatuur, kunnen ook wijzen op een effect van iatrogenese vanwege de interventie (het systeem). We kunnen deze piste echter onvoldoende onderzoeken, wegens een gebrek aan ruimere kwantitatieve gegevens over regimegebonden kenmerken, met uitzondering van het beperkte effect van regime en voorziening, in verband gebracht met recidive.
6.3. Op zoek naar context en conditie van de plaatsing We hebben het gebrek aan geregistreerde kwantitatieve gegevens m.b.t. het regime uitgediept door een kwalitatieve démarche op te zetten, om zo te onderzoeken wat een plaatsing
in
de
Gemeenschapsinstellingen
voor
Bijzonder
Jeugdzorg
inhoudt
en
kenmerkt. Omdat onze statistische analyse weinig verheldering brengt (gezien het gebrek aan registratie van regimegebonden factoren), was een bijkomend onderzoek vereist. Daarom werd besloten om zowel beleidsdocumenten over de plaatsing door te nemen, als observaties in de instellingen te voeren en personeelsleden te interviewen. Op die manier hopen we de regimegebonden kenmerken van de instellingen, zowel wat betreft de condities als de context van de plaatsing, alvast te kunnen blootleggen en te verkennen. Hierbij was het vooral belangrijk te achterhalen welke inhoudelijke verschillen gegeven worden aan een plaatsing in een gesloten of in een halfopen regime. Er werden
77
dus observatie verricht in de instellingen. Gezien het strikte tijdskader van dit onderzoek was het onmogelijk om de observaties ook in De Grubbe uit te voeren. De verwerking en analyse van deze gegevens gebeurde vanuit de vaststelling op basis van de wetenschappelijke literatuur dat zowel de factoren verbonden aan de context van de plaatsing als de factoren verbonden aan de condities van de plaatsing belangrijk zijn in een studie naar het effect van een interventie. De analyse van beleidsdocumenten van de Vlaamse overheid plaatsen we in perspectief op basis van onze observaties en interviews met personeelsleden van de instellingen.
6.3.1. De context van de plaatsing. In dit deel zullen we stilstaan bij de specifieke invulling van de plaatsing zoals dit inhoud gegeven wordt in beleidsdocumenten en zoals wij deze hebben geobserveerd in de praktijk. In de literatuur wordt aangegeven dat zaken zoals de duur, het aanbod, de individualisering en (het voorbereiden van) de nazorg behoren tot de context van de residentiële interventie. We zullen een vijftal grote thema’s bespreken: de leefgroepen, het onderwijs, het pedagogisch traject, de nazorg en de zorg op maat en individualisering van het regime. De duur komt hier niet rechtstreeks aan bod. Hierop komen we later, in punt 6.3.3. terug. Verder kan onder de individualisering van het regime het nieuwe registratiesysteem Domino en de werking van de handelingsplannen besproken worden,. Wij kiezen er echter voor om dit aspect te bespreken wanneer we het hebben over de condities van de plaatsing, aangezien wij vanuit onze observaties vaststellen dat er zich hier nog een aantal problemen voordoen die ook gerelateerd kunnen worden aan het aspect van personeel, hun training en vaardigheden.
6.3.1.1. De leefgroepen. De leefgroepen van de instellingen worden voor de periode dat de jongere geplaatst wordt een soort van thuis. Hij/zij eet, leeft, slaapt in de leefgroep met een aantal andere jongens/meisjes en met de opvoeders. Er zijn verscheidene soorten leefgroepen binnen de instellingen. De schets van deze verschillende leefgroepen geeft een algemeen beeld weer, we gaan hierop niet specifiek per instelling in. De volgende leefgroepen zijn te onderscheiden:
onthaalleefgroepen,
time-outleefgroepen,
opvoedingsleefgroepen,
observatieleefgroepen, afzonderingsleefgroepen en strafleefgroepen. Deze laatste twee vallen niet echt onder de noemer van leefgroepen, de jongeren worden in beide gevallen in een afzonderingsregime geplaatst. In sommige gevallen kan er verder een onderscheid gemaakt worden naar gesloten en halfopen leefgroepen. Om volledig te zijn moet er ook gewezen worden op de speciale leefgroep in De Hutten; de behandelunit. Op deze laatste komen we later terug, aangezien het gaat om een zeer specifieke en recent opgerichte leefgroep. Regime bepaalt in principe de werking van een leefgroep. Logischerwijze is het regime van een open instelling minder strikt en de omgang met de jongeren verloopt veel losser. Maar
regime
wordt
voornamelijk
bepaald
door
extramurale
activiteiten.
De
onthaalleefgroepen zijn zodoende gesloten. Tijdens het verblijf in een onthaalleefgroep krijgt een jongere namelijk geen toestemming voor extramurale activiteiten, zoals
78
dagbezoek, weekendverloven of begeleide activiteiten. Eigenlijk zou deze fase gezien kunnen worden als gesloten. Wanneer de jongere in een gewone leefgroep terechtkomt, kunnen extramurale activiteiten na enig verloop van tijd wel aangevraagd worden bij de jeugdrechter128. Indien deze geen toestemming verleent, blijft het regime eigenlijk gesloten, de jongere kan niet buiten de instelling gaan. Verleent de jeugdrechter echter wel toestemming dan gaat de jongere over naar een eerder half-open regime. Activiteiten als dagbezoek, weekendverlof, begeleide activiteiten (denk aan activiteiten in het kader van ervaringsleren) kunnen dan stapsgewijs ingepland worden. a. Zoals gezegd zijn de onthaalleefgroepen volledig gesloten, de jongeren blijven continu op deze leefgroep, met uitzondering van eventuele sportactiviteiten op het domein van de instelling. Deze leefgroepen werken steeds met een gefaseerd systeem, bestaande uit drie fasen. Tijdens de eerste fase verblijft de jongere bijna de volledig dag op kamer, tijdens de volgende twee fasen wordt de jongere gradueel geïntegreerd in de leefgroep, mag hij meer deelnemen aan de activiteiten van de leefgroep en krijgt hij ook dagelijkse huishoudelijke taken toegewezen. Tijdens de onthaalfase worden alle persoonlijke bezittingen en kleren afgegeven, de jongeren dragen dan kledij van de instelling. Onderwijs wordt meestal niet aangeboden tijdens onthaal, wat een invloed heeft op de invulling van de tijd die de jongere niet zelfstandig op kamer doorbrengt. Dit vraagt een hogere motivatie en inventiviteit van de opvoeders. Indien dit niet aanwezig is bij het team van opvoeders of individuele opvoeders, kan het leven tijdens de onthaalfase al snel als vervelend aangevoeld worden. b. De time-outleefgroepen richten zich op jongeren die slechts voor een korte periode van twee weken in de gemeenschapsinstelling geplaatst worden. De Markt heeft er twee, één voor jongens en één voor meisjes. De jongens komen eerst nog in de onthaalleefgroep terecht. De meisjes doorlopen de onthaalfase op de time-outleefgroep. De structuur wordt geobserveerd als zijnde minder streng bij deze leefgroepen. Het gaat dan ook vaak om jongeren die uit een andere particuliere instelling overgeplaatst worden. Vanuit de observaties lijkt het zo dat deze leefgroepen door de jeugdrechter gebruikt wordt als tussenoplossing, in afwachting van een vrije plaats in een instelling voor drughulpverlening of psychiatrie. c. De opvoedingsleefgroepen, gesloten of halfopen, kennen een minder strikt regime dan de onthaalleefgroepen. Jongeren brengen minder tijd door op kamer en vertoeven vaker in groep. Op de gewone opvoedingsleefgroep wordt in sommige instellingen eigen kledij gedragen. d. De observatieleefgroepen kennen een zelfde werking als de opvoedingsleefgroepen, met de extra taak van observatie voor alle personeelsleden, opvoeders, leerkrachten, psycholoog,… . Jongeren in deze leefgroepen worden gedurende een bepaalde periode geobserveerd door alle betrokken actoren. Op het einde van de termijn wordt hiervan een verslag opgemaakt, waaraan elke actor bijdraagt. 128
Volgens een arrest van het Grondwettelijk Hof nr 49 van 13 maart 2008 mbt het artikel 52quater aangaande de “uitgangsregeling” voor jongeren in de Gemeenschapsinstellingen en het gesloten centrum De Grubbe en meer bepaald de vernietiging van het derde tot zesde lid van artikel 52quater, worden extramurale activiteiten slechts voor advies voorgelegd aan de jeugdrechter. Strikt genomen is hier dus geen sprake van toestemming. Echter, uit de observaties blijkt dat er wel gesproken wordt over het hebben van een toestemming van de jeugdrechter. En dit is bij personeelsleden onderling, maar zeker ook, en evenwel zeer belangrijk, in de communicatie naar de jongeren toe.
79
e. Als laatste zijn er nog de afzonderingsleefgroepen en gestraften. Hier worden jongeren geplaatst voor periode van één nacht tot maximaal vijf dagen129. De reden hiervoor zijn divers: roken op kamer, agressie, ontvluchting. Gedurende de observaties werd zeer duidelijk dat rond het afzonderingsbeleid enorme discrepanties bestaan. Er lijkt geen eenduidige
richtlijn
te
campusverantwoordelijke
in
bestaan.
Enige
vereiste
overleg
moeten
treden
is
dat
vooraleer
opvoeders
over
te
gaan
en tot
afzondering. Dit geldt eveneens voor de plaatsing op isoleerkamer. Het officiële spreken over leefgroepen, verschillen, gelijkenissen, etc, blijkt na de observatieperioden geen eenduidig strokend beeld op te leveren. Het is zeer moeilijk om een lijn te trekken in het regime en de werking van de verschillende soorten leefgroepen te onderscheiden. De werking van een leefgroep wordt, volgens onze observaties, in grote mate mede bepaald door de opvoeders. Elke leefgroep kan een eigen reglement opstellen130. Er bestaat echter geen echte uniformiteit tussen de instellingen en binnen de instellingen. Uit de observaties blijkt dat dagindeling en dagactiviteiten bijvoorbeeld afhankelijk zijn van de dienstdoende opvoeders en hun motivatie of ook goodwill. De vraag die we ons stellen vanuit methodisch perspectief is: Wat is een leefgroep? En wat houdt die methodisch in? Later, wanneer we het hebben over de rol van de opvoeder, zal duidelijker blijken dat het leven in een leefgroep niet geproblematiseerd of bevraagd wordt. Er worden geen vragen gesteld naar de inhoud en werking van een leefgroep. Uit de observaties blijkt dat het leven of samenleven in een leefgroep voornamelijk bestaat uit het gezamenlijk verrichten van huishoudelijke taken. De term ‘gezamenlijk’ is echter niet precies: het gaat veeleer om
het
gezamenlijk
uitvoeren
van
de
individuele
taken
door
de
jongeren.
Groepsactiviteiten, met uitzondering van sportactiviteiten (uitzondering hierop is dan weer fitness als sport), zijn vaak ver te zoeken. Nuttige vrijetijdsbesteding binnen de leefgroep bestaat meestal uit de keuze televisie, playstation, tafelvoetbal of ping pong. Het nut en belang van deze activiteiten (hun methodische rol?) moet vanuit het perspectief van de invulling van de plaatsing in vraag gesteld worden.
6.3.1.2. Het pedagogisch traject en therapeutisch handelen. Volgens beleidsnota’s heeft het pedagogische handelen tot doel de jongeren te leren hoe zij betere relaties kunnen onderhouden met hun gezin, hoe zij hun vrije tijd zinvol kunnen besteden en hun maatschappelijke verantwoordelijkheden kunnen opnemen. Daarnaast moet dit de jongeren stimuleren om identiteit te verwerven en attitude te vormen. Een derde doelstelling is de bescherming van de jongeren tegen de maatschappij en de maatschappij tegen de jongeren. Als laatste moeten de jongeren gescreend worden en dient een diagnose gesteld te worden in functie van de interne 129
Hierbij moet een onderscheid gemaakt worden tussen afzondering en isolatie. De periode van vijf dagen heeft betrekking op jongeren in isolatie. De instellingen hebben hierover een duidelijke visie en richtlijnen ontwikkeld (Gemeenschapsinstellingen voor Bijzondere Jeugdbijstand, Afzondering en isolatie GIBJ, Verantwoording en praktijk van afzondering en isolatie in de Gemeenschapsinstellingen voor Bijzondere Jeugdbijstand, gevalideerd 02-03-2009 en Jongerenwelzijn, Afzondering en isolatie GIBJ, Procedure isolatie in de Gemeenschapsinstellingen voor Bijzondere Jeugdbijstand, gevalideerd 02-02-09) Tijdens de observaties kwam dit onderscheid niet duidelijk naar voor. De twee richtlijnen zijn dan ook gevalideerd tijdens of na de observatieperioden, waardoor wij het effect hiervan niet hebben kunnen waarnemen tijdens de observaties. 130 Vanuit het begeleidingscomité hebben wij vernomen dat er sinds kort een algemeen huisreglement voor de Gemeenschapsinstellingen voor Bijzondere Jeugdbijstand bestaat.
80
hulpverlening of de oriëntatie na het verblijf in de instelling131. Het therapeutisch handelen heeft andere doelstellingen. In de eerste plaats wordt nagegaan welke de problemen zijn en wordt gezocht naar een oplossing tijdens of na de plaatsing. Het persoonlijk en gezinsfunctioneren dient geoptimaliseerd te worden. Ook motivatie naar verdere hulpverlening na de plaatsing is een belangrijk aspect. Als laatste moeten er gedragsveranderingen verwezenlijkt worden, en dit zowel bij de jongeren, als bij het systeem, zijn context132. Wat het pedagogische traject betreft dient een onderscheid gemaakt naar het basaal (voor elke jongere) hulpverleningsaanbod en het specifiek (jongere met concrete hulpvraag en met bijzondere hulpbehoeften) hulpverleningsaanbod. Het basale bestaat uit
drie
essentiële
ervaringsleren
en
componenten: contextgericht
competentievergroting,
opvoedkundige werken.
ervaringsleren,
vaardigheden
van
Het
specifieke
omvat
individuele
counseling
en
psychiatrische begeleiding, ouderbegeleiding, nazorg,…
Patterson, zaken
als
psychotherapie,
133
. In praktijk zijn al deze
regime-onderdelen zeer moeilijk te observeren. Wat het basale aanbod betreft kunnen wij hierbij, vanuit onze observaties, drie bedenkingen plaatsen. Ten eerste voor wat betreft de methode van Patterson. Hoewel hier wel degelijk cursussen voor de opvoeders worden voorzien, blijkt uit de observaties dat het systematisch hanteren en toepassen van dit model op de werkvloer geen evidentie is. Vooral discipline en overzicht houden zijn de twee makkelijkste vaardigheden. De setting van de gesloten instelling leent zich gemakkelijk tot het handhaven van discipline en overzicht gezien de strikte structuur van deze gesloten regimes en de gehanteerde leefregels. Uit de observaties die we hebben kunnen uitvoeren blijken de andere drie (positieve betrokkenheid, positieve bekrachtiging en samen problemen oplossen) minder waarneembaar of expliciet aanwezig te zijn, en in het bijzonder de positieve bekrachtiging lijkt men al eens te vergeten. Het puntensysteem gehanteerd door De Kempen, is volgens sommigen een concretisering van de positieve bekrachtiging. Er werd geen opvolging, super- of intervisie waargenomen tijdens het onderzoek. Ten tweede dient gezegd dat het contextgericht werken zeer moeilijk te verwezenlijken is vanuit een instelling. Eigenlijk is contextgericht werken zo goed als onmogelijk binnen de huidige instellingen gezien de geografische beperkingen en gebrek aan middelen. Het basale aanbod klinkt mooi in theorie, in de praktijk ziet het toch net iets anders uit. Het specifieke aanbod toetsen in de praktijk gedurende de observaties was haast onbegonnen werk. Alle verschillende methoden, technieken, therapieën, het is moeilijk te zeggen wie wat doet in de instelling. Individuele counseling komt duidelijk de psycholoog toe, psychiatrische begeleiding zal voor de rekening van inreach- en outreach – teams zijn en ouderbegeleiding is een taak voor de sociale dienst. De overheid tracht een divers aanbod in de praktijk te implementeren, vraag blijft of dit alles in praktijk ook effectief aangeboden kan worden, voor elke jongere met een specifieke hulpvraag. Het pedagogisch traject hangt vermoedelijk samen met de handelingsplannen, individuele
131
VLAAMSE GEMEENSCHAP, Procesimplementatieplan, Eindrapport: “Pedagogische en therapeutische werking in de Gemeenschapsinstellingen voor Bijzondere Jeugdbijstand”, 25 april 2003, 5. 132 Ibid., 7. 133 Ibid., 26-27.
81
begeleiders en cliëntbesprekingen, waarbij tussentijdse evaluaties gehouden worden en gekeken wordt naar de voortgang en specifieke problemen van de individuele jongeren.
6.3.1.3. Het onderwijs. Het onderwijs in de Gemeenschapsinstellingen heeft een nieuw kader gekregen in de vorm van het proces- en personeelsplan. De hele onderwijsstructuur werd daarbij hertekend. De knelpunten die toen bestonden werden in dit plan geclusterd in vijf thema’s. Geen continuïteit, te weinig differentiatie, te weinig sturing, te weinig inschatting van de beginsituatie van de jongeren en te heterogene onderwijsgroepen. Hieraan
moet
het
nieuwe
onderwijs
tegemoetkomen.
Jongeren
in
gewone
opvoedingsleefgroepen worden gescreend en georiënteerd naar vijf trajectprofielen. Traject schoolloopbaan, alternerend leren en werken, zelfstandigheid, anderstaligen en een restgroep. Het traject schoolloopbaan richt zich vooral op jongeren die de intentie hebben om na hun plaatsing opnieuw voltijds onderwijs te volgen. Dit is meteen ook de externe doelstelling. De interne doelstellingen beogen de motivatie, oriëntatie naar verschillende beroepenvelden en aanleren van technische vaardigheden. Het traject alternerend leren en werken spits zich toe op jongeren van voornamelijk zestien jaar of ouder. De jongere wordt aangespoord om school te lopen in een onderwijssysteem van alternerend leren en werken. Tijdens de plaatsing worden dezelfde doelen nagestreefd zoals dit bij het traject schoollopen gedefinieerd wordt. Het traject zelfstandigheid is voornamelijk gericht op +17-jarigen, waarbij de voorbereiding op zelfstandig wonen en werken centraal staan. Hier staan arbeidsattitudes, specifieke beroepsgerichte kennis en maatschappelijke zelfstandigheid centraal. Anderstaligen komen in een apart traject terecht, waarbij het belangrijk is om de maatschappelijke reïntegratie te bevorderen door middel van het aanleren van het Nederlands en het geven van kansen op onderwijs binnen de instelling. Er zijn ook jongeren die niet in één van deze profieltrajecten thuishoren. Voor hen wordt er een restgroep opgericht, gericht op individuele noden en behoeften met oog op een betere reïntegratie na de plaatsing134. Voor jongeren die niet verblijven in de gewone opvoedingsleefgroepen, worden andere doelstellingen vooropgesteld. Voor de observatieleefgroepen vallen deze doelstellingen samen met de doelstellingen van de plaatsing, met name een diepgaande observatie, waarbij het onderwijs dan fungeert als een instrument voor deze observaties. Voor kortverblijvers beoogt de instelling de motivatie te stimuleren en het verzekeren van de voortzetting van de schoolloopbaan. Tijdens de onthaalfase wordt het onderwijs ingezet, als het al ingezet wordt, als een middel tot screening. Voor de time-outleefgroepen wordt verwacht dat onderwijs de medewerking van de jongeren zal uitlokken135. Het belangrijkste doel is de motivatie verhogen en de reïntegratie in de maatschappij en de school te bevorderen. En dit laatste wordt ook aangegeven als een zeer belangrijk punt door de leerkrachten in de instellingen. Daarnaast blijkt voor de leerkrachten het wegwerken van de leerachterstand eveneens een belangrijk aandachtspunt te zijn.
134
Vlaamse Gemeenschap, Proces- en personeelsplanning; ontwerp van eindrapport: “Onderwijs in de Gemeenschapsinstellingen voor Bijzondere Jeugdbijstand”, 11 december 2000, 5-9. 135 Vlaamse Gemeenschap, o.c., 10.
82
Leerkracht: “Aansluiting vinden bij de school. Ze hebben allemaal een leerachterstand, wij gaan proberen om dat een beetje weg te werken, om die achterstand te verkleinen. Wat natuurlijk niet gemakkelijk is op drie maanden. Dus dan proberen we vooral kleine dingen te doen in een korte periode.” Leerkracht: “Algemeen gaat het om de leerplicht, de jongeren moeten nog naar school. Het doel is eerder om de jongere zoveel mogelijk achterstand te laten wegwerken. Probleem hierbij is dat zij meestal slechts drie maanden hier verblijven. Als zij dan nog lang op onthaal zitten en onderwijs pas na een tijd kan worden opgestart, dan blijft er niet veel tijd meer over. Een voordeel is wel dat het om zeer kleine klassen gaat. Mijn doelstelling is om de jongeren basisvaardigheden bij te brengen. En om ze te laten inzien dat school niet saai hoeft te zijn. Omdat zij toch allemaal schoolmoe zijn. Ze terug op school krijgen is de grote doelstelling.”
Het motiveren van de jongeren lukt volgens de volgende leerkracht wel. Hieruit blijkt ook dat het wegwerken van die achterstand geen al te gemakkelijke opdracht is. Soms moeten de leerkrachten aan de slag met jongeren die tijdens hun schoolloopbaan jaren achterstand hebben opgebouwd. Leerkracht: “Eigenlijk wel. De jongeren zijn gewend aan grote klassen, van 25 leerlingen. In het beste geval gaan zij normaal naar school en houden ze zich daar met iets anders bezig. In het slechtste geval gaan ze helemaal niet. Die leerkrachten laten die jongeren dan overgaan, dan zijn ze er van af, maar dan zitten ze het volgende jaar met dezelfde problemen. School kan leuk zijn, losser en vrijer. Hier is alles wat strenger. Als ze hier naar de les gaan en vrienden maken is dat eigenlijk ook niet positief.”
De lesgroepen worden aanzienlijk kleiner gemaakt tegenover deze in de reguliere scholen, tot een zestal jongeren per klas. Dit wordt door de leerkrachten als positief aangevoeld. Het geeft hen ook de mogelijkheid om de jongere meer individueel te begeleiden.
Gezien
er
gezorgd
moet
worden
voor
het
wegwerken
van
een
leerachterstand en het vergroten van de motivatie, dringt een individuele aanpak zich ook op. In lessen als Nederlands en wiskunde krijgen de jongeren tijdens de les vaak andere opdrachten, die aansluiten bij hun eigen leertraject. Leerkracht: “Ja, in Nederlands en wiskunde geven we individuele taken, omdat je kijkt naar specifieke tekorten en problemen.”
Wekelijks zijn er 28 lestijden van telkens 50 minuten ingepland, drie uur in de voor- en namiddag, met een vrije namiddag op woensdag en dit met een 50-50 verhouding algemene vorming en praktijk. De jongeren zitten niet steeds in dezelfde klas, de samenstelling kan variëren naargelang het algemene vorming of praktische vorming betreft. Deze klasgroepen worden slechts eenmaal per week samengesteld. Jongeren die overgaan naar de opvoedingsleefgroep en te lang moeten wachten op deze nieuwe samenstelling, komen in een bufferklas terecht. Tijdens deze bufferperiode kan de screening voor het profieltraject afgerond worden. De lestijden algemene vorming worden verdeeld over zes lesdomeinen: taal, wiskunde en rekenen,
maatschappelijke
vorming,
sociale
vaardigheden,
informatica
en
sport.
Levensbeschouwelijke materies komen niet als afzonderlijk vak aan bod, wat niet wil zeggen dat er geen ruimte wordt gelaten om deze zaken tijdens andere vakken, zoals maatschappelijke vorming, aan bod te laten komen. Het aantal uren dat aan elk
83
afzonderlijk lesdomein besteed wordt, varieert naargelang het trajectprofiel. Zo zal het traject anderstaligen meer aandacht schenken aan het vak Nederlands. De praktische vakken verschillen van instelling tot instelling. Ruiselede biedt vijf praktijkvakken aan, Beernem en De Hutten vier, en De Markt drie136. Uit onze observaties blijkt echter dat niet iedereen even enthousiast is over het nieuwe onderwijs. Sommigen geven aan dat de introductie ook zijn zwakheden kent. Vroeger gaven opvoeders in sommige instellingen zelf les, waardoor ze een nauwere band met de jongeren konden opbouwen. Anderen kaarten aan dat ze nu geen diploma meer kunnen behalen in de instelling. En sommigen stellen dat het onderwijs nog niet helemaal op punt staat en er verbetering mogelijk is. Campusverantwoordelijke: “Vroeger gaven de opvoeders zelf les. En had elke leefgroep een eigen leslokaal. Het is nog niet zo lang dat er hier onderwijs wordt voorzien en het is er niet beter op geworden. In het onthaal wordt er wel nog zelf lesgegeven. Maar voordeel is dat de teamverantwoordelijke dit lesgeven erg stimuleert. Vroeger hadden de opvoeders een hele andere band met de jongeren. De opvoeders hadden ze heel de dag op leefgroep. Nu zijn ze vaak weg, ze gaan naar de les, ze komen pas om 8u uit de kamer en verblijven tussendoor ook veel op kamer. Wanneer ze zelf les konden geven, groeide er een andere band. Vaak mondden de lessen ook uit tot echt goede gesprekken. In plaats van het onderwijs met leerkrachten te introduceren, hadden ze de situatie beter gehouden zoals ze was en voor de opvoeders begeleiding voorzien in het lesgeven.” Opvoeder: “Vroeger duurde de plaatsing veel langer waardoor de jongeren via VAB en ateliers aan een diploma konden geraken.” Opvoeder: “Ja, voor het atelier, ze kregen toen een hele opleiding en konden dan via de middenjury examens doen. En dan hadden ze een diploma.” Campusverantwoordelijke: “Vroeger veel les en kregen ze een diploma van de RVA, ze kwamen hier soms zelfs buiten met werk. Normaal gaan ze niet naar school, ze komen in de instelling, behalen een diploma en komen buiten met werk, dan hebben ze geen tijd meer om op straat te hangen. Nu is dat niet meer zo.” Opvoeder: “Ze kunnen onderwijs volgen, maar dit stelt niet veel voor. Het kan nog veel beter.” Psycholoog: “Ze zijn ook schoolmoe, en hierbinnen krijgen ze wel onderwijs en misschien houden ze dat buiten wel even vol, maar uiteindelijk hervallen ze vaak in hetzelfde patroon.”
Vooral de kortere duur van de hedendaagse plaatsingen en het feit dat de opvoeders nu minder tijd met de jongeren kunnen doorbrengen wordt als een knelpunt gezien. Meer dan het vinden van aansluiting bij de lessen buiten de instelling kan niet nagestreefd worden. In de eerste plaats dient dit onderwijs voorzien te worden in het kader van de Belgische leerplicht. Daarnaast is een tweede doelstelling voornamelijk het wegwerken van schoolse achterstand en de schoolmoeheid. Met het nieuwe onderwijs komt men tegemoet aan de leerplicht voor minderjarigen. Alle jongeren in de instellingen, vanaf het moment dat zij in de gewone leefgroep geplaatst worden, volgen 28 uur les per week. Daarbij wordt in de mate van het mogelijke rekening gehouden met hun schoolloopbaan voor de plaatsing. De wettelijke bepalingen zijn hiermee vervuld, maar in hoeverre helpt
136
Vlaamse Gemeenschap, o.c., 11-15, 27.
84
het nieuwe onderwijs de jongeren ook echt vooruit? Kan de achterstand die sommige jongeren al jarenlang opgebouwd hebben ook werkelijk (deels) weggewerkt worden tijdens deze (korte) plaatsing? De instellingen werken ook niet altijd samen met de scholen137. Enkel wanneer de jongere voor zeer lange tijd geplaatst is, zal de school gecontacteerd worden om na te gaan wat de jongere moet inhalen. In sommige gevallen, hoewel dit eerder uitzonderlijk is, leggen de jongeren examens af tijdens het verblijf in de instelling. Als het gaat om het wegwerken van een achterstand en niet het creëren van een nog grotere achterstand, zou dit dan niet eerder standaard moeten zijn? Het plan voor het nieuwe onderwijs dateert van 2000, in die negen jaar tijd blijkt uit onze observatie, en deze stem weerklinkt ook vanuit het werkveld, dat er nog in zeer grote mate ruimte voor verbetering is, betere afstemming op de reguliere scholen en beter interne afstemming tussen de pedagogische en schoolse werking. De school wordt niet ingebed in de structuur van de instelling, met een aantal spanningvelden tot gevolg en dan voornamelijk tussen de leefgroep en het onderwijs. Ook het gebruik van de behandelingsplannen verloopt vrijwel volledig naast elkaar, en niet als een geïntegreerd geheel. Hoe de jongeren zelf over het onderwijs in de instelling denken, valt moeilijk uit te maken. Voor sommigen is het in ieder geval een positieve verandering na een tijd in de onthaalfase verbleven te hebben. Jongeren geven aan dat schoollopen binnen de instelling niet gelijk staan aan schoollopen in een reguliere school. Jongen: “Dat is niet erg, dat is ook niet echt “school school”, je krijgt wat praktijk en wat lessen. Maar echt school is dat niet.”
6.3.1.4. De nazorg. Over de nazorg in de praktijk in de Gemeenschapsinstellingen kunnen we kort zijn. Hoewel de Vlaamse Overheid in haar beleidsdocumenten138 blijk geeft van veel aandacht voor de nazorg, observeren we daarvan in de praktijk maar weinig tot niets. Over concrete vormen van nazorg beschikken de instellingen namelijk, op de behandelunit na, niet. De nazorg van de behandelunit heeft nog niet echt een op punt staande invulling gekregen, maar hierop komen we later terug. Wat de nazorg van de gewone leefgroepen betreft, zijn de volgende twee citaten typerend. Opvoeder: “Nazorg bestaat hier eigenlijk niet, ze gaan hier buiten en dat is het.” Maatschappelijk werker: “Wij doen dit niet zelf, maar zetten het wel in gang, maar dat is niet gestandaardiseerd. We werken samen met GKB en Oikon, maar dat is heel specifiek, dat is hoe het eigenlijk zou moeten zijn. Ook wanneer ze naar een home moeten, doen we de contactname. Eigenlijk zouden we dat meer moeten doen, dat gebeurt niet altijd. Wanneer een andere dienst het overneemt, ook bij thuisbegeleiding, dan gaan we wel een gesprek aan om duiding te geven.”
137
Ondertussen zijn er in elke instelling verbindingsfunctionarissen aangesteld met als specifieke taak om de communicatie en samenwerking met externe scholen te verbeteren. Toch blijkt uit de observaties dat deze samenwerking nog niet optimaal verloopt en vaak eerder uitzondering dan wel regel is. 138 Vlaamse Gemeenschap, Proces- en personeelsplanning; ontwerp van eindrapport: “Onderwijs in de Gemeenschapsinstellingen voor Bijzondere Jeugdbijstand”, 11 december 2000, 36-37.
85
Tijdens de observaties wordt duidelijk dat de sociale dienst in het nazorgproces een iets grotere rol speelt. Het is niet zo dat personeelsleden hiermee niet begaan zijn, vooral wanneer het aankomt op de oplossing na de plaatsing. Maar hierin hebben zij een beperkte bewegingsvrijheid. Het is niet aan hen om hierover te oordelen, maar aan de jeugdrechter en dan is nazorg opstarten een zeer moeilijke zaak. De sociale dienst heeft meer bewegingsruimte, zij kunnen wel met een aantal oplossingen aandraven, maar in principe zijn het de consulenten van de jeugdrechtbanken die deze oplossing moeten zoeken. Maar soms heeft zelfs de consulent beperkte mogelijkheden. Maatschappelijk werker: “De verdere opvolging naar de toekomst toe, je voert de verdere gesprekken. Wat moet er gebeuren, wat is haalbaar? In overleg met de consulent. De sociale dienst zoekt zelf naar oplossingen, hoewel dit eigenlijk de taak van de consulent is. Maar bijvoorbeeld GKRB’s kan de consulent niet aanvragen, omdat jongeren vanuit instellingen voorrang hebben. Wij gaan ook samen zitten met externen. Sommige projecten mag de consulent niet aanmelden. De intake gebeurt soms ook door de SD, bij psychiatrische problemen, meer door de psycholoog.
De sociale dienst en de consulenten zoeken samen, elk met eigen beperkingen en mogelijkheden, naar een oplossing voor de vraag “wat na de plaatsing?”. Maar echte begeleiding vanuit de instelling na de plaatsing is er niet. Ook tijdens de plaatsing wordt er wel gezocht naar de noden en behoeften van de jongere, het is nog steeds de jeugdrechter die de beslissing zal moeten nemen. Er wordt wel gewerkt aan het opzetten van nazorgtrajecten. Zo staat er naast het domein van de instelling te Beernem een GRT-huis139 voor een zestal jongens. Het geïndividualiseerd residentieel traject richt zich tot jongens vanaf 17 jaar en 6 maanden. Doel van dit project is om de jongeren, ofwel voor te bereiden op een zelfstandig leven, ofwel op begeleid zelfstandig wonen of kamertraining. Zij kunnen van daaruit schoollopen of werken. Enige contra-indicatie is druggebruik. Een enorm voordeel van dit project is dat het gezien wordt als een intern traject tijdens de plaatsing in de instelling van Ruiselede, waardoor de jeugdrechter hierover geen beschikking moet opmaken. Tijdens de observaties gingen stemmen op dat een tweede GRT-project zal worden opgestart. Het opstarten van nazorgtrajecten kan een enorme bijdrage leveren aan het beperken van recidive. Onderzoek toont aan dat nazorg niet enkel een directe impact heeft op recidiveverlaging, maar ook gezien moet worden als het continuüm van de interventie bedoeld om het aantal risicofactoren te verlagen en de protectieve factoren te verhogen en te versterken tijdens de reïntegratie van de jongere in de maatschappij140.
6.3.1.5. Zorg op maat en de individualisering van het regime. Een plaatsing in een gesloten setting is een ingrijpende gebeurtenis voor de jongere. De jongeren zitten met acht of tien anderen samen in een leefgroep. Niet al deze jongeren kennen dezelfde achterliggende problematiek. Soms is het ook zo dat jongeren met een problematische opvoedingssituatie en jongeren die als misdrijf omschreven feiten
139
Gestructureerd residentieel traject C. VAN DAM, Juvenile Criminal Recidivism: Relations with personality and post release environmental risk and protective factors, proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor, Radboud Universiteit Nijmegen, Nijmegen, 2005, 105
140
86
gepleegd hebben, samen in een leefgroep terechtkomen. Er zijn jongeren met drugsproblemen, met psychiatrische problemen, met leerachterstand, met minder dan gemiddelde begaafdheid. Ook culturele verschillen en verschillen in het normen en waarden patroon worden in deze setting uitvergroot. Waar mogelijk wordt er door de opvoeders en de campusverantwoordelijken een oplossing gezocht, maar de “zorg op maat” kan niet voor iedereen bereikt worden. Vaak is de wil er wel, maar de middelen niet. a. Drugsproblemen. Jongens en meisjes die in de maatschappij geregeld of dagelijks cannabis, XTC of zelfs heroïne gebruiken, worden door de plaatsing verplicht dit gebruik stop te zetten en in sommige gevallen zorgt dit voor een echte afkick tijdens de plaatsing. De instelling is hierop niet echt voorzien. Verder dan de eventuele opvolging van het medisch team, voorzien van verplegers die dagelijks aanwezig zijn en een dokter die elke dag kan langskomen en de aanwezige psychologen, kan men niet gaan. De dokters kunnen ook niets doen om de ontwenningsverschijnselen voor de jongere te verlichten, de jongere moet er zelf door. De echte ondersteuning gebeurt door de opvoeders van de leefgroepen, wat een enorme belasting voor de werking van de leefgroep betekent. Vaak worden deze jongeren geplaatst in afwachting van een behandeling in een gespecialiseerd drugshulpverleningcentrum. De wachtlijsten zijn daar vaak lang en de jongere moet zich hiervoor vrijwillig willen opgeven. Binnen de instelling wordt niet aan deze problematiek gewerkt, daarvoor zijn de opvoeders ook niet opgeleid. Opvoeder: “Er zijn ook jongeren die wij gewoonweg niet kunnen helpen. Drugsgerelateerde problematieken kunnen wij niet aan, daarvoor zijn wij niet opgeleid.”
En wanneer we de personeelsleden van de instelling bevragen, blijkt nu net deze problematiek een belangrijke reden te zijn waardoor jongeren opnieuw in aanraking komen met de jeugdrechter of terugkeren naar de instelling. Campusverantwoordelijke: “Wat ook veel terugkomt zijn jongeren met drugsproblemen. Drugsproblemen en recidive gaan hand in hand.” Opvoeder: “Misschien ook omdat er veel jongeren met een drugsproblematiek zitten. Het is niet omdat ze hier een paar maanden zitten, dat ze daar vanaf zijn. Velen dealen ook, als je weet wat ze daar soms met verdienen, dan kun je ze niet gemakkelijk motiveren om te gaan werken. Dat is een hoog percentage dat terugkeert.”
b. Zelfdoding en automutilatie. Slechts eenmaal kwam het onderwerp zelfdoding en automutilatie spontaan aan bod tijdens de observaties. Het blijft zeer duidelijk een moeilijk onderwerp binnen de instellingen. De eerste reactie is vaak dat het niet veel voorvalt. Met zelfdoding werd de onderzoeker tijdens de observatieperioden niet geconfronteerd, met automutilatie wel, en dan voornamelijk bij meisjes. De enige keer dat zelfdoding spontaan in een discussie op de voorgrond trad, was tijdens een gesprek tussen een campusverantwoordelijke en een aantal opvoeders. Hij deelt zijn ervaringen, na 34 jaar dienst.
87
Campusverantwoordelijke: “Bij het minste dat de jongere vreemd doet, controleer zijn kamer meermaals. Bij jongens gaat het vaker om een echte poging, maar dat ook zij toch dit durven gebruiken als chantage. Maar elke hint moet serieus genomen worden, want dan ben je ingedekt. Bij meisjes is het veel erger. Maar moest er een jongere neigingen vertonen dan moet de nachtwaker verwittigd worden. Dan ben je ingedekt, want dan staat dat in het nachtverslag, dat hij op vraag van … kamer zoveel … moest controleren.”
Hoewel dit lijkt alsof de campusverantwoordelijke dit voornamelijk zegt als overdracht van ervaring, weerklinkt hierin ook een vorm van indekking, ervoor zorgen dat je alles hebt gedaan. Dit wekt een gevoel op dat de personeelsleden en dan vooral de opvoeders hierin niet echt begeleid worden. Zelfdoding is een moeilijk onderwerp om aan te halen en niets geeft tijdens de observaties blijk van enige vorm van begeleiding of ondersteuning van de opvoeders binnen deze problematiek. Er moet eigenlijk een onderscheid gemaakt worden tussen de aanpak van zelfdoding en de aanpak van automutilatie.
Voor
de
aanpak
bij
zelfdoding
bestaan
procedures
omtrent
de
problematiek, celplaatsing, kamercontrole, verhoogde waakzaamheid,… maar dit zijn allen materiële en formele maatregelen, eerder repressief dan preventief. Het emotionele aspect daarin ligt veel moeilijker en komt volledig bij psychologen en psychiaters te liggen, hoewel deze niet altijd aanwezig zijn. Psycholoog: “Dat komt wel voor. Automutilatie blijft nu nog redelijk beperkt, maar het komt wel voor. We hebben vorig jaar twee, drie serieuze pogingen tot zelfdoding gehad. In de eerste plaats wordt er een beschermingsmaatregel genomen en worden zij op isolatie geplaatst. Voor hun eigen veiligheid. En dan moeten wij dit ondersteunen vanuit de PSD en vanuit het inreachteam. Wij zullen dan doorverwijzen naar de psychiatrie.” Psycholoog: “Ja, dat wordt hier wel besproken. Soms worden zij ook in de cel gestopt, maar dan wordt hen goed uitgelegd dat dit niet gebeurt omdat zij iets fout doen, maar om hen te beschermen. Er worden dan extra controles uitgevoerd. Er wordt wel een gesprek gehouden. Niet onmiddellijk, hij/zij moet eerst kalmeren. Maar meestal zit hij/zij dan in afzondering, waardoor ze kunnen kalmeren. Maar het is dan standaard dat we met die jongere praten.”
Opvoeders zijn doorlopend aanwezig van zeven uur ’s ochtends tot tien uur ’s avonds, waarop de nachtwakers het overnemen. Over de begeleiding en de opleiding van de nachtwakers kunnen de nodige vragen gesteld worden. Nachtwakers krijgen geen opleiding, hoewel zij toch soms problemen, zoals pogingen tot zelfdoding, moeten oplossen tijdens de nacht. Als een poging tot zelfdoding voorvalt zijn het in de eerste plaats de opvoeders die dit opvangen. En dit zijn bijzonder zware (professionele en persoonlijke) ervaringen. De voorbije jaren zijn er een aantal veranderd, die hierin een verbetering zijn gebleken. Vóór de dubbele bezetting van de opvoeders, stond een opvoeder alleen met dit probleem. Nu ze telkens met twee zijn, is de aandacht gemakkelijker te verdelen en wordt de alertheid verhoogd. Ook zijn alle cellen voorzien van camera’s waardoor het verhoogd toezicht bevorderd wordt. Opvoeder: “Ik heb het één keer zelf meegemaakt, dat er een jongere zichzelf probeerde te doden in de cel. Ik heb toen alles alleen opgeruimd omdat ik niet wilde dat de mensen van de leefgroep dit zagen. Ik ben toen toch een paar uur eerder naar huis vertrokken. Vroeger was dit wel veel moeilijker, geen biepers, geen dubbele bezetting, geen speciaal crisisteam.”
88
Niet iedereen is even positief over de veranderingen die doorgevoerd worden, en over de invloed die zij hebben op de preventie van zelfdoding. Zo mogen de deuren van de kamers niet meer uitgerust worden met een luik omwille van het recht op privacy. De deuren worden dan wel voorzien van raampjes, maar deze geven niet de mogelijkheid om de volledige kamer te inspecteren, zonder de deur te moeten openen. De instelling De Markt heeft naast de afzonderingscellen ook strafkamers, deze zijn niet voorzien van camera’s, wat toezicht bemoeilijkt. Opvoeder: “In de strafkamer zit nu een jongere met zelfmoordgedachten- en dreigingen. Hiervoor wordt verhoogde waakzaamheid ingesteld, er zijn geen camera’s in de strafkamers. Maar het komt niet zo heel vaak voor, ik heb weet van één poging, waarbij ikzelf niet betrokken was. Het luik dat vroeger aanwezig was in de celdeur was hiervoor interessant. Toen kon je gemakkelijk in de cel kijken. Als er geen camera in de kamer hangt, moet je al bijna de deur opendoen.”
Automutilatie wordt anders aangepakt, hiervoor zijn ook geen procedures opgesteld en lijkt het soms een beetje “natte vinger werk”. Verder dan het verzorgen van de wonden en het voorstellen van alternatieven komt men niet. Ofwel wil men er niet teveel aandacht aan besteden, ofwel wordt het bestraft. Hoewel de psycholoog in het volgende citaat wel aanhaalt dat er aan die onderliggende problematiek gewerkt moet worden. Psycholoog: “Dat komt niet zo heel vaak voor. We gaan daar vrij sec met om. Wat bedoel ik met sec. Vooral richten op de leefgroep. Wonden verzorgen, niet teveel aandacht aan schenken, niet uitvergroten, aanleren van zelfverzorging, alternatieven voorstellen. Maar onder die problematiek zit veel onder. Als je zegt dat het gevaarlijk is, dat kan hen niet schelen. Als je zegt dat ze zo littekens maken, dan zeggen ze dat ze die mooi vinden. En daar moet ook aan gewerkt worden.” Opvoeder: “Op een bepaald moment was dat een hele hype en dan had je een volledige groep die daarmee bezig was. Nu gebeurt dat nog sporadisch. Ik probeer daaraan niet teveel bijzondere aandacht te besteden. Begrijpend te reageren, alternatieven aan te reiken. Zeker niet bestraffen, zoals sommigen hier wel doen, misschien dat de oudere generatie daar sancties voor geeft. Of afwijzende opmerkingen over maakt. Maar daardoor geef je ze een extra negatief gevoel en dat is niet productief.”
Het feit dat deze opvoeder het probleem van automutilatie omschrijft als een ware hype onder de jongeren, een besmettingsgevaar of een vorm van subcultuur impliceert, duidt op een zeker kloof tussen wat opvoeders doen rond het probleem, hun kennis over het probleem en wat de psychologische literatuur hierover te zeggen heeft. Er komt ook een zeker vijandsbeeld naar voor: het zijn wij, de opvoeders, tegen zij, de jongeren, en deze besmetten elkaar. Het geven van het statuut ‘hype’ aan een probleem als automutilatie wijst op een zeker beeld dat leeft onder opvoeders over problemen die zich stellen in de leefgroepen en bij de jongeren (zie ook instellings- en beroepscultuur). Wanneer een probleem zich plots vaak voordoet, dan wordt het gezien als een vorm van verzet tegen de opvoeders of het opzettelijk veroorzaken van problemen om de werking te ondermijnen. Het omgaan met deze weerstandsvormen of problemen is nu juist een belangrijk gegeven (ook methodisch) in het dagdagelijkse werk met geplaatste jongeren. De opvoeders zijn er soms ook gewoonweg niet mee bezig. Zo observeerden we dat bij de vaststelling van een jongere die zichzelf automutileerde, dat hierop slechts een 89
negatieve opmerking volgde en dat vervolgens de feiten niet gerapporteerd werden via de overdracht van dienst aan de opvoeders van de volgende dienst. Jongere X: “Kijk, opvoeder, Y snijdt zichzelf.” Opvoeder: “Ja, dat is dom van Y hé.”
Rond de aanpak van dit probleem bestaat onduidelijkheid. Vanuit onze observaties valt moeilijk te achterhalen of het hier gaat om een geïmplementeerd beleid of om de individuele aanpak door de opvoeders. Opnieuw treedt hier de rol van de opvoeder op de voorgrond. De aanpak is niet consequent, de visies hierover verschillen bij de opvoeders onderling.
Zij
worden
hierin
niet
ondersteund.
Hierdoor
grijpen
zij
terug
naar
minimalisering, het wordt bijna een taboe. In één van de leefgroepreglementen die de jongeren bij aankomst krijgen kunnen we het volgende fragment lezen, dit geeft duidelijk deze taboesfeer weer: Reglement: “Wonden die je hebt opgelopen door middel van zelfverminking dek je af met lange mouwen.”
Op deze manier blijft er een taboe rusten op deze problemen. Zowel voor de jongeren, die er niet over durven spreken, als voor de opvoeders, die er steeds voor moeten zorgen dat ze “ingedekt” zijn wanneer het toch fout gaat. Indien van opvoeders en andere personeelsleden verwacht wordt dat zij de jongeren ook hierin te begeleiden, dan zouden personeelsleden ook begeleiding en ondersteuning mogen verwachten via intervisie en/of supervisie.
c. Oneigenlijke plaatsingen. De oneigenlijke plaatsingen vormen, volgens de personeelsleden, een groot probleem voor
de
gemeenschapsinstellingen
die
in
wezen
voorzien
zijn
op
echte
jeugddelinquenten. Aan de ene kant is er een toename van de plaatsingen van jongeren met psychiatrische problemen. Aan de andere kant komen, aldus de respondenten, steeds vaker jongeren met een zwakkere begaafdheid naar de gemeenschapsinstellingen. Beide problemen vragen een specifieke aanpak, die een “ver-van-mijn-bed-show” is voor de opvoeders. Psychiatrische problematieken komen ook steeds vaker voor in de instelling. Onderzoek heeft
dit
al
eerder
aangekaart
en
aangepaste
setting
voor
minderjarigen
met
psychiatrische problemen noodzakelijk is141. Te meer omdat tijdens de observaties is gebleken dat dit volgens opvoeders, sociaal assistenten en psychologen aangegeven wordt als één van de grote problemen waarmee zij vandaag mee geconfronteerd worden. De populatie van de instelling verandert volgens hen van zware moffers naar verdoken oneigenlijke plaatsingen. Opvoeder: “Ja, vroeger zaten hier vooral zware jongeren, nu meer en meer possers. Vooral in open leefgroepen zitten veel possers, vooral met een psychiatrische problematiek. Omdat er
141
I. WELZENIS en M. LEMMENS, ‘Gesloten instellingen binnenstebuiten. Deel : De huidige gesloten gemeenschapsinstellingen voor jongens en meisjes in Vlaanderen’, In opdracht van de Vlaams Minister van Cultuur , Gezin en Welzijn, Katholieke Universiteit Leuven, maart 1997, 63.
90
nergens anders plaats is. Dat is het probleem. En wij zijn daarvoor niet opgeleid. Er zijn meer plaatsingen en meer psychiatrische problematieken.” Opvoeder: “De groep verandert omdat er meer en meer psychiatrische gevallen binnenkomen. We hebben al gezegd dat we er niet zoveel willen opnemen, maar dat gebeurt, we moeten wel.” Maatschappelijk werker: “De psychiatrie heeft ook geen opnameplicht. Maar in gesloten setting mogen geen possers zitten. Dus veranderen ze de vordering, en zo krijgen ze hen hier toch binnen.”
En dit mede doordat de wachtlijsten voor de kinderpsychiatrie alsmaar aangroeien en de jeugdrechters met deze jongeren geen blijf weten. Daarnaast hebben psychiatrische instellingen niet snel de neiging deze jongeren op te nemen, wanneer deze gekend is voor agressieve uitbarstingen. Campusverantwoordelijke: “De psychiatrie dumpt de lastige gevallen hier, want zij moeten ze niet nemen, dus ze nemen de makkelijksten.” Opvoeder: “De psychiatrie heeft de keuze en als je kunt kiezen tussen een moeilijke of een makkelijke, dan is de keuze snel gemaakt.” Psycholoog: “Maar wanneer er sprake is van agressie is de kans zeer klein dat de psychiatrie de jongere zal opnemen. Forka’s wel. Die nemen jongeren met agressieve problemen op.”
Ook speelt de motivatie van de jongeren een rol. De psychiatrische instellingen hebben geen opnameplicht en vereisen de motivatie van de jongere. In aanvulling hierop werden de forensische psychiatrische instellingen opgericht, FOR K’s142, zij nemen jongeren op onder minder strenge voorwaarden. Daarnaast kunnen de instellingen ook beroep doen op in & out-reach teams. Het gaat dan om een team van psychiaters die naar de instellingen komen voor individuele begeleiding indien nodig. De instelling De Markt kan hierin nog verder gaan, gezien er binnen de instelling plaats voorzien werd voor dit team. Dit team heeft ook verschillende therapeuten in dienst. Dit initiatief is er gekomen om de tendens naar meer opnames van jongeren met psychiatrische problematieken op te vangen, maar in de praktijk is volgens de opvoeders voelbaar dat dit project een aanzuigeffect creëert, zoals onderstaande citaten duiden. Psycholoog: “De jongere heeft dat in de hand. De jeugdrechter kan dat opleggen en de psychiatrie kan hem willen opnemen, maar zonder de motivatie van de jongere… De forensische psychiatrie nemen wel op, onder minder strenge voorwaarden. Mitst ze niet de boel op stelten zetten tijdens de intake. De For k’s zijn daarvoor eigenlijk opgestart. Maar voor een gewone reguliere psychiatrische afdeling is er altijd nood aan motivatie. En je hebt niet alleen jongeren
met
een
psychiatrische
problematiek
of
gedragsproblemen,
maar
ook
drugsproblemen, achterstand. En die krijg je hier heel moeilijk weg.” Campusverantwoordelijke: “Nu zitten we met heel veel oneigenlijke plaatsingen, psychiatrische problemen. En daarvoor is in-reach opgestart. Maar dat heeft een aanzuigeffect. De jeugdrechters weten nu dat dit bestaat. Maar door de korte termijnen heeft die therapie geen effect. Er kan geen goede therapie opgezet worden. Dat aanzuigeffect zorgt er ook voor dat veel opvoeders afhaken.” 142
Forensische k(inder)-diensten in psychiatrische instellingen.
91
Opvoeder: “Dan nu heb je die out-reachprogramma’s, en dan zegt de jeugdrechter dat we moeten opnemen omdat we nu de middelen hebben. Maar die programma’s zijn beperkt omdat het meer en meer om psychiatrie gaat”
In- en out-reachteams zijn dan ook niet de oplossing. De meeste teams zijn niet permanent in de instelling aanwezig en dienen dan ook opgeroepen te worden in geval van nood. Enkel De Markt heeft zijn eigen intern in-reachteam. Tijdens de observaties wordt ook duidelijk dat niet alle instellingen in even grote mate gebruik maken van deze mogelijkheid. We merkten ook op dat jongeren dit aanbod soms zelf helemaal niet willen maar ertoe verplicht worden. Vooral opvoeders wijzen erop dat zij eigenlijk niet de juiste opleiding hebben gekregen om met deze problemen om te gaan. Dit kan een enorme extra belasting voor de werking van de leefgroep teweegbrengen. En hoewel zij trachten deze jongeren op te vangen en op een zo goed mogelijke wijze te begeleiden, is de frustratie omtrent deze problemen merkbaar. Opvoeder: “Voor psychiatrische problematieken zijn wij niet opgeleid. We proberen daar wel met te werken, maar worden daarin weinig gesteund door de psychologen.” Campusverantwoordelijke: “Dat is nog een probleem, die oneigenlijke plaatsingen, zoals je dit hier ziet. En dat is roeien met de riemen die je hebt. Iedereen doet maar wat hij denkt dat goed is. Maar wij zijn daarop niet voorzien. Wij praten met hen, maar eigenlijk kun je evengoed iemand van straat pakken en die persoon daar mee laten praten. En je hoort het, die jongere beseft dat zelf ook. Er is voor X geen oplossing. En het is erg dat X met zijn/haar niveau dat zelf moet beseffen. Die oneigenlijke plaatsingen wegen ook enorm op de groep. Alle aandacht gaat naar hem/haar. Neem hem/haar mee op activiteit, want ja, je wilt je collega daar niet met belasten, maar de helft van de activiteit gaat de aandacht naar die ene jongere. Medicatie is vaak een oplossing. Maar vooraleer je de juiste combinatie hebt gevonden, staan ze al terug op straat en daar nemen ze hun pillen niet, maar ze komen dan wel terug naar hier.”
Naast de psychiatrische problemen, vallen ook veel jongeren met een zwakkere begaafdheid onder de noemer ‘oneigenlijke plaatsingen’. Jongeren die tijdens hun plaatsing in een private instelling, begeleidingstehuis of internaat gedragsproblemen stellen en zo de gemeenschapsinstellingen worden binnengeloodst. Casus via opvoeder: “De jeugdrechter van X is hier een keer op bezoek geweest. Ze heeft met X gesproken over het toekomstbeelden, X heeft dan foto’s laten zien. Die jeugdrechter is hier huilend buitengegaan. Zij kon er maar niet over dat zij zo’n beslissing moest nemen en die jongere hier moest plaatsen, omdat X nergens anders heen kon. Wij staan allemaal op één lijn: jeugdrechter, consulenten, opvoeders,… Maar wij hebben een opnameplicht en de psychiatrie of andere instellingen niet en waar moeten ze ermee naartoe? X heeft niemand meer, geen moeder of geen vader. Hij kan nergens naartoe, is hier al bijna twee jaar. Voor die ene jongere hebben we heel de werking van de groep moeten veranderen. Bij zo’n jongeren werkt die structuur niet, het werkt niet te zeggen dat mag en dat niet. Dat kunnen zij niet. En dus moeten wij de groep opofferen. En het werkt voor hen. X komt van elke dag vastgebonden op bed in het internaat, naar tweemaal in de week zelfstandig naar een zorgproject in de buurt te gaan. Maar dat vraagt veel.”
92
Het gebeurt niet enkel in De Markt dat een hele leefgroep vrijwillig of gedwongen aangepast wordt of moet worden aan de noden van enkele jongeren. De instellingen hebben soms geen andere keuze. In de instelling De Hutten gaan ze nog een stap verder. Daar werd een aparte leefgroep opgericht omdat aangevoeld werd dat deze jongens nooit zullen functioneren in een gewone leefgroep. En zo werd sectie A omgebouwd in twee aparte leefgroepen, H1 voor onthaal en H5 voor de zwakkere jongens, die niet kunnen aarden in een gewone gesloten opvoedingsleefgroep. De jongens verblijven hier maximum met vijf, de leefgroepgrootte wordt daarmee aanzienlijk beperkt. Tijdens de observaties was de zoektocht van de opvoeders in samenwerking met de directie naar de concrete invulling van het dagprogramma en de aanpak van de begeleiding nog aan de gang. De opvoeders willen gaan naar een regime dat een beloning koppelt aan verworven vaardigheden, op een dusdanige wijze aangeleerd dat deze jongens hierin meekunnen. Opvoeder: “Omdat die jongeren niet kunnen functioneren in de gewone leefgroepen. Daar moesten we dus iets aan doen en daarom hebben we die leefgroep opgestart. We proberen hier een beetje een huiselijke sfeer te creëren. Dat vraagt een andere manier van omgaan met de jongeren. Programma wordt aan hun noden aangepast.” Psycholoog: “Ja, die oneigenlijke plaatsingen. We kijken in de eerste plaats naar gedrag, naar ingesteldheid. Sommigen kunnen niet terecht in een gewone leefgroep. We proberen dat wel eerst, maar als dat niet werkt dan gaan ze naar de speciale leefgroep.” Opvoeder: “We zeggen dan heel duidelijk, dat moet je nu kunnen en als je dat kunt, dan mag je een stapje verder. In andere leefgroepen werken ze andersom, daar krijgen de jongeren in een keer alles, maar kan hen wel altijd worden afgenomen.”
De oneigenlijke plaatsingen vragen veel van de instelling, het regime en de opvoeders en andere personeelsleden. En vaak zijn zij zeer creatief in het zoeken en vinden van oplossingen, ook wanneer ze dit eigenlijk niet meer moeten doen. Opvoeder:“Dat is een jongere die hier uiteindelijk 4,5 jaar heeft gezeten, tot 20 jaar. De jongere is hier zelfs nog twee maanden langer geweest, nadat de beschikking was afgelopen, gewoonweg omdat deze jongere nergens anders naartoe kon. X was dan de elfde jongere op de leefgroep en daarvoor zijn wij dan in overtal gegaan. Daarna kon X terecht bij beschut wonen. Maar daarvoor bestaan zeer lange wachtlijsten. X was ook laag begaafd.”
d. De persistente jeugddelinquenten. Campusverantwoordelijke: “Die jongeren die het voorwerp zijn van jouw onderzoek”.
Sinds anderhalf jaar heeft de instelling De Hutten een aparte leefgroep opgericht voor de persistente jeugddelinquenten. Dit programma stelt zichzelf als doel om de jongeren bewust te maken van de actuele vastgelopen situatie, om verantwoordelijkheid op te nemen. Het beoogt een blijvend effect te genereren op het gebied van wonen, school en werk en sociaal netwerk. Als laatste zal het trachten de jongeren een maatschappelijk aanvaarde leefstijl te doen ontwikkelen. “Door de specificiteit van de doelgroep is gekozen
voor
een
aantal
sterk
activerende,
93
confronterende,
motiverende
en
inzichtgevende methodieken die een actieve medewerking vragen van zowel de jongere als zijn ouders, maar ook uitgaan van de mogelijkheden van de jongeren”143. Aan de deelname aan het programma zijn vanuit het beleid een aantal indicaties en contra-indicaties
verbonden.
Het
moet
gaan
om
jongeren
met
een
langdurige,
meervoudige problematiek, met een verbrokkeld relationeel netwerk; jongens die vastzitten in een neerwaartse spiraal op verschillende levensdomeinen, die school- en hulpverleningsmoe zijn. Jongens met een tekort aan maatschappelijke participatie, met weinig
zicht
op
hun
eigen
mogelijkheden
en
beperkingen.
Zij
die
steeds
de
verantwoordelijkheid van zich afschuiven, veelvuldig gefaald zijn, diverse ontvluchtingen ondernomen hebben en die zich agressief en destructief opstellen. Er moet een uitzichtloosheid
van
de
situatie
aanwezig
zijn.
Er
mag
echter
geen
primaire
psychiatrische problematiek noch drugsproblematiek aanwezig zijn. De jongen mag geen ernstige mentale achterstand hebben. Ook zuivere seksuele delinquenten komen hiervoor niet in aanmerking. Hij mag en wil in België verblijven en moet het Nederlands voldoende beheersen144. De behandelunit werkt volgens verschillende fasen. Elke jongen moet in principe al deze fasen doorlopen vooraleer hij opnieuw naar huis kan. Elke fase kent zijn eigen specifieke thema. Zowel vrijheid als verantwoordelijkheid worden geleidelijk aan opgebouwd. Om de overgang naar een volgende fase te verzekeren moet de jongen een aantal overgangscriteria bereiken. Tijdens de eerste fase, die vier tot zes weken duurt, worden grenzen gesteld. Doel is om de jongen de regels van de instelling te doen aanvaarden en gezag te respecteren. Hij moet bereid zijn om mee te werken en zijn probleemgedrag kunnen situeren in de levensloop. Hij moet zich ook bewust zijn van de schade die hij heeft aangericht. Gedurende fase twee moeten het inzicht en de competenties vergroot worden.
Deze
fase
zal
ongeveer
een
tweetal
maanden
in
beslag
nemen.
De
overgangscriteria hebben hier betrekking op inzicht in de achtergrond van de problemen, erkenning van eigen aandeel, adequate probleemoplossing, bewustwording van de indirecte schade en het opstellen van een actieplan voor latere fasen. De derde fase staat in het teken van herstel. Gedurende drie maanden zal de jongere hier moeten werken aan het nemen van concrete initiatieven rond herstel van familiale en sociale bindingen. Hij
moet
zelf
een
concreet
voorstel
voorleggen
betreffende
herstelgerichte
en
constructieve acties. Het standpunt van het slachtoffer komt hier ook aan bod en de jongen moet aantonen dat hij zich hierin kan inleven. Er moet ook een reëel perspectief op extern schoollopen of werken of een andere constructieve vorm van dagbesteding uitgedacht zijn. En opnieuw dient er een actieplan opgesteld te worden voor de volgende fase. De vierde en laatste fase in de instelling, is de inclusie-fase. Nu moet het persoonlijk toekomstplan opgesteld en gepresenteerd worden. Er dient een micronetwerk rond de jongere aanwezig te zijn. School, werk en nuttige tijdsbesteding zijn ingevuld. En ook de woonsituatie van de jongen is uitgeklaard. Hierna kan de fase van reïntegratie en nazorg beginnen. De duur hiervan zal afhankelijk zijn van de jongere en in functie staan van concrete hulpvragen145.
143
Vlaamse Gemeenschap, Evaluatieverslag De Behandelunit, Mol, Gemeenschapsinstelling De Hutten, oktober 2007-oktober 2008, 7-8. 144 Vlaamse Gemeenschap, o.c., 8. 145 Vlaamse Gemeenschap, o.c., 8-15.
94
Opvoeder: “Het dagschema is niet zo verschillend, maar elke fase heeft zijn eigen identiteit. De eerste fase bestaat uit beperkingen en regels, het aanvaarden van gezag. De tweede fase is de aanpassingsfase. En vanaf de derde wordt er gewerkt met de context.”
Van oktober 2007 tot en met september 2008 werden er 149 jongens aangemeld voor opname in de behandelunit. Slechts 16 werden effectief opgenomen. 71 jongens werden niet aanvaard omdat zij niet voldeden aan de bovenstaande vooropgestelde criteria. Opvallend is dat jeugdrechters deze maatregel ook willen opleggen voor jongens die voor de eerste maal geplaatst worden (12), voor de eerste feiten (4) of wanneer het niet gaat om veelplegers (8). Jeugdrechters vragen deze plaatsing soms ook wanneer de plaatsingstermijn minder dan drie maanden (39) bedraagt, hoewel de begeleiding in de behandelunit een termijn van negen maanden inhoudt.146 Acht jongens vertrokken weer tijdens dit eerste jaar. Vier omdat zij door de jeugdrechter werden vrijgesteld, drie ontvluchtten en voor één werd het programma stopgezet147. Tijdens de observaties werd duidelijk dat slechts één jongen in anderhalf jaar tijd het programma officieel doorlopen had en gestart was met nazorg. Opvoeder: “We zijn nu anderhalf jaar bezig en vandaag is de eerste officieel vertrokken. Naar huis, met begeleiding en opvolging van de IB en de consulent. De termijn van zijn beschikking loopt nog wel.”
Heel verschillend van een gewone leefgroep lijkt de behandelunit op het eerste zicht niet. Er wordt contextgericht gewerkt, ervaringsleren wordt aangewend, het instrument Equip wordt ook in andere leefgroepen gebruikt. Het verschil is te vinden in de meer individuele aanpak van de jongens. Ze krijgen apart les en vanaf fase vier volgen ze les of werken ze buiten de instelling. Door de fasering van het verblijf wordt de groep die volledig in de leefgroep geïntegreerd is verkleind. Doordat er ook nog eens steeds drie opvoeders aanwezig zijn, vergroot dit de mogelijkheid om elke jongen individueel aandacht te schenken. Vanaf fase 4 staat alles in het teken van reïntegratie in de maatschappij en de voorbereiding daarvan. De unit verbindt zich ertoe om ook na de plaatsing, tijdens de vijfde fase, mee te werken aan de begeleiding van de jongen en hem, bij eventuele problemen, terug op te nemen. Gezien het hier gaat om een recent en nieuw project kunnen er geen conclusies genomen worden over de effectiviteit van het programma.
6.3.2. De condities van een plaatsing. Naast de context van de plaatsing, waren onze observaties en interviews ook gericht op het blootleggen van de regimegebonden factoren gelieerd aan de condities van een plaatsing. Condities hebben betrekking op de omkadering van een residentiële interventie, op het personeel, hun vaardigheden en training. Hieronder zullen de aspecten beroepscultuur, instellingscultuur, de invloed van de jeugdrechter en Domino en de handelingsplannen besproken worden.
6.3.2.1. De instellingscultuur.
146 147
Vlaamse Gemeenschap, o.c., 20-21. Vlaamse Gemeenschap, o.c., 44-45.
95
Tussen
de
verschillende
instellingen
onderling
bestaan
een
aantal
duidelijke
discrepanties. Een groot verschil tussen De Zande en De Kempen is het aanspreken van de jongeren. De jongeren zelf spreken in beide instellingen de opvoeders aan met meneer en mevrouw. De opvoeders in De Zande spreken de jongens vaker aan met de voornaam, in De Kempen zullen opvoeders de jongeren sneller aanspreken met de achternaam. Dit is een algemene vaststelling, hierop zijn natuurlijk uitzonderingen (zoals de time-outunit voor meisjes), dit is ook zeer persoons- en leefgroepsgebonden. Een tweede verschil is het gebruik van een puntensysteem, waarmee jongeren extra’s kunnen verdienen. Dit wordt niet meer gehanteerd in De Zande148. In De Kempen gebruikt men dit nog wel. Opvoeder: “Niet zo gemakkelijk te zeggen, het meest opvallende is natuurlijk het roken, omdat daar nu veel over gesproken wordt. En het puntensysteem bestaat daar niet.”
Hierbij kunnen ze per dagdeel een maximum aantal punten verdienen, beoordeelt op de uitvoering van taken, de houding, participatie tijdens de lessen, … . Behalen zij niet het vooropgestelde dagminimum dan verliezen ze de activiteit in de leefgroep na het laatste kameruur en blijven ze tot de volgende ochtend op kamer. Wanneer dit een aantal keer tijdens de week gebeurt, dan kan het weekendverlof ingetrokken worden. Er moeten genoeg punten verdiend worden om weekendverlof of dagbezoek te verkrijgen. Dit wil niet zeggen dat opvoeders in De Zande geen sancties opleggen, maar hiervoor wordt geen score bijgehouden. De meeste opvoeders van De Kempen zien nut in deze methode. Opvoeder: “De jongeren komen dan altijd vragen waarom ze welke punten krijgen en dat houdt de opvoeders alert, ze gaan nadenken over wat ze doen. Maar dat werkt ook conformisme in de hand, de jongeren gaan daarover niet nadenken.”
Enerzijds percipiëren opvoeders dit systeem zelf als een stok achter de deur, en vaak wordt dit ook als dusdanig gebruikt, anderzijds houdt het, volgens hen, de opvoeders alert, gezien zij bij elke puntenverdeling ook moeten motiveren naar de jongeren en naar collega’s toe. Het kan dus zowel een middel tot ordehandhaving als een instrument voor zelfevaluatie zijn. Of het ook de jongeren aanzet tot denken of eerder doet overgaan tot conformisme is een andere vraag. Volgens sommigen werkt het, anderen zeggen dan weer van niet. Veel hangt natuurlijk af van de gebruikte bovenvermelde doelstellingen. Een derde verschil betreft er één van veiligheid. De Kempen maakt gebruik van een alarmsysteem voor de veiligheid van de personeelsleden. Alle personeelsleden lopen rond met
een
soort
van
bieper
voorzien
van
een
alarmknop.
Indien
de
opvoeder/leerkracht/psycholoog/… in een gevaarlijke situatie terechtkomt of om een andere reden bijstand nodig heeft, hoeft hij enkel die knop in te drukken en alle andere personeelsleden krijgen een alarmboodschap waarbij wordt weergegeven in welke regio/leefgroep er zich een probleem voordoet. Dit systeem wordt blijkbaar gehanteerd 148
Enkel wat Beernem betreft zou een soort van beloningssysteem gehanteerd worden. Tijdens de observaties werd niet helemaal duidelijk hoe dit systeem werkt en of het in elke leefgroep gehanteerd wordt. Uit de Masterproef van studente Elke Wouters, in het kader van dit onderzoek, blijkt ook dat dit system bij de meisjes zelf ook niet helemaal duidelijk of zelfs niet echt gekend is. Zie E., WOUTERS, “Geplaatste jongeren en het regime: does it work? Een onderzoek naar de beleving van jongeren”, Masterproef tot Master in de Criminologische Wetenschappen, onuitg., Vrije Universiteit Brussel, 2009, p77.
96
als middel tot verhoging van het veiligheidsgevoel bij personeelsleden. De vraag blijft echter hoe dit soort van beveiligingssysteem het regime beïnvloedt. Opvoeders, die een pedagogische rol hebben, worden zo eveneens in de rol van bewaarder geduwd. Een laatste opmerking in verband met de instellingscultuur gaat niet zozeer over verschillen tussen de instellingen, maar houdt verband met de samenstelling van de leefgroepen, die niet steeds op willekeur of “eerst komen en eerst gaan” berust. Ook hierachter gaat een beleid schuil, maar het is moeilijk om vanuit onze observaties dit proces bloot te leggen. Opvoeders geven soms aan dat zij het gevoel hebben alle moeilijke jongeren te krijgen, zonder echt de vinger te kunnen leggen op het waarom. Zo bestaat er in De Markt een leefgroep die veel minder - begaafde jongeren toegewezen krijgt. Ook in De Hutten kent dit fenomeen, desondanks de oprichting van een leefgroep specifiek voor zwakbegaafde jongeren blijven andere leefgroepen in De Hutten deze problematiek kennen. In Beernem lijkt dit nog een stapje verder te gaan. Daar geven sommige opvoeders blijk van een onderscheid tussen het nieuwe en oude gedeelte van de instelling en hoe de samenstelling van de verschillende leefgroepen anders lijkt te zijn. Opvoeder: “Ik denk niet dat dit toeval is, het fijne weet ik daar ook niet echt van, maar het kan zijn dat daarop gelegd wordt.” Maatschappelijk werker: “Jullie daar (een leefgroep in de nieuwe blok) hebben wel een goed team, hé.” Campusverantwoordelijke: “Wij hebben daar ook hard aan gewerkt.”
Dit lijkt erop te wijzen dat hierin bewuste keuzes worden gemaakt, en bepaalde leefgroepen meer gestimuleerd worden dan anderen.
6.3.2.2. De beroepscultuur en de rol van de opvoeder. Naast een instellingscultuur, kan er ook een beroepscultuur waargenomen worden. Zo bestaan er belangrijke generatiekloven tussen teams en soms binnen één leefgroep. Dit blijkt uit de observaties, maar eveneens uit ander onderzoek149. Opvoeder: “Dit is heel anders dan wat je de eerste dagen gezien hebt zeker? De andere opvoeders controleren alles strikt, staan er als gezaghebber bij, je moet eerder als opvoeder samenwerken met de jongeren. Bij de oudere generatie hangt er een zeer negatieve sfeer naar de jongeren toe. Wanneer ze iets fout doen, moeten ze direct op kamer. Dat is gemakkelijk voor hen natuurlijk, dan zijn ze er vanaf en zijn ze op hun gemak. Ze overleggen daarin niet en dat hoeft ook niet want ze passen allen die methode toe. Ik verkies ervoor om niet met deze groep te werken. Ik ga ervan uit dat de opvoeders waar ik met werk, ook anders denken. Je geeft ze eerst een waarschuwing, een tweede kans. En dan zelf wanneer later identiek
149
Het fenomeen van de generatiekloof wordt eveneens vastgesteld door twee studenten Master in de criminologie die beiden onderzoek verrichtten in de Gemeenschapsinstelling te Beernem in het kader van de masterproef. Uit de interviews die zij hebben gevoerd met meisjes uit Beernem, stellen zij eveneens die generatiekloof vast. Zie: M., D’HONT, Opgesloten meisjes: een kritische analyse van de gemeenschapsinstellingen De Zande en Saint-Servais, Masterproef in de Criminologische Wetenschappen, onuitg., Brussel, Vrije Universiteit Brussel, 2008 en E., WOUTERS, Geplaatste jongeren en het regime: does it work? Een onderzoek naar de beleving van jongeren, Masterproef in de Criminologische Wetenschappen, onuitg., Brussel, Vrije Universiteit Brussel, 2009.
97
hetzelfde gebeurt, geef je nog eerst een waarschuwing, een tweede kans. Het gaat om bijsturing. Jongeren die problemen hebben met eerlijk zijn en dan toch iets komen opbiechten, dat is positief. De ouderen vinden dat maar normaal. Maar je moet blijven geloven in de mogelijkheid van deze jongeren om te groeien. Geloven in zaken waarin deze jongeren kunnen veranderen.” Leerkracht: “De generatiekloof in (leefgroep X) werkt op de jongeren in, zij dragen dat mee naar de les. Het verschil tussen de twee weken en twee groepen opvoeders is merkbaar in de les. En dat zoiets eigenlijk kan, de directie weet dat zelf ook.”
Het is niet omdat die generatiekloof in Beernem zo treffend is, dat zij niet, zij het in iets minder opvallende mate, aanwezig is in andere instellingen. In Beernem stelt dit zich zo overduidelijk omdat er binnen deze leefgroep twee opvoedersteams gevormd worden. In andere instellingen zijn verschillende strekkingen, verschillende opvoedingsstijlen of verschillende generaties meer gespreid over de instelling. Hiervoor zijn een aantal mogelijke verklaringen voorhanden. Uit gesprekken tijdens de observaties blijkt dat het vaak gaat om personen die al een hele carrière achter de rug hebben, die teveel beleidsveranderingen hebben doorgemaakt, die de hoop op positieve verandering hebben laten varen, of die het gevoel hebben niet meer gemotiveerd of gestimuleerd te worden. De beroepscultuur kan variëren tussen opvoeders onderling, wat al eens tot wrijving of conflict kan leiden, maar ook tussen andere personeelsgroepen, zoals leerkrachten, campusverantwoordelijken,
directie.
Dit
kan
zorgen
voor
frustratie
bij
de
personeelsleden, wat indirect zijn invloed kan uitoefenen op het werken met jongeren. Zo hebben leerkrachten en opvoeders conflicten wanneer het aankomt op het bestraffen van de jongeren. Wanneer een jongere tijdens de les straf opgelegd krijgt en deze op kamer moet uitvoeren, menen sommige leerkrachten dat het de taak van de opvoeder is om dit te controleren. Opvoeders vinden dit dan weer een brug te ver. Overleg verloopt soms moeizaam. Dit kan eventueel zorgen voor een gezagsconflict bij de jongere. De leerkracht legt een straf op, de opvoeder trekt dit in twijfel, of hecht geen belang aan de uitvoering ervan. Consequente handelingen zijn hierdoor soms ver zoek. Leefgroepen onderling kunnen ook conflicten kennen. Vooral tussen de onthaalleefgroep en de gewone leefgroepen kan de spanning al eens te snijden zijn. Vaak gaat het om het doorschuiven van jongeren. Sommige leefgroepen nemen een bepaalde jongere liever niet opnieuw, na nieuwe plaatsing of na een interne bestraffing, op in hun leefgroep, waardoor de onthaalleefgroep de jongen moet overslaan. De directie heeft het laatste woord wanneer het komt op doorschuiven van jongeren, over op celplaatsing van jongeren, etc. Hier kunnen zich eveneens conflicten voordoen, bijvoorbeeld wanneer een campusverantwoordelijke beslist een jongen, die op cel werd geplaatst wegens agressie ten aanzien van de opvoeders, opnieuw naar dezelfde leefgroep terug te sturen. Binnen dit onderwerp is het ook gepast om de rol van de opvoeder aan te snijden. Zowel het beleid als de opvoeder zelf heeft invloed op de invulling van deze rol. Eerst gaan we in op hoe wijzigingen in beleid en werking een impact kennen op de rol en functie van de opvoeder. De rol van de opvoeder wordt aan de ene kant enorm uitgehold, aan de andere kant wordt er almaar meer verwacht van een opvoerder. Enerzijds brengt de opvoeder minder tijd door met de jongeren in de leefgroep, waardoor een nauwe band moeilijker ontstaat, anderzijds wordt van de opvoeder verwacht dat hij niet enkel kan
98
omgaan met delinquente jongeren, maar ook met een mengelmoes van psychiatrische problemen, mindere begaafdheid, drugsproblematieken, zelfdestructieve gedragingen en oneigenlijke plaatsingen. De uitholling van de rol is gestart met de invoering van huisonderwijs. De jongeren volgen nu zes uur per dag les. Wanneer zij wel in de leefgroep zijn, krijgen zij vaak een verplicht kameruur, door de dienstoverdracht of na het avondmaal. De opvoeders krijgen daarnaast ook steeds meer administratieve taken toegewezen, denk hierbij aan de invoering van de handelingsplannen en het systeem van individuele begeleiding150 (IB) waardoor een jongere steeds één opvoeder krijgt toegewezen die deze jongere intensiever opvolgt. Dit alles zorgt ervoor dat het contact met de jongeren beperkt wordt. De band die zo met de jongere dient opgebouwd te worden zal zodoende een grotere investering vragen, indien dit al mogelijk is. Naast deze beperking worden van hen steeds meer vaardigheden verwacht, zonder dat daarbij enige ondersteuning en begeleiding bij komt kijken. Campusverantwoordelijke: “Vroeger waren er dan nog maar 4 à 5 opvoeders voor een leefgroep van 16 jongeren, dan had je bijna dagelijks contact met de jongeren. Nu zijn er tien opvoeders voor evenveel jongeren. Elke jongere heeft een eigen IB. Alle andere opvoeders zijn belasting voor de jongere, ze gaan enkel naar hun IB. Er kan dan ook geen echte relatie opgebouwd worden.”
Een personeelslid berekende dat, gezien de gemiddelde duur van de plaatsing (twee maanden) en de dubbele bezetting van het personeel, een opvoeder de jongere twaalf diensten ziet tijdens de plaatsing van die jongere. Op twaalf dagen tijd kan er geen band gecreëerd worden. Hoe moet een IB de vooruitgang van een jongere beoordelen op twaalf diensten? Het lijkt dan ook dat de rol van opvoeder gereduceerd wordt tot de rol van toezichthouder. De opvoeders blijven natuurlijk het eerste en meest nabije aanspreekpunt voor de jongeren. Indien er zich problemen voordoen, is het steeds de opvoeder die hier als eerste op moet reageren. Daarnaast verandert de populatie van jongeren in de instellingen. Jongeren met psychiatrische problemen, met drugsproblemen, met een zwakkere begaafdheid, of een combinatie hiervan, lijken, althans volgens de opvoeders, steeds vaker in deze instellingen terecht te komen.151 Opvoeders geven ook soms zelf aan hiervoor niet de juiste kennis te hebben. Uit die getuigenissen komt naar voor, direct of indirect, dat hieromtrent geen beleid gevoerd wordt, dat opvoeders geen begeleiding of ondersteuning krijgen betreffende deze zeer gevoelige thema’s. Opvoeder: “Er zitten veel possers, vooral met een psychiatrische problematiek. Omdat er nergens anders plaats is. Dat is het probleem. En wij zijn daarvoor niet opgeleid.”
Vooral wat betreft automutilatie, pogingen van zelfdoding en zelfdoding en omgaan met conflicten veroorzaakt door zwakkere jongeren, tasten de opvoeders soms in het duister. 150
Een individuele begeleider volgt de jongere die hem toegewezen wordt op. Hij maakt de verslagen voor deze jongere en bespreekt de actie- en werkpunten van de jongere en de vorderingen die hij maakt tijdens de cliëntbesprekingen. Indien er naar de jeugdrechtbank gegaan moet worden, is het ook soms de individuele begeleider die meegaat. 151 Uit historisch-criminologisch onderzoek naar de praktijk van de kinderrechter blijkt deze problematiek al langer te bestaan. Zie hierover: E. Dumortier, De jeugdrechter in twijfel. Een onderzoek naar het ontstaan en de praktijk van de kinderrechter, Brussel, Vrije Universiteit Brussel, onuitgegeven, 2006. Deze vaststelling belet daarom niet dat deze problematiek misschien verergert.
99
Het lijkt erop dat hierover geen eenduidige en gestructureerde visie bestaat. De opvoeders trachten hiermee zo goed mogelijk om te gaan, hier lijkt conformisme vanwege de opvoeders te bestaan. Ze weten niet hoe ermee om te gaan, dus voeren ze een soort van struisvogelpolitiek die impliciet wordt doorgegeven onder personeelsleden. Men conformeert aan het huidige informeel en impliciet discours; om er geen werkelijk beleid rond te voeren. Tijdens de observaties werd ook niet duidelijk of over deze rol van de opvoeder en het functioneren van de opvoeder gesproken wordt. Het lijkt niet zo te zijn dat opvoeders zichzelf in vraag moeten stellen of in vraag gesteld worden door de directie. Gedurende de observaties werd geen enkele vorm van supervisie en intervisie ontdekt. Dit maakt het voor de opvoeder zeer moeilijk te weten wat van hem/haar verwacht wordt. Zoals al gezegd, opvoeders bepalen in zekere mate de werking van hun leefgroep. Hierdoor ontstaat er een soort discontinuïteit van regime en structuur. De werking kan tussen leefgroepen verschillen, maar ook de opvoeders van eenzelfde leefgroep kunnen er een andere visie op nahouden. Dit zorgt eveneens voor een verlies van consequent gedrag. Als een opvoeder X op dienst A iets verbiedt en opvoeder Y laat dit wel toe op dienst B, welke impact zal dit dan hebben op de heropvoeding, begeleiding en behandeling van de jongeren? Om een klein voorbeeld te geven: roken gebeurt altijd buiten in groep met een opvoeder, behalve in bepaalde onthaalleefgroepen. De ene opvoeder verplicht de jongeren elk apart buiten te roken, in beurtrol, een andere opvoeder laat ze alleen in groep buiten roken en nog een derde opvoeder laat toe dat ze in groep roken, maar houdt toezicht. Dit zijn in de eerste plaatst drie, in principe zeer kleine, wijzigingen van het leefgroepreglement en van de structuur. Jongeren moeten zich houden aan de regels, maar dit voorbeeld toont dat de opvoeder deze regels, op minimale wijze, kan ombuigen. De impact hiervan lijkt misschien miniem, maar zijn opvoeders geen voorbeeldfuncties die deze jongeren moeten aanleren opgestelde regels na te leven? Visies van opvoeders hebben dus een invloed op de invulling van regime, van structuur, van werking en van leefregels. Wanneer over deze visies niet gesproken wordt, er geen zelfreflectie doorgevoerd wordt, kan er geen consequente werking opgebouwd worden152. Discussie hierover is noodzakelijk, zoals ook gebleken is uit hoofdstuk drie zijn vaardigheden en training van personeelsleden, cruciaal. Enerzijds omdat de begeleider zelf de minderjarige moet blijven motiveren om deel te nemen aan bepaalde behandelingen of activiteiten. Een vaste begeleider kan een positieve invloed hebben op de motivatie van de jongere. De hantering van individuele begeleiders in de instelling sluit hier reeds bij aan. Anderzijds moet er ook begeleiding bij het oplossen van problemen
worden
voorzien.
Hierbij
denken
we
aan
het
aanleren
van
probleemoplossende strategieën en het wijzigen van denkprocessen. Ondersteuning kan hier het best bestaan uit het bespreken van beslissingen of handelingen alvorens ze worden uitgevoerd153. Dit gebeurt eveneens al in het kader van de behandelingsplannen en actie- en werkpunten. Hier dient de continuïteit met deze van de leefgroepen, het onderwijs, maar ook de samenwerking met de ouders tijdens dagbezoeken of
152
Tijdens de observaties werd een deontologische code naar alle personeelsleden gestuurd. Deze code was toen nog niet goedgekeurd ten tijde van de observaties. Uit de discussie op de werkvloer blijkt deze code te gaan over welke zaken kunnen en welke niet en dit ook ten aanzien van het gedrag van de opvoeders, als voorbeeldfunctie. 153 A. MENGER en L. KRECHTIG, o.c., 58-60.
100
weekendbezoeken gegarandeerd te worden. Ook zeer specifieke problemen zoals hierboven reeds vermeldt verdienen een bijzondere aandacht bij de opleiding en training van personeelsleden in de instelling. Het voorkomen van routine, continuïteit van aangeboden programma’s en begeleiding en training zijn belangrijke aandachtspunten.154
6.3.2.3. De invloed van de jeugdrechter. De jeugdrechter zelf kan een invloed uitoefenen op de werking van de instellingen, op wat er tijdens de plaatsing gebeurt met de jongeren. Hierboven vermelden we al dat vooral de oneigenlijke plaatsingen een beperking voor de werking met zich mee brengen. Er zijn ook andere invloeden van de jeugdrechter die opvoeders soms voor uitdagingen stellen. Zo blijkt dat het verlengen van beschikkingen een probleem vormt voor het doorschuiven van jongeren van de onthaalleefgroep naar de opvoedingsleefgroep. Wanneer alles strop zit en er geen doorstroom meer verwezenlijkt kan worden, bestaat de kans dat jongeren hun termijn gewoon uitzitten in de onthaalfase, wat volledig haaks staat op het eigenlijk doel van de plaatsing. Het kan niet de bedoeling zijn om een jongere drie maanden in een onthaalleefgroep, waar hij geen onderwijs krijgt, waar hij een zeer strikte structuur opgelegd krijgt, waar verloven moeilijk te regelen zijn, te laten verblijven. Daardoor wordt immers voorbij gegaan aan de doelstellingen van de plaatsing en komt de jongere uiteindelijk terecht in een eerder repressieve, bestraffende maatregel. Tijdens de observatie bleek dit probleem vooral actueel in Ruiselede. Zo was er minstens één jongen in de gesloten onthaalleefgroep die vanuit het onthaal naar de jeugdrechter zou gaan op het einde van zijn termijn. Opvoeder: “Dat gebeurt soms, in perioden. In september hebben de jeugdrechters liefst dat ze opnieuw met de school starten en dan is het hier een leegloop. Probleem is soms dat ze te lang op onthaal moeten wachten.” Opvoeder: “Sinds enkele maanden zijn er langverblijvers in het onthaal. Er kan maar iemand verschuiven wanneer er op een leefgroep een jongere vrijkomt, daarna is er doorstroom en kunnen er nieuwe jongeren opgenomen worden, die dan ook weer langer blijven in onthaal. Er zijn meer verlengende beschikkingen waardoor de doorstroom stopt. Verlengingen gebeuren omdat er geen andere oplossing gevonden wordt. Vooral in de psychiatrie is dit een groot probleem.” Opvoeder: “Ja, hier is dat ook zo. De jongeren krijgen steeds vaker verlengingen. Ik denk dat het altijd zo geweest is, ik werk hier nu acht jaar. De gesloten zit meer en meer vast. Jongeren die hier zitten, staan op alle wachtlijsten, zowel voor een open afdeling als andere diensten. Maar daar zijn geen plaatsen vrij en de jeugdrechters kunnen/willen hen niet naar huis laten gaan, waardoor ze langer in de gesloten afdeling blijven steken.” Opvoeder: “De procureur des Konings of de jeugdrechter beslist soms om bepaalde jongeren die in groep handelen van straat te plukken en die dan collectief in de instelling te plaatsen. Meestal wel verspreid. Dan wordt er actie ondernomen en worden zij in dezelfde periode, voor dezelfde termijn geplaatst. Dat is één van de redenen, een andere reden is toeval.”
154
A.A.J. BARTELS, S. SCHUURSMA en N.W. SLOT, Interventies, 2001, 303, In R. Loeber, N.W. Slot, & J.A. Sergeant (Eds.), Ernstige en gewelddadige jeugddelinquentie, Houten, NL/Diegem, Bohn Stafleu Van Loghum, 2001, A.A.J. BARTELS, S. SCHUURSMA en N.W. SLOT, o.c., 309.
101
Ook blijkt uit de observaties dat jeugdrechters de beschikkingen kunnen aanpassen om jongeren alsnog de gesloten afdelingen binnen te loodsen. Tijdens de observatieweek in Beernem, waar momenteel tien half-open en dertig gesloten plaatsen bestaan, verbleven er 21 meisjes die geplaatst worden omwille van een problematische opvoedingssituatie, waarvan slechts zes in half-open regime. Maatschappelijk werker: “En dan bijvoorbeeld die possers die omslaan in moffers, eens ze dat etiket opgeplakt gekregen hebben, is het veel moeilijker om dat nog recht te trekken. De verborgen possers zijn allemaal psychiatrische problematieken. Die psychiatrische gevallen die volgen de regels soms niet in de psychiatrie, daar willen ze hen dan niet meer. Dienen klacht in, de jeugdrechter buigt dat om naar bedreigingen en zo komen ze dan hier terecht.” Maatschappelijk werker: “Maar jeugdrechters veranderen vaak de vordering om de jongeren toch op de buffer binnen te krijgen, anders kunnen de jeugdrechters ze niet plaatsen. Het gebeurt dan dat zij een posser in een moffer veranderen op basis van druggebruik.”
Jeugdrechters kunnen, misschien zonder het te beseffen, door de plaatsingsmaatregel en verbonden voorwaarden, de werking van de instelling en het regime in bemoeilijken. Wanneer bijvoorbeeld verschillende mededaders geplaatst worden in dezelfde instelling en contactverbod krijgen, of wanneer weekendverloven voor verschillende mededaders worden goedgekeurd met contactverbod, zorgt dit in de praktijk voor een waar puzzelwerk voor de opvoeders. Zo werden er in de observatieperiode in Ruiselede vier jongens uit eenzelfde bende door twee verschillende jeugdrechters in de gesloten afdeling van de instelling geplaatst. Met een extra voorwaarde dat zij geen contact mochten hebben met elkaar. Nu telt de gesloten afdeling van Ruiselede slechts één onthaalleefgroep en twee opvoedingsleefgroepen. Daardoor ontstond er een probleem wanneer de tijd gekomen was om de jongens door te schuiven naar de leefgroepen. De instelling tracht hiermee rekening te houden. Doorschuiven wordt dan soms even uitgesteld. Maar zoals in dit voorbeeld blijkt, kunnen zij vaak niet anders dan de jongens toch samen te plaatsen. Ook in andere instellingen kent men dit probleem. Campusverantwoordelijke: Maar we doen dat wel. De eerste jongere op de lijst, diegene die hier het langst is, moet doorschuiven. En dan wordt dat ook gedaan. We mogen ze niet uit gemakzucht uit elkaar houden. Het is beter dat ze hierbinnen samen zitten en dat we dan kijken naar de interactie en nagaan waar de problemen zitten om daaraan te werken. Ze uit elkaar houden en dan komen ze elkaar buiten tegen en dan zijn de problemen er nog of nog erger. Dan begint dat toch opnieuw. We gaan ze niet hierbinnen uit elkaar houden om brokken te voorkomen. Daarvoor zijn we er, om daaraan te werken. Het wordt wel gedaan wanneer de jeugdrechter het expliciet oplegt in het kader van een lopend onderzoek. Dan houden we ze wel uit elkaar, anders kunnen ze elke stap overleggen.
Of ze de jongens en meisjes nu uit elkaar houden of niet, het vraagt telkens een inspanning om al deze zaken in rekening te brengen. Conflicten met jeugdrechters zijn dan ook niet ondenkbaar. Zowel tijdens als na de plaatsing. Tijdens de plaatsing krijgen instellingen soms niet de nodige ruimte om met de jongeren te werken. Bepaalde activiteiten, zoals een buitenactiviteit van ervaringsleren, vereisen de toestemming van de jeugdrechter, wanneer die niet verkregen wordt, kunnen de opvoeders niet verder. Opvoeder: “Aan de ene kant is die invloed soms te zwaar. Aan de andere kant hebben we soms gewoon geen middelen. Om werkpunten te kunnen opleggen, moeten we weten waarom die
102
jongeren hier terechtkomen. En als er dan enkel staat diefstal met geweld of een artikel, dan zijn wij daar niets mee. Dan moeten we echt van nul beginnen. Of dingen die we willen proberen, maar we krijgen de kans niet, omdat we geen toestemming krijgen omwille van bijvoorbeeld vluchtgevaar. Maar plaats ze, na maanden in gesloten setting, in een open instelling, dan gaat het zeker mis, dan zijn ze weg.”
De jeugdrechters beslissen na de plaatsing over het verdere traject van de jongeren. Dit doen zij op basis van verslagen van alle betrokken partijen en dus ook van de instelling. In deze verslagen wordt vaak een oplossing gezocht voor de jongere, op basis van de noden die tijdens de plaatsing naar voor kwamen. Toch kan gesteld worden dat jeugdrechters en/of consulenten hier soms geen rekening mee houden. Zo verbleef er een meisje in Beernem, zonder thuis, waar de opvoeders een oplossing voor hadden gevonden, maar die door de jeugdrechter geweigerd werd. Opvoeder: “Er was een concreet plan voor X, maar op het laatste moment trok de consulent haar handen er van af en de jeugdrechter wist van niets”. Campusverantwoordelijke (over dezelfde zaak): “Maar goed, ik heb geleerd conflicten met de jeugdrechter te voorkomen. Maar we zijn hier wel om de belangen van de jongeren te behartigen, dus soms gaan we op kousenvoeten verder.”
6.3.2.4. Domino en de handelingsplannen. De bespreking van het systeem Domino en de werking met handelingsplannen kan ook thuishoren onder de condities van de plaatsing en dat doet het natuurlijk ook, maar vanuit de observaties kwamen een aantal knelpunten naar voor waardoor wij dit aspect eerder willen bespreken onder de condities van de plaatsing. Sinds 2005 wordt een nieuw registratie- en informatieverzamelingsysteem gebruikt. Doel van Domino is om alle actoren binnen de jeugdbescherming informatie in eenzelfde bestand per aangemelde jongeren te laten invoeren, om zo te komen tot een continuïteit van informatie. Een initiatief dat niet enkel de continuïteit van de informatie en de jongere ten goede zal komen, maar ook vanuit wetenschappelijk oogpunt onontbeerlijk is voor verder onderzoek. De consulenten op de jeugdrechtbanken worden verondersteld het dossier op te starten voor de jongere een maatregel opgelegd krijgen, zodoende hebben de instellingen (eveneens private instellingen) aan de start van de opname al informatie over de jongeren. Dit vraagt ook een tijdsinvestering van alle verschillende actoren. Opvoeder: “Domino is nog niet echt in gebruik. Maar meestal kies ik ervoor om de jongere eerst te leren kennen. Niet over wat ze gedaan hebben, maar wie ze zijn. De rest volgt dan later wel. Ik denk ook niet dat Domino echt al efficiënt gebruikt wordt. Ik dacht dat het de bedoeling was dat alle instellingen hiervan gebruik zouden maken. En dat de consulenten het dossier zouden opstarten en dat de hulpverlening zou aanvullen.” Campusverantwoordelijke: “Domino is nog zoiets. Dat had al lang moeten werken. Maar de sociale diensten hebben geen tijd om dat in te vullen. Zij zeggen als ze al die zaken moeten doen, al die administratie, dan hebben ze geen tijd meer om de jongere te zien, of de ouders
103
en de school. Vroeger werd er heel veel individueel gedaan, en dan werd daar nooit over gesproken. Nu wordt er heel veel gesproken en gebeurt het niet meer.” Campusverantwoordelijke: “Domino bijvoorbeeld. Maar dat vraagt enorm veel administratie en dat loopt nog niet. Mensen van de sociale dienst die daarvoor geen tijd hebben, maar dat dossier moet er wel inzitten. En dan komt die jongere hier toe en dan vind je het dossier met enkel de verplichte velden ingevuld. Dan hebben wij geen informatie om mee te werken.”
Zelfs als het Domino-dossier opgestart wordt en later effectief aangevuld, is het nog maar de vraag of deze aangewend wordt tijdens de plaatsing. Vooral voor de handelingsplannen, de actie- en werkpunten die per jongere opgesteld worden, wordt Domino gehanteerd. Maar er zijn zeer weinig opvoeders die bij aankomst van de jongere zijn persoonlijke achtergrond uitpluizen. Zij achten dit ook niet relevant. Toch niet onmiddellijk; zij willen de jongere de kans geven om in de instelling van nul te starten. Opvoeder: “Neen, dat doe ik niet, ik heb daar al veel kritiek op gekregen en veel discussie over gehad hier in de groep. Sommigen vinden dat je dat moet doen. Maar ik lees dat pas na een tijdje om mijn objectiviteit te bewaren. Ik moet in de eerste plaats niet weten wat ze gedaan hebben want dat kan het werken met die jongere beïnvloeden.” Opvoeder: “Nooit, en ik raad mijn collega’s en beginnende stagiairs dat ook af. In de beginfase natuurlijk. Na een dag of twee kan dat wel. Maar je hoeft de ganse historiek niet op voorhand te kennen. Eerst ervaren hoe de jongere is en deze leren kennen. Op die manier ga je niet met vooroordelen starten. Je moet de jongeren een kans geven. En dan als je hen beter kent, dan kun je daar naar kijken.” Opvoeder: “Ja, maar ik werk gewoon meer met de jongeren en doe niet zoveel administratie. Er zijn er die dat wel doen, die al die dossiers bekijken. Maar ik kan dat niet. Ik wil met een wit blad vertrekken. En als je teveel weet dan kun je misschien niet meer objectief zijn. Ik moet niet teveel weten over feiten en achtergrond. Voor mij zijn die jongeren allemaal gelijk, of dat nu gaat over moord, verkrachting of diefstal, dat klinkt misschien cru. Maar het gaat om hun gedrag hierbinnen.”
De persoonsgebonden informatie in de dossiers wordt zelden tijdens de plaatsing echt aangewend. Voor de werk- en actiepunten wordt vooral gekeken naar het gedrag binnen de instelling, op welke wijze dit gedrag kan bijgestuurd worden zodat ze er nadien iets aan gehad hebben. Alleen zit er geen continuïteit in het werken met actie- en werkpunten.
De
leefgroepen
hebben
eigen
punten,
onderwijs
legt
andere
aandachtspunten op voor de jongere en hierover bestaat geen overleg. Leerkracht: “Nee, dat zijn anderen. De onze worden aangegeven op de supervisie155. Op leervlak zijn er andere doelstellingen dan in de leefgroep. Soms is dat wel zinvol. Er is eigenlijk onvoldoende overleg. Wij zijn daarin wel de vragende partij.”
Ook wanneer jongeren op weekendverlof of dagbezoek gaan, is er vaak geen overleg met de ouders. Sommigen zien dit als een gemiste kans; de lijn moet doorgetrokken worden naar het leven na de plaatsing. Door de ouders hierin te betrekken, geef je hen ook handvatten om het gedrag van de jongere na de plaatsing bij te sturen en wordt indirect bijgedragen tot een vorm van nazorg. 155
Supervisie op vlak van de implementatie van het Domino-systeem en het werken met handelingsplannen, actie- en werkpunten.
104
Opvoeder: “Bijvoorbeeld die werkpunten. Nu gelden deze hierbinnen. Maar eigenlijk zouden we ook de ouders hierin moeten bevragen, om na te gaan wat er thuis misloopt en daar werkpunten van maken, die ook tijdens weekendverloven gehanteerd kunnen worden. Maar werkpunten worden niet doorgetrokken tijdens de weekends dat ze hier niet zijn.”
Ook al is de persoonlijke achtergrond van de jongere tijdens de plaatsing gekend, wat na verloop van tijd meestal het geval is, blijkt toch ook dat de opvoeders niet voor alle problemen een gepaste oplossing kennen. De problematieken, of combinatie van problematieken, zijn vaak zo gecompliceerd, dat opvoeders in het duister moeten tasten. Opvoeder: “Voor elk probleem moet er een individuele aanpak uitgedacht worden. Maar sommige dingen kunnen wij gewoon niet oplossen. Daarvoor zijn er de psychologen en outreach. Bijvoorbeeld enorme verwaarlozing, incestverledens. Je kunt daar altijd naar luisteren, maar wat kunnen wij daarop zeggen? Ik zeg ze dat ook steeds. Ik wil wel luisteren, maar ik kan daar niets op zeggen. Meestal ga je daar niet dieper op in, omdat je niet weet hoe.”
6.3.3. Doel van de plaatsing: recidive beperken? Het doel van een plaatsing bepaalt zowel de condities als de context van die plaatsing. Daarom ook bespreken we hieronder deze doelstellingen van de plaatsing en een aantal problemen die hiermee verbonden zijn, zoals deze blijken uit onze observaties. Hieruit komt naar voor dat de beperking van recidive niet de belangrijkste doelstelling van de instellingen is. Psycholoog: “Recidive is niet iets dat wij in de hand hebben. Wij hebben geen tovenaarskast.”
Volgens de Vlaamse Overheid hebben de Gemeenschapsinstellingen tot doel “een opsluiting in de instelling met de daarbij horende vrijheidsbeperking te zien als een middel om door opvang, begeleiding of behandeling de jongere opnieuw op het goede spoor te brengen156.” Dit is het uitgangspunt; de vrijheidsberoving die daarmee gepaard gaat kan geen doel op zich zijn, het is enkel een maatregel om effectief hulpverlening te kunnen uitvoeren. Toch kunnen er ook nog andere motieven zijn, zoals afzondering en opsluiting met oog op recidivebeperking, maatschappijbeveiliging, omwille van de ernst van de feiten, of omwille van de publieke opinie. Maar deze worden door de Vlaamse Gemeenschap niet als vertrekpunt gehanteerd.
157
Toch bestaat hierover geen consensus
onder de personeelsleden. Voor de ene is de plaatsing een maatschappijbeveiligende maatregel, voor de andere een moment van rust voor jongere en omgeving. Sommigen vinden dat het doel van de plaatsing voorbijgestreefd is. En dat er teruggegrepen moet worden naar vroeger discours binnen de instelling. Opvoeder: “Gewoon de context die tot rust kan komen. Het milieu krijgt een paar dagen ademruimte. Je probeert te gaan naar de hulpverlening, maar we zitten met onze handen in het haar, want 70 tot 80% komt terug.”
156
Vlaamse Gemeenschap, Programma-aanbod Gemeenschapsinstellingen voor Bijzondere Jeugdzorg, Nota interne werkgroep juni 2007, 3. 157 Vlaamse Gemeenschap, Programma-aanbod Gemeenschapsinstellingen voor Bijzondere Jeugdzorg, Nota interne werkgroep juni 2007, 3-4.
105
Opvoeder: “Rust brengen. Voor de jongere en de context. We moeten trachten om de tiener die binnenkomt, bij vertrek als een meer volwassenendenkende persoon naar buiten te laten gaan. Meer gericht op de maatschappij, op waarden en normen.” Maatschappelijk werker: “Er zijn verschillende doelen. Individueel dan per jongere. Voor veel jongeren is dit een rustpauze. Zij komen uit een chaotisch leven, met veel miserie en veel onveiligheid. Hier kunnen ze tot rust komen, zijn ze veilig.”
De plaatsing wordt in deze citaten gezien als een rustpauze voor de jongeren. Jongeren dienen tijdens de plaatsing de tijd te nemen om tot inzichten te komen over hun problemen. De rustpauze en ademruimte die de jongeren gegund wordt, is slechts van korte duur. Het moment dat kan doorgaan voor een rustpauze, zijn de eerste dagen in de onthaalleefgroep. Hier worden de jongeren bijna permanent verplicht op kamer te blijven, waarna ze al snel instromen in de dagdagelijkse orde van de dag. Vanaf dan moeten ze hun taken uitvoeren, de activiteiten volgen en later ook naar de les gaan. Ze komen vanuit ‘chaotische, problematische en onveilige situaties’ terecht in een omgeving die ze niet kennen, tussen jongeren die ze nooit eerder ontmoet hebben, in een kamer die niet de zijne/hare is. De kans is dan ook reëel dat zij deze plaatsing die eerste dagen, die bedoeld zijn als rustpauze en ademruimte, aanvoelen als chaotisch, problematisch en onveilig. Tijdens de observaties bleek meermaals dat jongeren zich niet veilig voelen in de instelling, dat ze tijdens de nacht amper slapen (de vraag naar slaapmiddelen wordt dan ook bijna dagelijks gesteld) en dat sommige jongeren soms zelf vragen om voor het normale uur naar kamer te gaan. En dit laatste gebeurt voornamelijk in de gewone leefgroepen,
waar
de
jongeren
veel
meer
activiteiten
krijgen
en
veel
minder
rustmomenten. De vraag kan ook gesteld worden of deze maatregel, deze tijdelijke oplossing, de context, het gezin, een echt rustmoment geeft. Voor sommigen zal deze scheiding inderdaad een ademruimte zijn. Maar de ademruimte die deze het gezin schenkt, kan eventueel al snel op de achtergrond verdwijnen door de extra zorgen die een dergelijke justitiële interventie met zich meebrengt. Denk hierbij aan het verlies van contact met het kind, de lange afstanden van en naar de instellingen tijdens de bezoekdagen en de onzekerheid van een voorlopige plaatsing. Sommige instellingen zijn nu eenmaal moeilijk bereikbaar met het openbaar vervoer. Het lijkt dan ook dat deze doelstelling een aantal tegenstrijdigheden in zich heeft. Verder komt ook de beschermende factor van de plaatsing naar voor, zowel tegen zichzelf, als tegen zijn context. De plaatsing kan ook dienen als een short-sharp-shock. Maatschappelijk werker: “Daarnaast ook de bescherming tegenover zichzelf. Tegenover de context. Ook het geven van een shock kan een doel zijn, maar dan enkel voor zeer korte periode, maximaal twee weken, anders slaan ze om. Nestelen is heel gevaarlijk en dat kan zeker niet het doel zijn. De plaatsing is de schakel tussen samenleving en een gepaste instelling. Hier moeten we ze bewust maken en doen stilstaan. Of het doel recidivebeperking is weet ik niet. Wij zijn eigenlijk de laatste halte. Soms is er ook een plaats beschikbaar en krijgt de jeugdrechter een nieuw dossier en wordt er te snel overgegaan tot een plaatsing. Er moet een soort klik gemaakt worden waardoor ze niet meer in dezelfde situatie terechtkomen. Dat is misschien idealistisch.”
106
Indien de jongere beschermd moet worden tegen zijn context, lijkt een plaatsing misschien tijdelijk een goede oplossing te zijn. Maar gezien eerder al aangewezen werd dat werken met die context vanuit de instelling zeer moeilijk is, komt de jongere vaak opnieuw in diezelfde, onveranderde context terecht. Dit aspect komt zo dadelijk uitgebreider aan bod wanneer we het hebben over plaatsing en recidive. Ook een korte shockperiode kan niet verwezenlijkt worden wanneer de jongere voor één tot drie maanden geplaatst wordt. Zoals personeelsleden ook zelf aangeven, mag dit nooit langer dan twee weken aanhouden. Als laatste wordt het belang van het zoeken naar oplossingen tijdens de plaatsing aangehaald als doelstelling. Opvoeder: “De beveiliging van de maatschappij, het is een straf. Er is een fout gemaakt en op dat moment is er geen ander gepast antwoord. Officieel vanuit de overheid hé. Voor ons is dat anders. Wij kijken naar wat die jongeren nodig hebben naar de toekomst toe. Om hen er beter uit te krijgen.” Campusverantwoordelijke: “Crisisopvang, verbeteren van de situatie zodat ze beter in het leven staan en niet de vermindering van recidive. Recidive is geen meetinstrument want wanneer ben je daarin geslaagd? Het probleem zit hem ook in het bestraffen versus heropvoeden. Recidive kun je onmogelijk in cijfers uitdrukken.” Maatschappelijk medewerker: “Jongeren die binnenkomen, uitstroomperspectieven bieden. Kijken en zoeken naar wat het beste is voor de jongere zelf. De jongere komt binnen, wij denken: naar waar moet hij/zij, wat kunnen wij doen.”
Personeel staat niet altijd op dezelfde lijn wanneer het gaat over de doelstellingen van de plaatsing.
En
dit
is
ook
niet
noodzakelijk
nadelig.
Er
kunnen
vanzelfsprekend
verschillende doelstellingen naast elkaar bestaan. Toch blijkt vooral rust brengen voor de jongere en de omgeving een belangrijke rol te zijn. Ook het zoeken naar oplossingen die de situatie van de jongere verbeteren, krijgen een prominente rol. Dit loopt parallel met de officiële doelstelling van de overheid. Toch klinken er ook pessimistische stemmen. Een gevoel van machteloos heerst bij een aantal opvoeders. Deze dualiteit in visie van de opvoeders kent verschillende oorzaken. Voor sommigen lijkt dit voort te komen uit hun eigen ervaring na een jarenlange carrière binnen de instelling. Anderen zijn steeds tegen de stroming ingegaan, de frustratie die opgebouwd werd, uit zich in een pessimistische gedachtegang. Opvoeder: “Het doel van de plaatsing is volledig voorbijgestreefd. Het is geen straf meer om naar een instelling te gaan. Het moet veel strenger. Deze “luxe” die ze hier kennen is niet goed. Ik gun het ze wel, maar het is niet iets dat de jongeren zelf buiten kunnen opbouwen. Ze kunnen gewoon geen normale job, aan een normaal tempo aan. Al dat budget dat daarvoor vrijgemaakt wordt, moesten we dat gewoon gebruiken, we zouden de helft meer jongeren kunnen helpen.” Campusverantwoordelijke: “Ik blijf hopen dat er iets zal veranderen. Ik ben zelf altijd tegen de stroom ingegaan, maar ik merk de laatste tijd dat het niet meer lukt. Er zijn er zo veel zo vroeg vertrokken, op 56, op 46. Allemaal burn-out. Ik vraag me af wanneer iemand in Brussel dit in vraag durft stellen en er iets aan doet.”
107
Beperking van recidive kan ook een doelstelling zijn van de plaatsing, zij het door behandeling en begeleiding, zij het door exclusie. Ook recidive en opnieuw geplaatst worden kennen volgens de personeelsleden van de instelling verschillende oorzaken. Voornamelijk de context blijkt hierin een prominente rol te spelen. Bijna elke keer komt context en de instabiliteit van het leefmilieu aan bod. Maatschappelijk werker: “Een oorzaak van het waarom zoveel jongeren terugkomen, is de context. Als de context niet mee verandert, dan mag je ze hier nog zo lang houden… Wij zijn tegenwoordig eerder een eindterminus. Als alle andere opties niet werken. Er is meer slaagkans wanneer de jeugdrechter ze veel vroeger plaatst.” Opvoeder: “Sommige jongeren schieten hier wakker. Maar sommigen zitten al te ver, zij komen uit een bepaald milieu en dan is het veel moeilijker om zich te herpakken.” Psycholoog: “Daar valt moeilijk een lijn in te trekken. Soms kun je jezelf daaraan mispakken, dat je denkt die gaat het goed doen, die staat er nooit meer terug, maar na een paar maanden komt hij toch opnieuw binnen. Er zijn zoveel verschillende mogelijkheden daarvoor. Persoonlijkheid van de jongere. Het normen- en waardepatroon, geen schuldbesef. Ook de context is van belang, de context die niet met de jongere mee wil veranderen.”
Uit de observaties komt duidelijk naar voor dat alles draait rond context, een context die niet vanuit de instelling bereikt kan worden. Vooral omdat de context veraf staat van de instelling. Ouders worden gecontacteerd, uitgenodigd om op gesprek te komen, kunnen elke week op bezoek komen, jongeren krijgen dagbezoeken en weekendverloven, maar dit loopt niet altijd even vlot. Voor sommige ouders zijn de instellingen moeilijk bereikbaar, door openbaar vervoer of door het feit dat er niet altijd regiogebonden geplaatst wordt (denk hierbij voornamelijk aan meisjes), en soms zijn de ouders voor de instelling moeilijk bereikbaar, door desinteresse, door taalbarrières, … . Dit is ook een vaststelling die reeds door vroeger onderzoek gedaan werd. Welzenis en Lemmens formuleerden in 1997 al de aanbeveling dat ‘de bestaande hoeveelheid gesloten plaatsen meer gespreid moeten worden over de verschillende regio’s zodat er een gezinsgerichte werking mogelijk is en vervolgmaatregelen beter voorbereid kunnen worden’158.
Maatschappelijk medewerker: “De context is een grote factor. Minimaal gaan wij zaken bespreken met de ouders. Wij zorgen voor de voorbereiding van de thuisbegeleiding. We zien de ouders niet zo veel. In de instelling worden jongeren van over heel Vlaanderen geplaatst, waardoor het contact met de context bemoeilijkt wordt. Die regio geeft problemen. Dit is veel te beperkt.” Opvoeder: “In theorie is alles zeer mooi omschreven, maar in de praktijk kan dat niet uitgevoerd worden. Werken met de context is enorm belangrijk, maar er wordt niet gewerkt met de context. We kunnen die context niet veranderen, maar we kunnen wel veranderingen brengen in het feit dat de context soms geen vertrouwen meer heeft. Daaraan moet gewerkt worden.”
158
I. WELZENIS en M. LEMMENS, ‘Gesloten instellingen binnenstebuiten. Deel : De huidige gesloten gemeenschapsinstellingen voor jongens en meisjes in Vlaanderen’, In opdracht van de Vlaams Minister van Cultuur , Gezin en Welzijn, Katholieke Universiteit Leuven, maart 1997, 63.
108
Vaak wordt ook aangehaald dat de jongeren tijdens hun verblijf goed meewerken, de regels volgen, dat de dagdagelijkse taken goed uitgevoerd worden, etc., maar dat zij dan terugkeren naar een context die nog steeds dezelfde is. Zelden wordt de vraag gesteld of de jongeren tijdens de plaatsing niet gewoonweg conformeren aan het leven in de instelling. Dat jongeren misschien beseffen dat conformisme hen het leven in de instelling gemakkelijker maakt en dat ze op die manier eventueel ook weer sneller naar de eigen context, naar het thuismilieu kunnen terugkeren. Opvoeder: “Door het contact met de context. Hierbinnen zijn ze goed bezig, je merkt dat soms ook als ze telefoon gekregen hebben, dat ze hervallen in ouder patronen. En andere instellingen waar zij naartoe gaan zijn veel minder gestructureerd. Ze gaan dan ook buiten naar school, krijgen veel meer prikkels.” Opvoeder: “De context is heel erg belangrijk. Ze gaan steeds terug naar hun slechte milieus en hun slechte vrienden. Hier binnen werken ze goed mee, maar eens buiten is het heel moeilijk om dat vol te houden door de context waarin zij leven.” Opvoeder: “Ik denk dat jongeren die een sterkere binding hebben met thuis, met school, dat zij minder kans hebben om terug te keren. En lagere kans op recidive. Zij die wel terugkomen, hebben een slechtere opvang thuis, doen het minder goed op school.”
Ook de laksheid van andere private instelling wordt aangekaart. En dit is ook een opmerking die vaak terugkomt. Het zijn de andere instellingen die minder gestructureerd werken en daardoor de jongeren de kans geven te hervallen. Dit is ook intern in de gemeenschapsinstelling voelbaar. Dit spanningsveld tussen de onthaalleefgroepen en de gewone
leefgroepen,
uit
zich
op
deze
manier.
Onthaalleefgroepen
zijn
zeer
gestructureerd, gewone leefgroepen staan voor een iets minder strak regime. Wanneer er dan iets misloopt op de gewone leefgroep, dan heeft de onthaalleefgroep de jongere niet “werkbaar”159 afgeleverd. Volgens de onthaalleefgroep ligt dit dan weer aan de versoepeling van het regime. Een andere reden die aangehaald wordt en volgens sommigen in verband staat met recidive is de laksheid van het regime, de aangeboden en ongekende “luxe” van de instelling. Opvoeder: “Wat ze hier ook doen, ze zijn toch zeker van hun boterham met choco ’s avonds. Wij maken hier een artificieel milieu. Die jongeren kennen dat niet en kunnen dat niet zelf halen. Zij komen uit arme milieus, ze hebben daar geen voeling mee. Hier moeten ze het maar pakken uit de kast. Oplossing moet zijn minder luxe, beter onderwijs, net zoals buiten de instelling, meer voldoen aan de realiteit. Dat is juist hetzelfde met die stapprojecten. Wanneer gaan zij in hun leven nog ooit meemaken dat er altijd iemand is, 1 op 1. En therapie, buiten de instelling, wat kost dat niet? Gemakkelijk 30 tot 50 euro, dat kunnen zij nooit betalen. Ik hoor heel graag positieve dingen, liefst zelfs, maar de realiteit is anders. Vroeger mochten ze ook veel minder buiten. De vuilbak buiten zetten was dan een eer. Ze krijgen hier alles, als ze iets breken, mogen we het zelfs niet van hun zakgeld aftrekken. Dat is geen realiteit.
159
Met werkbaar afleveren wordt bedoeld dat de jongeren, bij overplaatsing van onthaal naar een gewone leefgroep, nog niet klaar zijn zich in die structuur te integreren en dus te snel werden overgeplaatst.
109
Opvoeder: Ook intern is de werking te soepel geworden. Het is hier soms beter dan thuis. Vroeger was het meer een opvoedingsinstelling. Het is te mak soms. Zoals met verloven, dat moeten ze verdienen. Nu is het meer een recht geworden, moet een gunst zijn.”
Volgens dit laatste citaat dient de instelling strenger en strikter te zijn. Gunsten mogen geen rechten worden en moeten verdiend worden. Weekendverlof mag volgens sommigen geen automatisch gegeven zijn. Maar wat met de reïntegratie? Een gemeenschapsinstelling dient toch te werken aan heropvoeding, begeleiding, behandeling en ook reïntegratie van de jongere in de samenleving. Een plaatsing in een gemeenschapsinstelling lijkt volgens de opvoeders niet op de realiteit, het gaat om een artificieel milieu. En dit is natuurlijk inderdaad zo, maar niet omdat de jongeren plots een luxe leren kennen die ze misschien nooit zelf kunnen nastreven, maar omdat zij in hun vrijheid worden beperkt. En het is omgaan met vrijheid en verantwoordelijkheden waar deze jongeren moeten leren mee omgaan om te kunnen integreren in de maatschappij. Dit wordt ook aangegeven in beleidsnota’s, omgaan met verantwoordelijkheid is een belangrijk werkpunt binnen de instelling. In dit opzicht zijn zaken als begeleide activiteiten, dagbezoeken en weekendverloven geen gunst, maar zeker wel een recht en te meer een noodzakelijkheid om de reïntegratie van de jongeren te verzekeren. Vanuit de instelling komt naar voor dat de plaatsing geen perfecte, kant en klare oplossing kan bieden voor het probleem van recidive. Omdat de juiste middelen vanuit het beleid niet aangereikt worden of, zoals in de drie laatste citaten blijkt, omdat het bij de jongeren zelf misloopt. Opvoeder: “Wij kunnen in de instelling zeer weinig doen. Er zou meer contextgericht gewerkt moeten worden, veel individueler. Op de leefgroepen gebeurt alles in groep. Als ze meer personeel hadden, kunnen ze elk zes tot acht jongeren op zich nemen en echt contextgericht werken.” Leerkracht: “Dat heeft verschillende oorzaken. Ofwel zijn ze niet genoeg verschoten. Hebben ze niet zoiets van “als ik dat doe, dan moet ik terug en dat wil ik niet. Soms vinden ze het niet erg. Of ze hebben gewoon pech en kunnen er eigenlijk niets aan doen. Dat heeft verschillende oorzaken. Feit is gewoon dat een groot deel terugkeert. Eén keer, twee, drie of vier keer, dat is hun keuze, uiteindelijk. Ofwel zijn ze niet slim genoeg en worden ze gepakt. Ofwel zijn ze niet slim genoeg en stoppen ze er niet mee.” Opvoeder: “En als laatste hebben zij zelf zeer weinig mogelijkheden. Ze gaan niet naar school. Iemand die hier niet werkt gelooft zoiets niet, maar ik mag dat zeggen à la fin du carrière, zij hebben weinig mogelijkheden, weinig capaciteiten.” Psycholoog: “Niet alle jongeren zijn in staat om alles wat ze hier leren ook buiten te gebruiken. Het gaat hierbinnen ook niet om de echte wereld. Buiten moeten ze zichzelf begrenzen of de begrenzing door de ouders lukt niet. Ze komen in een omgeving die niet in staat is om grenzen te stellen. Velen komen ook uit een ontwrichtend milieu, vriendenkring. Ze kunnen misschien veranderd zijn, maar de omgeving is dat niet en het is moeilijk om je los te weken van je milieu. Ze zijn ook schoolmoe, en hierbinnen krijgen ze wel onderwijs en misschien houden ze dat buiten wel even vol, maar uiteindelijk hervallen ze vaak in hetzelfde patroon. En misschien mag ik dat niet zeggen maar sommigen blijven gewoon het pad van de criminaliteit opgaan. De context is belangrijk. In de meest ruime zin van het woord natuurlijk.”
110
Wat hier sterk op de voorgrond treedt, is het aangeven van mogelijke oorzaken van falen die elders liggen, buiten de invloedsfeer van de instelling. Ofwel zijn het de jongeren die niet kunnen of niet willen veranderen, die steeds opnieuw het pad der criminaliteit verkiezen boven een “normale” levenswandel. Ofwel is het de context die hen hiervan weerhoudt. De context verandert niet mee, en hoewel de jongere veranderd kan zijn tijdens zijn verblijf, hij zal niet sterk genoeg zijn om aan de invloed van de context te weerstaan. Ook de jeugdrechter blijft niet buiten beeld. De jeugdrechters beslissen om bijvoorbeeld jongeren met psychiatrische problemen, jongeren met een zwakkere begaafdheid, de instelling binnen te loodsen. Het is dan de instelling die hiervoor een oplossing moet zoeken. Enkel De Hutten voert hierover ook effectief een beleid door met de oprichting van een speciale leefgroep. In de andere instellingen worden deze jongeren systematisch in bepaalde en dan ook gemengde leefgroepen geplaatst, zonder overleg, gezien als een “historische verworvenheid” van de leefgroep, eerder een verdoken beleid. Andere private instellingen zorgen er dan weer voor dat het werk verricht in de gemeenschapsinstellingen verloren gaat door een versoepeling van het regime en de leefregels. En ook de eigen interne leefgroepen durven de verantwoordelijkheid binnen de eigen instelling af te schuiven op hetzij de gewone leefgroep, die te soepel wordt, hetzij de onthaalleefgroep, die niet “werkbaar” aflevert. Als laatste wordt vaak ook met de vinger naar het beleid gewezen. Het beleid verandert om de zoveel tijd zijn stokpaardje waardoor de personeelsleden op de werkvloer een bocht moeten nemen en zich opnieuw moeten inwerken in nieuwe programma’s. Als er dan al eens een stem weerklinkt die stelt dat zij (de instelling) recidive niet in de hand hebben, dan is dat ook steeds met een knipoog naar beleid, omdat de middelen er niet zijn. Zelden wordt de interne werking van de instelling zelf in vraag gesteld, de dagdagelijkse praktijk, de omgang met de jongeren. Personeelsleden reiken de knelpunten en mogelijke oplossingen aan, maar kijken niet naar wat zij anders kunnen doen, waar zij eventueel aan kunnen werken. Het blijkt zeer duidelijk uit de vele citaten hier vermeld dat personeelsleden stellen recidive niet in de hand te hebben. Zij doen wat ze kunnen doen, is er dan nog sprake van recidive dan is dit zo omdat ze niet de juiste middelen hebben, omdat de jongere of zijn context niet wil. Zij werken met deze jongeren, maar velen lijken er niet in te geloven, ze geloven niet in de job die ze moeten uitvoeren. Een laatste aspect dat tijdens de gesprekken in verband gebracht wordt met recidive, een aspect waarop de instelling nogmaals zelf geen vat heeft, is de duur van de plaatsing. De duur wordt volgens personeelsleden alsmaar korter. De tijd dat jongeren vroeger één tot twee jaar in de instelling verbleven en buitenkwamen met een VDABdiploma is al lang verleden tijd. Met een gemiddelde duur ergens tussen drie en zes maanden, hebben de personeelsleden het gevoel dat zij maar weinig kunnen veranderen. Opvoeder: “Nu moeten we heropvoeden, op een maand tijd. Wat kunnen wij dan doen? Je mag idealistisch zijn, maar niet naïef.” Campusverantwoordelijke: “Vroeger zaten de jongeren hier veel langer. Je kon dan een band aanmaken. Wordt die band dan doorgeknipt dan hervallen ze. Nu zijn ze hier gemiddeld twee maanden. Eerst twee weken op onthaal. Daarna mogen ze op weekend, dan zijn ze al twee dagen per week weg. Als je uitrekent, op die twee maanden dat ze hier zitten, met tien
111
opvoeders, dat zijn 120 werkdagen, per individuele begeleider betekent dat 12 dagen waarin zij contact hebben met de jongen. Op twaalf dagen kun je geen relatie opbouwen”. Maatschappelijk werker: “De plaatsing is te kort. Er is een druk voor de jeugdrechters om niet te verlengen. En de sociale dienst moet oplossingen zoeken. Maar eigenlijk is het soms te vroeg om ze te laten vertrekken. Of de gepaste hulpverlening is niet voorhanden. Omdat er geen plaatsen zijn”.
Aan de andere kant wordt ook gewezen op de positieve kanten van een kortere plaatsing. Zodoende kunnen de jongeren volgens opvoeders gemakkelijker aansluiting vinden in de maatschappij. Een kort verblijf kan ook een shockeffect teweegbrengen. Maar dan mag deze echter niet te lang duren, want na enige tijd treedt er gewenning en soms (voornamelijk bij meisjes) nesteldrang op. Opvoeder: “Kortere plaatsingen hebben hun voor- en nadelen. Vroeger duurde de plaatsing veel langer waardoor de jongeren via VAB en ateliers aan een diploma konden geraken. Nu ze korter zijn, vinden ze makkelijker weer aansluiting in de samenleving, maar dan komen ze vaker opnieuw naar hier. Maar dat wordt nu dus niet meer gedaan, is niet het doel van de instelling. Vroeger kon je jongeren echt zien veranderen en open bloeien, ze konden nog iets maken van hun leven.” Maatschappelijk werker: “Als de jongere langer blijft, kunnen we meer doen. Hoewel dat langer niet altijd beter is. Voor sommige jongeren is een korter verblijf beter voor een shockeffect, na enige tijd treedt er toch gewenning op.”
Hoewel ook hier doorschemert dat een langere plaatsing meer voordelen met zich meebrengt. Als laatste heerst er een gevoel van verlies van continuïteit. Met de beste bedoelingen worden recent nieuwe therapeutische programma’s ingevoerd, nieuwe infrastructuren bijgebouwd
en
nieuwe
informatiesystemen
opgezet.
Naast
diversiteit
van
het
hulpverleningsaanbod creëert dit ook verwarring en instabiliteit binnen het regime. Opvoeder: “Iedere directeur heeft zijn dada, voor de ene is dat sport, de volgende wil onderwijs, deze wil context. Je moet bijna al de rest dan straal negeren.” Campusverantwoordelijke: “Wat doen ze tegenwoordig, ze verzamelen allemaal verschillende methoden en dan komt de jongere binnen. Wat beter gedaan wordt, is de jongeren in de eerste plaats goed screenen en dan het aanbod aan de noden aanpassen.” Opvoeder: “Wij moeten nog 15 jaar in dit gebouw zitten. Er worden alsmaar nieuwe gebouwen gebouwd. Dat is mooi voor de buitenwereld maar dat gaat veel te snel opeens, ze moesten daar al veel langer met bezig zijn. Er komt een nieuwe bezetting, nieuwe directeur, dat is 100 jaar traditie die goed was en die verloren zal gaan.”
Door deze opeenvolgende veranderingen verliest de instelling niet enkel zijn continuïteit, maar voert het ook geen consequent beleid. Deze beleidsveranderingen, zowel op niveau van de instellingen als de overheid, creëren op de werkvloer een gevoel van onmacht en frustratie. Campusverantwoordelijke: “We zijn iets heel belangrijk verloren. En dat is continuïteit. We krijgen nu een opdracht, maar vooraleer we die gewoon zijn en kunnen invullen, is de opdracht al veranderd. En dat zorgt ook voor verwarring bij de opvoeders.”
112
6.4. Conclusie. Dit hoofdstuk heeft tot doel om de invloed van de regimegebonden factoren op recidive te verkennen en te kunnen begrijpen. Daarom is een verkennende beschrijving van die plaatsing noodzakelijk. Naast de beperkte kwantitatieve analyses die we konden uitvoeren, beoogt de kwalitatieve benadering van het regime daarom net het uitwerken en oplijsten van de dimensies/indicatoren/domeinen en hun knelpunten die “het regime” vorm (kunnen) geven. Uit de literatuurstudie bleek dat, wanneer gekozen wordt om over te gaan tot een plaatsing, twee aspecten zeer belangrijk zijn, namelijk de context van die plaatsing en de condities van de plaatsing. Verder bleek uit hoofdstuk drie ook dat het niet alleen belangrijk is om de persoonsgebonden (risico)factoren te kennen, maar deze ook tijdens de plaatsing aan te wenden. Een interventie verlaagt slechts de kans op recidive wanneer deze multimodaal is, wanneer zij inspeelt op alle probleemaspecten die de geplaatste jongeren ondervinden. Daarnaast is het van even groot belang ook na de plaatsing een intensieve begeleiding en opvolging op te stellen, gezien uit onderzoek blijkt dat het effect van een interventie afneemt met de tijd. Vanuit dit wetenschappelijk perspectief hebben we getracht een aantal geobserveerde knelpunten te bespreken, die van invloed kunnen zijn op recidive. Enerzijds vinden we een aantal structurele problemen, anderzijds een aantal problemen op pedagogisch vlak. Deze structurele problemen zijn eerder extern, problemen die hun oorzaak buiten de instelling vinden. Ten eerste zijn er de regio’s van waaruit jongeren geplaatst worden. Hoewel jeugdrechters regiogebonden plaatsen, zijn deze regio’s voor de werking van de instelling nog steeds groot en kan dit een aantal pedagogische aspecten tegenwerken (hierbij denken we aan contextgericht werken, nazorg, samenwerking met school). Daarnaast bepaalt de jeugdrechter nog steeds welke populatie in de instelling terechtkomt. Hierdoor is de populatie van de instellingen geen homogene groep. Ook jongeren met een problematische opvoedingssituatie, niet-begeleide minderjarigen, Roma-jongeren, drugsverslaafden, oneigenlijke plaatsingen en jongeren met zware psychiatrische problematieken komen in deze populatie terecht. Voor deze jongeren kan er eventueel een ander passend antwoord mogelijk zijn. De heterogeniteit en de specifieke problemen die hiermee gepaard gaan, zorgen voor druk op de werking van de instelling. Leefgroepen trachten zich zo adequaat mogelijk aan te passen aan de specifieke noden van het individu, met gevolgen voor de structuur van de leefgroep. Ten derde heeft de jeugdrechter ook zijn invloed op andere aspecten van de plaatsing, zoals de termijn van die plaatsing. Deze is volgens sommigen, zowel actoren in de instelling als wetenschappelijke literatuur, te kort om binnen deze periode enig effect te veroorzaken. Ook het al dan niet toekennen van extramurale activiteiten door de jeugdrechter heeft gevolgen. Wanneer de jeugdrechter geen extramurale activiteiten toekent, dan kan de jongere niet mee op groepsactiviteiten, mag hij niet op dag- en weekendbezoeken, of zal hij niet kunnen deelnemen aan buitenactiviteiten van bijvoorbeeld ervaringsleren. Dit heeft gevolgen voor het traject dat de jongere binnen de
113
instelling aflegt en de mogelijkheden die deze activiteiten kunnen bieden met oog op reintegratie na de plaatsing. Naast deze externe problemen, vinden we een aantal pedagogische problemen die eigen zijn aan de interne werking van de instellingen. Zoals reeds aangehaald dient een plaatsing een multimodale interventie te zijn, wil zij enig effect hebben op recidive. Interveniëren op alle probleemgebieden van de individuele jongere is in het kader van een (gesloten) plaatsing echter zeer moeilijk. Hier duiken een aantal knelpunten op. Beleidsmatig werden op dit vlak al verschillende initiatieven genomen. We denken hierbij aan het contextgericht werken, vernieuwing van het onderwijs, het geïndividualiseerd traject. Maar de omzetting in praktijk loopt soms moeizaam. Ten eerste kan enerzijds de samenwerking met school en gezin geoptimaliseerd worden, en anderzijds de continuïteit van initiatieven als het handelingsplan en de actie- en werkpunten tijdens dagbezoeken en weekendbezoeken garanderen. Ook nazorgtrajecten, zoals die reeds gestart zijn voor enkele jongens in de gemeente Beernem, kunnen de effecten van de plaatsing verhogen door risicofactoren ook na de plaatsing weg te werken en protectieve factoren te versterken. Ten tweede behoeven specifieke problemen als druggebruik, psychiatrische problemen, automutilatie, depressie, etc., extra aandacht. Onderzoeken tonen aan dat deze problemen mogelijks het risico op recidive in de hand werken. De instelling heeft als doel de situatie van de jongere te verbeteren om recidive tegen te gaan. Vaak worden deze problemen wel erkend maar is er geen adequate begeleiding voorzien. Ten derde speelt de beroepscultuur en positie van de opvoeder een rol. De rol van opvoeder komt soms onder druk te staan, en dit is van belang wanneer net de begeleiders, hun training en opleiding cruciaal zijn voor een effectieve interventie. Hierbij dient er niet enkel nagedacht te worden over de rol van de opvoeder, maar ook van alle andere actoren binnen de instelling. Visies over aanpak en opvolging moeten duidelijk zijn en iedereen dient te weten wat er van hem verwacht wordt. Als laatste blijkt uit de observaties dat verschillende actoren recidive wijten aan een aantal van deze problemen zoals discontinuïteit van beleid, de beperkte duur van de plaatsing, problemen waarvoor zij niet zijn opgeleid, etc. Hierdoor ontstaat verbitterdheid en cynisme onder de personeelsleden, hoewel net zij degenen zijn die de jongeren moeten motiveren om begeleiding te accepteren en deel te nemen aan activiteiten.
114
Hoofdstuk 7: Recidive en persoonsgebonden kenmerken. Dit hoofdstuk zal dieper ingaan op de algemene beschrijving van de persoonsgebonden kenmerken van de 150 steekproefdossiers. Deze informatie werd verzameld en samengevoegd aan de hand van de instellingsdossiers, de gerechtelijke dossiers bij de jeugdparketten en de dossiers van de sociale diensten. Het gaat om gegevens die door diverse instanties verzameld zijn, aan de hand van rapporten opgesteld door de personeelsleden van deze verschillende instanties, door de bevraging van verschillende personen, zoals ouders, scholen en de jongeren zelf. Deze informatie is nooit volledig en we beschikken niet voor alle jongeren over evenveel en gelijkaardige informatie. Soms is er zeer weinig geweten over de leefwereld van de jongere, over de schoolse carrière of over de persoonlijkheid. Deze dossiers bevatten zeer gevarieerde informatie, doordat deze informatie niet op een consequente wijze wordt verzameld en genoteerd, is de verwerking ervan niet voor de hand liggend. Het is dan ook met enige voorzichtigheid dat onderstaande bevindingen voorgelegd en geïnterpreteerd dienen te worden. In een eerste deel geven we een algemene beschrijving van de steekproefpopulatie op niveau van het individu, het gezin, de school,… Dit gebeurt op een eerder kwantitatieve wijze. Gezien de gegevens zich niet lenen tot een echte kwantitatieve analyse (door de niet consequente notatie en het beperkte aantal individuen), zullen we nadien kwalitatief dieper ingaan op een aantal aspecten. Over 43 steekproefjongeren hebben geen informatie, het betreft voornamelijk nietbegeleide minderjarigen, illegale jongeren en Roma-jongeren.
7.1. Algemene beschrijving van de persoonsgebonden kenmerken van de steekproef.
Uit de literatuurstudie blijkt dat een aantal persoonsgebonden kenmerken samen kunnen hangen
met
recidive
bij
minderjarigen,
de
zogenaamde
risicofactoren.
De
wetenschappelijke literatuur geeft weer dat er zeer veel verschillende factoren mogelijks in
verband
gebracht
worden
met
recidive.
Een
doorgedreven
analyse
vereist
betrouwbare, nauwkeurige en consequent geregistreerde informatie. Dit is bij de dossiers van de steekproefjongeren niet het geval. Vandaar dat wij in deze algemene beschrijving summier een aantal kwantitatieve bevindingen zullen weergeven op basis van een aantal grote categorieën waarbinnen risicofactoren zich bevinden: het individuele niveau, het gezinsniveau, de schoolse carrière en de vriendenkring.
7.1.1. Individu Op individueel niveau wordt er nagegaan of er bij deze steekproefjongeren, volgens de gegevens
uit
de
verschillende
individuele
dossiers,
sprake
is
van
eventuele
gedragsproblemen, psychologische en/of psychiatrische problemen, middelengebruik en misbruik, zowel fysiek als seksueel. 115
Gedragsproblemen zijn zeer moeilijk te definiëren. Wat onder gedragsproblemen verstaan wordt door de opstellers van de dossiers is niet steeds duidelijk. De aanwezigheid van gedragsproblemen werd daarom enkel erkend wanneer dit duidelijk als zodanig in het dossier opgenomen werd. Dit is het geval bij 41 jongeren. Onder het begrip psychologische problemen begrijpen we zaken als zelfdoding of poging, automutilatie, problematieken
depressie, gaat
het
post dan
traumatisch om
deze
stresssyndroom… stoornissen
als
Bij
psychiatrische
persoonlijkheids-
en
gedragstoornissen. 23 jongeren kampen met psychologische problemen, 12 jongeren met psychiatrische problematieken. Wat het middelengebruik betreft wordt er een onderscheid gemaakt naar alcoholgebruik, softdruggebruik en harddruggebruik. In slechts zes dossiers wordt melding gemaakt van alcoholgebruik. Het is niet steeds duidelijk of het gaat om gebruik of misbruik. 39 jongeren gebruiken of misbruiken softdrugs, bij 12 jongeren wordt melding gemaakt van harddrugs. Eén jongeren heeft problemen met zowel alcohol, als soft- en harddrugs. Zeven jongeren gebruiken soft- en harddrugs. Acht jongeren zijn het slachtoffer van seksueel misbruik, vaak gaat het om incestsituatie of misbruik door een stiefouder. In één geval gaat het om gedwongen prostitutie van de minderjarige door de ouder. Vijf jongeren worden het slachtoffer van fysiek misbruik. Het gaat om 13 verschillende jongeren, geen van deze jongeren wordt zowel het slachtoffer van seksueel als fysiek misbruik. Enige andere vorm van mishandeling is zeer moeilijk vast te stellen op basis van deze dossiers.
7.1.2. Gezin Wanneer gesproken wordt over het gezin binnen de wetenschappelijke literatuur, dan wordt ook gesproken over de relatie met de ouders, de opvoedingsstijl, etc. Ook deze zaken kunnen niet teruggevonden worden in de dossiers. We kunnen slechts kijken naar de gezinsstructuur en de ouders: samenstelling van gezin, agressie binnen het gezin, het werk van de ouders, strafrechtelijk en/of jeugdbeschermingsverleden van de ouders, middelenmisbruik en psychologische problemen van de ouders. Bij 40 jongeren blijft de samenstelling van het gezin onbekend. De meest voorkomende gezinssituatie is deze van het twee-oudergezin (53 jongeren) Vijf jongeren worden opgevoed door één ouder, waarbij er zelden nog contact gehouden wordt met de andere ouder. Bij 24 jongeren zijn de ouders gescheiden. 8 jongeren groeien op in een nieuw samengesteld gezin. Bij elf jongeren is één van de ouders reeds overleden, bij één jongere beide ouders. Acht jongeren worden niet opgevoed door de beide natuurlijke ouders, zij groeien op bij de grootouders (3), in een pleeggezin (4) of bij adoptieouders (1). Bij 74 jongeren blijft de werksituatie van de ouders onbekend. Bij 39 jongeren werken beide ouders (22) of één van de ouders (17). 22 jongeren leven in een gezin waar beide ouders werkloos zijn. De ouders van 2 jongeren zijn officieus tewerkgesteld. Zes jongeren hebben minstens één ouder die erkend wordt als invalide. Het gaat om gezinnen waarbij ofwel beide ouders invalide zijn of waarbij de vader invalide is en de
116
moeder huisvrouw is. Bij zeven jongeren is minstens één van de ouders reeds met pensioen. We kijken ook naar eventuele problemen bij de ouders. Een aantal jongeren wordt geconfronteerd met een ouder die problemen kent met alcohol- of druggebruik. In de dossiers stellen we vast dat acht moeders en dertien vaders kampen met alcohol- of drugproblemen. Verder zien we ook een aantal ouders met een gerechtelijk verleden (of gerechtelijke problemen in het heden): zeven moeders hebben een strafblad tegenover
zestien
vaders.
Zes
ouders
hebben
ook
zelf
een
jeugdbeschermingsverleden, het gaat dan om ouders die zelf onder toezicht van de jeugdrechter hebben gestaan. Ook de ouders kunnen kampen met psychologische of psychiatrische problemen. In elf dossiers vinden we terug dat ofwel moeder ofwel vader psychologische of psychiatrische problemen ervaart. Als laatste kunnen we vermelden dat, naast de 13 gezinnen waar er sprake is van seksueel of fysiek misbruik van de jongere, er bij nog eens vijf andere gezinnen een agressieve thuissituatie vermeld wordt, waarbij de agressie zich niet noodzakelijk richt ten aanzien van de minderjarige.
7.1.3. School Voor wat de school betreft, is de informatie soms zeer schaars en moeilijk kwantitatief verwerkbaar. Daarom kunnen we slechts ingaan op de relatie tot de school, spijbelgedrag en
eventuele
schorsing.
Bij
relatie
tot
de
school
duiden
we
op
eventuele
gedragsproblemen, slechte resultaten, eveneens spijbelgedrag en schorsingen. 23 jongeren hebben een goede relatie tot de school. Bij deze jongeren worden geen problemen vermeld. Bij 68 jongeren is dit echter wel het geval. 32 jongeren spijbelen en slechts 6 jongeren krijgen een schorsing. We zijn natuurlijk afhankelijk van de opstellers van de dossiers.
7.1.4. Vrienden en vrijetijdsbesteding. Over vriendenkring en vrijetijdsbesteding wordt weinig informatie verzameld. Slechts bij 22 jongeren wordt vrijetijdsbesteding (sport, jeugdbeweging, etc.) vermeld. Bij 13 jongeren wordt expliciet vermeld dat deze vrijetijdsbesteding afwezig is of bestaat uit negatieve invulling zoals rondhanggedrag. Wat de vriendenkring betreft, vinden we meer informatie wanneer jongeren “slechte vrienden” hebben. In 41 dossiers wordt melding gemaakt van een “slechte of zelfs delinquente vriendenkring”. Bij acht jongeren wordt expliciet vermeld dat zij ofwel goede vrienden hebben, ofwel geen vrienden hebben.
7.2. Recidive na meerderjarigheid en persoonsgebonden kenmerken.
Zoals blijkt uit deze eerste beschrijving van de persoonsgebonden kenmerken van de steekproef kunnen een aantal verschillende problemen en situaties voorkomen. Om dit
117
verder
te
duiden
geven
onderstaande
tabellen
op
een
kwantitatieve
wijze
de
persoonsgebonden kenmerken van deze jongeren weer in het licht van de recidive die zij al dan niet plegen na de meerderjarigheid. In eerste instantie verkiezen wij te werken met de graad van recidive na meerderjarigheid, gezien deze de meest betrouwbare is in dit onderzoek. Het gaat echter om een minder genuanceerd en een eerder simplistisch beeld van de verschillende individuele kenmerken van de jongeren. Later zullen we op een meer kwalitatieve wijze dieper ingaan op verschillende groepen binnen de steekproef. Ten eerste kan er een onderscheid gemaakt worden naar de gezinssituatie, zoals dadelijk zal blijken, groeit één groep jongeren op in labiele, conflictueuze gezinnen. Een kleinere groep lijkt eerder te leven in meer normale, stabiele gezinnen.
Tabel 68: Steekproef – De gezinsstructuur van de jongeren. Recidive in de meerderjarigheid Nee Twee-oudergezin
Aantal %
Een-oudergezin
Gescheiden
Nieuw samengesteld
Aantal
gezin
%
Beide ouders overleden
Aantal %
100,0%
3
2
5
60,0%
40,0%
100,0%
13
10
23
56,5%
43,5%
100,0%
6
5
11
54,5%
45,5%
100,0%
5
2
7
71,4%
28,6%
100,0%
0
1
1
,0%
100,0%
100,0%
2
1
3
66,7%
33,3%
100,0%
1
3
4
25,0%
75,0%
100,0%
0
1
1
,0%
100,0%
100,0%
55
52
107
51,4%
48,6%
100,0%
Aantal %
Totaal
51,9%
Aantal %
Adoptie
48,1%
Aantal %
Pleeggezin
52
Aantal %
Grootouders
27
Aantal %
Een ouder overleden
25
Aantal %
Aantal %
Totaal
Ja
118
Tabel 69: Steekproef – De werksituatie van de ouders. Recidive in de meerderjarigheid Nee Beide ouders werken
Aantal %
Eén ouder werkt
Aantal %
Geen van de ouders
Aantal
werkt
%
Beide ouders werken
Aantal
officieus
%
Minstens één ouder met Aantal pensioen
%
Minstens één ouder
Aantal
Invalide
%
Totaal
Aantal %
Totaal
Ja 15
2
17
88,2%
11,8%
100,0%
12
9
21
57,1%
42,9%
100,0%
10
12
22
45,5%
54,5%
100,0%
1
1
2
50,0%
50,0%
100,0%
1
6
7
14,3%
85,7%
100,0%
3
3
6
50,0%
50,0%
100,0%
42
33
75
56,0%
44,0%
100,0%
Tabel 70: Steekproef – Agressie binnen het gezin. Recidive in de meerderjarigheid Nee Nee
Aantal %
Ja
52
44
96
54,2%
45,8%
100,0%
3
5
8
37,5%
62,5%
100,0%
55
49
104
52,9%
47,1%
100,0%
Aantal %
Totaal Aantal %
Totaal
Ja
Uit bovenstaande tabellen wordt duidelijk dat binnen de verschillende gezinsstructuren en problemen die zich kunnen stellen zoals agressie of werkloosheid, sommige jongeren recidiveren en anderen niet. Wat wel gezegd kan worden is het feit dat de variabele “werkende ouders” eventueel gezien kan worden als een protectieve factor voor het niet plegen van recidive. Agressie binnen het gezin dient eerder gezien te worden als een risicofactor. Twee bedenkingen dienen echter gesteld te worden. Enerzijds gaat het om zeer kleine aantallen, waardoor veralgemenen uitgesloten is. Anderzijds wordt in deze tabellen slechts een bivariate relatie weergegeven; we gaan het effect na van slechts één kenmerk op recidive. De maatschappelijke realiteit wordt dus aanzienlijk versmald; uit de 119
literatuur blijkt duidelijk dat de kans op recidive wordt beïnvloed door een complex samenspel van verschillende individuele kenmerken van de jongeren. Het valt bovendien op dat een groot deel van deze jongeren zeer gelijkaardige problemen kennen: gedragsproblemen, psychologische problemen, druggebruik, etc. Ondanks deze gelijklopendheid bemerken we dat er jongeren zijn die na meerderjarigheid doorzetten in het plegen van recidive terwijl anderen met een gelijkaardig profiel dit niet doen.
Tabel 71: Steekproef – Gebruik van softdrugs Recidive tijdens meerderjarigheid Nee Nee
Aantal %
Ja
Totaal
36
30
66
54,5%
45,5%
100,0%
19
19
38
50,0%
50,0%
100,0%
55
49
104
52,9%
47,1%
100,0%
Aantal % Aantal %
Totaal
Ja
Tabel 72: Steekproef – Gedragsproblemen bij jongeren. Recidive tijdens meerderjarigheid Nee Nee
Aantal %
Ja
Aantal %
Totaal
Aantal %
Totaal
Ja 32
33
65
49,2%
50,8%
100,0%
24
16
40
60,0%
40,0%
100,0%
56
49
105
53,3%
46,7%
100,0%
Ook voor de schoolse carrière kunnen we deze bedenking maken. Uit volgende tabel blijkt dat een goede relatie tot de school als een eerder protectieve factor kan werken. Maar nogmaals, belangrijk is het feit dat deze tabellen geen interactie vertonen met andere individuele kenmerken, met andere risico- en protectieve factoren.
120
Tabel 73: Steekproef – Relatie van de jongeren tot de school. Recidive tijdens meerderjarigheid Nee Goed
Slecht
Ja
Aantal %
16
7
23
69,6%
30,4%
100,0%
31
34
65
47,7%
52,3%
100,0%
5
5
10
50,0%
50,0%
100,0%
52
46
98
53,1%
46,9%
100,0%
Aantal %
Gaat niet naar
Aantal
school
%
Totaal
Aantal %
Totaal
Bovenstaande is slechts een zeer algemene beschrijving van de samenstelling van de steekproef naar de verschillende persoonsgebonden eigenschappen. Ten eerste blijkt dat het allesbehalve gaat om een homogene groep. Echter, deze algemene voorstelling kan de complexiteit van de persoonsgebonden kenmerken niet weergeven. Ook voor de persoonsgebonden kenmerken werd een cox-survival analyse, zoals uitgelegd in hoofdstuk 1, uitgevoerd. Kenmerken als gezinsstructuur, werk van de ouders, relatie tot school, spijbelgedrag, gedragsproblemen, psychologische problemen, druggebruik, etc. werden in verband gebracht met de kans op recidive na eerste plaatsing tijdens de meerderjarigheid. Geen enkele van bovenvernoemde variabelen blijkt een bijdrage te leveren aan de kans op voorspelling van recidive. Aangezien deze vaststelling in het licht van de literatuur over recidive afwijkend is, vermoeden dat dit gebrek aan effect te wijten is aan problemen met de gegevens zelf. De analyses werden uitgevoerd voor de steekproefjongeren (150 dossiers), waarvan we over 43 jongeren (Roma, illegalen en niet-begeleide minderjarigen) geen verdere informatie hebben. Aangezien de informatie over persoonsgebonden eigenschappen opgeslagen in de geconsulteerde dossiers niet gesystematiseerd is, hebben we te kampen met variabelen die voor heel wat jongeren missende waarden hebben. De cox-regressie kan enkel worden uitgevoerd worden op de jongeren met volledige informatie. Het kleine aantal waarvoor een zekere volledigheid werd bekomen, is te beperkt om significante resultaten te bekomen. Dit kan een verklaring bieden waarom er geen persoonsgebonden kenmerken in verband gebracht kunnen worden met recidive na de eerste plaatsing. Door deze eerder simplistische voorstelling gaat veel informatie verloren en krijgen we een te eenvoudig beeld van de situatie waarin deze jongeren leven en opgroeien. Hiervoor dringt een eerder kwalitatieve kijk zich op.
121
7.3 De persoonsgebonden kenmerken per specifieke groep. Om de complexiteit van de levenssituatie van de steekproefjongeren duidelijk weer te geven, zullen we kwalitatief dieper ingaan op deze dossiers waarbij we over voldoende informatie beschikken. Door de kwantitatieve verwerking van de gegevens komt een al te simplistisch beeld naar voor. De geplaatste jongeren kunnen niet beschouwd worden als één homogene groep wanneer we spreken over de persoonsgebonden kenmerken van deze minderjarigen. We zullen dieper ingaan op een aantal specifieke groepen. We maken een onderscheid tussen de jongens en de meisjes van de steekproef. Deze complexiteit zullen we duiden aan de hand van een aantal casussen160.
7.3.1. De geplaatste jongens. Jongens met een problematische opvoedingssituatie. 25
jongeren,
waarbij
we
over
voldoende
informatie
beschikken,
starten
hun
jeugdbeschermingtraject als een problematische opvoedingssituatie.
De (labiele) gezinsstructuur.
Wanneer we kijken naar de gezinssituatie van de jongeren die instromen als problematische opvoedingssituatie, merken we dat slechts twee jongeren uit een “normaal en stabiel gezin” opgroeien (Casus 2)161. Om de instabiliteit van het gezinsleven duidelijk te schetsen, verwijzen we naar de casussen in bijlage. Daar valt op dat er vaak een gebrek aan standvastigheid bestaat binnen het gezinsleven. (Casussen 1,3 & 5)
Specifieke problematieken.
Bij deze jongeren, die toch starten als een problematische opvoedingssituatie, zien we een aantal specifieke problemen. Deze problemen zijn zeer divers. Meest voorkomende problemen zijn: druggebruik (13), waarbij er bij twee jongens sprake is van echte drugsproblemen, gedragsproblemen (8), agressie (4), psychiatrische problemen (4) en kindermishandeling
of
–verwaarlozing
(4).
Verder
komen
ook
problemen
als
zwakbegaafdheid (3), een hechtingsstoornis (3), psychologische problemen (3) en pogingen tot zelfmoord (3) voor. Drie jongens hebben een ontvluchtingdrang. Daarnaast komen er eerder uitzonderlijke problemen voor binnen deze subgroep: bij twee jongens is sprake van automutilatie, bij eentje van seksueel misbruik en bij één jongen wordt prostitutie als een mogelijk probleem genoteerd. Daarnaast is er telkens ook één jongen met
grensoverschrijdend
seksueel
gedrag;
met
alcoholgebruik
en
met
zelfmoordneigingen. Eén jongen uit deze subgroep pleegt een geslaagde zelfmoord. (Casus 4)
160 161
Zie bijlage : casussen in bijlagenboek. Zie bijlage V, Deel II, bijlagenboek.
122
Jongens en misdrijf omschreven feiten. In de steekproef zijn er 61 jongens die instromen omwille van een als misdrijf omschreven feit (waarbij we over voldoende informatie beschikken).
De gezinsstructuur.
Opvallend is dat deze jongens minder vaak opgroeien in labiele, destructieve en conflictueuze gezinnen. Bij de jongeren instromend met een als misdrijf omschreven feit groeien 21 jongens op in labiele gezinnen met verstoorde gezinsdynamieken. Daarnaast is er één jongen geadopteerd en zijn er verder nog twee gezinnen die absoluut niet betrokken zijn en waarover we niet veel informatie ter beschikking hebben. 34 jongens groeien op in gezinnen waarbij het lijkt, volgens de gegevens van het dossier, alsof het gaat om “normale, goede gezinnen”. Er kunnen eventueel wel een aantal problemen bestaan, zoals een overleden ouder of gezondheidsproblemen, maar de gezinsdynamiek en opvoedingsklimaat lijken daarbij niet verstoord. (Casussen 6 & 7) Verder zijn er nog vijf gezinnen die als normaal beschouwd kunnen worden, maar waarbij er volgens de dossiers sprake is van, ofwel een zwak pedagogisch klimaat, ofwel ouders die geen vat meer hebben op het kind. Het gebruik van het begrip ‘zwak pedagogisch klimaat’ komt enkel voor binnen deze groep van de geplaatste jongeren, het wordt niet gehanteerd bij de meisjes of de jongens met een problematische opvoedingssituatie in deze steekproef.
Specifieke problemen.
De jongens die opgroeien in normale gezinnen en hebben verder, volgens het dossier, geen andere problemen. Bij vijf van hen is er sprake van “slechte vrienden”. Verder kunnen we geen enkel persoonsgebonden kenmerk naar voren brengen dat enigszins negatief een invloed heeft op het plegen van misdrijven. Bij de andere jongens zijn vooral druggebruik (17), waarvan bij vier jongens sprake is van een drugsproblematiek, en gedragsproblemen (9) (alsook gedragsstoornissen (1)) de meest voorkomende problemen. Ook ontvluchtingen komen vaak voor (8). Voor de overige problemen, die we eveneens bij de POS-jongens zien en verder in dit hoofdstuk ook bij de meisjes zullen zien, zijn vooral agressie (3) en verbale agressie (3) belangrijk. Maar ook de eerder psychologische problemen kunnen we terugvinden: psychiatrische problemen (2), psychologische problemen (3), seksuele stoornissen (3), depressie (2), poging tot zelfmoord (3) en automutilatie (1). Daarnaast wordt ook melding gemaakt van zwakke begaafdheid (5), leerproblemen (1), kindermishandeling (1) en alcoholgebruik (3).
Recidive bij geplaatste jongens.
Wanneer we kijken naar de recidive van de jongeren die hun traject starten als ‘problematische opvoedingssituatie’, en later overschakelen naar een traject als ‘misdrijf omschreven feit’, dan kunnen we onderling geen al te grote verschillen vinden in de persoonsgebonden kenmerken wanneer het gaat om recidive. 11 jongeren plegen geen recidive tegenover 14 jongeren die wel recidiveren. Bijna al deze jongeren leven in een zeer labiel thuismilieu. Bij een van de twee jongeren, die opgroeien in een eerder stabiel milieu, wordt recidive vastgesteld tijdens de minderjarigheid. De andere jongen is al overleden op de leeftijd van 18 jaar. Deze en alle andere POS-jongeren kennen gelijkaardige problematieken, zoals werd besproken. Tussen de groep recidiverende
123
POSSERS en niet-recidiverende POSSERS zijn geen grote verschillen te vinden in achtergrondkenmerken op basis van de ons beschikbare gegevens. Bij de jongeren die hun traject beginnen in het statuut van ‘als misdrijf omschreven feit’ zijn wel enige verschillen te bemerken. We kunnen deze groep opdelen in de jongeren die opgroeien in eerder stabiele thuismilieus en deze die eerder een labiele, conflictueuze gezinssituatie kennen. Zoals gezegd leven 34 jongeren in stabielere gezinssituaties en 5 in relatief stabiele gezinnen maar waarbij in het dossier sprake is van een zwak pedagogisch klimaat. Binnen deze groep plegen 18 jongeren geen recidive en 21 jongeren wel. Bij de 18 jongeren die geen misdrijven meer plegen valt op dat er achterliggend minder problemen aanwezig zijn. Er wordt voornamelijk melding gemaakt van “slechte vrienden” en zeer af en toe van druggebruik en gedragsproblemen. Wat zeer opvallend is, is het feit dat 15 van deze jongeren snel-geplaatst werden. Bij de 21 jongeren die wel recidiveren, tijdens minderjarigheid, meerderjarigheid of beiden, komen vaker een aantal problematische achterliggende kenmerken naar voor, maar nog niet in die mate zoals bij de POSstarters. Het gaat dan nog steeds voornamelijk om het hebben van “slechte vrienden”, maar ook agressief gedrag, en ook enkele meldingen van psychologische problemen. Het gaat om 13 snel-geplaatsten en 8 niet-snel-geplaatsten. Opmerkelijk is het grote aantal snelle plaatsingen bij jongeren die eigenlijk kunnen steunen op een relatief thuismilieu. Het lijkt erop dat de jeugdrechter een signaal wil geven aan deze jongeren én aan de gezinnen. Een mogelijke hypothese van deze snelle plaatsingen is dat de jeugdrechter zodoende het al betrokken thuismilieu verder tracht te mobiliseren. Alleen komen niet alle snel-geplaatsten uit de steekproef uit stabiele gezinssituaties. Wanneer we kijken naar de gepleegde recidive van deze groep, dan stellen we vast dat recidive bijna gelijk verdeeld is onder de snel-geplaatsten: 14 niet tegenover 13 wel. Bij de niet-snelgeplaatsten is de recidive iets hoger: 2 niet tegenover 8 wel. Maar we zien ook dat de jongeren die recidive plegen iets vaker meer individuele problemen kennen. Bij de niet recidiverende jongeren kan de thuissituatie een sterke protectieve factor zijn, zoals blijkt uit andere onderzoeken in hoofdstuk 3, en zijn risicofactoren minder aanwezig. Daar waar de recidiverende jongeren eveneens kunnen steunen op deze protectieve factor, maar
mogelijks
achterliggend
andere
individuele
problemen,
als
agressie
en
psychologische problemen, kennen. De andere groep jongeren die starten door een als misdrijf omschreven feit te plegen, kennen allen een zeer verstoorde gezinsdynamiek en andere individuele problemen (Casussen 8 tot 10), die in vele opzichten te vergelijken zijn met deze van jongeren die binnen
de
jeugdbescherming
starten
via
een
vordering
‘problematische
opvoedingssituatie’. Enerzijds kennen deze jongens een zeer labiele, conflictueuze en verstoorde gezinsdynamiek, anderzijds hebben zij onderliggend problemen gekend of kennen zij nog problemen als kindermishandeling, druggebruik, zelfmoordpogingen, psychiatrische problemen, psychosomatische problemen, agressief gedrag, etc. Verder is er binnen deze groep geen onderscheid tussen snel-geplaatsten en niet-snel-geplaatsten. Het lijkt erop dat het enige verschil tussen deze groep en de POS-starters zit in het feit dat de situatie van deze jongeren pas op de voorgrond treedt wanneer deze jongeren een als misdrijf omschreven feit plegen. Binnen deze groep recidiveren 15 jongeren (10
124
snel-geplaatsten en 5 niet-snel-geplaatsten), 8 anderen doen dit niet (4 snel-geplaatsten en 4 niet-snel-geplaatsten).
7.3.2. De geplaatste meisjes. Onze steekproefpopulatie bestaat voor één vijfde uit meisjes, twintig uit Antwerpen en tien uit Brugge. Gezien onderzoek vaak vermeldt dat meisjes een andere problematiek kennen, wordt er verder ingegaan op hun specifieke kenmerken, zodoende kan nagegaan worden of er werkelijk een wezenlijk verschil bestaat. Een eerste obstakel zijn de elf meisjes die ofwel samen met familie illegaal in België verblijven, ofwel Roma-jongeren zijn, ofwel alleen in België verblijven, als niet-begeleide minderjarigen. Op deze problematiek wordt later in dit hoofdstuk ingegaan. Belangrijk is wel dat we voor deze meisjes niet over voldoende informatie beschikken om ze te betrekken bij een diepgaandere kwalitatieve analyse.
De (labiele) gezinsstructuur.
Algemeen gezien worden de gezinnen van de 19 meisjes waarvan we over diepgaandere informatie hebben, gekenmerkt door een enorme instabiliteit, zowel qua structuur van het gezin als invulling van het gezin (Casus 11). Slechts drie meisjes kennen een normale situatie (Casus 13), bij eentje zijn de ouders gescheiden maar dit zonder problemen. Het gaat om warme en goede leefomgevingen, waar beide ouders werken, waar geen financiële problemen zijn en waarbinnen schijnbaar geen conflicten bestaan (Casus 12). Daarnaast zien we in sommige dossiers zeer duidelijk het gebrek aan standvastigheid, vele meisjes worden steeds verplaatst van pleeggezin naar pleeggezin, of instelling naar instelling, naar begeleidingstehuis, naar psychiatrisch ziekenhuis, en dit met één of meerdere tussenpauzes in de gemeenschapsinstelling te Beernem (Casussen 11 & 14).
Specifieke problematieken.
Naast deze instabiele gezinssituaties, merken we bij deze meisjes een aantal zeer specifieke achterliggende problematieken, gaande van druggebruik (10), alcoholgebruik (5), ontvluchtingen (11), automutilatie (4) gedachten over (1) en pogingen (4) tot zelfdoding, psychiatrische problemen (7); tot seksueel misbruik (5), prostitutie (4) en zwangerschap (2). Deze specifieke problemen kunnen aanleiding zijn tot een plaatsing in de gemeenschapsinstelling te Beernem op basis van een vordering voor een als misdrijf omschreven
feit;
zeven
meisjes
worden
geplaatst
omwille
van
druggebruik,
ontvluchtingen of prostitutie. In tegenstelling tot de jongens uit de steekproef, is er bij de meisjes nooit sprake van gedragproblemen, dit begrip komt niet voor in de dossiers van de meisjes. Er
Recidive
bestaat
een
zeer
dunne
grens
tussen
de
aanmelding
als
problematische
opvoedingssituatie en de aanmelding als misdrijf omschreven feit. Vaak liggen echte feiten aan de basis van de plaatsing op basis van een als misdrijf omschreven feit; diefstallen, maar ook druggebruik en ontvluchtingen, misdrijven die strafbaar zijn voor 125
minderjarigen. Maar de status van de instroom voor een bepaald feit is niet steeds dezelfde. Druggebruik kan bij het ene meisje omschreven worden als problematische opvoedingssituatie, bij het andere als een misdrijf omschreven feit met aanleiding tot een plaatsing. Het lijkt erop dat de status van bepaalde feiten of problemen aangepast kunnen worden door de jeugdrechter. Recidive is dan ook zeer moeilijk in te schatten. Op basis van de gegevens van de jeugdparketten en het Centraal Strafregister, plegen zeven meisjes in de steekproef gekende recidive. Drie daarvan enkel tijdens de minderjarigheid, drie enkel tijdens de meerderjarigheid en één zowel tijdens de minderjarigheid als de meerderjarigheid. Vier van deze meisjes worden onder toezicht gesteld van de dienst pleegzorg. Zij kennen zeer labiele thuismilieu, bestaande uit ofwel grootouders ofwel echte pleeggezinnen. Zij kampen allemaal met psychologische of psychiatrische problemen en in één geval eveneens een drugproblematiek. Twee andere meisje hebben eveneens zeer specifieke problemen: een eerste kent enorme psychiatrische problemen, een tweede kampt met een drugverslaving waarvoor zij geen hulp wil. Een laatste meisje verblijft illegaal, met haar ouders, in België en wordt door de ouders gedwongen diefstallen te plegen. Deze situaties verschillen niets met die van meisjes die niet recidiveren. Ook de leeftijd van instroom verschilt niet echt tussen de twee groepen, enkel de meisjes die opgroeien in pleeggezinnen stromen vaker op zeer jonge leeftijd in. We kunnen op basis van de ons beschikbare informatie geen onderscheid maken tussen de groep meisjes die recidive pleegt en deze die dat niet doet.
7.3.3. Roma, illegalen en niet-begeleide minderjarigen. De situatie van deze jongeren is zeer specifiek. Vaak zijn zij alleen in België. En hebben zij geen gekende woonplaats. Het zijn vaak jongeren die al geruime tijd alleen leven of in groep met andere illegalen of vluchtelingen. Het gaat steeds om rondzwervende jongeren, ofwel trekken ze met familie van Roma gemeenschap nar Roma gemeenschap, ofwel als vluchteling met de ouders van land naar land, ofwel helemaal alleen. Vaak zijn ze ook op doortocht. De 43 dossiers uit onze steekproef zijn zeer schaars wat betreft informatie over de betrokken personen. Duidelijk is wel dat de opstellers van de dossiers evenals de politie vaak niet zeker zijn van de nationaliteit of de echte leeftijd, dit onder andere door taalproblemen. Uit de drie casussen (Casussen 15 tot 17) blijkt duidelijk de specifieke situatie van deze jongeren en ook de andere kijk van verschillende actoren op de leefsituatie van deze jongeren en op de jongeren zelf.
126
7.4. Conclusie. Uit dit hoofdstuk blijkt zeer duidelijk dat geplaatste jongeren vaak problemen kennen op verschillende levensdomeinen gaande van een problematische schoolse carrière tot conflictueuze gezinssituatie. Om na te gaan of deze persoonsgebonden kenmerken mogelijks samenhangen met recidive hebben we een dossieranalyse uitgevoerd voor de steekproef van 150 jongeren. Een eerste probleem was de zeer schaarse informatie voor bepaalde groepen in de populatie: de niet-begeleide minderjarigen, illegalen en Roma. Daarnaast is ook de informatie voor de andere dossiers niet op een consequente wijze verzameld. Informatie wordt niet op een gestandaardiseerde wijze verzameld door de verschillende betrokken actoren, wat het soms moeilijk maakt bepaalde uitspraken te doen. Een goed en efficiënt registratiesysteem is cruciaal voor de te onderzoeken vraagstelling. Zo zijn er een aantal relevante verschillen merkbaar bij de registratie. Een eerste is de melding
van
gedragsproblemen.
Gedragsproblemen
worden
enkel
bij
jongens
geregistreerd onder deze noemer, in de dossiers van meisjes komt het begrip gedragsproblemen niet voor. Hoewel, wanneer gekeken wordt wat mogelijks dient verstaan te worden onder gedragsproblemen, zien we dezelfde gedragingen bij jongens als meisjes: spijbelen, liegen, negeren van regels, etc. Ten tweede komt het begrip ‘zwak pedagogisch klimaat’ niet vaak voor en slechts bij jongens die starten met een als misdrijf omschreven feit én die leven in een zeer labiele gezinssituatie. Bij andere MOF-starters of POS-starters komt dit zelden voor. Ook bij meisjes komt dit niet voor. Hoewel ook de gezinssituatie van meisjes en POS-starters zeer sterk lijkt op die van deze groep MOFfers en dat in andere dossiers toch ook aangegeven wordt dat de ouders geen vat meer hebben op de jongere. Dit begrip wordt voornamelijk gebruikt wanneer de thuissituatie instabiel is en de ouders geen vat hebben op de jongere of niet erg aanwezig zijn bij de opvoeding van de jongere. Als laatste dient ook gezegd dat actoren steeds op andere punten focussen bij het opstellen van deze dossiers. Soms is er zeer weinig bekend over de thuissituatie of over de schoolse carrière, etc. Wat voornamelijk uit dit hoofdstuk naar voorkomt is de zeer complexe situaties en problemen waarmee deze jongeren geconfronteerd worden. Een grote groep van deze jongeren
heeft
een
aangepaste
begeleiding
nodig
volgens
de
verschillende
probleemgebieden. Uitspraken doen omtrent recidive is zeer moeilijk op basis van de ons beschikbare gegevens aangezien er niet voldoende geregistreerd wordt en we niet het volledige beeld van recidive kunnen weergeven. Wat wel gezegd kan worden is de vaststelling dat er een aantal verschillende soorten jongeren in de instellingen terechtkomt. Ten eerste hebben we niet-begeleide minderjarigen, illegalen en Roma, jongeren met een statuut dat op zich al problematisch is. Voor deze jongeren beschikken we over zeer weinig tot geen informatie. Ten tweede is er de groep meisjes. Een groep die gelijkaardige kenmerken vertoont met de groep jongens die starten in een problematische opvoedingssituatie en met een kleinere groep MOF-starters die eigenlijk verdoken POS-jongeren zijn, maar die effectief overgaan tot het plegen van feiten. De problemen onder deze jongeren zijn zeer divers. Het gaat om kindermishandeling, psychologische
en
psychiatrische
problemen,
127
druggebruik,
zelfmoordpogingen,
automutilatie, prostitutie, seksueel en fysiek misbruik, verwaarlozing, gedragsproblemen, etc. Vele van deze zaken komen uit de literatuur naar voor als zijnde risicofactoren voor recidive. Vaak zijn bij deze jongeren, op enkele na, de protectieve factoren afwezig. Conflictueuze en chaotische gezinsstructuren en problematische relatie met de school zijn bij deze groep geen uitzondering. Als laatste is er de groep jongeren die starten door een als misdrijf omschreven feit te plegen en die opgroeien in een stabieler milieu. De overgrote meerderheid van deze jongeren wordt snel-geplaatst. Deze snelle plaatsing kan een signaal zijn van de jeugdrechter naar de jongere en zijn ouders, om zodoende het thuismilieu, dat reeds betrokken is, te mobiliseren. Opvallend is dat deze jongeren, naast de protectieve factor van een stabiel thuismilieu, verder geen al te grote problemen kennen. Andere risicofactoren (met uitzondering van: een slechte relatie tot de school en het hebben van slechte vrienden) zijn nagenoeg bijna afwezig. De problematieken zijn in ieder geval niet te vergelijken met deze van de andere, grotere groep jongeren. Bij al deze groepen zijn er jongeren die recidiveren en jongeren die dat niet doen. Ook tussen snel-geplaatsten en niet-snel-geplaatsten kan er geen onderscheid gemaakt worden in persoonsgebonden kenmerken wanneer het gaat om recidive. Vanuit deze kwalitatieve dossieranalyse, is het dus onmogelijk om een duidelijk antwoord te geven op de vraag welke persoonsgebonden kenmerken samenhangen met recidive. Dit hoofdstuk schets enkel de dynamieken die schuilgaan achter het leven van deze jongeren. In een volgend hoofdstuk gaan we via kwantitatieve analyses dieper om in.
128
Deel III Algemene conclusies en aanbevelingen: Delinquente jongeren, recidive en het effect van de plaatsing.
129
Conclusies en aanbevelingen.
In het licht van de centrale onderzoeksvragen van dit vervolgonderzoek naar recidive van geplaatste jongeren en aansluitend op de verzamelde gegevens en onderzoeksresultaten kunnen we een aantal conclusies en centrale pistes voor aanbevelingen formuleren.
Recidive van geplaatste jongeren. Dit onderzoek toonde aan dat recidive onderzoeken van geplaatste jongeren in Vlaanderen problematisch is. De gegevens van/uit de instellingen, sociale dienst, … kennen een hele reeks van beperkingen. De administratieve invalshoek waarmee de opslag van gegevens over jongeren, hun traject worden bijgehouden, hinderen een ernstig wetenschappelijk onderzoek. De gegevens van de jeugdparketten zijn gelukkig voorhanden sinds 2005 maar ook zijn hiaten die een genuanceerd onderzoek hinderen (fouten, problemen ivm registratie van feiten (dubbeltellingen?), probleem van de samenloop, …). Onderzoek dat zich beperkt tot recidive in de meerderjarigheid wordt dan weer gehinderd doordat een reeks jongeren wegvallen (Roma, niet-begeleide minderjarigen..), door een andere wijze van registratie van samenloop,…) Een traject van de jongeren op het vlak van recidive in minder- en meerderjarigheid uittekenen is onmogelijk wegens verschillen in juridische status (jeugdrecht versus strafrecht: maatregelen zijn niet te vergelijken met veroordelingen), wijze van omgaan met samenloop, verschillende eenheid van analyse (parket = jongere, veroordelingsgegevens = feiten) Rekening houdend met al deze beperkingen geven we de belangrijkste resultaten weer. Er kan niet genoeg benadrukt worden dat ze slechts partiële kijk opleveren op de recidive van geplaatste jongeren en met de grootste omzichtigheid moeten geïnterpreteerd worden. Voor de minderjarigheid hebben we slechts vanaf 2005 betrouwbare gegevens over recidive. Dit betekent dat we geconfronteerd worden met een blinde vlek van 2001-2004 waarbij we geen enkele informatie hebben over recidive. Dit heeft grote gevolgen gezien ongeveer de helft van de cohorte de meerderjarigheid heeft bereikt voor 2005. Kijken we enkel naar het jaar 2005 dan stellen we vast dat 25% van de 776 jongeren die ofwel meerderjarig werden in 2004 of nog minderjarig waren in 2005 opnieuw aangemeld wordt bij de jeugdparketten. Laten we echter de meerderjarig geworden jongeren uit 2004 weg, dan stellen we een recidivegraad van 42% vast voor het jaar 2005. Voor de volledige periode 2005-2008 bedraagt de recidivegraad 27% voor de deelcohorte van 776 jongeren. Het gaat voor ongeveer de helft van deze jongeren over een beperkt herval, één nieuwe aanmelding. Opmerkelijk is de vaststelling dat POS-startende jongens meer recidiveren tijdens de minderjarigheid (40%), dan MOF-startende jongens (27%). Deze vaststelling is volgens ons uitermate belangrijk. Een vergelijking tussen de recidivegraad van de verschillende instellingen toont een eerder gelijklopend beeld, gaande van 43% tot 49%. De grote uitzondering is de gemeenschapsinstelling te Beernem, met een veel lagere recidivegraad. Niet zo
130
uitzonderlijk, aangezien het gaat om meisjes. Dit gender-verschil loopt als een rode draad doorheen deze conclusies. De recidivegraad na het bereiken van de meerderjarigheid, is het meest betrouwbare gegeven over recidive binnen dit onderzoek. We stellen een recidivegraad vast van 41,7%. Dit betekent dat 41,7% van de cohorte-jongeren nog minstens één veroordeling oploopt na de meerderjarigheid. 50% van deze jongeren worden veroordeeld tijdens het eerste jaar van de meerderjarigheid. 46% van de meerderjarige recidiverende jongeren stopt ogenschijnlijk na één veroordeling. We stellen ook de aanwezigheid vast van een beperkte groep persistente jongeren. Het gaat voornamelijk om jongens: nog 13% van de jongens loopt tussen de vijf en twaalf veroordelingen op na meerderjarigheid. Net als tijdens de minderjarigheid treffen we een gender-verschil. Slechts 3,3% van deze recidiverende jongeren betreft meisjes. We kunnen haast geen verschil terugvinden naar recidivegraad per instelling van eerste plaatsing. Opnieuw met uitzondering van de gemeenschapsinstelling Beernem, en dus de meisjes. De vaststelling dat ook dit onderzoek de aanwezigheid van een groep persistente jongeren aantreft, is uiterst belangrijk. Omwille van verschillende beperkingen (zoals de blinde vlek voor de minderjarigheid, aanmeldingen versus veroordelingen) is het zeer moeilijk om een algemeen beeld van recidive te schetsen over minderjarigheid en meerderjarigheid heen, Deze bevindingen moeten met enige voorzichtigheid en het vermoeden van onderschatting gelezen worden. Voor 49,7% van de cohorte vinden we geen delicten na de eerste plaatsing. Dit is waarschijnlijk een overschatting omdat we tijdens de minderjarigheid geconfronteerd worden met de blinde vlek voor 2001 tot 2005 en voor deze jaren geen gegevens hebben over mogelijk recidive. Bij 12,8% van de jongeren beperkt de recidive zich tot de minderjarigheid. 35,5% vinden we slechts terug na meerderjarigheid. Verder treffen we een beperkte groep ‘persistente’ jongeren (7,8%) die zowel tijdens de minderjarigheid als meerderjarigheid nieuwe feiten plegen.
Regime en recidive. Analyses. Regime en recidive worden in dit onderzoek op twee niveaus bestudeerd. Enerzijds voeren we kwantitatieve analyses uit op de zeer beperkte regimekenmerken die voorhanden
zijn.
Anderzijds
worden
aan
de
hand
van
observaties
in
de
Gemeenschapsinstellingen voor Bijzondere Jeugdzorg (niet in de federale instelling De Grubbe) de condities en context van de plaatsing onder de loep genomen. Plaatsing in een half-open instelling leidt tot meer recidive, plaatsing in een gesloten instelling vermindert de kans op recidive. Dit verschillend effect wordt veroorzaakt doordat meisjes steeds in een gesloten regime worden geplaatst. Het regime levert slecht een zeer beperkte bijdrage aan het voorspelling van de kans op recidive. Een plaatsing in de federale instelling De Grubbe blijkt wel degelijk een effect te hebben wanneer we de kans op recidive trachten te voorspellen. Een eerste plaatsing in De Grubbe verhoogt de kans op recidive. We moeten de bedenking plaatsen dat dit effect gecontextualiseerd moet worden. Allereerst richt dit onderzoek zich op de beginfase van
131
de plaatsing in Everberg. Het gebruik van de Everberg plaatsing deed pas zijn intrede in de wijze waarop jeugdrechters jongeren konden plaatsen. Uit die begin fase bleek dat de plaatsing in Everberg dikwijls werd gehanteerd als een short-sharp-shock reactie (waarna de jongere snel naar huis mocht). Daarnaast kan ook de selectie van jongeren op basis van de misdrijven (voorzien in de toenmalige Everberg-wet) een element zijn in wat we in dit onderzoek vaststellen. Tenslotte moeten we misschien ook opmerken dat op het vlak van het regime er toch een duidelijk verschil is met de Gemeenschapsinstellingen, al was het maar de aanwezigheid van “echte bewakers”. Echter, gezien de beperkte registratie van regime-gebonden alsook persoonsgebonden kenmerken kunnen op basis van onze onderzoeksresultaten geen verdere uitspraken doen over dit “negatieve” effect van de plaatsing in Everberg. Er zijn zeer weinig echte regimekenmerken ter beschikking voor kwantitatief onderzoek. We stellen vast dat een aantal (eerder) kenmerken van het traject en de interventies zelf van invloed zijn op de kans op recidive. Het lijkt erop dat hoe problematischer de instroom is en de start van het jeugdbeschermingtraject, hoe moeilijker het verloop van het jeugdbeschermingstraject. Verder blijkt dat niet snel-geplaatste jongeren meer recidiveren dan snel-geplaatste jongeren en dat jongeren die instromen omwille van een problematische opvoedingssituatie tijdens de minderjarigheid meer recidive plegen dan jongeren die starten door een als misdrijf omschreven feit te plegen. We vermoeden dat de hypothese van de iatrogene effecten van de interventie plausibel is maar er ontbreken gegevens om dit zichtbaar te maken. Belangrijk is o.i. ook de bevinding dat hoe jonger een minderjarige voor het eerst geplaatst wordt, hoe hoger de kans op recidive na meerderjarigheid. Het is belangrijk om in verder onderzoek te kunnen nagaan of dit effect van de plaatsing op jonge leeftijd veeleer moet begrepen worden in relatie tot kenmerken van de jongere, dan wel kenmerken van de interventie zelf.
Regime-dimensies: condities en context. Uit het kwalitatieve onderzoek komen een aantal knelpunten naar boven. Ten eerste zijn er een aantal problemen die zich afspelen naast of boven van de werking van de instellingen. Zo zijn de regio’s van waaruit jongeren geplaatst worden nog steeds omvangrijk. Dit kan een aantal pedagogische aspecten bemoeilijken (het contextgericht werken, de nazorg, de samenwerking met school). Daarnaast bepaalt de jeugdrechter welke populatie in de instelling terechtkomt, waardoor de populatie van de instellingen geen homogene groep jeugddelinquenten betreft. De heterogeniteit en de specifieke problemen die hiermee gepaard gaan, zorgen voor druk op de werking van de instelling. Verder komen uit de observaties ook een aantal tegenstrijdigheden in verband met de invloed van de jeugdrechter, zoals uitgangsbepalingen, aanzuigeffect door bepaalde nieuwe programma’s,… etc. Ten tweede treffen we een aantal interne problemen rond de context en de conditie van de plaatsing. Wat de context van de plaatsing betreft, stellen we in de wetenschappelijke literatuur vast dat deze een multimodale interventie dient te zijn, wil zij enig effect hebben op recidive. Echter, interveniëren op alle probleemgebieden van de individuele
132
jongere is in het kader van een (gesloten) plaatsing zeer moeilijk. Er duiken een aantal knelpunten op: de moeilijkheid van contextgericht werken, het voorbereiden van nazorg, problemen rond onderwijs, de moeilijke start van domino en de afstemming van handelingsplannen. Daarnaast bestaan er een aantal zeer specifieke problemen, als druggebruik, psychiatrische problemen, automutilatie, depressie, etc., die momenteel extra aandacht vragen en waarbij oog moet zijn vanuit beleid en aanbod. Vanuit de observaties stellen we ook een aantal problemen rond de condities van de plaatsing vast. En deze problemen hebben veelal te maken met de vaardigheden, opleiding en training van de personeelsleden, en met discontinuïteit van beleid, waardoor er verbitterdheid en cynisme ontstaat bij sommige personeelsleden, hoewel het net zij zijn die de jongeren moeten motiveren om begeleiding te accepteren en deel te nemen aan activiteiten. Aansluitend vinden we enkele problemen met de rol van de opvoeder en andere actoren binnen de instelling. Visies over aanpak en opvolging zijn niet steeds duidelijk en niet iedereen weet wat er van hem verwacht wordt.
Persoonsgebonden kenmerken van geplaatste jongeren. De persoonsgebonden kenmerken van geplaatste jongeren werden voor de 150 steekproefjongeren in dit onderzoek verder geanalyseerd. Dit zowel op kwantitatieve als kwalitatieve wijze. Voor de kwantitatieve analyse worden gegevens als gezinsstructuur, relatie tot school, druggebruik,
gedragsproblemen,
vriendenkring,
etc.
opgenomen.
Door
de
niet-
gestandaardiseerde wijze van registratie op elk betrokken niveau gaat het telkens om zeer beperkte informatie. Na grondige controle blijven 106 dossiers met voldoende informatie over. Deze werden opgenomen in de statistische analyses. Op basis van deze informatie wordt er geen effect in voorspelling van de kans op recidive tijdens de meerderjarigheid teruggevonden. We mogen echter niet concluderen dat individuele kenmerken geen invloed hebben op recidive of niet meespelen in het recidivevraagstuk. Het niet vinden van effecten kan hier te wijten zijn aan de kleine aantallen. Door de nietgestandaardiseerde wijze van registreren, beschikken we niet voor elke jongere over dezelfde informatie. Uit de kwalitatieve analyse van de persoonsgebonden kenmerken komt de zeer complexe situaties en problemen waarmee deze jongeren geconfronteerd worden. Duidelijk blijkt dat geplaatste jongeren vaak op verschillende levensdomeinen problemen kennen, gaande van problematische schoolse carrière tot conflictueuze gezinssituaties. Opnieuw, we kunnen zeer weinig uitspraken doen over recidive omwille van de beperkte registratie gegevens.
De invloed van de nieuwe plaatsingscriteria. Op basis van de theoretische oefening rond de nieuwe criteria kunnen we een aantal resultaten en hypotheses aanbrengen. Ten eerste kunnen de nieuwe plaatsingscriteria wel degelijk effect hebben indien zij ook in praktijk worden toegepast. Het zijn dan voornamelijk de criteria die voor het gesloten
133
regime
gelden,
vooral
voor
de
gesloten
opvoedingsafdeling
in
de
gemeenschapsinstellingen en het federale centrum, die de voorbije plaatsingspraktijk zouden kunnen bemoeilijken. Ten tweede lijken de nieuwe leeftijdscriteria lijken slechts weinig invloed te hebben op een mogelijke plaatsing: de nieuwe leeftijdscriteria werden voor de nieuwe wetgeving al ruimschoots in de praktijk toegepast. Deze vaststellingen beletten niet dat het invoeren van minimale leeftijdsgrenzen wel degelijk belangrijk is. Op die manier kunnen plaatsingen die vroeger, weliswaar uitzonderlijk maar toch, voorkwamen (bijvoorbeeld de plaatsing van 11-jarigen in de gemeenschapsinstellingen) in de toekomst definitief vermeden worden. Ten derde is er een duidelijk gender-verschil door de invoer van deze nieuwe plaatsingscriteria. Deze hebben duidelijk een groter effect op de plaatsing van meisjes dan deze van jongens. Naast deze bevindingen moeten wij ook de hypothese poneren dat de invoer van deze criteria kan een ‘waterval mechanisme’ in de hand werken. Minderjarigen die voor 2006 in aanmerking kwamen voor een plaatsing in een gesloten gemeenschapsinstelling of in het federale centrum, maar daarvoor nu niet meer in aanmerking komen, zullen nu naar een ‘lichter’ regime gestuurd moeten worden (van gesloten naar open of van het federale centrum naar een gesloten of open afdeling in de gemeenschapsinstelling). Daardoor kan een ‘druk’ op de half - open instellingen ontstaan, die op zijn beurt ertoe kan leiden dat jongeren die ‘zware’ feiten hebben gepleegd, doch waarvoor de jeugdrechter een plaatsing in een open afdeling gepaster acht, niet langer in de open instelling terecht zullen kunnen. In dat geval zouden de doelgroepen van de open versus gesloten gemeenschapsinstelling steeds meer bepaald worden de strafrechtelijke ernst van de gepleegde feiten, in plaats van door de nood aan heropvoeding rekening houdende met de persoon en het milieu van de minderjarige. Wat betreft het effect van de nieuwe plaatsingscriteria is verder onderzoek noodzakelijk. Daarvoor zouden de plaatsingen vanaf 2006-2007 onder de loep kunnen nemen en nagaan of deze nieuwe criteria, enerzijds effectief worden toegepast in de praktijk, en anderzijds om bepaalde hypotheses die wij naar voor brengen al dan niet te staven.
Aanbevelingen. 1. Optimalisering van de dataverzameling en gegevensbronnen. Ten eerste moeten we een conclusie uit het vorige onderzoek herhalen, namelijk dat de overheid bevoegd voor de uitvoering van maatregelen, in het bijzonder de plaatsing, beschikt
over
elementaire,
correcte
gerechtelijke
gegevens
omtrent
deze
plaatsing/maatregel legitiem maken. Ook in huidig onderzoek bleek het moeilijk, tot zelfs onmogelijk, een koppeling te maken tussen gepleegde feiten en de maatregel. We zijn ons ervan bewust dat de Vlaamse Overheid momenteel de overgang doormaakt naar een nieuw registratiesysteem Domino, toch lijkt het ons inziens net daarom belangrijk deze lacunes nogmaals aan te halen. In het bijzonder dient daarbij aandacht te gaan naar de registratie van:
134
De aard van de juridische beslissing tot het opleggen van een maatregel. (beschikking, vonnis, herziening)
De oorspronkelijke feiten die aan de basis liggen van de getroffen maatregel, met als belangrijk aandachtspunt de strafrechtelijke kwalificatie van de feiten in de beschikking, het vonnis of het herzieningsvonnis.
Het tijdstip van elke beslissing zodat het uitstippelen van het tijdsverloop van het traject mogelijk wordt.
Wat
betreft
de
gerechtelijke
gegevensbronnen
van
de
jeugdparketten,
de
gegevensbronnen van de sociale diensten en deze van de gemeenschapsinstellingen zelf, moeten wij ook wijzen op de noodzaak van systematische registratie van de gerechtelijke en regime- en persoonsgebonden kenmerken. Zoals zeer duidelijk naar voor kwam tijdens de analyse van voornamelijk de persoonsgebonden gegevens, maken deze analyses en gegevensverzamelingen opnieuw de fragmentatie en geïsoleerdheid van de bestaande gegevensbronnen duidelijk. Indien de overheid in de toekomst degelijk wetenschappelijk onderzoek wil voeren rond het recidive- en effectiviteitvraagstuk dan dient een criminologisch relevant, gestructureerd en gesystematiseerd instrument ontwikkeld
te
worden
en
dit voorbij
de mogelijks
administratieve
en
justitiële
doelstellingen.
We moeten eveneens wijzen op een zeer belangrijk probleem binnen de dataverzameling
van
persoonsgebonden
kenmerken
in
het
kader
van
effectiviteitonderzoek en recidive. Tijdens huidig onderzoek werd duidelijk dat individuele dossiers op niveau van de sociale diensten van de jeugdparketten slechts tot vijf jaar na ofwel het bereiken van de meerderjarigheid, ofwel het afsluiten van het dossier van de jongere bewaard worden en dit in het kader van het recht op privacy van het individu. Hierbij willen wij twee bedenkingen plaatsen. Ten eerst kunnen bijkomende notities van personeelsleden van de sociale diensten een bijkomende bron van informatie zijn over de jongere, een bron die niet teruggevonden kan worden in het gerechtelijk dossier van de jongeren. Dit
maakt
dat
(historisch)
onderzoek
via
exploitatie
van
deze
gegevensbron op termijn zeer moeilijk, tot zelfs onmogelijk, wordt. Ten tweede verliest het individu zelf de mogelijkheid tot het inkijken van zijn eigen dossier. In navolging van vorig onderzoek en van bovenstaande opmerkingen willen wij nogmaals de noodzaak benadrukken van het ontwikkelen van een geïntegreerd instrument waarbij de koppeling tussen verschillende gegevensbanken mogelijk wordt. De overheid dient na te gaan of een samenwerking met de federale overheid hierin niet mogelijk is gezien de nu betrouwbare databank van de jeugdparketten. Maar eveneens moet nagegaan worden of een koppeling met de gegevens van de databanken van de Vlaamse Overheid, de jeugdparketten, justitie CIV en het Centraal Strafregister niet tot de toekomstige mogelijkheden behoort om zodoende te komen tot een gesystematiseerd, geïntegreerd en volwaardig instrument vergelijkbaar aan de Nederlandse recidivemonitor. Als laatste moet de Vlaamse Overheid de personeelsleden van de verschillende instanties die instaan voor deze registratie, blijvend motiveren om dit op een gesystematiseerde en
135
efficiënte wijze te realiseren. Uit dit onderzoek blijkt namelijk ook dat deze registratie en doorstroom van deze informatie op elk niveau met de nodige problemen verloopt. Hiervoor is een mentaliteitswijziging noodzakelijk die de overheid tot zijn taak moet nemen.
2. Aanbevelingen naar de Gemeenschapsinstellingen en beleid toe. Vanuit onze onderzoeksresultaten kunnen we een aantal aanbevelingen formuleren gericht op de interne werking van de gemeenschapsinstellingen, het beleid en de samenwerking met de Federale Overheid. Deze aanbevelingen zijn zeer belangrijk met het oog op de op punt staande uitbreiding van zowel de federale als de Vlaamse capaciteit. 1. We stellen vast dat jongeren die hun jeugdbeschermingstraject starten omwille van een problematische opvoedingssituatie opmerkelijk meer recidiveren tijdens de minderjarigheid dan jongeren die dit doen door het plegen van een als misdrijf omschreven feit. Dit is o.i. een eerder zorgwekkende vaststelling. Uit de persoonsgebonden analyse van de steekproef jongeren (kwalitatieve analyses) blijkt dat deze jongeren vaker geconfronteerd worden met problemen op diverse levensdomeinen en dat zij vaker opgroeien in labiele, conflictueuze gezinnen. De mogelijke specificiteit van deze groep zou gekoppeld kunnen/moeten worden
aan
een
specifiek
regime/aanpak
binnen
de
gemeenschapsinstellingen. Horen deze POS- en MOF starters wel thuis in dezelfde instelling, of dezelfde leefgroep? We kunnen nog een stap verder gaan in de reflectie door te stellen dat het scheiden van POS- en MOF jongeren een essentiële piste moet zijn in het reflecteren over onze vaststellingen. Bovendien lijkt in dit kader dat de druk op de capaciteit en het mechanisme van makkelijker toegang te krijgen tot de plaatsing via een MOF-kwalificatie (de buffercapaciteit) een kritische analyse waard. 2. Dit onderzoek treft ook, net als verschillende internationale onderzoeken, een kleine groep persistente delinquenten aan. Het is evident dat een specifieke aanpak van deze groep een aanbevelingspiste is. Een behandelunit, zoals deze bestaat in GI De Kempen, lijkt een mogelijke stap in die richting. De vraag blijft of dit project inderdaad als een uitgesproken aanpak van de persistente jongeren kan/moet
gezien
worden.
Deze
unit
is
bovendien
nog
maar
sinds
kort
operationeel, en resultaten betreffende de specifieke aanpak kunnen nog niet beoordeeld worden. Een onafhankelijke evaluatie lijkt ons belangrijk vanuit dit perspectief. 3. Hoe jonger geplaatst, hoe meer kans op recidive: gezien uit onze analyses blijkt dat
net
deze
groep
meer
kans
heeft
op
het
plegen
van
recidive
na
meerderjarigheid, is het noodzakelijk hierover te reflecteren. Het hanteren van de leeftijdsondergrenzen (wettelijk voorzien) is daarbij al een eerste belangrijke stap. Het bewaken van de toepassing van de uitzonderingsmogelijkheid voor een gesloten regime lijkt in dit perspectief ook belangrijk. Tenslotte is ook de reflectiepiste m.b.t. een specifieke eventueel leeftijdsgebonden invulling van de plaatsing (het regime) essentieel in het licht van onze bevindingen. 136
4. Gezien de eerder verontrustende resultaten voor de federale instelling De Grubbe, stellen wij de toepassing van dit soort instelling en de uitbreiding van dit soort capaciteit in vraag. Wij pleiten voor een onafhankelijke evaluatie van deze instelling, aangezien het voor ons niet mogelijk was de regimekenmerken in de praktijk te onderzoeken enerzijds, en voor een dialoog tussen alle partijen
betrokken
in
het
nieuwe
investeringsbeleid
en
de
nieuwe
capaciteitsuitbreiding anderzijds. Vanuit onze onderzoeksbevindingen sporen wij dan ook aan op een herstructurering van de capaciteitsverdeling over de verschillende regimes. 5. Er blijkt een duidelijke afstand tussen het beleidsniveau en het werken in de instelling m.b.t. de visies over aanpak van bepaalde problemen die zich stellen in het dagdagelijkse leven binnen de instelling (automutilatie). Het belang van een gedragen beleid, van een professionele doorzetting en implementatie van dat beleid tot op de werkvloer van de leefgroep mag/kan niet ontkend worden. Met
dit
onderzoek
kunnen
we
alvast
een
bijdrage
leveren
door
de
onderzoeksresultaten voor te leggen aan het personeel van de instellingen en in het bijzonder een reflectie op gang te brengen over de condities van de plaatsing. Het lijkt ons belangrijk dat er gezocht wordt naar systematische instrumenten, zoals intervisie en supervisie, om de condities van de plaatsing te versterken. 6. Vanuit het werkveld (observaties en interviews) worden we gewezen op discontinuïteit van het beleid. Programma’s volgen elkaar vaak zeer snel op en het aanbod wordt steeds ruimer, maar vaak ontbreken middelen en vaardigheden om deze effectief en efficiënt om te zetten in de praktijk. Evaluatie over de verschillende aspecten van het aanbod dienen dan ook te gebeuren in samenwerking met elk niveau. Enkel zodoende kunnen knelpunten blootgelegd en de problemen aangepakt worden. 7. Uit dit onderzoek blijkt dat de instroom (de jeugdbeschermingsvoorgeschiedenis van jongeren) belangrijk is in het recidivevraagstuk. Het is evident dat de beslissingen
van
de
jeugdrechter
(zowel
voorlopig
als
ten
gronde)
een
doorslaggevende factor is in dit kader. Het zou dus interessant kunnen zijn om onze
onderzoeksresultaten
te
plaatsen
ten
aanzien
van
eventuele
wetenschappelijke inzichten m.b.t. het vervolgingsbeleid (en beslissingen van de jeugdrechters) te kunnen plaatsen (cf. Onderzoek verricht ook in opdracht van de Vlaamse Gemeenschap). 8. Wat betreft het effect van de nieuwe plaatsingscriteria dienen we ook nog volgende aanbevelingen te formuleren. De nieuwe plaatsingscriteria kunnen mogelijks zorgen voor een ‘waterval-effect’ ten aanzien van de half-open afdelingen, die op die manier onder druk komen te staan. Bovendien is en blijft de toegang tot het private aanbod niet gebonden door enige vorm van opnameplicht (ondanks de subsidiëring vanwege de overheid). Daarnaast zal de plaatsing in de gesloten afdelingen steeds meer afhankelijk worden van de strafrechtelijke ernst van de feiten en zal het (theoretisch) moeilijker zijn om op basis van mogelijke individuele kenmerken van de minderjarige te plaatsen in een gesloten sectie. Dit (theoretisch) effect op de huidige en toekomstige plaatsingspraktijk kan het 137
karakter van doelgroep (de geplaatste jongeren) in de verschillende regimes beïnvloeden.
Het
lijkt
dan
ook
nodig
om
het
effect
van
deze
plaatsingscriteria in de concrete praktijk op te volgen en te monitoren. Het betrekken van een reflectie over de meer gestuurde instroom in de private voorzieningen lijkt een noodzakelijke piste.
Pistes voor toekomstig onderzoek. Ten eerste dient gewezen te worden op de noodzaak van contextualisering van huidig onderzoek. Verder onderzoek moet voorbijgaan aan de momentopname van een plaatsing. Door onze aandacht te richten op recidive na plaatsing kunnen we geen vergelijking maken met de recidivegraad van andere mogelijke maatregelen. Evenmin kunnen we de interactie van opeenvolging van de maatregelen opgelegd binnen het volledige jeugdbeschermingstraject onderzoeken. Toekomstig onderzoek dient daarom de huidige
onderzoeksresultaten
te
plaatsen
binnen
de
context
van
het
afgelegde
jeugdbeschermingsstraject. Zoals duidelijk blijkt uit dit onderzoek is recidive niet zozeer afhankelijk van regime kenmerken of individuele kenmerken van de jongere, maar hebben ook het opgelegde traject en de interventies zelf een belangrijke invloed. De iatrogene effecten van het systeem dienen daarom in een bredere context onderzocht te worden. Ten tweede lijkt een opvolging van dit onderzoek belangrijk. In eerste instantie zou dit gericht kunnen/moeten zijn op het verder verdiepen van de gegevens en inzichten m.b.t. recidive in de minderjarigheid. Daarvoor is een analyse nodig van een cohorte geplaatste jongeren in de periode dat er ook gegevens zijn m.b.t. aanmeldingen op het parket (vanaf 2005).
138
Bibliografie
AKMAN, D.D. et.al., ‘The measurement of delinquency in Canada’, Journal of Criminal Law, Criminology and Police Science, 58, 1967, 241-243. ALTSCHULER, D.M. en ARMSTRONG, T.L., ‘Aftercare not afterthought: testing the IAP model’, Juvenile Justice, 1994, 1, 15-22. ALTSCHULER, D.M. en BRASH, R., ‘Adolescent and Teenage Offenders Confronting the Challenges and Opportunities of Re-entry’, Youth Violence and Juvenile Justice, 2004, 2, 72-87. ANDREWS, D.A. en BONTA, J., The psychology of criminal conduct, Anderson Publishing, 2006, 520p. ARMSTRONG, T.A., ‘The Effect of Moral Reconation Therapy on the Recidivism of Youthfull Offenders: A Randomized Experiment’, Criminal Justice and Behavior, 2006, Vol 30, 6, 668-687. AYERS, C.D., WILLIAMS, J.H., HAWKINS, J.D., PETERSON, P.L., CATALANO, R.F. en ABBOTT, R.D., ‘Assessing Correlates of Onset, Escalation, De-escalation, and Desistance of Delinquent Behavior’, Journal Of Quantitative Criminology, 1999, Vol 15, 3, 277-306. BAAS, N.J., ‘Wegen naar het rechte pad; Strafrechtelijke interventies voor delinquente jongeren, inclusief verplichte nazorg, en naar het effect van interventies die zich voor een strafrechtelijk kader zouden kunnen lenen, alsmede naar interventiecondities die dat effect beïnvloeden’, WODC, 2005, 106. BARTELS, A.A.J., SCHUURSMA, S., & SLOT, N.W., Interventies, 2001, 291-318, In R. Loeber, N.W. Slot, & J.A. Sergeant (Eds.), Ernstige en gewelddadige jeugddelinquentie, Houten, NL/Diegem, Bohn Stafleu Van Loghum, 2001. BENDA, B.B., CORWYN, R.F. and TOOMS, N.J., ‘Recidivism Among Adolescent Serious Offenders; Prediction of Entry Into the Correctional System for Adults’, Criminal Justice and Behavior, 2001, Vol 28, 5, 588-613. BERLIN, L., ‘Adolescent Recidivism’, Crime & Delinquency, 1958, 4, 275-277. BLOKLAND, A. and NIEUWBEERTA, P., ‘Recidive en het beëindigen van de criminele carrière over een periode van 25 jaar.’, Tijdschrift voor Criminologie, 2004, 1, 18-36. BLUMSTEIN A., ‘Seriousness Weights in an Index of Crime’, American Sociological Review, 39, 1974, 854-864. BONTA, J., ‘Offender risk assessment; guidelines for selection and use’, Criminal justice and behavior, Vol 29/4, 2002, 355-379. BONTA, J., ‘Recidivepreventie bij jeugddelinquenten; een overzicht van de huidige kennis en een visie op de toekomst’, Justitiële Verkenningen, 8, 2002, 20-35. BOTTOMS, A., ‘Desistance, social bonds and human agency, in WIKSTRÖM, P.H. en SAMPSON, R.J., The Explanation of Crime; Context, Mechanisms and Development, Cambridge, Cambridge University Press, 2006, 243-290. BOTTOMS, A., SHAPLAND, J., COSTELLO, A., HOLMES, D. en MUIR, G., ‘Towards Desistance: Theoretical Underpinnings for an Empirical Study’, The Howard Journal, 2004, Vol 43, 4, 368-389.
139
BOUFFARD, J.A. and BERGSETH, K.J., ‘The Impact of Re-entry Services on Juvenile Offenders’ Recidivism’, Youth Violence and Juvenile Justice, 2008, Vol 6, 3, 295-318. BORUM, R., ‘Managing At-Risk Juvenile Offenders in the Community: Putting Evidence-Based Principles Into Practice’, Journal of Contemporary Criminal Justice, 2003, 19, 114 - 137. BRAIN, H.D., ‘Grounded Theory as Scientific Method’, Philosophy of Education, 1995, 9 BURNETT, R. en MARUNA, S., ‘So ‘Prison Works’, Does it? The Criminal Careers of 130 Men Released from Prison under Home Secretary, Michael Howard’, The Howard Journal, 2004, Vol 43, 4, 390-404. CHUNG, I., HILL, K.G., HAWKINS, J.D., GILCHRIT, L.D. en NAGIN, D.S., ‘Childhood predictors of offense trajectories’, Journal of Research in Crime and Delinquency, 2002, 39, 60-90. COTTLE, C.C., LEE, R.J., HEILBURN, K., ‘The Prediction of Criminal Recidivism in Juveniles; A MetaAnalysis’, Criminal Justice and Behavior, 2001, Vol 28, 3, 367-394. CULLEN, F.T., LINK, B.G., POLANZI, C.W., ‘The Seriousness of Crime Revisited’, Criminology, 20, 1982, 83-102. CULLEN, F.T. and GENDREAU, P., ‘From Nothing Works to What Works: Changing professional ideology in the 21st century’, The Prison Journal, 2001, Vol 81, 3, 313-338. DECORTE, T. en ZAITCH, D. (red), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, ACCO, Leuven, 2009, 544. ELIAERTS, C., Ernstige jeugddelinquentie: mythe of realiteit? Prevalentie, risicofactoren, justitiële afhandeling en interventies, Brussel, VUBpress, Politeia, 2006, 280. FARRELL, S., Rethinking What works with offenders probation, social context and desistance from crime, USA, Willan Publishing, 2002, 248. FARRELL, S. en BOWLING, B., ‘Structuration, Human Development and Desistance from Crime, British Journal of Criminology, 1999, Vol 39, 2, 253-268. FARRELL, S. and CALVERLEY, A., Understanding desistance from crime; emerging theoretical directions in resettlement and rehabilitation, Maidenhead, Open University Press, 2006, 230. FARRINGTON, D.F., ‘Advancing knowledge about desistance’, Journal of Contemporary Criminal Justice, 2007, 23, 125-134. FERGUSON, J.L., ‘Putting the “What Works”research into practice; an organised perspective’, Criminal, Justice and Behavior, 2002, Vol 29, 4, 472-492. GARRETT, C.J., ‘Effects of residential treatment on adjudicated delinquents: a meta-analysis’, Journal of Research in Crime and Delinquency, 1985, Vol 22, 4, 287-308. GADD, D., ‘The role of recognition in the desistance process: a case analysis of a former far-right activist’, Theoretical Criminology, 2006, 10, 179-202. GADD, D. en FARRALL, S., ‘Criminal careers, desistance and subjectivity: interpreting men’s narratives of change’, Theoretical Criminology, 2004, 8, 123-156. GLASER, B.G., ‘Conceptualization: On Theory and Theorizing Using Grounded Theory’, International Journal of Qualitative Methods 1 (2), 2002, 31
140
GIORDANO, P.C., CERNKOVICH, A. en RUDOLPH, J.L., ‘Gender, Crime, and Desistance: Towards a Theory of Cognitive Transformation, American Journal Of Sociology, 2002, Vol 107, 4, 990-1064. GOETHALS, J., Predictie van recidive, GORIS, P. en WALGRAVE, L., Van kattenkwaad en erger; Actuele thema’s uit de jeugdcriminologie, Leuven, Garant, 2005, 232. GREEN, A.E., GESTEN, E.L., ea, ‘Predicting Delinquency in Adolescence and Young Adulthood; A Longitudinal Analysis of Early Risk Factors, Youth Violence and Juvenile Justice, 2008, Vol 6, 4, 323-342. HAAPANEN, R., BRITTON, L. en CROISDALE, T., ‘Persistent criminality and career length’, Crime and Delinquency, 2007, 53, 133-155. HAGAN, F.E., Research Methods in Criminal Justice and Criminology, 5th edition, Allyn and Bacon, Boston, 2000. HEILBURN, K., BROCK, W., WAITE, D., LANIER, A., SCHMID, M., WITTE, G., KEENYE, M., WESTENDORF, M., BUINAVERT, L., SHUMATE, M., ‘Risk Factors for Juvenile Criminal Recidivism; The Postrelease Community Adjustment of Juvenile Offenders’, Criminal Justice and Behavior, 2000, Vol 27, 3, 275-291. HOWELL, J.C., Preventing and Reducing Juvenile Delinquency: A Comprehensive Framework, California, Sage Publications, 2004, 392. HINTON, W.J., SHEPERIS, C. and SIMS, P., ‘Family-Based Approaches to Juvenile Delinquency: A Review of the Literature’, The Family Journal, 2003, 11, 167 – 173. HSU, M., ‘Cultural and Sexual Differences on the Judgement of Criminal Offences: A replication study of the Measurement of Delinquency’, Journal of Criminal Law and Criminology, 64, 1973, 348-353. HUCKLESBY, A., ‘Vehicles of desistance?: The impact of electronically monitored curfew orders’, Criminology and Criminal Justice, 2008, 8, 51-71. KLAUS, P. en KALISH C.B., The severity of crime, Bureau of Justice Statistics Bulletin, Washington D.C., U.U., Department of Justice, January 1984. LAHEY, B.B., MOFFITT, T.E., CASPI, A., Causes of Conduct Disorder and Juvenile Delinquency, New York, The Guilford Press, 2003, 370. LAUB, J.H. and SAMPSON, R.J., ‘Turning points in the life course: why change matters to the study of crime’, Criminology, 1993, 3, 301-
.
LAUB, J.H. and SAMPSON, R.J., Shared beginnings, divergent lives: delinquent boys to age 70, Cambridge, Harvard University Press, 2006, 338. LEBEL, T.P., BURNETT, R., MARUNA, S. en BUSHWAY, S., ‘The ‘Chicken of Egg’ of subjective and social factors in desistance from crime’, European Journal of Criminology, 2008, 5, 131-145. LISSENBERG, E., VAN RULLER, S., VAN SWAANINGEN, R., (eds.), Tegen de regels IV. Een inleiding in de criminologie, 2001, Nijmegen, Ars Aequi Libri. LOEBER, R., ‘Development and Risk Factors of Juvenile Antisocial Behaviour and Delinquency’, Clinical Psychology Review, 1990, Vol 10, 1-41.
141
LOEBER, R. and FARRINGTON, D.P., ‘Never Too Early, Never Too Late: Risk Factors and Successful Interventions for Serious and Violent Juvenile Offenders’, Final Report of the Study Group on Serious and Violent Juvenile Offenders, Washington, DC: U.S. Department of Justice, Office of Justice Programs, Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention, 7-30. MACKENZIE, D.L., ‘Evidence-Based Corrections. Identifying What Works’, Crime and Delinquency, 2000, Vol 24, 4, 457-471. MAGUIRE, M. en RAYNOR, P., ‘How resettlement of prisoners promotes desistance from crime: Or does it?’, Criminology and Criminal Justice, 2006, 6, 19-38. MARUNA, S. & FARRALL, S, ‘Desistance from crime: a theoretical reformulation’, Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie, 2004, 43, 171-194. MARUNA, S. en ROY, K., ‘Amputation of Reconstruction? Notes on the concept of “Knifing Off” and Desistance from Crime’, Journal of Contemporary Criminal Justice, 2006, Vol 22, 2, 1-21. MASSOGLIA, M. en UGGEN, C., ‘Subjective desistance and the transition to Adulthood’, Journal of Contemporary Criminal Justice, 2007, 23, 90-103. MCARA, L. en MCVIE, S., ‘Youth Justice? The impact of system contact on patterns of desistance from offending’, European Journal of Criminology, 2007, 4, 315 – 345. MCVIE, S., ‘Patterns of deviance underlying the age-crime curve: the long term evidence’, Centre for Law and Society, University of Edinburgh, presented at European Society of Criminology
Conference, Amsterdam, 2004, 15. MCGUIRE, J., What Works: Reducing Reoffending; Guidelines from Research and Practice, Chichester, Wiley, 1995, 242. MENGER, A. en KRECHTIG, L., Het delict als maatstaf; Methodiek voor werken in gedwongen kader, Amsterdam, SWP, 2006, 251. MOFFITT,
T.E.,
‘Juvenile
Delinquency
and
Attention
Deficit
Disorder:
Boys’
Development
Trajectories from Age 3 to Age 15, Child Development, 1991, 61, 893-910. MOFFITT, T.E. en CASPI, A., ‘Childhood predictors differentiate life-course persistent and adolescence-limited
antisocial
pathways
among
males
and
females’,
Development
and
Psychopathology, 2001, 13, 355-375. MOFFITT, T.E., CASPI, A., HARRINGTON, H. en MILNE, B.J., ‘Males on the life-course-persistent and adolescence-limited antisocial pathways: Follow-up at age 26 years’, Development and Psychopathology, 2002, 14, 179-207. MUNCIE, J., Youth and Crime, London, Sage Publications, 2004, 351. NUYTIENS, A., ‘Stoppen of doorgaan? Recent onderzoek naar ‘desistance from crime’ bij persistente (jeugd)delinquenten’, PAN, 2007, 2, 41-56. PANDIT, N.R., ‘The Creation of Theory: A Recent Application of the Grounded Theory Method’, The Qualitative Report, Vol l 2, 4, 1996, 16. PIQUERO, A.R., BRAME, R. en LYNAM, D., ‘Studying criminal career length through early adulthood among serious offenders’, Crime Delinquency, 2004, 50, 412-435. RUBIN, S., ‘Recidivism and Recidivism Statistics’, Crime & Delinquency, 1958, 4, 233- 240.
142
REX, S., ‘Desistance from Offending: Experiences of Probation’, The Howard Journal, 1999, Vol 38, 4, 366-383. ROSSI, P.H., et. Al., ‘The Seriousness of Crimes: Normative Structure and Individual differences’, American Sociological Review, 39, 1974, 224-237. ROSSI, P.H., HENRY, J.P., ‘Seriousness as a Measurement for All Purposes?’, in: KLEIN, M., TEILMANN, K., (eds.), Handbook of Criminal Justice Evaluation, Beverly Hills, California, Sage, 1980, 488-505. SAMPSON, R.J. and LAUB, J.H., ‘Crime and deviance in the life course’, Annu. Rev. Sociol., 1992, 18, 63-84. SAMPSON, R.J. en LAUB, J.H., ‘A life-course view of the development of crime’, The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science, 2005, 602, 12-45. SEITER, R.P. and KADELA, K.R., ‘Prisoner Re-entry: What Works, What Does Not, and What Is Promising’, Crime and Delinquency, 2003, Vol 49, 3, 360-388. SELLIN, T., MARVIN, E.W., The measurement of Delinquency, New York, Wiley, 1966. SMITH, D.J., ‘Crime and the life course’ in MAGUIRE, M., MORGAN, R. and REINER, R., The Oxford Handbook of Criminology, Oxford, Oxford University Press, 2002, 702-745. SMITH, D.J., ‘The effectiveness of the juvenile justice system’, Criminal Justice, 2005, 5, 181-195. STOUTHAMER-LOEBER M., LOEBER R., WEI, E., FARRINGTON, D.P. and WIKSTRÖM, P.H., ‘Risk and Promotive Effects in the Explanation of Persistent Serious Delinquency in Boys’, Journal of Counselling and Clinical Psychology, 2002, Vol. 70, 1, 111-123. SWABLE, C.S., FRASER, M.W., ea, ‘Classifying Juvenile Offenders According to Risk of Recidivism; Predictive Validity, Race/Ethnicity, and Gender’, Criminal Justice and Behavior, 2006, Vol 33, 3, 305-324. TRULSON, C.R., MARQUART, J.W., MULLINGS, J.L. en CAETI, T.J., ‘In between adolescence and adulthood: Recidivism outcomes of a cohort of state delinquents’, Youth Violence and Juvenile Justice, 2005, 3, 355-387. VAN DEN HURK, A.A. en NELISSEN, P.P., ‘ ‘What Works’. Een nieuwe benadering van resocialisatie van delinquenten’, Sancties, 2004, 5, 280-297. VAN DER LAAN, A.M., VAN DER KAAP, L.M. en WARTNA, B.S.J., ‘Recidivemeting onder jeugdreclasseringscliënten’, WODC, 2005, 78. VANNESTE, C., GOEDSEELS, E., DETRY, I., Onderzoek met betrekking tot de productie en wetenschappelijke
exploitatie
van
cijfergegevens
aangaande
jeugddelinquentie
en
jeugdbescherming, Eerste onderzoeksrapport: Analyse van de instroom op de jeugdparketten voor het jaar 2005, Nationaal Instituut voor Criminologie en Criminaliteit, Hoofdafdeling Criminologie, juli 2007, 157p, www. nicc. fgov.be, geraadpleegd op 22 september 2009. WASSERMAN, G.A., KEENAN, K., TREMBLAY, R.E., COLE, J.D., HERRENKOHL, T.I., LOEBER, R., PETECHUK, D., ‘Risk and Protective Factors of Child Delinquency’, U.S. Department of Justice, Office of Justice Programs, Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention, April 2003, 15p.
143
WEBSTER,
C.,
MACDONALD,
R.
en
SIMPSON,
M.,
‘Predicting
Criminality?
Risk
Factors,
Neighbourhood Influence and Desistance’, The National Association for Youth Justice, Sage Publications 2006, Vol 6,1, 7-22. WEIJERS, I., De aanpak van jeugdige recidivisten, WIESNER, M. en CAPALDI, D.M., ‘Relations of childhood and adolescent factors to offending trajectories of young men’, Journal of Research in crime and delinquency, 2003, 40, 231- 262. WIKSTRÖM, P.H. and Butterworth, D.A., Adolescent Crime; Individual differences and lifestyles, Devon, Willan Publishing, 2006, 286. WILSON, D.B., et al, ‘A Quantitative Review of Structured, Group-oriented, cognitive-behavioral programs for offenders’, Criminal Justice and Behavior, 2005, Vol 32, 2, 172-204. WOLFGANG, M.E., et. Al., The National Survey of Crime Severity, Washington, D.C., U.S. Department of Justice, 1985.
144
Bijlagen onderzoek geplaatste minderjarigen en recidive.
145
Bijlage I: Tabellen: onderzoekspopulatie.
Hoofdstuk
3:
De
beschrijving
van
Tabel 1: Onderzoekspopulatie over de drie cohortejaren. Frequentie
%
Cumulatief %
2001
449
31,3
31,3
2002
512
35,7
66,9
2003
475
33,1
100,0
1436
100,0
Totaal
Tabel 2: Onderzoekspopulatie - Startleeftijd versus leeftijd van de eerste plaatsing. Minimum Leeftijd eerste maatregel Leeftijd eerste plaatsing
Maximum
Gemiddelde
0
18
14,15
11
18
15,72
Tabel 3: Onderzoekspopulatie - Leeftijd tijdens eerste maatregel.
146
de
Leeftijd
Frequentie
%
Cumulatief %
0
14
1,0
1,0
1
12
,8
1,8
2
8
,6
2,4
3
9
,6
3,0
4
4
,3
3,3
5
15
1,0
4,3
6
8
,6
4,9
7
12
,8
5,7
8
13
,9
6,6
9
19
1,3
7,9
10
33
2,3
10,2
11
39
2,7
13,0
12
55
3,8
16,8
13
132
9,2
26,0
14
205
14,3
40,3
15
259
18,0
58,3
16
308
21,4
79,7
17
288
20,1
99,8
18
3
,2
100,0
1436
100,0
Totaal
Grafiek 1: Onderzoekspopulatie - Verhouding jongens–meisjes naar cohortejaar.
147
148
Tabel 4: Onderzoekspopulatie - Nationaliteit. Frequentie
%
Afghanistan
1
,1
India
1
,1
Iran
1
,1
Italië
3
,2
Macedonië
1
,1
49
3,4
Nederland
4
,3
Polen
2
,1
Portugal
1
,1
Roemenië
2
,1
Rusland
2
,1
Albanië
3
,2
Rwanda
1
,1
23
1,6
Slovakije
5
,3
Spanje
2
,1
Turkije
18
1,3
Verenigd Koninkrijk
1
,1
Marokko/België
7
,4
Turkije/België
2
,1
248
17,3
1
,1
1050
73,1
Colombia
1
,1
Congo-Brazzaville
1
,1
Filippijnen
1
,1
Frankrijk
4
,3
Georgië
1
,1
1436
100,0
Marokko
Servië en Montenegro
Onbekend Angola België
Totaal
149
Tabel 5: Onderzoekspopulatie - Aantal opgelegde maatregelen. Frequentie
%
Cumulatief %
1 tot 2 maatregelen
415
28,9
28,9
3 tot 4 maatregelen
306
21,3
50,2
5 tot 9 maatregelen
397
27,6
77,9
10 tot 20 maatregelen
280
19,5
97,4
21 tot 36 maatregelen
38
2,6
100,0
1436
100,0
Totaal
Tabel 6: Onderzoekspopulatie – Totaal aantal opgelegde maatregelen. N Aantal maatregelen
Minimum
1436
Maximum
1
Som
36
Gemiddelde
9072
Std afwijking
6,32
5,325
Tabel 7: Onderzoekspopulatie - Startleeftijd van het traject in licht van het aantal opgelegde maatregelen. Leeftijd
1 tot 2
3 tot 4
5 tot 9
10 tot 20
21 tot 36
maatregelen
maatregelen
maatregelen
maatregelen
maatregelen
0
0
0
0
11
3
1
0
0
1
8
3
2
0
0
2
5
1
3
0
0
1
5
2
4
0
0
1
2
1
5
0
0
7
6
2
6
0
0
3
6
0
7
0
2
3
7
0
8
0
1
3
7
1
9
0
1
3
12
4
10
1
5
4
16
5
11
4
2
13
17
4
12
7
4
14
23
5
13
34
13
36
45
5
14
32
28
84
57
1
15
60
52
99
43
1
16
103
98
92
9
0
17
172
99
31
1
0
18
2
1
0
0
0
150
Tabel 8: Onderzoekspopulatie – De snel-geplaatsen. Geslacht Man Geplaatst bij eerste of
Nee
tweede maatregel
Aantal
447
98
545
35,5%
55,1%
38,0%
811
80
891
64,5%
44,9%
62,0%
1258
178
1436
100,0%
100,0%
100,0%
% Geslacht Ja
Aantal % Geslacht
Totaal
Aantal % Geslacht
Tabel 9: Steekproef - Verdeling naar geslacht. Frequentie Man
%
120
80,0
Vrouw
30
20,0
Totaal
150
100,0
Tabel 10: Steekproef – Verdeling naar startleeftijd. Man
Vrouw
Totaal
Leeftijd op
0
3
0
3
eerste
1
0
1
1
3
1
1
2
4
1
1
2
5
1
1
2
6
1
0
1
9
1
0
1
10
2
1
3
11
5
1
6
12
3
1
4
13
8
3
11
14
13
6
19
15
14
5
19
16
31
5
36
17
34
4
38
18
2
0
2
maatregel
151
Totaal
Vrouw
Tabel 11: Steekproef - Cohortejaar. Frequentie
%
2001
42
28,0
2002
60
40,0
2003
48
32,0
150
100,0
Totaal
Tabel 12: Steekproef - De snel-geplaatsten. Frequentie
%
Nee
58
38,7
Ja
92
61,3
150
100,0
Totaal
Grafiek 2: Steekproef - Aantal opgelegde maatregelen.
152
4.3. De eerste plaatsing. Tabel 13: Cohorte – Leeftijd van de eerste plaatsing. Frequentie
%
11
6
,4
12
21
1,5
13
72
5,0
14
138
9,6
15
287
20,0
16
421
29,3
17
484
33,7
18
7
,5
1436
100,0
Total
Tabel 14: Leeftijd eerste plaatsing volgens leeftijd en voorziening. 11 De Grubbe
Aantal %
GI: De Hutten
Aantal %
GI: De Markt
Aantal %
GI: Ruiselede
Aantal %
Totaal
Aantal %
GI: Beernem
Aantal %
Totaal
Aantal %
Totaal
12
13
14
0
0
1
,0%
,0%
,7%
1
1
6
,9%
,9%
5,4%
1
9
35
,2%
1,5%
5,8%
1
3
14
,3%
,8%
3,5%
3
13
56
,2%
1,0%
4,5%
3
8
16
1,7%
4,5%
9,0%
3
8
16
1,7%
4,5%
9,0%
6
21
72
153
15 16
16
Totaal 1
151
10,6% 21,9% 21,9% 44,4%
,7%
100,0%
41
2
112
9,8% 14,3% 30,4% 36,6%
1,8%
100,0%
186
2
600
9,2% 19,5% 32,5% 31,0%
,3%
100,0%
157
2
395
8,6% 19,2% 27,3% 39,7%
,5%
100,0%
451
7
1258
9,2% 19,2% 29,4% 35,9%
,6%
100,0%
55
34
116
22
16
117
76
242
34
195
108
370
33
178
12,4% 25,3% 28,7% 18,5%
100,0%
22
45
33
18
67
11
33
17
33
178
12,4% 25,3% 28,7% 18,5%
100,0%
138
45
51
287
51
421
484
1436
Tabel 15: Cohorte - Verdeling naar plaatsende instantie – in absolute cijfers. Frequentie
%
Antwerpen
463
32,2
Brugge
146
10,2
Brussel
126
8,8
98
6,8
113
7,9
Hasselt
54
3,8
Ieper
20
1,4
Kortrijk
78
5,4
Leuven
92
6,4
Mechelen
85
5,9
Oudenaarde
39
2,7
Tongeren
65
4,5
Turnhout
43
3,0
Veurne
14
1,0
1436
100,0
Dendermonde Gent
Totaal
Tabel 16: Onderzoekspopulatie – Verdeling over verschillende instellingen volgens instantie. GI: De De Grubbe GI: Beernem Antwerpen
Aantal %
Brugge
Aantal %
Brussel
Aantal %
Dendermond Aantal e
%
Gent
Aantal %
Hasselt
Aantal %
Ieper
Aantal %
GI:
Hutten
GI: De Markt
65
61
42
275
14,0%
13,2%
9,1%
59,4%
11
25
7
13
7,5%
17,1%
4,8%
8,9%
19
21
14
41
15,1%
16,7%
11,1%
32,5%
6
6
6
23
6,1%
6,1%
6,1%
23,5%
15
12
7
9
13,3%
10,6%
6,2%
8,0%
1
5
3
44
1,9%
9,3%
5,6%
81,5%
1
1
1
0
5,0%
5,0%
5,0%
,0%
154
Ruiselede
Totaal
20
463
4,3% 100,0% 90
146
61,6% 100,0% 31
126
24,6% 100,0% 57
98
58,2% 100,0% 70
113
61,9% 100,0% 1
54
1,9% 100,0% 17
20
85,0% 100,0%
Kortrijk
Aantal %
Leuven
4
5
8
6,4%
5,1%
6,4%
10,3%
3
12
11
66
3,3%
13,0%
12,0%
71,7%
10
10
6
46
11,8%
11,8%
7,1%
54,1%
3
4
0
3
7,7%
10,3%
,0%
7,7%
6
5
7
44
9,2%
7,7%
10,8%
67,7%
3
7
3
28
7,0%
16,3%
7,0%
65,1%
3
5
0
0
21,4%
35,7%
,0%
,0%
151
178
112
600
10,5%
12,4%
7,8%
41,8%
Aantal %
Mechelen
5
Aantal %
Oudenaarde Aantal % Tongeren
Aantal %
Turnhout
Aantal %
Veurne
Aantal %
Totaal
Aantal %
56
78
71,8% 100,0% 0
92
,0% 100,0% 13
85
15,3% 100,0% 29
39
74,4% 100,0% 3
65
4,6% 100,0% 2
43
4,7% 100,0% 6
14
42,9% 100,0% 395
1436
27,5% 100,0%
Tabel 17: Onderzoekspopulatie – Verhouding voorziening naar cohortejaren – Jaarlijkse verdeling tussen de verschillende instelling onderling. 2001 Centrum "De Grubbe"
Aantal %
GI: Beernem
Aantal %
GI: De Hutten
Aantal %
GI: De Markt
Aantal %
GI: Ruiselede
Aantal %
Totaal
Aantal %
155
2002
2003
Totaal
0
39
112
151
,0%
7,6%
23,6%
10,5%
72
59
47
178
16,0%
11,5%
9,9%
12,4%
24
59
29
112
5,3%
11,5%
6,1%
7,8%
202
221
177
600
45,0%
43,2%
37,3%
41,8%
151
134
110
395
33,6%
26,2%
23,2%
27,5%
449
512
475
1436
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
Tabel 18: Onderzoekspopulatie – Verhouding soort regime over de drie cohortejaren. Regime Gesloten, De Grubbe Jaar van eerste plaatsing 2001
Aantal
97
350
449
1,3%
23,7%
40,1%
31,3%
40
176
296
512
26,0%
42,9%
33,9%
35,7%
112
137
226
475
72,7%
33,4%
25,9%
33,1%
154
410
872
1436
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
Aantal %
2003
Aantal %
Totaal
Aantal %
Totaal
Half-open
2
% 2002
Gesloten
Tabel 19: Onderzoekspopulatie – Verhouding voorziening naar cohortejaren – Jaarlijks aandeel per instelling. 2001 Centrum "De Grubbe"
Aantal %
GI: Beernem
Aantal %
GI: De Hutten
Aantal %
GI: De Markt
Aantal %
GI: Ruiselede
Aantal %
Totaal
Aantal %
156
2002
2003
Totaal
0
39
112
151
,0%
25,8%
74,2%
100,0%
72
59
47
178
40,4%
33,1%
26,4%
100,0%
24
59
29
112
21,4%
52,7%
25,9%
100,0%
202
221
177
600
33,7%
36,8%
29,5%
100,0%
151
134
110
395
38,2%
33,9%
27,8%
100,0%
449
512
475
1436
31,3%
35,7%
33,1%
100,0%
Tabel 20: Onderzoekspopulatie – Aandeel plaatsende instantie volgens jaar van de eerste plaatsing. Jaar van eerste plaatsing 2001 Antwerpen
Aantal %
Brugge
Aantal %
Brussel
Aantal %
Dendermonde
Aantal %
Gent
Aantal %
Hasselt
Aantal %
Ieper
Aantal %
Kortrijk
Aantal %
Leuven
Aantal %
Mechelen
Aantal %
Oudenaarde
Aantal %
Tongeren
Aantal %
Turnhout
Aantal %
Veurne
Aantal %
Totaal
Aantal %
157
2002
Totaal
2003
164
158
141
463
36,5%
30,9%
29,7%
32,2%
40
54
52
146
8,9%
10,5%
10,9%
10,2%
28
49
49
126
6,2%
9,6%
10,3%
8,8%
31
42
25
98
6,9%
8,2%
5,3%
6,8%
27
46
40
113
6,0%
9,0%
8,4%
7,9%
22
20
12
54
4,9%
3,9%
2,5%
3,8%
7
4
9
20
1,6%
,8%
1,9%
1,4%
29
28
21
78
6,5%
5,5%
4,4%
5,4%
16
29
47
92
3,6%
5,7%
9,9%
6,4%
25
27
33
85
5,6%
5,3%
6,9%
5,9%
16
14
9
39
3,6%
2,7%
1,9%
2,7%
27
15
23
65
6,0%
2,9%
4,8%
4,5%
11
22
10
43
2,4%
4,3%
2,1%
3,0%
6
4
4
14
1,3%
,8%
,8%
1,0%
449
512
475
1436
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
Tabel 21: Duur van de plaatsing naar cohortejaar. Duur Jaar van eerste plaatsing 2001 1 tot 7 dagen
Aantal %
8 tot 14 dagen
Aantal %
15 tot 30 dagen
Aantal %
31 tot 60 dagen
Aantal %
61 tot 90 dagen
Aantal %
91 tot 120 dagen
Aantal %
121 tot 150 dagen
Aantal %
151 tot 180 dagen
Aantal %
181 tot 210 dagen
Aantal %
211 tot 240 dagen
Aantal %
241 tot 270 dagen
Aantal %
271 tot 300 dagen
Aantal %
301 tot 330 dagen
Aantal %
331 tot 360 dagen
Aantal %
361 tot 390 dagen
Aantal %
391 tot 420 dagen
Aantal %
451 tot 480 dagen
Aantal
158
2002
Totaal
2003
30
66
79
175
6,7%
12,9%
16,6%
12,2%
38
55
51
144
8,5%
10,7%
10,7%
10,0%
83
76
71
230
18,5%
14,8%
14,9%
16,0%
107
106
111
324
23,8%
20,7%
23,4%
22,6%
96
92
75
263
21,4%
18,0%
15,8%
18,3%
40
56
41
137
8,9%
10,9%
8,6%
9,5%
18
34
23
75
4,0%
6,6%
4,8%
5,2%
15
9
10
34
3,3%
1,8%
2,1%
2,4%
6
4
5
15
1,3%
,8%
1,1%
1,0%
5
2
0
7
1,1%
,4%
,0%
,5%
4
2
2
8
,9%
,4%
,4%
,6%
0
4
2
6
,0%
,8%
,4%
,4%
1
1
1
3
,2%
,2%
,2%
,2%
1
1
0
2
,2%
,2%
,0%
,1%
0
2
1
3
,0%
,4%
,2%
,2%
1
0
1
2
,2%
,0%
,2%
,1%
0
0
1
1
% 511 tot 540 dagen
,0%
,0%
,2%
,1%
2
0
1
3
,4%
,0%
,2%
,2%
0
1
0
1
,0%
,2%
,0%
,1%
1
0
0
1
,2%
,0%
,0%
,1%
1
0
0
1
,2%
,0%
,0%
,1%
0
1
0
1
%
,0%
,2%
,0%
,1%
Aantal
449
512
475
1436
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
Aantal %
541 tot 570 dagen
Aantal %
571 tot 600 dagen
Aantal %
631 tot 660 dagen
Aantal %
1041 tot 1055 dagen Aantal
Totaal
%
Grafiek 3: Verdeling van de instellingen volgens de verschillende cohortejaren.
159
Tabel 22: Onderzoekspopulatie – De duur van de eerste plaatsing. Gemiddelde in N Duur eerste
Minimum
1436
Maximum
2
dagen
1055
Std afwijking 60,88
plaatsing
Tabel 23: Onderzoekspopulatie – Verdeling van de populatie naar de duur van de plaatsing. N
1436
Gemiddelde
60,88
Mediaan
43,00
Std Afwijking
69,856
Percentielen 25
17,00
50
43,00
75
86,00
Grafiek 4: Onderzoekspopulatie – Eerste plaatsing moment in het traject.
Tabel 24: Onderzoekspopulatie – Verdeling snel-geplaatsten naar geslacht. Man 11
Aantal %
12
Aantal %
13
Aantal
Vrouw
Totaal
3
3
6
,4%
3,8%
,7%
5
4
9
,6%
5,1%
1,0%
36
12
48
160
69,856
% 14
4,4%
15,2%
5,4%
74
12
86
9,1%
15,2%
9,7%
155
16
171
19,1%
20,3%
19,2%
235
17
252
28,9%
21,5%
28,3%
301
15
316
37,1%
19,0%
35,5%
3
0
3
,4%
,0%
,3%
812
79
891
100,0%
100,0%
100,0%
Aantal %
15
Aantal %
16
Aantal %
17
Aantal %
18
Aantal %
Totaal Aantal %
Tabel 25: Cohorte - De snel-geplaatsten naar plaatsingsjaar. Frequentie
%
2001
271
30,4
2002
327
36,7
2003
293
32,9
Totaal
891
100,0
Tabel 26: Cohorte - De snel-geplaatsten naar plaatsende instantie. Frequentie Antwerpen
%
298
33,4
Brugge
95
10,7
Brussel
80
9,0
Dendermonde
72
8,1
Gent
63
7,1
Hasselt
34
3,8
Ieper
10
1,1
Kortrijk
44
4,9
Leuven
49
5,5
Mechelen
57
6,4
Oudenaarde
22
2,5
Tongeren
39
4,4
Turnhout
19
2,1
161
Veurne Totaal
9
1,0
891
100,0
Tabel 27: Cohorte - De snel-geplaatsen en de instelling van eerste plaatsing. Frequentie Centrum "De Grubbe"
%
120
13,5
GI: Beernem
79
8,9
GI: De Hutten
87
9,8
GI: De Markt
356
40,0
GI: Ruiselede
249
27,9
Totaal
891
100,0
Tabel 28: Onderzoekspopulatie – Snel-geplaatsten volgens plaatsende instantie en instelling.
De Grubbe Antwerpen
Aantal %
Brugge
Aantal %
Brussel
Aantal %
Dendermonde Aantal % Gent
Aantal %
Hasselt
Aantal %
Ieper
Aantal %
Kortrijk
Aantal %
Leuven
Aantal %
Mechelen
Aantal %
Oudenaarde
Aantal
GI: Beernem
GI: De
GI:
Hutten
Ruiselede
GI: De Markt
Totaal
51
36
34
163
14
298
42,5%
45,6%
39,1%
45,8%
5,6%
33,4%
10
8
7
9
61
95
8,3%
10,1%
8,0%
2,5%
24,5%
10,7%
15
12
13
18
22
80
12,5%
15,2%
14,9%
5,1%
8,8%
9,0%
5
3
3
20
41
72
4,2%
3,8%
3,4%
5,6%
16,5%
8,1%
11
1
6
5
40
63
9,2%
1,3%
6,9%
1,4%
16,1%
7,1%
0
2
2
29
1
34
,0%
2,5%
2,3%
8,1%
,4%
3,8%
1
0
0
0
9
10
,8%
,0%
,0%
,0%
3,6%
1,1%
2
1
5
6
30
44
1,7%
1,3%
5,7%
1,7%
12,0%
4,9%
2
10
5
32
0
49
1,7%
12,7%
5,7%
9,0%
,0%
5,5%
10
2
5
34
6
57
8,3%
2,5%
5,7%
9,6%
2,4%
6,4%
1
1
0
3
17
22
162
% Tongeren
,8%
6,8%
2,5%
6
1
4
27
1
39
5,0%
1,3%
4,6%
7,6%
,4%
4,4%
3
1
3
10
2
19
2,5%
1,3%
3,4%
2,8%
,8%
2,1%
3
1
0
0
5
9
2,5%
1,3%
,0%
,0%
2,0%
1,0%
120
79
87
356
249
891
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
Aantal %
Totaal
,0%
Aantal %
Veurne
1,3%
Aantal %
Turnhout
,8%
Aantal %
4.4. Het maatregelentraject. Tabel 29: Aantal opgelegde maatregelen. N
1436
Gemiddelde
6,32
Mediaan
4,00
Modus
2
Standaard afwijking
5,325
Minimum
1
Maximum
36
Som
9072
Percentielen 25
2,00
50
4,00
75
9,00
Tabel 30: Cohorte - Aantal opgelegde maatregelen. Frequentie
%
Cumulatief %
1 tot 2 maatregelen
415
28,9
28,9
3 tot 4 maatregelen
306
21,3
50,2
5 tot 9 maatregelen
397
27,6
77,9
10 tot 20 maatregelen
280
19,5
97,4
21 tot 36 maatregelen
38
2,6
100,0
1436
100,0
Totaal
163
Tabel 31: Aantal maatregelen in het licht van de startleeftijd en het geslacht. 1 tot 2
3 tot 4
5 tot 9
10 tot 20
21 tot 36
maatregelen maatregelen maatregelen maatregelen maatregelen Totaal Man
0 - 9 jaar
Aantal %
10 - 11
Aantal
jaar
%
12 - 13
Aantal
jaar
%
14 - 15
Aantal
jaar
%
16 - 17
Aantal
jaar
%
18 jaar
Aantal %
Totaal
Aantal %
Vrouw
0 - 9 jaar
Aantal %
10 - 11
Aantal
jaar
%
12 - 13
Aantal
jaar
%
14 - 15
Aantal
jaar
%
16 - 17
Aantal
jaar
%
Totaal
Aantal %
0
4
22
54
11
91
,0%
4,4%
24,2%
59,3%
12,1%
100,0%
2
6
15
29
9
61
3,3%
9,8%
24,6%
47,5%
14,8%
100,0%
28
17
46
52
7
150
18,7%
11,3%
30,7%
34,7%
4,7%
100,0%
74
73
166
76
2
391
18,9%
18,7%
42,5%
19,4%
,5%
100,0%
253
191
109
9
0
562
45,0%
34,0%
19,4%
1,6%
,0%
100,0%
2
1
0
0
0
3
66,7%
33,3%
,0%
,0%
,0%
100,0%
359
292
358
220
29
1258
28,5%
23,2%
28,5%
17,5%
2,3%
100,0%
0
0
2
15
6
23
,0%
,0%
8,7%
65,2%
26,1%
100,0%
3
1
2
4
0
10
30,0%
10,0%
20,0%
40,0%
,0%
100,0%
13
0
4
16
3
36
36,1%
,0%
11,1%
44,4%
8,3%
100,0%
18
7
17
24
0
66
27,3%
10,6%
25,8%
36,4%
,0%
100,0%
22
6
14
1
0
43
51,2%
14,0%
32,6%
2,3%
,0%
100,0%
56
14
39
60
9
178
31,5%
7,9%
21,9%
33,7%
5,1%
100,0%
164
Tabel 32: Onderzoekspopulatie – Artikel vordering bij eerste maatregel – geslacht. Man Andere
Vrouw
Aantal %
MOF
Aantal %
Onbekend
71
17
88
5,6%
9,6%
6,1%
906
93
999
72,0%
52,2%
69,6%
71
10
81
5,6%
5,6%
5,6%
210
58
268
16,7%
32,6%
18,7%
1258
178
1436
100,0%
100,0%
100,0%
Aantal %
POS
Aantal %
Totaal
Aantal %
Totaal
Tabel 33: Onderzoekspopulatie - Artikel van de vordering bij eerste maatregel – Leeftijdscategorie 0 tot en met 9 jaar. Artikel eerste vordering Andere 0 - 9 jaar
Man
3 - 4 maatregelen Aantal % 5 - 9 maatregelen Aantal % 10 - 20
Aantal
maatregelen
%
21 - 36
Aantal
maatregelen
%
Totaal
Aantal %
MOF
Onbekend
Totaal POS
4
0
0
4
6,2%
,0%
,0%
4,4%
14
3
5
22
21,5%
42,9%
38
4
58,5%
57,1%
9
0
13,8%
,0%
65
7
19
91
100,0%
100,0%
100,0%
100,0
26,3% 24,2% 12
54
63,2% 59,3% 2
11
10,5% 12,1%
% Vrouw 5 - 9 maatregelen Aantal % 10 - 20
Aantal
maatregelen
%
21 - 36
Count
maatregelen
%
Totaal
Count %
0
0
2
2
,0%
,0%
40,0%
8,7%
11
2
2
15
68,8%
100,0%
5
0
31,3%
,0%
16
2
5
23
100,0%
100,0%
100,0%
100,0
40,0% 65,2% 1
6
20,0% 26,1%
%
165
Tabel 34: Onderzoekspopulatie – Artikel van de vordering bij eerste plaatsing – Leeftijdscategorie 10 tot en met 11 jaar. Artikel eerste vordering Andere 10 - 11
Man
1 - 2 maatregelen Aantal
jaar
% 3 - 4 maatregelen Aantal % 5 - 9 maatregelen Aantal % 10 - 20
Aantal
maatregelen
%
21 - 36
Aantal
maatregelen
%
Totaal
Aantal %
Vrouw 1 - 2 maatregelen Aantal % 3 - 4 maatregelen Aantal % 5 - 9 maatregelen Aantal % 10 - 20
Aantal
maatregelen
%
Totaal
Aantal %
166
MOF
Totaal
Onbekend
POS
0
2
0
0
2
,0%
13,3%
,0%
,0%
3,3%
1
2
3
0
6
20,0%
13,3%
15,0%
,0%
9,8%
1
4
4
6
15
20,0%
26,7%
3
5
60,0%
33,3%
0
2
,0%
13,3%
5
15
20
21
61
100,0%
100,0%
100,0%
100,0
100,0
%
%
0
3
20,0% 28,6% 24,6% 9
12
29
45,0% 57,1% 47,5% 4
3
9
20,0% 14,3% 14,8%
0
3
0
,0%
75,0%
,0%
0
0
1
,0%
,0%
50,0%
0
1
0
,0%
25,0%
1
0
100,0%
,0%
1
4
2
3
10
100,0%
100,0%
100,0%
100,0
100,0
%
%
,0% 30,0% 0
1
,0% 10,0% 1
2
,0% 33,3% 20,0% 1
2
4
50,0% 66,7% 40,0%
Tabel 35: Onderzoekspopulatie – Artikel van de vordering bij eerste plaatsing – Leeftijdscategorie 12 tot en met 13 jaar. Artikel eerste vordering
Totaal
Onbeken Andere 12 - 13
Man
1 - 2 maatregelen Aantal
jaar
% 3 - 4 maatregelen Aantal % 5 - 9 maatregelen Aantal % 10 - 20
Aantal
maatregelen
%
21 -36
Aantal
maatregelen
%
Totaal
Aantal %
MOF
d
POS
28
0
0
28
32,9%
,0%
9
2
10,6%
11,1%
20
11
23,5%
61,1%
23
5
27,1%
27,8%
5
0
2
7
5,9%
,0%
4,3%
4,7%
85
18
47
150
100,0%
100,0%
100,0%
100,0
,0% 18,7% 6
17
12,8% 11,3% 15
46
31,9% 30,7% 24
52
51,1% 34,7%
% Vrouw 1 - 2 maatregelen Aantal % 5 - 9 maatregelen Aantal % 10 - 20
Aantal
maatregelen
%
21 - 36
Aantal
maatregelen
%
Totaal
Aantal %
13
0
0
13
76,5%
,0%
3
0
17,6%
,0%
1
3
5,9%
100,0%
0
0
3
3
,0%
,0%
18,8%
8,3%
17
3
16
36
100,0%
100,0%
100,0%
100,0
,0% 36,1% 1
4
6,3% 11,1% 12
16
75,0% 44,4%
%
167
Tabel 36: Onderzoekspopulatie – Artikel van de vordering bij eerste plaatsing – Leeftijdscategorie 14 tot en met 15 jaar. Artikel eerste vordering Andere 14 - 15
Man
1 - 2 maatregelen Aantal
jaar
% 3 - 4 maatregelen Aantal % 5 - 9 maatregelen Aantal %
MOF
Onbekend
Totaal POS
73
1
0
74
25,2%
5,0%
64
2
22,1%
10,0%
115
12
39,7%
60,0%
36
5
12,4%
25,0%
2
0
0
2
,0% 18,9% 7
73
8,6% 18,7% 39
166
48,1% 42,5%
10 - 20
Aantal
maatregelen
%
21 - 36
Aantal
maatregelen
%
,7%
,0%
,0%
,5%
Totaal
Aantal
290
20
81
391
100,0%
100,0%
100,0%
100,0
%
35
76
43,2% 19,4%
% Vrouw 1 - 2 maatregelen Aantal % 3 - 4 maatregelen Aantal % 5 - 9 maatregelen Aantal % 10 - 20
Aantal
maatregelen
%
Totaal
Aantal %
18
0
0
18
47,4%
,0%
7
0
18,4%
,0%
7
1
18,4%
33,3%
6
2
15,8%
66,7%
38
3
25
66
100,0%
100,0%
100,0%
100,0
,0% 27,3% 0
7
,0% 10,6% 9
17
36,0% 25,8% 16
24
64,0% 36,4%
%
168
Tabel 37: Onderzoekspopulatie – Artikel van de vordering bij eerste plaatsing – Leeftijdscategorie 16 tot en met 17 jaar. Artikel eerste vordering
Totaal
Onbeken Andere 16 - 17
Man
1 - 2 maatregelen
jaar
Aantal %
3 - 4 maatregelen
Aantal %
5 - 9 maatregelen
Aantal %
10 - 20 maatregelen Aantal % Totaal
Aantal %
MOF
d
POS
0
251
0
2
253
,0%
48,9%
,0%
0
180
3
,0%
35,1%
50,0%
1
77
3
100,0%
15,0%
50,0%
0
5
0
4
9
,0%
1,0%
,0%
9,5%
1,6%
1
513
6
42
562
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0
4,8% 45,0% 8
191
19,0% 34,0% 28
109
66,7% 19,4%
% Vrouw 1 - 2 maatregelen
Aantal %
3 - 4 maatregelen
64,7%
Aantal %
5 - 9 maatregelen
6 17,6%
Aantal %
6 17,6%
10 - 20 maatregelen Aantal % Totaal
22
Aantal %
0
22
,0% 51,2% 0
6
,0% 14,0% 8
14
88,9% 32,6%
0
1
1
,0%
11,1%
2,3%
34
9
43
100,0%
100,0%
100,0 %
169
Bijlagen: Tabellen Hoofdstuk 4: De toetsing van de steekproef aan de nieuwe plaatsingscriteria. Tabel 1: De plaatsing in de oorspronkelijke instelling op basis van de nieuwe criteria. Frequentie
%
Valide %
Ja
82
54.7
61.7
Nee
51
34.0
38.3
133
88.7
100.0
17
11.3
150
100.0
Totaal Missing Totaal
Tabel 2: Een plaatsing in een minder streng regime. Frequentie Ja, open
%
Valide %
35
23.3
26.3
4
2.7
3.0
Nee
12
8.0
9.0
Nvt
82
54.7
61.7
133
88.7
100.0
17
11.3
150
100.0
Ja, gesloten
Totaal Missing Totaal
Tabel 3: Plaatsing in het oorspronkelijke open regime. Open regime? Ja
Nee
Totaal
Voorziening bij eerste
De Markt
29
1
30
plaatsing
Ruiselede
2
1
3
31
2
33
Totaal
Tabel 4: Plaatsing in gesloten regime in plaats van het oorspronkelijke open regime. Van open naar gesloten? Ja
Nee
Totaal
Voorziening bij eerste
De Markt
17
13
30
plaatsing
Ruiselede
1
2
3
18
15
33
Totaal
170
Tabel 5: Plaatsing volgens instelling. Plaatsing in de oorspronkelijke instelling Ja Voorziening bij eerste
De Hutten
plaatsing
Nee
Totaal
14
13
27
Beernem
9
21
30
Ruiselede
8
5
13
31
39
70
Totaal
Tabel 6: Plaatsing in een ander regime volgens instelling. Plaatsing in een open regime Ja, open
Nee
Nvt
Totaal
Voorziening bij eerste
De Hutten
12
1
14
27
plaatsing
Beernem
12
9
9
30
5
0
8
13
29
10
31
70
Ruiselede Totaal
Tabel 7: Nieuwe plaatsing in De Grubbe. Frequentie
%
Valide %
Ja
20
66.7
66.7
Nee
10
33.3
33.3
Totaal
30
100.0
100.0
Tabel 8: Plaatsing in De Grubbe naar andere instellingen. Frequentie
%
Valide %
Ja, open
6
20.0
20.0
Ja, gesloten
4
13.3
13.3
Nvt
20
66.7
66.7
Total
30
100.0
100.0
Tabel 9: De leeftijd van de eerste plaatsing. Plaatsing in gesloten regime Ja
Nee
Totaal
Leeftijd 11
0
1
1
12
0
2
2
13
0
6
6
171
Totaal 0 9 Tabel 10: Mogelijke plaatsing in dezelfde instelling op basis van geslacht. Ja Geslacht
Man
Nee
Totaal
73
30
103
Vrouw
9
21
30
Totaal
82
51
133
Tabel 14: Plaatsing in hetzelfde regime naar geslacht. Plaatsing in hetzelfde regime Ja Man
9
Nee
Totaal
19
11
30
Vrouw
5
7
12
Totaal
24
18
42
172
Bijlage: Tabellen hoofdstuk vijf: recidive van geplaatste jongeren. 5.1. Het misdrijventraject. 5.1.1. Tijdens de minderjarigheid: aanmeldingen bij de jeugdparketten. Tabel 1: Cohorte - Minderjarig vanaf 2004. Frequentie
%
Nee
659
46,0
Ja
777
54,0
1436
100,0
Totaal
Tabel 2: Deelcohorte naar geslacht en aanmelding. Man Vrouw Minderjarig
Aantal
%
Aantal
%
Nee
1061
84,3%
163
91,6%
Ja
197
15,7%
15
8,4%
Totaal
1258
100%
178
100%
173
Grafiek 1: Deelcohorte - Aantal aangemelde misdrijven.
Grafiek 2: Deelcohorte - Jaar waarin feiten gepleegd worden.
174
Grafiek 3: Deelcohorte - Aantal aangemelde misdrijven – jongens.
Grafiek 4: Deelcohorte - Aantal aangemelde misdrijven – meisjes.
175
Tabel 3: Deelcohorte – Nieuwe misdrijven volgens gerechtelijk arrondissement. Frequentie Antwerpen
% 77
36,3
1
,5
Brugge
23
10,8
Brussel
18
8,5
2
,9
Dendermonde
10
4,7
Gent
20
9,4
Hasselt
8
3,8
Ieper
1
,5
Kortrijk
11
5,2
Leuven
15
7,1
Mechelen
15
7,1
Nivelles
1
,5
Oudenaarde
2
,9
Tongeren
4
1,9
Tournai
1
,5
Turnhout
3
1,4
212
100,0
Arlon
Charleroi
Totaal
Tabel 4: Deelcohorte - Leeftijden bij eerste nieuwe aanmelding. Leeftijd feiten Leeftijd proces-verbaal
Leeftijd inleiding
11
1
11
12
1
12
13
2
13
14
5
14
5
14
1
15
19
15
19
15
15
16
53
16
49
16
36
17
116
17
120
17
105
18
14
18
16
18
47
19
1
19
2
19
8
Totaal
212
11 1
12 13
Totaal
212
176
Totaal
212
Tabel 5: Deelcohorte - Nieuwe feiten in licht van het jaar van meerderjarigheid. Frequentie
%
Cumulatief %
2004
23
10,8
10,8
2005
83
39,2
50,0
2006
66
31,1
81,1
2007
26
12,3
93,4
2008
13
6,1
99,5
2009
1
,5
100,0
212
100,0
Totaal
Tabel 6: Deelcohorte - Nieuwe aanmeldingen een aantal opgelegde maatregelen. Nieuwe aanmelding Nee
Totaal
Ja
1 tot 2 maatregelen
175
24
199
3 tot 4 maatregelen
111
23
134
5 tot 9 maatregelen
155
56
211
10 tot 20 maatregelen
107
90
197
21 tot 36 maatregelen
16
19
35
564
212
776
Totaal
Tabel 7: Deelcohorte - Nieuwe aanmelding in licht van de vordering bij eerste maatregel jeugdrechter. Nieuwe misdrijven Nee Man
Vordering: Andere
Aantal %
Vordering: MOF
Aantal %
Vordering:
Aantal
Onbekend
%
Vordering: POS
Aantal %
Totaal
Aantal %
177
Totaal
Ja 29
9
38
76,3%
23,7%
100,0%
339
125
464
73,1%
26,9%
100,0%
24
12
36
66,7%
33,3%
100,0%
76
51
127
59,8%
40,2%
100,0%
468
197
665
70,4%
29,6%
100,0%
Vrouw Artikel vordering:
Aantal
andere
%
Artikel vordering:
Aantal
MOF
%
Artikel vordering:
Aantal
onbekend
%
Artikel vordering:
Aantal
POS
%
Total
Aantal %
7
2
9
77,8%
22,2%
100,0%
55
7
62
88,7%
11,3%
100,0%
4
1
5
80,0%
20,0%
100,0%
30
5
35
85,7%
14,3%
100,0%
96
15
111
86,5%
13,5%
100,0%
Tabel 8: Deelcohorte: De snelheid van de plaatsing en nieuwe misdrijven. Nieuwe misdrijven Nee Geplaatst bij eerste of
Nee
tweede maatregel
Aantal
209
% Ja
68,8%
Aantal
355
% Totaal
75,2%
Aantal
564
%
72,7%
178
Totaal
Ja 95
304
31,3% 100,0% 117
472
24,8% 100,0% 212
776
27,3% 100,0%
Tabel 9: Deelcohorte - De instelling van eerste plaatsing – Recidive verhouding tussen instellingen onderling. Nee De Grubbe
Aantal %
GI: Beernem
Aantal %
GI: De Hutten Aantal % GI: De Markt
Aantal %
GI: Ruiselede
Aantal %
Totaal
Aantal %
Ja
Totaal
66
36
102
11,7%
17,0%
13,1%
94
15
109
16,7%
7,1%
14,0%
37
16
53
6,6%
7,5%
6,8%
230
89
319
40,8%
42,0%
41,1%
137
56
193
24,3%
26,4%
24,9%
564
212
776
100,0%
100,0%
100,0%
Tabel 10: Deelcohorte – De instelling van eerste plaatsing – Interne recidivegraad van een instelling. Nieuwe misdrijven Nee De Grubbe
Aantal %
GI: Beernem
Aantal %
GI: De Hutten Aantal % GI: De Markt
Aantal %
GI: Ruiselede
Aantal %
Totaal
Aantal %
Totaal
Ja 66
36
102
64,7%
35,3%
100,0%
94
15
109
86,2%
13,8%
100,0%
37
16
53
69,8%
30,2%
100,0%
230
89
319
72,1%
27,9%
100,0%
137
56
193
71,0%
29,0%
100,0%
564
212
776
72,7%
27,3%
100,0%
179
Tabel 11: Deelcohorte – De gepleegde feiten. Feiten A. Misdrijven tegen personen
Aantal
%
204
13,4%
•
Aanrading
9
0,6%
•
Bedreigingen
41
2,7%
•
Belaging/stalking
1
0,1%
•
Foltering
1
0,1%
•
Moord
2
0,1%
•
Slagen en verwondingen
127
8,3%
•
Poging moord/doodslag
7
0,5%
•
Verkrachting
16
1%
838
54,8%
B. Vermogensmisdrijven •
Afpersing
10
0,7%
•
Autodiefstal met braak
24
1,6%
•
Diefstal dmv braak
183
12%
•
Diefstal met geweld
191
12,5%
•
Fietsdiefstal met braak
12
0,8%
•
Zware diefstal
145
8,4%
•
Diefstal met wapen
34
2,2%
•
Gewone diefstal
129
8,4%
•
Gewone diefstal auto
11
0,7%
•
Gewone diefstal fiets
40
2,6%
•
Huisdiefstal
5
0,3%
•
Poging diefstal met braak
26
1,7%
•
Winkeldiefstal
25
1,6%
•
Zakkenrollerij
3
0,2%
137
9%
C. Drugsmisdrijven •
Bezit harddrugs
18
1,2%
•
Bezit softdrugs
42
2,7%
•
Gebruik harddrugs
10
0,7%
•
Gebruik softdrugs
38
2,5%
•
Verkoop harddrugs
7
0,5%
•
Verkoop softdrugs
22
1,4%
350
22,8%
D. Andere misdrijven
180
Totaal
1529
100%
5.1.2. Na de meerderjarigheid: Centraal Strafregister. Tabel 12: Onderzoespopulatie – Het jaar van meerderjarigheid. Frequentie
%
Cumulatief %
2001
67
4,7
4,7
2002
251
17,5
22,1
2003
341
23,7
45,9
2004
358
24,9
70,8
2005
224
15,6
86,4
2006
117
8,1
94,6
2007
54
3,8
98,3
2008
22
1,5
99,9
2009
2
,1
100,0
1436
100,0
Totaal
Tabel 13: Onderzoekspopulatie – Veroordelingen na meerderjarigheid. Ja Man
Nee
Aantal
579
636
1218
96,7%
80,4%
87,4%
20
155
175
3,3%
19,6%
12,6%
599
791
1393
100,0%
100,0%
100,0%
% Vrouw
Aantal %
Totaal
Aantal %
Totaal
Tabel 14: Onderzoekspopulatie – Veroordeling en snelheid van eerste plaatsing. Veroordeling Ja Man
Snel-geplaatst
Nee
Aantal %
Ja
Aantal %
Totaal
Aantal %
181
Totaal
Nee 257
175
432
59,5%
40,5%
100,0%
322
461
783
41,1%
58,9%
100,0%
579
636
1215
47,7%
52,3%
100,0%
Vrouw
Snel-geplaatst
Nee
Aantal %
Ja
Aantal %
Totaal
Aantal %
15
83
98
15,3%
84,7%
100,0%
5
72
77
6,5%
93,5%
100,0%
20
155
175
11,4%
88,6%
100,0%
Tabel 15: Onderzoekspopulatie – Veroordeling na meerderjarigheid naar leeftijd en snelle plaatsing. Veroordeling Ja 14 tot en
Snel-
met 15 jaar
geplaatst
Nee
Aantal %
Ja
Aantal %
Totaal
Aantal %
16 tot en
Snel-
met 17 jaar
geplaatst
Nee
Aantal %
Ja
Aantal %
Totaal
Aantal %
18 jaar
Snel-
Nee
geplaatst
Aantal %
Ja
Aantal %
Totaal
Aantal %
182
Totaal
Nee 87
77
164
53,0%
47,0%
100,0%
76
173
249
30,5%
69,5%
100,0%
163
250
413
39,5%
60,5%
100,0%
174
154
328
53,0%
47,0%
100,0%
244
306
550
44,4%
55,6%
100,0%
418
460
878
47,6%
52,4%
100,0%
3
0
3
100,0%
,0%
100,0%
2
1
3
66,7%
33,3%
100,0%
5
1
6
83,3%
16,7%
100,0%
Tabel 16: Onderzoekspopulatie – Leeftijd van de eerste veroordeling volgens geslacht. Man 14
Aantal %
15
Aantal %
16
Aantal %
17
Aantal %
18
Aantal %
19
Aantal %
20
Aantal %
21
Aantal %
22
Aantal %
23
Aantal %
24
Aantal %
Totaal
Aantal %
Vrouw
Totaal
1
0
1
,2%
,0%
,2%
1
1
2
,2%
5,0%
,3%
6
0
6
1,0%
,0%
1,0%
10
0
10
1,7%
,0%
1,7%
103
5
108
17,9%
25,0%
18,2%
173
3
176
30,1%
15,0%
29,6%
127
4
131
22,1%
20,0%
22,0%
92
3
95
16,0%
15,0%
16,0%
43
4
47
7,5%
20,0%
7,9%
13
0
13
2,3%
,0%
2,2%
6
0
6
1,0%
,0%
1,0%
575
20
595
100,0%
100,0%
100,0%
183
Tabel 17: Onderzoekspopulatie - Aantal veroordelingen. Man 1
Aantal %
2
Aantal %
3
Aantal %
4
Aantal %
5
Aantal %
6
Aantal %
7
Aantal %
8
Aantal %
9
Aantal %
11
Aantal %
12
Aantal %
Totaal Aantal %
Vrouw
Totaal
266
16
282
45,1%
72,7%
46,1%
116
5
121
19,7%
22,7%
19,8%
79
0
79
13,4%
,0%
12,9%
53
0
53
9,0%
,0%
8,7%
33
1
34
5,6%
4,5%
5,6%
16
0
16
2,7%
,0%
2,6%
17
0
17
2,9%
,0%
2,8%
2
0
2
,3%
,0%
,3%
6
0
6
1,0%
,0%
1,0%
1
0
1
,2%
,0%
,2%
1
0
1
,2%
,0%
,2%
590
22
612
100,0%
100,0%
100,0%
184
Grafiek 5: Onderzoekspopulatie – Aantal veroordelingen.
Grafiek 6: Onderzoekspopulatie – Aantal gepleegde misdrijven.
185
Tabel 18: Onderzoekspopulatie – Aantal misdrijven per veroordeling.
Veroordelingen 1
Aantal %
2
1
2-3
4-7
8 - 14
15 - 134
misdrijf
misdrijven
misdrijven
misdrijven
misdrijven
119
82
43
25
44,1%
30,0%
15,8%
9,2%
43
37
24
37,1%
31,9%
20,7%
5
33
21
6,3%
41,8%
26,6%
11
22
21,2%
42,3%
2
17
5,9%
50,0%
1
7
6,3%
43,8%
Aantal %
3
Aantal %
4
Aantal %
5
Aantal %
6
Aantal %
7
Aantal
6
% 8
35,3%
Aantal
Aantal
Aantal
%
116
9,5% 100,0% 20
79
25,3% 100,0% 19
52
36,5% 100,0% 15
34
44,1% 100,0% 8
16
50,0% 100,0% 11
17
64,7% 100,0%
1
2
5
1
100,0% 100,0%
Aantal
Aantal
11
100,0% 100,0%
1
% Totaal
1,8% 100,0%
5
% 12
273
100,0% 100,0%
% 11
5
2
% 9
Totaal
1
100,0% 100,0% 119
130
127
122
20,0%
21,8%
21,3%
20,5%
186
98
596
16,4% 100,0%
Tabel 19: Onderzoekspopulatie – Instelling eerste plaatsing en veroordelingen na meerderjarigheid. Veroordeling Ja De Grubbe
Aantal %
GI: Beernem
GI: De Hutten
Aantal %
GI: Ruiselede
Aantal %
Totaal
81
145
10,7%
10,2%
10,4%
20
155
175
3,3%
19,5%
12,6%
48
60
108
8,0%
7,6%
7,8%
288
292
580
48,1%
36,8%
41,6%
179
206
385
29,9%
25,9%
27,6%
599
794
1393
100,0%
100,0%
100,0%
Aantal %
GI: De Markt
64
Aantal %
Aantal %
Totaal
Nee
5.3. Samenvatting van de recidivegraad: een totaal beeld. Tabel 20: Onderzoekspopulatie – Algemene recidivegraad naar geslacht. Man Nee
Aantal %
Ja, enkel tijdens
Aantal
minderjarigheid
%
Ja, enkel na
Aantal
meerderjarigheid
%
Vrouw
Totaal
548
143
691
45,1%
81,7%
49,7%
88
12
100
7,2%
6,9%
7,2%
475
18
493
39,1%
10,3%
35,5%
104
2
106
Ja, zowel minderjarig als Aantal meerderjarig
%
8,6%
1,1%
7,6%
Totaal
Aantal
1215
175
1390
100,0%
100,0%
100,0%
% within geslacht
187
5.2. De aard en de snelheid van recidive. 5.2.2. De snelheid van recidive na plaatsing. Grafiek 7: Leeftijd bij eerste veroordeling.
5.3. Regimegebonden factoren en recidive. Tabel 21: Snelle plaatsing en precaire situatie – steekproef. Precaire situatie Nee Geplaatst bij eerste of
Nee
tweede maatregel
Aantal %
Ja
Aantal %
Totaal
Aantal %
188
Totaal
Ja 49
2
51
45,8%
4,7%
34,0%
58
41
99
54,2%
95,3%
66,0%
107
43
150
100,0%
100,0%
100,0%
Tabel 22: Recidive van de jongeren in een precaire situatie. Precaire situatie Enkel tijdens Nee Nee
Aantal %
Ja
Aantal %
Totaal Aantal %
minderjarighei
Enkel na
Zowel minderjarig
d
meerderjarigheid
als meerderjarig
Onbekend Totaal
45
9
40
10
3
107
42,1%
8,4%
37,4%
9,3%
2,8%
100,0%
32
2
9
0
0
43
74,4%
4,7%
20,9%
,0%
,0%
100,0%
77
11
49
10
3
150
51,3%
7,3%
32,7%
6,7%
2,0%
100,0%
189
Bijlage Hoofdstuk 7: Persoonsgebonden kenmerken en recidive: Casussen. 1. POS jongens. Casus 1: Jongen C. De ouders van C zijn gescheiden. Het gaat hier om een echte vechtscheiding en dan ook letterlijk. Na een echtelijke ruzie eindigen beide ouders in het ziekenhuis met messteken. C was hiervan getuige. Het gaat hier om een complex geheel van familiale en ouderlijke context. Beide ouder hebben ze een problematische jeugd gekend. Zowel moeder als vader verblijven in een psychiatrische instelling. C wordt geplaatst op vierjarige leeftijd. Hij heeft twee halfbroers en één halfzus, zij zijn ook allen geplaatst. C kan uiteindelijk terecht bij de grootouders. Wanneer de grootmoeder een hartaanval krijgt, geeft grootvader C de schuld hiervan. Op school zijn er veel problemen. Hij is onhandelbaar. Zijn laatste schooljaar liep hij in BuSo, daarna start hij een leercontract. Hij heeft een goed contact met zijn werkgever en wil zijn diploma behalen. De gedragsproblemen uiten zich van zijn vierde levensjaar. Hij is egoïstisch, arrogant en uitdagend in zijn taalgebruik. C heeft graag het laatste woord. Hij heeft steeds commentaar op alles en iedereen. Ook bij verschillende instellingen wordt hij door zijn gedrag aan de deur gezet. C gebruikt cannabis. Over de feiten ontkent hij zijn betrokkenheid, maar geeft wel toe er kennis van gehad te hebben. Deze feiten bestaan uit diefstal van bromfietsen (2) en bendevorming. Dit is zijn enige feit, hij pleegt geen recidive. Casus 2: Jongen Y. Y groeit op in een normaal gezin. Zijn Marokkaanse moeder werkt als intercultureel bemiddelaar, zijn Belgische vader als maître d’hôtel. Beiden hebben een veeleisende job. Ze hebben samen drie kinderen. De Marokkaanse gebruiken zijn belangrijk, maar het is een eigen keuze, er wordt hiermee niet fanatiek omgegaan. De ouders willen verhuizen om Y een nieuwe start te geven. Y wordt aangemeld bij de jeugdrechter via een aanmelding om gedragsproblemen op school en thuis. Y wil een opleiding tot ko volgen en een cursus bedrijfsbeheer. Hij is hoog begaafd, heeft een negatief zelfbeeld, dyslexie. Y is emotioneel gesloten, heeft agressieve uitbarstingen, vluchtgedrag en identiteitsproblemen. Er is ook sprake van zelfvernietiging en een kritische ingesteldheid. Y onderneemt een zelfmoordpoging en heeft drugproblemen, hierdoor wordt hij aangemeld. Alle maatregelen worden tot een goed einde gebracht. Hij pleegt geen recidive. Casus 3: Jongen W. W. wordt geplaatst in een pleeggezin wanneer hij zeven maanden oud is naar aanleiding van een echtscheiding en kinderverwaarlozing. Eén jaar later gaat hij samen met zijn zus bij vader wonen. Maar vader mishandelt de kinderen. Hierop worden de kinderen opnieuw geplaatst. Er is binnen dit gezin sprake van kinderverwaarlozing, kindermishandeling, gebrek aan pedagogische vaardigheden, relatiemoeilijkheden, financiële problemen, drankzucht bij de vader, depressie bij de moeder, partnermishandeling, mentale handicap bij zus en gedragsmoeilijkheden bij W. Na de tweede plaatsing komt vader niet meer op bezoek, in het dossier kunnen we wel briefwisseling terugvinden tussen vader en jeugdrechter met de vraag tot recht op bezoek. Met moeder is er jarenlang geen enkel contact. Geen van beide ouders wil de kinderen, er is ook geen bezoek van de ouders aan de kinderen in de instellingen of pleeggezinnen. Uiteindelijke duikt de moeder terug op, zij is hertrouwd en heeft een derde kind. Ze wil W weer bij zich. Dit is voor W een grote schok en een moeilijke aanpassing, er zijn gedragsproblemen. De stiefvader is streng. Moeder en stiefvader kunnen het niet aan en W wordt opnieuw geplaatst in een instelling. W heeft op school problemen, die starten in de derde kleuterklas. Vanaf dan dubbelt hij een aantal leerjaren. Hij wordt doorverwezen naar BuSo. Vanaf januari 2002 wisselt hij elke zes maanden van school. Hij zoekt steeds negatieve aandacht door te pesten en door ruzie te maken. Hij is defensief en uitdagend ten opzichte van de leerkrachten. Uiteindelijk start hij met een leercontract als slager. Dit gaat goed tot hij op begeleid zelfstandig wonen gaat. Na tal van onregelmatigheden wordt het leercontract stopgezet.
190
W is een jongen die nood heeft aan duidelijke structuur en richtlijnen. Hij wordt door verschillende instellingen aan de deur gezet door herhaaldelijk grensoverschrijdend gedrag. Hij stelt vluchtgedrag met gebrekkig vertrouwen in volwassenen. W heeft een extreme nood aan aandacht. Hij heeft een laag zelfbeeld, kan moeilijk zijn gevoelens verwoorden en heet weinig zelfvertrouwen. Hij denkt zeer zwart-wit. W heeft een onveilige hechtingsstoornis. Tijdens zijn verblijf in de instelling De Hutten weigert hij in therapie te gaan. Er is sprake van sporadisch cannabisgebruik. Zijn agressief gedrag wordt onder controle gehouden door medicatie. Na tal van plaatsingen, pleeggezinnen en andere begeleiding, krijgt hij de kans om deel te nemen aan begeleid zelfstandig wonen. De feiten die hij pleegt lijken vooral te bestaan uit ontvluchtingen, agressie, druggebruik, weerspannigheid en één maal opzettelijke slagen en verwondingen. W pleegt recidive na de meerderjarigheid. Casus 4: Jongen T. De ouders van T zijn gescheiden, er zijn vier kinderen binnen het gezin. De kinderen wonen bij de moeder, vader heeft bezoekrecht. T kan hier moeilijk mee om. Hij heeft één jaar bij vader gewoond. Vader is toen hardhandig geweest, wat voor een korte periode een verbetering in het gedrag van T heeft gezorgd. Na een nieuwe relatie van vader, gaat T opnieuw bij moeder wonen. De problematische opvoedingssituatie bestaat uit agressieve uitbarstingen van T, druggebruik en gedragsproblemen. Zijn zussen zijn heel bang van hem. Iedereen in huis slaapt met de deur op slot. Ook op school zijn er problemen vanaf het tweede middelbaar. T wordt gepest op school, hij verandert vaak van school en spijbelt ook. Uiteindelijk start hij een leercontract. T is vrij intelligent, sensitief en creatief. Hij heeft een goede gedifferentieerde gevoelswereld en voelt zich onbegrepen door zijn ouders. Hij kan zich moeilijk aan afspraken houden. T heeft slechte vrienden. In de zomer van 2001 loopt zijn druggebruik uit de hand. Hij wordt agressief tegenover moeder en steelt geld van haar. De zussen zijn bang van hem en gaan naar JAC, dit maakt de moeder boos. T driegt met zelfmoord, maar moeder reageert afwijzend en hij ziet van dit plan af. Hij haalt de spaarrekening leeg via een valse handtekening. Hierop stapt moeder uiteindelijk naar CJB. T wil niet meewerken, vader tracht te helpen, de politie moet erbij gehaald worden en T komt zo bij de jeugdrechter terecht, waarop de plaatsing volgt. Zijn feiten zijn gebaseerd op de slagen en verwondingen op het moment van de interventie. Hij pleegt geen recidive.
Casus 5: Jongen K. K. woont bij zijn moeder en stiefvader. Er zijn nog drie eigen kinderen. Moeder is huisvrouw en stiefvader is werkloos. De natuurlijke vader is onbekend. Tot zijn negende is K alleen met moeder, dit is volgens hem dan ook de gelukkigste tijd uit zijn leven. De moeder was zelf nog minderjarig toen ze K kreeg en stond toen onder toezicht van de jeugdrechter. K heeft een moeilijke relatie met stiefvader. Deze is gelovig en K niet. K staat een beetje buiten het gezin. Voordien zou de moeder ook al om hulp gevraagd hebben, omdat zij de opvoeding niet aankon. Moeder vertrouwt K niet. Vanaf ’99 zijn er problemen op school. K heeft weinig vrienden en ook weinig contact met familie. Hij wordt geplaatst voor een overval, maar blijft ontkennen. Ook de ouders twijfelen en in het dossier wordt gesteld dat K waarschijnlijk onschuldig was. Moeder vertrekt tijdens de plaatsing naar Marokko en komt een maand later dan afgesproken terug opdagen. Vanaf dan starten de problemen met K pas echt. Na de eerste plaatsing wordt hij nog een tweede maal geplaatst op basis van een POS omwille van psychose door druggebruik in 2005. K is introvert en toont weinig initiatief. Hij geeft blijk van weinig inzet, gebrek aan realiteitszin. K staat laat op. Hij maakt misbruik van vertrouwen en vertoont pestgedrag. Vanaf juli 2006 is er een verslechtering. K voelt zich slecht, hij huilt meer dan hij praat. Op dat moment verblijft hij in een instelling. Zijn medicatie wordt verhoogd. Er volgt een brief van de instelling aan de jeugdrechter in verband met de zorgwekkende toestand van K. Zij vragen op korte termijn geschiktere hulp. Een time-out in de psychiatrie is mogelijk op dat moment, maar deze piste wordt niet uitgevoerd door de jeugdrechter. K pleegt zelfmoord twee weken na de beslissing van de jeugdrechter. Casus 6: Jongen D.
191
D komt uit een conservatief, Turks gezin. De vader is al decennia in België. Het gaat om een gearrangeerd huwelijk. Moeder mag geen Nederlands leren. Ze mag ook niet gaan werken, geen contacten hebben en zichzelf niet ontplooien. Vader is automecanicien. Vader had zelf een moeilijke jeugd met agressieve ouders. Hij heeft een drankprobleem en neemt regelmatig drugs en kalmeermiddelen. Moeder wordt door hem mishandeld, ook tijdens haar zwangerschap. D wordt te vroeg geboren en is een huilbaby. D is getuige en slachtoffer van het geweld van vader. D heeft één broertje. Na een ongeval wordt vader invalide. De ouders scheiden, maar vader blijft moeder lastigvallen. Er volgen doodsbedreigingen. Moeder verblijft af en toe met de kinderen in een vluchthuis. Wanneer vader moeder van het balkon gooit en zij in het ziekenhuis terechtkomt, worden de kinderen geplaatst. Dit is de tweede moordpoging van vader, de eerste deed zich voor in 1997, toen vader moeder trachtte dood te schieten. Na zijn vervroegde vrijlating, blijft vader dreigen via de telefoon. Ondertussen heeft D ernstige emotionele en gedragsproblemen. Na problemen met een nieuwe vriendin, zit vader nu voor zes jaar in de gevangenis. Op school zijn er niet echt problemen. D is verstand, hoewel hij zich niet echt inzet. D stelt antisociaal gedrag en is zelf agressief, dit komt misschien door traumatische ervaringen en het feit dat hij getuige is van het extreem geweld van vader. D vraagt veel aandacht. Hij manipuleert en is onbetrouwbaar, impulsief, heeft driftbuien en weinig normbesef. Hij stelt grensoverschrijdend seksueel gedrag. D pest en is dominant, angstig, sympathiek en lief in individueel contact. In 1998 onderneemt D een zelfmoordpoging, op tienjarige leeftijd. Hierna volgt de diagnose: PTSS, ADHD, conduct disorder, hechtingsgestoord, trauma en verwenning. D heeft nood aan aangepaste psychiatrische verzorging. Hij wordt ook enkele keren opgenomen. Er is vrees voor latere internering (CSR: inderdaad internering?) Ook de deskundige die aangesteld wordt, wijst op de noodzaak van een opname. D verzamelt 43 feiten tijdens zijn lang jeugdbeschermingstraject (8 jaar), waaronder ontvluchtingen, opzettelijke slagen en verwondingen, bedreiging, diefstal, brandstichting, aanranding, wapendracht en heling. D schrijft heel wat brieven aan de jeugdrechter, waarin hij vraagt om thuis op bezoek te mogen. Deze brieven zijn zeer theatraal. Vanaf 2005 vraagt hij om begeleid zelfstandig wonen. Er is ook sprake van automutilatie en het nemen van medicatie. In de instelling zelf wordt hij vaak geplaatst in crisisplaatsing.
2. MOF jongens. Casus 7: Jongen J. De ouders van J zijn gescheiden. Er zijn twee kinderen in het gezin. De vader heeft het hoederecht en moeder omgangsrecht. Er was geen sprake van een vechtscheiding, maar wel sprake van een moeilijke problematiek thuis. Vader is licentiaat wiskunde en leerkracht, moeder werkt eveneens als leerkracht, maar zij is manisch-depressief. De opvoeding gebeurt op basis van vertrouwen, dat nu geschonden is. De feiten waren een donderslag bij heldere hemel. Op school is er sprake van gedragsproblemen. J krijgt een contract vanwege gedrag en drugs op school. Hij behaalt goede resultaten. Tot het vierde middelbaar volgt hij Latijn-Wiskunde, vanaf het vijfde Wiskunde-Wetenschappen. Hij doet ook vakantiewerk. J heeft een enorme fantasie en hij vraagt veel aandacht. Hij wil niet meelopen met de kudde, maar iets speciaal doen. Hij moet ontladen. Hij heeft een eigengereide mening over het leven en over zijn druggebruik. Hij gebruikt softdrugs sinds zijn veertiende, de laatste tijd gebruikt hij dagelijks. Verder doet hij aan basketbal en heeft hij lange tijd klarinet gespeeld. Het feit waarvoor hij wordt geplaatst betref druggebruik. Voordien en nadien zijn er geen gekende feiten gepleegd.
Casus 8: Jongen JB JB groeit op in een doorsnee gezin met twee kinderen. Moeder is bediende, vader arbeider. Er zijn geen financiële problemen. Geen andere problemen tot de feiten. JB gaat op regelmatige basis
192
naar school. Hij studeert goed. Uiteindelijk haalt hij zijn diploma ASO en gaat hij naar het hoger onderwijs. Hij is goedgelovig en beïnvloedbaar. Het is een beleefde, rustige jongen, die conflicten tracht te vermijden. JB heeft veel zelfcontrole. JB wordt verdacht als mededader moord. Het gaat hier om een uit de hand gelopen zaak van verkeersagressie. Mededader en meerderjarige Paul is tien jaar ouder. Paul is opdringerig en een macho. Hij gaf veel aan JB. Verder gaat JB zelden uit. Hij is zeer sportief, doet aan muurklimmen, lopen, squashen. Alle maatregelen en voorwaarden van de jeugdrechter worden probleemloos uitgevoerd. JB pleegt geen gekende recidive.
Casus 9: Jongen KT. De ouders zijn gescheiden. Moeder is hertrouwd. Er zijn vier kinderen. De ouders zijn gescheiden omdat moeder een buitenechtelijke relatie had. Zij mocht niet gaan werken van vader. Vader heeft na de scheiding een zelfmoordpoging ondernomen. KT heeft 8 jaar lang bij vader gewoond. Vader, moeder en stiefvader zijn alle verslaafd aan de harddrug speed. Vader voorziet hen van drugs. Moeder moest met vader naar bed om KT te mogen zien. Zij heeft ook een tijdje als prostitué gewerkt om drugs te kunnen betalen. De kinderen weten dit niet. Uiteindelijk kicken moeder en stiefvader af en duiken zij onder bij grootmoeder. Moeder is niet streng. KT wordt op school gepest en gaat dus niet meer. Hij is vriendelijk, onzeker en heeft nood aan mannelijke identificatiefiguren. In mei 2002 wordt KT vermoedelijk vader van een zoon, hij is op dat moment 14 jaar. Zijn feiten bestaan uit: diefstallen, vandalisme, vernieling, bedreigingen, slagen en verwondingen en wapendracht. Uit geen enkele “betrouwbare” bron blijkt dat hij gekende recidive pleegt.
Casus 10: Jongen AA. AA woont bij vader en stiefmoeder. De biologische moeder is overleden toen hij elf was. Er zijn geen drank- of drugproblemen. Hij heeft een goede relatie met beide ouders. Er zijn in totaal acht kinderen binnen het gezin. Eén broer zit zeven jaar in de gevangenis, maar wordt later geïnterneerd vanwege schizofrenie. Zelf heeft AA geen psychiatrische problemen. Hij zegt zelf zijn leven te gaan beteren. Zijn slechte vrienden te weren en een nieuwe school te zoeken. Er zijn ook effectief betere perioden. Voor de plaatsing pleegde hij al een aantal feiten en ook na de plaatsing blijft hij feiten plegen zowel tijdens de minderjarigheid als de meerderjarigheid. De feiten betreffen voornamelijk diefstallen. Casus 11: Jongen AO. AO heeft Turkse ouders. Zij hebben vijf kinderen. De ouders zijn getrouwd in België. Vader heeft een drugverslaving en handelt in harddrugs. Hij zit geregeld opgesloten in de gevangenis. Vader is soms weken van huis weg, hij is werkloos en agressief. Zelf laat AO niets los over zijn familie. Hij heeft een goed contact met twee zussen. Op school zijn er geen opmerkingen over hem. Tijdens het lager onderwijs was hij zelf de beste van de klas. Hij heeft wel slechte vrienden, maar hij wil ze niet meer zien. AO schaamt zich over zijn gedrag. Hij is zwijgzaam en onzelfzeker. Hij heeft problemen met het aanvaarden van het gedrag van vader. Deze conflicten wegen zwaar op hem. Hij wil niet stilstaan bij het emotionele aspect. Hij wil zelf uit de problemen geraken zonder hulpverlening. AO is normaal begaafd en aangenaam in de omgang. Hij heeft weinig schuldbesef en wil niet veel kwijt over de feiten. Hij ontkent de feiten. Tijdens de plaatsing is hij meestal positief en doet hij erg zijn best. Maar naarmate het einde nadert, doet hij moeilijker en krijgt hij meer kamerarresten. Hij ontvlucht ook. AO pleegt recidive tijdens de meerderjarigheid.
Casus 12: Jongen CM. Beide ouders van CM zijn pedagogisch zwak. Moeder was al eens getrouwd en kreeg uit dat huwelijk drie kinderen. Vader drinkt en is agressief ten aanzien van moeder. Zij krijgen nog vier
193
kinderen. Na de scheiding gaan de kinderen bij de moeder wonen. Beide ouders hebben financiële problemen. Vader is niet betrokken en hij kan niet helpen. Vader heeft een lang strafblad: diefstal, afpersing, inbraak, opzettelijke slagen en verwondingen, … . Moeder keert zich naar Jehova. De twee oudsten verzetten zich, en worden geplaatst door CJB. CM is tegen het geloof en behandelt moeder zoals vader dat vroeger deed. In ’97 wordt hij geplaatst, hij is dan elf jaar oud. Later is er terug contact met moeder, maar samenwonen is niet meer mogelijk. Een halfbroer wil helpen, maar dan moet CM eerst zelf contact opnemen. Deze broer haakt later ook af. Een jaar later krijgt moeder een hartaanval en overlijdt. De kinderen worden geplaatst. Er is een goed contact met de oudste broer. Op school zet CM zich beperkt in. Hij volgt deeltijds onderwijs en wil hiermee stoppen op zijn achttiende. CM is onverzorgd en kan niet met mes en vork eten. Hij is een echt instellingskind. Hij is koppig. Hij heeft structuur en bijsturing nodig. Hij is oppervlakkig, maar ook leergierig. Niemand bekommert zich om de kinderen, zij leven op een eiland. Contact met broers en zussen doet CM goed. De feiten pleegt hij met zijn broer. Het gaat om dealen en het plegen van een overval al dan niet met verkrachting, hier gaat het om feiten uit ’97 op elfjarige leeftijd. Hij wordt geplaatst omwille van eigendomsdelicten. Zelf gebruikt hij drugs. Hij heeft een tekortschietend normbesef. Hij onderneemt tal van ontvluchtingen. Hij heeft een beperkte concentratie, is kinderlijk naïef. Hij heeft een ontoereikend realiteitsbesef en een simplistisch toekomstbeeld. Hij verknalt constant de aangeboden kansen. CM krijgt geen bezoek. CM pleegt recidive na de meerderjarigheid. 3. De geplaatste meisjes. Casus 13: Meisje C. C is iets ouder dan drie wanneer zij voor een eerste maal aangemeld wordt bij de jeugdrechter. Haar ouders zijn gescheiden en beide opnieuw gehuwd. In totaal zijn er zeven kinderen binnen het gezin. In 1989 worden alle kinderen bij de moeder weggehaald en in verschillende pleeggezinnen onder gebracht. De vader is al ontzet uit de ouderlijke macht en over de moeder wordt geoordeeld dat zij slechts over weinig opvoedkundige capaciteiten beschikt. Het contact met de moeder wordt drie jaar lang onderbroken. Later, wil ze de kinderen opnieuw op bezoek. Dit zorgde voor heel wat wrijvingen met de pleeggezinnen. C. wil het contact met de moeder onderhouden, maar dit wil niet lukken, totdat er uiteindelijk geen contact meer is. De moeder dwong haar dochter in de prostitutie. Ook op school zijn er signalen van problemen, voornamelijk spijbelgedrag. C. zal uiteindelijk overschakelen op deeltijds onderwijs. C. wil vrijheid zonder bemoeienissen. Het is een bodemloos kind. Ze heeft een gebrek aan affectieve banden en heeft negatieve gevoelens over haar verleden. Ze heeft moeilijkheden met het aanvaarden van gezag. Ze heeft een laag zelfbeeld, een hechtingsproblematiek, automutilatie en zelfmoordgedachten. C; heeft trauma’s opgelopen door de gedwongen prostitutie en heeft hierdoor ook een seksuele ongeremdheid. Uiteindelijk wordt ze eenmalig en kortstondig opgenomen in de psychiatrie. C. kampt met zowel een cannabisverslaving als een alcoholverslaving. Hoewel zij dit zelf niet als een verslaving ziet en dus geen hulp wil. Haar feiten bestaan uit: spijbelen, winkeldiefstal, weglopen, ontvluchtingen, dronkenschap, drugmilieu en prostitutie. Haar parcours doorheen de jeugdbescherming start in een begeleidingstehuis, verder komt zij terecht bij verschillende pleeggezinnen, verschillende begeleidingstehuizen, psychiatrisch ziekenhuis, verschillende keren in de gemeenschapsinstelling te Beernem. C. pleegt recidive tijdens de minderjarigheid. Casus 14: Meisje S. S. start haar jeugdbeschermingparcours vlak voor het bereiken van de meerderjarigheid en dit omwille van een overval met slagen en verwondingen en voorbedachte rade op haar moeder. Ogenschijnlijk lijkt dit een normaal gezien. Beide ouders werken; moeder als maatschappelijk assistent, vader als regent talen, hij is reeds op vervroegd pensioen. Er zijn geen schulden in het gezin. De minderjarige participeerde aan het culturele leven van de hogere klasse. Toch is de moeder-dochterrelatie kil en afstandelijk. Gedurende vier jaar werd S. misbruikt door vader. Eerst vond zij dit normaal, maar later veranderde dit. Zij begrijpt niet waarom zij het enige kind is van haar ouders en pas geboren is na elf jaar huwelijk. Er zou nog een kindje geboren zijn voor haar
194
geboorte, maar hierover mag niet gesproken worden. Er wordt binnen dit gezin niet gesproken over problemen. De ouders zijn conflictvermijdend. Deze doofpotoperatie leeft binnen de hele familie. De moeder kiest de kant van vader. Over de feiten zegt ze dan ook dat ze moeder aanviel om vader te raken. S. kende geen problemen op school, later zal zij in het hoger onderwijs starten, richting maatschappelijk werk. Er worden een aantal psychologische/psychiatrische problematieken vastgesteld bij S. Er zijn psychopathologische afwijkingen, posttraumatisch stresssyndroom, stoornissen op seksueel gebied. Ook worden vervagende morele grenzen vastgesteld en heeft dit meisje een soort Bonnie & Clyde dubbelleven als student. S. gebruikt ook drugs. Naast de ene overval op moeder, pleegt zij verder geen gekende nieuwe feiten. Niet tijdens als na de meerderjarigheid. Na haar 18de verjaardag start zij met begeleid zelfstandig wonen tot haar twintigste. Casus 15: Meisje A. A komt uit een zeer normaal en stabiel gezin. Haar Nederlandse moeder is huisvrouw, haar Belgische vader onderhoudsingenieur. Een gezin met twee kinderen. Er zijn geen financiële problemen, goede woonomstandigheden. Het gaat om een goede en warme opvoeding. Op school gaat alles ook goed, hoewel er zich vanaf het eerste middelbaar een aantal kleine problemen voordoen, buiten de school. A. wil zich op een eerder negatieve manier aandacht trekken. Ze zit erg met zichzelf in de knoop. Er is ook sprake van automutilatie. Dit alles start na de dood van haar grootmoeder. Ze loopt weg van huis, ontvlucht instellingen/psychiatrisch ziekenhuis waar ze moet blijven en is agressief tegenover het personeel. Zo komt ze ook terecht in de gemeenschapsinstelling van Beernem. Ze verzint verhalen over seksueel misbruik en verkrachtingen, die ze later weer terug intrekt. Naast de automutilatie onderneemt A ook een zelfmoordpoging. Er is dringend psychiatrische hulpverlening nodig, maar blijkbaar is deze op dat moment niet beschikbaar voor haar. Ze wordt tweemaal gedwongen opgenomen in de psychiatrie. Na Beernem zal dit nog meerdere malen voorkomen. Uiteindelijk wordt borderline, een persoonlijkheidsstoornis, bij haar vastgesteld. A pleegt enkel recidive binnen de minderjarigheid. Na de meerderjarigheid wordt geen gekende recidive vastgesteld. Haar feiten hangen nauw samen met haar psychiatrische problematiek. Het gaat om slagen en verwondingen ten aanzien van het personeel. Casus 16: Meisje F. F. komt vanaf haar twaalfde onder toezicht van de jeugdrechter. Zij is een incestslachtoffer. Vader was niet gelukkig met een meisje en nam dit F kwalijk. De ouders lijken gescheiden. Met vader is er geen contact meer. Met moeder heeft F een moeilijke relatie, maar de moeder geeft F niet op. Er zijn vier kinderen in het gezin. Eén zusje verdrinkt, wanneer ze samen met F, op dat moment 2 jaar en half, in bad zit. Eén jongere broer vertoont dezelfde problemen als F. Moeder werkt niet, maar er zijn geen financiële problemen. Moeder heeft al verschillende partners gehad. Ook door één van deze partners wordt F seksueel misbruikt. Er is sprake van druggebruik, prostitutie en ontvluchtingen. F heeft een laag zelfbeeld en een eetstoornis. Ze is brutaal door onzekerheid, een gekwetst kind. Ze kan niet praten over haar gevoelens en onderdrukt haar verleden. Uiteindelijke krijgt ze een relatie met een Afrikaanse man. Deze slaat haar, ze loopt weg, maar gaat telkens terug naar hem. In december 2005 bevalt ze van een dochter, ze is dan 17 jaar, ze weet niet of haar Afrikaanse vriend de vader is. Ze wil het kind houden en na de geboorte opnieuw naar school gaan. De school staat open om haar te steunen in de zwangerschap. Na de bevalling gaat ze opnieuw deeltijds naar school en start ze met begeleid zelfstandig wonen. F pleegt zowel tijdens als na de minderjarigheid geen nieuwe feiten. Ze doorloopt verschillende maatregelen: begeleidingstehuizen, crisisopvang, gemeenschapsinstelling, jongerenpsychiatrie, studiowonen en uiteindelijk begeleid zelfstandig wonen. Haar feiten bestaan uit: druggebruik, prostitutie, ontvluchtingen. 4. Illegalen, niet-begeleide minderjarigen en Roma. Casus 17: Jongen A.
195
Zijn ouders en drie andere kinderen verblijven in een asielcentrum in Nederland. In totaal zijn er vijf kinderen binnen dit gezin. Waar het vijfde kind verblijft, wordt niet vermeld in het dossier. Het gezin is afkomstig uit Afghanistan en via Moskou naar Nederland gevlucht. Van daaruit wilden ze via België naar Londen trekken. Via een vriendin komt men aan de identiteitsgegevens. Over de geboortedatum en leeftijd bestaat onzekerheid. Volgens zijn eigen verklaringen is A 15, 16 of 18 jaar. Maar volgens drie uitgevoerde botscans is hij 17, 18, 19 jaar of ouder. A heeft een zwangere vriendin in Duitsland. Hij kende een moeilijke jeugd in Afghanistan. In Moskou werd hij als straatkind aan zijn lot overgelaten. Hij leeft op grond van een overlevingsstrategie, hij liegt en stelt delinquent gedrag. Hij is introvert en onbetrouwbaar en stelt zichzelf steeds in de slachtofferrol. Hij wordt verdacht van mensenhandel, maar betwist zijn aandeel. Bij de gerechtelijke instantie is hij eveneens gekend onder twee andere namen. Casus 18: Jongen K. Ouders en zes kinderen komen uit Kosovo. De ouders werden vier jaar geleden vermoord. Hij liegt hier waarschijnlijk over. K is een vluchteling. Hij heeft geen asiel aangevraagd in België omdat hij hier niet wil blijven. Zijn zus woont in Italië en wil daar naartoe. B spreekt geen Nederlands, enkel Albanees, een beetje Italiaans en Frans. Hij is niet ziek, heeft een normale intelligentie, is creatief. B heeft gebrekkige tafelmanieren en een geringe zelfzorg. Hij maakt schunnige opmerkingen. Zijn persoonlijkheid kan niet meer gewijzigd worden. B wordt verdacht van mensenhandel, maar hij beweert hiermee niets te maken te hebben. Casus 19: Jongen F. F is een Roma-jongen. Zijn ouders wonen in Roemenië. Zelf is hij drie jaar geleden vertrokken uit Roemenië richting Parijs. Hij heeft nog één broer. Daar woont hij in een zigeunerkamp. Hij wordt verdacht van inbraak. Hij werd al viermaal opgepakt door de Federale politie en eveneens door de politie in Antwerpen. Hij is vier jaar naar school geweest in Roemenië.
196
