Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners

Rapportnummer 14-06

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners Mei, 2014

Sarah M Ketelaar, MSc Prof. dr. Monique H.W. Frings-Dresen, PI Prof. dr. Judith K Sluiter, PI Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid Academisch Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam Meibergdreef 9 1105 AZ Amsterdam Tel: 020-5662735 E-mail: [email protected] In opdracht van en gefinancierd door Regionale Ambulancevoorziening Flevoland en Witte Kruis

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners

Inhoud Voorwoord .........................................................................................................................................3 Samenvatting......................................................................................................................................4 Doel en vraagstellingen ...............................................................................................................4 Methode .....................................................................................................................................4 Resultaten...................................................................................................................................4 Aanbevelingen ............................................................................................................................9 1. Inleiding....................................................................................................................................... 10 Aanleiding..................................................................................................................................... 10 Doel- en vraagstellingen................................................................................................................ 10 2. Methoden ..................................................................................................................................... 11 3. Resultaten..................................................................................................................................... 13 Gezondheidseffecten .................................................................................................................... 13 Effecten op veiligheid.................................................................................................................... 14 Effecten op kwaliteit van zorg ....................................................................................................... 15 Effecten op duurzame inzetbaarheid............................................................................................. 15 Individueel roosteren .................................................................................................................... 15 Huidige regelgeving omtrent dienstroosters.................................................................................. 16 4. Conclusies en aanbevelingen......................................................................................................... 18 Referenties ....................................................................................................................................... 20 Bijlagen............................................................................................................................................. 23 Bijlage 1: Overzicht van gehanteerde zoektermen ......................................................................... 24 Bijlage 2: Tabellen met resultaten ................................................................................................. 29

2


Voorwoord Dit rapport beschrijft het project Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners dat in opdracht van de Regionale Ambulancevoorziening Flevoland en Witte Kruis is uitgevoerd door het Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid (AMC, Amsterdam) in de periode februari – mei 2014. Mei 2014, Sarah M Ketelaar, MSc Prof. dr. Monique H.W. Frings-Dresen Prof. dr. Judith K Sluiter

3


Samenvatting Doel en vraagstellingen In opdracht van de Regionale Ambulancevoorziening (RAV) Flevoland en Witte Kruis heeft het Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid (AMC, Amsterdam) een literatuurstudie uitgevoerd om gegeven de wetenschappelijke stand van zaken aanbevelingen te doen over de roosters waaruit de RAV Flevoland en Witte Kruis in de toekomst een keuze kunnen maken, om hun medewerkers vitaal en zo duurzaam inzetbaar mogelijk te houden. De volgende vraagstellingen staan centraal: 1. Welke gezondheidseffecten zijn bekend voor gezondheidszorgpersoneel, in het bijzonder ambulancehulpverleners, van diverse leeftijd bij bestaande vormen van 24/7 dienstroosters, lengte van werkdagen, en balans tussen werk/-rustdagen? 2. Welke positieve en negatieve effecten op veiligheid, kwaliteit van zorg en duurzame inzetbaarheid zijn bekend bij diverse vormen van 24/7 dienstroosters, lengte van werkdagen, balans werkdagen/rustdagen in de gezondheidszorg, in het bijzonder voor ambulancehulpverleners? 3. Draagt individueel roosteren bij aan duurzame inzetbaarheid ten opzichte van collectief roosteren? 4. Welke aanbevelingen kunnen worden gemaakt op basis van de uitkomsten op vraag 1 en 2 over aspecten van roostering, rekening houdend met de huidige regelgeving? Methode Een systematische literatuurstudie werd uitgevoerd in verschillende databases. Tevens werd in referentielijsten van geïncludeerde artikelen gezocht naar aanvullende artikelen die een antwoord geven op één van de onderzoeksvragen. Tenslotte werd in Google Scholar gezocht naar Nederlandstalige en Engelstalige grijze literatuur. Resultaten Resultaten worden schematisch weergegeven in Tabellen A t/m E (pg. 6-8). Gezondheidseffecten Voor ambulancehulpverleners zijn meer uren per week werken, meer diensten werken, het werken in roterende diensten, overwerken, en het werken van langere diensten gerelateerd aan problemen met slaap en vermoeidheid. Tijd om te slapen tijdens de nachtdienst leidt tot betere slaap. Voor gezondheidszorgpersoneel in het algemeen is het werken van nachtdiensten gerelateerd aan slaapproblemen, gezondheidsproblemen, lager welbevinden en depressieve klachten. Het werken van lange diensten is gerelateerd aan burnout, gezondheidsproblemen en slaapproblemen. Er kan geen uitspraak worden gedaan of leeftijd van invloed is op gezondheidseffecten van 24/7 dienstroosters, aangezien er geen studies zijn gevonden die dit in leeftijdsgroepen hebben onderzocht.

4

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners Effecten op veiligheid, kwaliteit van zorg en duurzame inzetbaarheid Het werken van meer uren per week is gerelateerd aan een verhoogd risico op werkgerelateerd letsel of ziekte en ook het werken van meer diensten per maand lijkt hier van invloed op. Daarnaast zijn langere diensten gerelateerd aan onveilig gedrag, alhoewel er geen effect is gevonden van langere diensten op werkgerelateerd letsel of ziekte. Het werken van meer uren per week, overwerken en het werken van langere diensten is gerelateerd aan vaker fouten maken. Ook het werken van meer diensten per maand lijkt hier van invloed op. Daarnaast lijkt het werken in diensten van meer dan 12 uren gerelateerd te zijn aan kwalitatief minder goed functioneren. Het werken van roterende diensten, het werken van meer dan 40 uren per week, overwerken en het werken van diensten van 24 uren of langer is gerelateerd aan een negatieve impact van vermoeidheid en slaperigheid op het privéleven. Effecten van individueel roosteren op duurzame inzetbaarheid Individueel roosteren heeft positieve effecten op herstelbehoefte, stress, somatische klachten, een betere match tussen chronotype en werktijden en op werk/privé balans van gezondheidszorgpersoneel. Daarnaast lijkt het een positief effect te hebben op vermindering van slaapproblemen. Meer invloed op of controle over het rooster in het algemeen is geassocieerd met een betere werk/privé balans, minder vermoeidheid, minder (somatische) stressklachten, een betere psychische gezondheid en meer vitaliteit.

5

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners Tabel A. Samengevatte gezondheidseffecten. Vormen van 24/7 dienstroosters Meer uren per week Slaapproblemen Vermoeidheid Verminderde algemene gezondheid Coloncarcinoom HVZ HVZ risico BMI Stress Burnoutklachten Depressieve klachten Welbevinden Werkvermogen ↑ = meer, of hoger risico ↓ = minder/lager - = geen significant effect/verband

Roterende diensten

Overwerken

Meer diensten

↑

↑

↑

↑

Anders dan alleen dagdiensten

(Meer) (uren in) nachtdiensten ↑

Tijd om te slapen tijdens nachtdienst ↓ -

-

Lengte van werkdagen Langere diensten

Balans werk-/rustdagen Meer wisselingen tussen roterende ploegendiensten en hersteltijd

Hogere ratio dagen in ploegendienst naar dagen in hersteltijd

-

-

↑ ↑ ↑

↑ ↑ -

↑ ↓ -

Tabel B. Samengevatte effecten op veiligheid. Meer uren per week ↑

Vormen van 24/7 dienstroosters Roterende diensten Overwerken -

Letsel/ziekte door werk Onveilig gedrag ↑ = meer ? = één studie vindt wel een significant verband (↑), een andere studie niet (-) - = geen significant effect/verband

Meer diensten ? -

Lengte van werkdagen Langere diensten ↑

6

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners Tabel C. Samengevatte effecten op kwaliteit van zorg. Meer uren per week ↑

Fout gemaakt/ongewenste gebeurtenis/moeite met herinneren van protocol Reactietijd Duur van oproep-afhandeltijd Aantal handelingen tijdens oproep ↑ = meer/langer ↓ = minder ? = één studie vindt wel een significant verband (↑), een andere studie niet (-) - = geen significant effect/verband

Roterende diensten -

Vormen van 24/7 dienstroosters Overwerken Meer diensten ↑

Tijd om te slapen tijdens nachtdienst

?


↑ ↓

Tabel D. Samengevatte effecten op duurzame inzetbaarheid. Negatieve impact van slaperigheid/vermoeidheid op relatie met vrienden en familie ↑ = groter - = geen significant effect/verband

Meer uren per week ↑

Vormen van 24/7 dienstroosters Roterende diensten Overwerken ↑ ↑

Meer diensten -


7

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners Tabel E. Samengevatte effecten van individueel roosteren op duurzame inzetbaarheid. Werk/privé balans Gezondheid HVZ risico Hemoglobine Testosteron Slaapproblemen Vermoeidheid Psychische gezondheid Stress Somatische klachten Somatische stressklachten Herstelbehoefte Vitaliteit Bevlogenheid Fit van chronotype/voorkeuren met werkuren Verzuim ↑ = beter ↓ = minder - = geen significant effect/verband

Individueel roosteren

Meer invloed op/controle over werkuren

↑ ↑ ↓

↑ -

↓ ↑

↓ ↓

Aanpassing naar voorwaarts roteren en meer invloed op roostering eigen werkuren

↓ ↓

↓ ↓ -

↑ -

↑ -

8

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners Aanbevelingen  Alhoewel het volgens de Arbeidstijdenwet toegestaan is om een dienst van 12 uren te werken, lijkt het op basis van de wetenschappelijke stand van zaken vanuit gezondheidsoogpunt niet aan te bevelen. Het wordt aanbevolen om diensten van acht uren in te roosteren, voor zover dit mogelijk is.  Het wordt aanbevolen om een roostersysteem te ontwikkelen waarbij medewerkers tijdens de nachtdienst kort kunnen slapen.  Alhoewel overwerken wellicht niet volledig te voorkomen is, wordt aanbevolen om dit zoveel mogelijk te beperken en tevens te beperken tot maximaal één uur per dienst, om op die manier te voorkomen dat de gehele dienst in totaal langer dan negen uren duurt. Het is namelijk gebleken dat diensten van negen uren of langer een ongunstig effect hebben op de gezondheid van gezondheidszorgpersoneel ten opzichte van diensten van acht uren.  Aanwezigheidsdiensten vinden in de regel in de rusttijd van de medewerker plaats. Indien van tevoren in te schatten is dat er veel oproepen zijn tijdens een aanwezigheidsdienst, wordt aanbevolen na te gaan of deze dienst kan worden omgezet in een “normale” dienst. Dit met het oogmerk om medewerkers duurzaam inzetbaar te houden. Het is namelijk gebleken dat het werken van meer uren per week, meer diensten per week, langere diensten en overwerken een negatieve impact heeft op de gezondheid, veiligheid en duurzame inzetbaarheid van medewerkers, alsook op de kwaliteit van zorg.  Gezien de positieve effecten van individueel roosteren wordt aanbevolen de mogelijkheden hiervoor te verkennen. Van belang is dat er duidelijke grenzen worden opgesteld voor de mogelijkheden waarbinnen de medewerkers hun roostervoorkeuren kunnen aangeven (bijv. t.a.v. minimale en maximale dienstduur en het maximale aantal diensten in een reeks) en dat eenieder bekend is met deze grenzen. Indien het niet mogelijk lijkt om een systeem van individueel roosteren voor alle medewerkers in te voeren, kan individueel roosteren of een andere vorm waarbij meer invloed op eigen werktijden ontstaat worden aangeboden aan medewerkers die (tijdelijk) minder belastbaar zijn. Hierbij kan worden gedacht aan medewerkers met kleine kinderen, medewerkers met een chronische ziekte of medewerkers met een zieke partner.

9


1. Inleiding Aanleiding Om continue zorg te kunnen verlenen wordt in de ambulancesector gewerkt met 24/7 dienstroosters. Deze 24/7 diensten vallen (voor een deel) buiten ‘normale werktijden’, d.w.z. een werkweek van maandag tot en met vrijdag waarbij op een werkdag ongeveer 8 uren per dag wordt gewerkt tussen 8:00u en 18:00u. Er zijn verschillende categorieën 24/7 diensten te onderscheiden, zoals roterende ploegendiensten, nachtdiensten en diensten langer dan 8 uren. Verschillende effecten van het werken van dit type diensten zijn in diverse beroepsgroepen onderzocht, een literatuuroverzicht van deze effecten in de ambulancesector ontbreekt echter. Binnen de Regionale Ambulancevoorziening (RAV) Flevoland en Witte Kruis wordt gewerkt met verschillende manieren van invulling van 24/7 dienstroosters. Omdat beide ambulancevoorzieningen hun medewerkers vitaal en zo duurzaam inzetbaar mogelijk willen houden willen zij gezamenlijk met de Ondernemingsraad (OR) roostermogelijkheden optimaliseren. Om die reden zijn zij geïnteresseerd in de huidige wetenschappelijke kennis over de invloed van dienstroosters op gezondheid van ambulancehulpverleners, op de veiligheid en kwaliteit van zorg en op de duurzame inzetbaarheid van ambulancehulpverleners. Tevens zijn zij geïnteresseerd in de wetenschappelijke kennis over het effect van individueel roosteren op duurzame inzetbaarheid van ambulancehulpverleners. Het Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid (AMC, Amsterdam) heeft daarom in opdracht van de RAV Flevoland en Witte Kruis een literatuurstudie uitgevoerd om in deze informatiebehoefte te voorzien.

Doel- en vraagstellingen Het doel van dit onderzoek is om, gegeven de wetenschappelijke stand van zaken, aanbevelingen te doen over de onderdelen van roostertypes waaruit de RAV Flevoland en Witte Kruis in de toekomst een keuze kunnen maken. Hiervoor zijn de volgende vraagstellingen geformuleerd: 1. Welke gezondheidseffecten zijn bekend voor gezondheidszorgpersoneel, in het bijzonder ambulancehulpverleners, van diverse leeftijd bij bestaande vormen van 24/7 dienstroosters, lengte van werkdagen, en balans tussen werk/-rustdagen? 2. Welke positieve en negatieve effecten op veiligheid, kwaliteit van zorg en duurzame inzetbaarheid zijn bekend bij diverse vormen van 24/7 dienstroosters, lengte van werkdagen, balans tussen werk-/rustdagen in de gezondheidszorg, in het bijzonder voor ambulancehulpverleners? 3. Draagt individueel roosteren bij aan duurzame inzetbaarheid ten opzichte van collectief roosteren? 4. Welke aanbevelingen kunnen worden gemaakt op basis van de uitkomsten op vraag 1 en 2 over aspecten van roostering, rekening houdend met de huidige regelgeving? 10


2. Methoden Naar relevante wetenschappelijke literatuur werd op een systematische manier gezocht in de databases PubMed, Cinahl en PsycInfo. Twee zoekstrategieën werden hierbij gehanteerd (zie Bijlage 1 voor zoektermen): A) Studies over ambulancehulpverleners EN ploegendienst (ter beantwoording van onderzoeksvragen 1 en 2) B) Studies over individueel roosteren (ter beantwoording van onderzoeksvraag 3) Voor beide zoekstrategieën werden twee beperkingen toegevoegd: 1) Studie werd beschreven in één van de volgende talen: Nederlands, Engels, Duits, Frans, Afrikaans 2) Studie werd gepubliceerd in de periode 2001 tot heden (13 maart 2014) Na verwijdering van dubbele artikelen werd per artikel nagegaan of het een bijdrage leverde aan het formuleren van een antwoord op één van de onderzoeksvragen. Hiervoor werden de artikelen in eerste instantie op het niveau van titel en abstract en indien nodig in hun geheel bekeken. In eerste instantie werd dit door de eerste auteur gedaan, bij twijfel werden beide andere auteurs geconsulteerd. Duurzame inzetbaarheid werd gedefinieerd als het op lange termijn goed uit kunnen voeren van het (eigen) werk, zonder negatieve gevolgen voor de medewerker zelf of voor zijn/haar privéleven. Voor inclusie van beantwoording van vraag 1 en 2 werden de volgende criteria gehanteerd:  De onderzoekspopulatie was rijdende ambulancehulpverleners.  De onderzochte conditie was één of meer van de volgende: vormen van 24/7 dienstroosters, lengte van werkdagen, balans tussen werken rustdagen.  De uitkomstmaat was één of meer van de volgende: gezondheid van ambulancehulpverleners, veiligheid, kwaliteit van zorg, duurzame inzetbaarheid van ambulancehulpverleners. Omdat weinig artikelen werden gevonden waarin de effecten van bestaande vormen van 24/7 dienstroosters, lengte van werkdagen en balans tussen werk/-rustdagen op gezondheid en duurzame inzetbaarheid bij ambulancehulpverleners waren onderzocht, werd besloten om voor deze uitkomstmaten tevens te zoeken naar recente systematische literatuurstudies (gepubliceerd in afgelopen drie jaar) over deze effecten bij gezondheidszorgpersoneel in het algemeen (zoekstrategie C, zie Bijlage 1). Voor vraag 3 werd gekozen artikelen over individueel roosteren bij gezondheidszorgpersoneel in het algemeen te includeren, omdat er geen wetenschappelijke artikelen beschikbaar waren over individueel roosteren bij ambulancehulpverleners in het bijzonder. Voor inclusie van beantwoording van vraag 3 werden derhalve de volgende criteria gehanteerd:  De onderzoekspopulatie was rijdende ambulancehulpverleners of gezondheidszorgpersoneel in het algemeen.  Onderwerp van studie was (onder andere) individueel roosteren. 11

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners 

De uitkomstmaat was duurzame inzetbaarheid.

In de referenties van alle geïncludeerde artikelen werd gezocht naar aanvullende artikelen die een antwoord geven op één van de onderzoeksvragen. Tevens werd in Google Scholar gezocht naar Nederlandstalige en Engelstalige grijze literatuur door verschillende kernwoorden (bijv. “ambulancehulpverleners” en “ploegendienst”) te combineren en de eerste vijf pagina’s te bekijken. Ten slotte werd ter beantwoording van vraag 4 gekeken wat de huidige wet- en regelgeving voorschrijft m.b.t. roostering van werknemers in het algemeen en ambulancehulpverleners in het bijzonder.

12


3. Resultaten Zoekstrategie A leverde in totaal 18 artikelen op. Twee artikelen voldeden aan de inclusiecriteria voor vraag 1 en 2. Via referenties van geïncludeerde artikelen zijn geen aanvullende beschikbare artikelen gevonden. In de grijze literatuur zijn zes studies en proefschriften gevonden, zodat in totaal acht studies en proefschriften zijn geïncludeerd om antwoord te geven op onderzoeksvragen 1 en 2. In Tabellen 1 t/m 4 (zie Bijlage 2) zijn per studie een beschrijving en de gevonden effecten weergegeven van verschillende typen 24/7 diensten, lengte van werkdagen en balans tussen werk/rustdagen op de gezondheid van werknemers (Tabel 1a), veiligheid (Tabel 2a), kwaliteit van zorg (Tabel 3a) en duurzame inzetbaarheid (Tabel 4a). Per type uitkomstmaat is tevens een tabel met samenvattende resultaten gegeven (Tabel 1b t/m Tabel 4b).

Gezondheidseffecten Zes studies hebben het effect van bestaande vormen van 24/7 dienstroosters op de gezondheid van ambulancehulpverleners onderzocht, met name het effect op slaapproblemen en vermoeidheid. Hieruit blijkt dat meer uren per week werken, roterende diensten werken, overwerken en meer diensten werken gerelateerd zijn aan problemen met slaap en vermoeidheid. Eén studie rapporteert een positief effect van de mogelijkheid om tijdens de nachtdienst te slapen op slaapduur en kwaliteit van slaap. Tussen het werken in diensten anders dan alleen dagdiensten en werkvermogen is geen significant verband gevonden. Het effect van roterende diensten t.o.v. van alleen dagdiensten werken blijkt geen belastende effecten op gezondheid in het algemeen, hart- en vaatziekterisico, BMI, stress en welbevinden te hebben. Het effect van lengte van werkdagen op de gezondheid (slaapproblemen en vermoeidheid) van ambulancehulpverleners is onderzocht in drie studies. Hieruit blijkt dat het werken van diensten van 24 uren of langer nadelige effecten heeft wat betreft slaap en vermoeidheid ten opzichte van minder dan 24 uren. Tevens lijkt het werken van diensten van 12 uren ook tot meer vermoeidheid te leiden dan diensten van acht uren of minder. Het effect van de balans tussen werken rustdagen op gezondheid van ambulancehulpverleners is in één studie onderzocht. Hieruit blijkt dat het aantal wisselingen tussen diensten en hersteltijd en de ratio van het gemiddeld aantal diensten gedeeld door het gemiddeld aantal hersteldagen niet significant gerelateerd is aan het risico op een diagnose van hart- en vaatziekten. In geen van deze studies is onderzocht of leeftijd van ambulancehulpverleners van invloed is op gezondheidseffecten van 24/7 dienstroosters. Daarnaast is vooral het effect op slaapproblemen en vermoeidheid onderzocht. Om te onderzoeken of er iets bekend is over het effect op gezondheid van gezondheidszorgpersoneel in het algemeen, is een drietal literatuurstudies en tevens een individuele studie over dit onderwerp geïncludeerd. Uit een systematische literatuurstudie van Cordova en collega’s (2012) blijkt dat het werken in nachtdiensten gerelateerd is aan slaapproblemen en verminderde kwaliteit van slaap van gezondheidszorgpersoneel. Daarnaast blijkt dat nachtdiensten werken is geassocieerd met lager welbevinden en depressieve klachten. Ten slotte blijkt dat het werkrooster (al of niet ploegendiensten en al of niet nachtdiensten) geen voorspeller is van hoger of 13

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners lager werkvermogen een jaar later, maar dat verpleegkundigen die roterende diensten werken wel verminderde kwaliteit en kwantiteit van slaap rapporteren vergeleken met verpleegkundigen die alleen dagdiensten of alleen nachtdiensten werken. Caruso (2013) bespreekt in haar beschrijvende literatuurstudie enkele studies over verpleegkundigen, waaruit blijkt dat verpleegkundigen die drie of meer nachtdiensten per maand werken gedurende 15 jaar of langer een verhoogd risico hebben op coloncarcinoom en dat verpleegkundigen die diensten werken van 13 uren of langer een verdubbeld risico hebben op burnout. Martin (2014) bespreekt in haar beschrijvende literatuurstudie een andere studie waaruit blijkt dat verpleegkundigen die diensten van negen uren draaien meer gezondheidsproblemen hebben en meer vermoeid zijn dan verpleegkundigen die diensten van acht uren werken. In een cross-sectionele studie van Asoaka en collega’s (2013) zijn ziekenhuisverpleegkundigen die 2diensten roosters werken (meestal 8:00u-18:00u voor dagdienst en 16:00u-9:00u voor nachtdienst) vergeleken met ziekenhuisverpleegkundigen die 3-diensten roosters werken (meestal 8:00u-17:00u voor dagdienst, 16:00u-24:00u voor avonddienst en 24:00u-9:00u voor nachtdienst). Shift Work Disorder (SWD, d.w.z. problemen met slapen of extreme slaperigheid voor een duur van tenminste 1 maand en vanwege het werken op een tijd waarop de medewerker normaal slaapt) komt bij verpleegkundigen met 2-diensten roosters significant vaker voor (26%) dan bij verpleegkundigen met 3-diensten roosters (20%). Daarnaast is het gemiddeld aantal uren per maand dat in de nachtdienst wordt gewerkt significant hoger voor verpleegkundigen met SWD (36 uren) dan verpleegkundigen zonder SWD (30 uren). O.a. het werken van 2-diensten roosters, meerdere nachtdiensten achter elkaar werken, niet de mogelijkheid hebben voor kort slapen tijdens de nachtdienst en meer uren in nachtdienst werken (≥32 uren per maand) zijn allen significant gerelateerd aan het hebben van SWD. Uit een multivariate analyse blijkt dat verpleegkundigen die niet de mogelijkheid hebben om kort te slapen tijdens de nachtdienst, meer uren in nachtdienst werken en een avond-chronotype (“avondmens”) zijn een verhoogd risico hebben op SWD.

Effecten op veiligheid Twee studies hebben het effect van bestaande vormen van 24/7 dienstroosters op veiligheid onderzocht. Hieruit blijkt dat het werken van meer uren per week gerelateerd is aan een verhoogd risico op werk-gerelateerd letsel of ziekte. In een van deze studies wordt tevens een significante relatie gevonden tussen meer diensten per maand en een verhoogd risico op werk-gerelateerd letsel of ziekte, de andere studie vindt deze relatie niet. Geen significante relatie wordt gerapporteerd tussen meer diensten per maand en onveilig gedrag. Ook zijn er geen significante relaties gevonden tussen het werken van roterende diensten en/of overwerken enerzijds en het risico op werkgerelateerd letsel of ziekte anderzijds. Dezelfde twee studies hebben ook het effect van lengte van werkdagen op veiligheid onderzocht. Eén studie rapporteert dat het werken van 12-uurs diensten en 24-uurs diensten t.o.v. diensten van acht uren of minder gerelateerd is aan het vertonen van gedrag dat veiligheid in gevaar brengt. Beide studies vinden geen significante relatie tussen duur van de dienst en werk-gerelateerd letsel of

14

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners ziekte. Geen studies over het effect van de balans tussen werken rustdagen op veiligheid zijn gevonden.

Effecten op kwaliteit van zorg Drie studies hebben het effect van verschillende vormen van 24/7 dienstroosters op de kwaliteit van zorg onderzocht. Hieruit blijkt dat het werken van meer uren per week en overwerken gerelateerd is aan (een verhoogd risico op) het maken van meer fouten. Een significant verband tussen meer diensten per maand en (een verhoogd risico op) het maken van meer fouten wordt in één studie wel maar in een andere studie niet gevonden. Het hebben van tijd om te slapen tijdens de nachtdienst is niet significant gerelateerd aan reactietijd. Het effect van lengte van werkdagen op kwaliteit van zorg is tevens in drie studies onderzocht. Hieruit blijkt dat het werken van langere diensten gerelateerd is aan het maken van meer fouten. Daarnaast zijn ambulancemedewerkers die diensten van meer dan 12 uren draaien aan het eind van hun dienst kwalitatief minder goed in staat om te werken dan ambulancemedewerkers die diensten van minder dan 12 uren werken. Wat betreft kwaliteit van zorg zijn er geen studies over het effect van de balans tussen werken rustdagen gevonden.

Effecten op duurzame inzetbaarheid Eén studie onderzocht zowel het effect van bestaande vormen van 24/7 dienstroosters als het effect van lengte van werkdagen op duurzame inzetbaarheid van ambulancehulpverleners. Hieruit blijkt dat roterende diensten werken, meer dan 40 uren per week werken, overwerken en het werken van diensten van 24 uren of langer gerelateerd zijn aan een negatieve impact van vermoeidheid en slaperigheid op het privéleven. Meer diensten werken is niet significant gerelateerd aan deze negatieve impact van vermoeidheid en slaperigheid op het privéleven. De effecten van balans tussen werken rustdagen op duurzame inzetbaarheid van ambulancehulpverleners zijn niet onderzocht.

Individueel roosteren Zoekstrategie B leverde in totaal 79 artikelen op. Hiervan zijn acht artikelen bruikbaar voor vraag 3, evenals drie literatuurstudies. De geïncludeerde artikelen van deze literatuurstudies zijn bekeken om na te gaan of deze studies geschikt waren voor rapportage. Via referenties van geïncludeerde artikelen zijn twee artikelen gevonden. In de grijze literatuur zijn nog vijf studies en rapporten gevonden. In totaal zijn daarom 15 studies en rapporten geïncludeerd om antwoord te geven op onderzoeksvraag 3. Een beschrijving van deze studies inclusief de gevonden effecten van individueel roosteren op duurzame inzetbaarheid van werknemers is weergegeven in Tabel 5a. In Tabel 5b wordt tevens een samenvatting van gevonden effecten gepresenteerd. Kijkend naar de studies waarin een interventie is onderzocht waarin gezondheidszorgpersoneel hun eigen rooster samenstelt, dan blijkt dat individueel roosteren een positief effect heeft op hun werk/privé balans. Ook zijn er andere positieve effecten gevonden zoals verminderde herstelbehoefte na het werk, verminderde stressklachten en somatische klachten en het ervaren van 15

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners een betere match tussen chronotype en werktijden. Eén studie vindt een vermindering van slaapproblemen, een andere studie vindt deze relatie echter niet. Er zijn geen positieve effecten gevonden op gezondheid in het algemeen, vitaliteit en ziekteverzuim. Kijkend naar de andere studies die ook iets zeggen over het mogelijke effect van het hebben van controle over het rooster, dan wordt het positieve effect op werk/privé balans ondersteund. Daarnaast is meer invloed op of controle over het rooster geassocieerd met minder vermoeidheid, minder (somatische) stressklachten, een betere psychische gezondheid en meer vitaliteit. Medewerkers met meer invloed op hun rooster zijn niet meer bevlogen of gezonder en rapporteren ook geen verbetering in slaap.

Huidige regelgeving omtrent dienstroosters In Box 1 is een schematisch overzicht gegeven van de Arbeidstijdenwet (2010). Aanvullend staat er in het Arbeidstijdenbesluit (2010) voor ambulancehulpverleners dat zij maximaal 3 beschikbaarheidsdiensten in elke periode van 7 dagen en maximaal 46 keer per 16 weken mogen werken. In de CAO voor de Ambulancezorg sector, artikel 6: Arbeidsduur en werktijden staan voorts een aantal bepalingen die van belang zijn om in overweging te nemen. Een schematisch overzicht van deze punten staan in Box 2. Box 1. Schematisch overzicht Arbeidstijdenwet (2010). Rusttijden

dagelijkse rust wekelijkse rust

Pauze

bij > 5,5 uur arbeid per dienst bij > 10 uur arbeid per dienst

Zondagrust

zondagsarbeid

vrije zondagen

Arbeidstijd

Nachtarbeid (nachtdienst: > 1 uur arbeid tussen 00:00 en 06:00 uur)

per dienst per week per week per 16 weken per week per 4 weken arbeidstijd per dienst

Norm 11 uur (aaneengesloten) (1x per week: 8 uur) 36 uur (aaneengesloten) óf 72 uur per 14 dagen (te splitsen in stukken van minimaal 32 uur) 30 minuten (eventueel 2x 15 minuten) In collectief overleg in te perken tot 15 minuten 45 minuten (eventueel 3x 15 minuten) In collectief overleg in te perken tot 15 minuten geen arbeid op zondag, tenzij: • in overeenstemming met de aard van de arbeid én bedongen; of • noodzakelijk vanwege aard arbeid of bedrijfsomstandigheden en overeengekomen met ondernemingsraad (bij ontstentenis: belanghebbende werknemers) en per geval individuele instemming 13 per 52 weken Bij collectieve regeling kan hiervan worden afgeweken Indien minder dan dertien vrije zondagen per jaar wordt gewerkt is per geval individuele instemming vereist 12 uur 60 uur gemiddeld 48 uur gemiddeld 55 uur* 10 uur

12 uur, mits • 12 uur rust na dienst • maximaal 5x per 2 weken

16


arbeidstijd per week rusttijd na nachtdienst (na 02:00 uur) rusttijd na ≥ 3 nachtdiensten max. lengte reeks max. aantal nachtdiensten eindigend na 02:00 uur

Consignatie

consignatieverbod

arbeidstijd per dag arbeidstijd per week in geval van nachtelijke consignatie (geldt indien per 16 weken 16x of meer consignatie wordt opgelegd tussen 00:00 en 06:00 uur)

• maximaal 22x per 52 weken 40 uur per 16 weken, bij zestien of meer nachtdiensten 14 uur (1x per week: 8 uur, indien noodzakelijk vanwege aard arbeid of bedrijfsomstandigheden) 46 uur 7 (8* ) (geldt als minstens een van de diensten uit de reeks een nachtdienst is) 36 nachtdiensten per 16 weken • 140 nachtdiensten per 52 weken*; of • 38 uur tussen 00:00 en 06:00 u. per 2 aaneengesloten weken* • 14 consignatievrije etmalen per 4 weken • waarvan 2x48 uur per 4 weken noch consignatie, noch arbeid • geen consignatie 11 uur vóór en 14 uur ná een nachtdienst 13 uur • gemiddeld 40 uur (per 16 weken); of • gemiddeld 45 uur (per 16 weken), mits: - 8 uur onafgebroken rust vóór aanvang nieuwe dienst (i.g.v. laatste oproep tussen 00:00 en 00:06 uur), of - gedurende 8 uur onafgebroken rust in de 18 uur volgend op 06.00 uur (als laatste oproep tussen 00.00 en 06.00 uur plaatsvond en direct gevolgd wordt door een nieuwe dienst)

* Bij collectieve regeling

Box 2. Schematisch overzicht van relevante punten in cao sector Ambulancezorg (2013 tot 2015). Artikel 6.1: Voltijd

Lid 1

2

3

6.4: Arbeidstijd en dienstrooster 6.5: Pauze

7 1

6.6: Normen arbeidstijd

2

6.8: Aanwezigheidsdienst

1

2

6.9: Bereikbaarheidsdienst

1

Bepaling De arbeidsduur voor een werknemer met een voltijd dienstverband bedraagt, berekend over de duur van het basisdienstrooster dat geen aanwezigheidsdiensten bevat, gemiddeld 36 uur per week. De arbeidsduur voor een werknemer met een voltijd dienstverband bedraagt, berekend over de duur van het basisdienstrooster dat aanwezigheidsdiensten bevat, gemiddeld minimaal 36 en maximaal 48 uur per week. De samenstelling van diensten in het basisdienstrooster is zodanig dat de uren doorgebracht in een dienst of aanwezigheidsdienst tussen 08.00 en 23.00 uur leiden tot een totaal aantal uren dat berekend over de roostercyclus uitkomt op gemiddeld 36 uur per week. Dit aantal uur wordt verminderd met 0,3 uur voor elk uur tussen 23.00 en 08.00 uur dat in de roostercyclus van het basisdienstrooster wordt doorgebracht in aanwezigheidsdienst. Het is niet toegestaan gebroken diensten toe te passen. Pauzes vangen aan en eindigen in de periode gelegen tussen twee uren na de aanvang en twee uren voor het einde van de arbeid en zijn in de regel onbetaald. De werknemer verricht gedurende een aanwezigheidsdienst van maximaal 12 respectievelijk 24 uur buiten de verplichte aanwezigheid in de bedrijfsruimte ten hoogste 5 respectievelijk 13 uur feitelijke werkzaamheden zoals die normaliter plaatsvinden tijdens diensten die geen aanwezigheidsdiensten zijn. Een aanwezigheidsdienst is een aaneengesloten tijdruimte van ten hoogste 24 uur, waarin het personeel in de bedrijfsruimte op oproep beschikbaar moet zijn voor het verlenen van ambulancezorg. Gedurende een aanwezigheidsdienst van maximaal 12 respectievelijk 24 uur verricht de werknemer ten hoogste 5 respectievelijk 13 uur, (bij afwijking van maximaal de dienstlengte naar rato) de opgedragen werkzaamheden als bedoeld in artikel 6.6 lid 2. De registratie van deze uren vindt plaats op de wijze zoals deze tot 1 juni 2006 was voorgeschreven in de Arbeidstijdenwet. Een bereikbaarheidsdienst is een aangesloten tijdsruimte van ten hoogste 24 uur, waarin het personeel elders dan in de bedrijfsruimte op oproep beschikbaar met zijn voor het verlenen van ambulancezorg.

17


4. Conclusies en aanbevelingen Per onderzoeksvraag wordt hieronder concluderend een antwoord gegeven. 1. Welke gezondheidseffecten zijn bekend voor gezondheidszorgpersoneel, in het bijzonder ambulancehulpverleners, van diverse leeftijd bij bestaande vormen van 24/7 dienstroosters, lengte van werkdagen, en balans tussen werk/-rustdagen? Voor ambulancehulpverleners zijn meer uren per week werken, meer diensten werken, het werken in roterende diensten, overwerken, en het werken van langere diensten gerelateerd aan problemen met slaap en vermoeidheid. Tijd om te slapen tijdens de nachtdienst leidt tot betere slaap. Voor gezondheidszorgpersoneel in het algemeen is het werken van nachtdiensten gerelateerd aan slaapproblemen, gezondheidsproblemen, lager welbevinden en depressieve klachten. Het werken van lange diensten is gerelateerd aan burnout, gezondheidsproblemen en slaapproblemen. Er kan geen uitspraak worden gedaan of leeftijd van invloed is op gezondheidseffecten van 24/7 dienstroosters, aangezien er geen studies zijn gevonden die dit in leeftijdsgroepen hebben onderzocht. 2. Welke positieve en negatieve effecten op veiligheid, kwaliteit van zorg en duurzame inzetbaarheid zijn bekend bij diverse vormen van 24/7 dienstroosters, lengte van werkdagen, balans werkdagen/rustdagen in de gezondheidszorg, in het bijzonder voor ambulancehulpverleners? Het werken van meer uren per week is gerelateerd aan een verhoogd risico op werkgerelateerd letsel of ziekte en ook het werken van meer diensten per maand lijkt hier van invloed op. Daarnaast zijn langere diensten gerelateerd aan onveilig gedrag, alhoewel er geen effect is gevonden van langere diensten op werkgerelateerd letsel of ziekte. Het werken van meer uren per week, overwerken en het werken van langere diensten is gerelateerd aan vaker fouten maken. Ook het werken van meer diensten per maand lijkt hier van invloed op. Daarnaast lijkt het werken in diensten van meer dan 12 uren gerelateerd te zijn aan kwalitatief minder goed functioneren. Het werken van roterende diensten, het werken van meer dan 40 uren per week, overwerken en het werken van diensten van 24 uren of langer is gerelateerd aan een negatieve impact van vermoeidheid en slaperigheid op het privéleven. 3. Draagt individueel roosteren bij aan duurzame inzetbaarheid ten opzichte van collectief roosteren? Individueel roosteren heeft positieve effecten op herstelbehoefte, stress, somatische klachten, een betere match tussen chronotype en werktijden en op werk/privé balans van 18

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners gezondheidszorgpersoneel. Daarnaast lijkt het een positief effect te hebben op vermindering van slaapproblemen. Meer invloed op of controle over het rooster in het algemeen is geassocieerd met een betere werk/privé balans, minder vermoeidheid, minder (somatische) stressklachten, een betere psychische gezondheid en meer vitaliteit. 4. Welke aanbevelingen kunnen worden gemaakt op basis van de uitkomsten op vraag 1 en 2 over aspecten van roostering, rekening houdend met de huidige regelgeving? 

 





Alhoewel het volgens de Arbeidstijdenwet toegestaan is om een dienst van 12 uren te werken, lijkt het op basis van de wetenschappelijke stand van zaken vanuit gezondheidsoogpunt niet aan te bevelen. Het wordt aanbevolen om diensten van acht uren in te roosteren, voor zover dit mogelijk is. Het wordt aanbevolen om een roostersysteem te ontwikkelen waarbij medewerkers tijdens de nachtdienst kort kunnen slapen. Alhoewel overwerken wellicht niet volledig te voorkomen is, wordt aanbevolen om dit zoveel mogelijk te beperken en tevens te beperken tot maximaal één uur per dienst, om op die manier te voorkomen dat de gehele dienst in totaal langer dan negen uren duurt. Het is namelijk gebleken dat diensten van negen uren of langer een ongunstig effect hebben op de gezondheid van gezondheidszorgpersoneel ten opzichte van diensten van acht uren. Aanwezigheidsdiensten vinden in de regel in de rusttijd van de medewerker plaats. Indien van tevoren in te schatten is dat er veel oproepen zijn tijdens een aanwezigheidsdienst, wordt aanbevolen na te gaan of deze dienst kan worden omgezet in een “normale” dienst. Dit met het oogmerk om medewerkers duurzaam inzetbaar te houden. Het is namelijk gebleken dat het werken van meer uren per week, meer diensten per week, langere diensten en overwerken een negatieve impact heeft op de gezondheid, veiligheid en duurzame inzetbaarheid van medewerkers, alsook op de kwaliteit van zorg. Gezien de positieve effecten van individueel roosteren wordt aanbevolen de mogelijkheden hiervoor te verkennen. Van belang is dat er duidelijke grenzen worden opgesteld voor de mogelijkheden waarbinnen de medewerkers hun roostervoorkeuren kunnen aangeven (bijv. t.a.v. minimale en maximale dienstduur en het maximale aantal diensten in een reeks) en dat eenieder bekend is met deze grenzen. Indien het niet mogelijk lijkt om een systeem van individueel roosteren voor alle medewerkers in te voeren, kan individueel roosteren of een andere vorm waarbij meer invloed op eigen werktijden ontstaat worden aangeboden aan medewerkers die (tijdelijk) minder belastbaar zijn. Hierbij kan worden gedacht aan medewerkers met kleine kinderen, medewerkers met een chronische ziekte of medewerkers met een zieke partner.

19


Referenties Albertsen K, Garde AH, Nabe-Nielsen K, Hansen ÅM, Lund H, Hvid H. Work-life balance among shift workers: results from an intervention study about self-rostering. Int Arch Occup Environ Health 2014; 87(3): 265-274. Ambulancezorg Nederland. Collectieve Arbeidsovereenkomst 1 januari 2013 – 31 december 2014, sector ambulancezorg.Tiel: HSGB. De Arbeidstijdenwet. Informatie voor werkgevers en werknemers (2010). URL (bekeken in mei 2014): http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/werktijden/documenten-enpublicaties/brochures/2011/04/29/de-arbeidstijdenwet-nederlands.html Arbeidstijdenbesluit (2010). Specifieke regels: zorgsector. URL (bekeken in mei 2014): http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/werktijden/documenten-enpublicaties/brochures/2010/09/02/specifieke-regels-arbeidstijden-zorgsector.html Asaoka S, Aritake S, Komada Y, Ozaki A, Odagiri Y, Inoue S, Shimomitsu T, Inoue Y. Factors associated with shift work disorder in nurses working with rapid-rotation scedules in Japan: the Nurses’ Sleep Health Project. Chronobiol Int 2013; 30(4): 628-636. Bailyn L, Collins R, Song Y. Self-scheduling for hospital nurses: an attempt and its difficulties. J Nurs Manag 2007; 15: 72-77. Brachet T, David G, Duseja R (2010). The effect of shift structure on performance: the role of fatigue for paramedics. Cambirdge, Massachusetts: National Bureau of Economic Research. Caruso C. Negative impacts of shiftwork and long work hours. Rehabil Nurs 2014; 39: 16-25. de Cordova PB, Phibbs CS, Bartel AP, Stone PW. Twenty-four/seven: a mixed-method systematic review of the off-shift literature. J Adv Nurs 2012; 68(7): 1454-1468. van Dalen EJ (2011). Op weg naar anders roosteren. Naar nieuwe tijdflexibiliteit in het Erasmus MC. Rotterdam: Erasmus MC. Fernandez AR (2011). An assessment of the relationship between emergency medical services worklife characteristics, sleepiness, and the report of adverse events (Dissertation; The Ohio State University). Garde AH, Nabe-Nielsen K, Aust B. Influence on working hours among shift workers and effects on sleep quality – an intervention study. Appl Ergon 2011; 42: 238-243.

20

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners Garde AH, Albertsen K, Nabe-Nielsen K, Carneiro IG, Skotte J, Hansen SM, Lund H, Hvid H, Hansen ÅM. Implementation of self-rostering (the PRIO-project): effects on working hours, recovery, and health. Scand J Work Environ Health 2012; 38(4): 314-326. Härmä M. Workhours in relation to work stress, recovery and health. Scand J Work Environ Health 2006; 32(6): 502-514. Hornung S, Glaser J, Rousseau DM, Angerer P, Weigl M. Employee-oriented leadership and quality of working life: mediating roles of idiosyncratic deals. Psychol Rep 2011; 108(1): 59-74. Ingre M, Åkerstedt T, Ekstedt M, Kecklund G. Periodic self-rostering in shift work: correspondence between objective work hours, work hour preferences (personal fit), and work schedule satisfaction. Scand J Work Environ Health 2012; 38(4): 327-336. Joyce K, Pabayo R, Critchley JA, et al. Flexible working conditions and their effects on employee health and wellbeing. Cochrane Database Syst Rev 2010; 2: art. no. CD008009. Kandolin I, Huida O. Individual flexibility: an essential prerequisite in arranging shift schedules for midwives. J Nurs Manag 1996; 4: 213-217. Martin DJ. Literature review: nurse fatigue related to shift length. J Hosp Med 2013; 8(7): 409-413. Klasan A, Madzarac G, Milosevic M, Mustajbegovic J, Keleuva S. Predictors of lower work ability among emergency medicine employees: the Croatian experience. Emerg Med J 2013; 30(4): 275-279. Nabe-Nielsen K, Garde AH, Diderichsen F. The effect of work-time influence on health and well-being: a quasi-experimental intervention study among eldercare workers. Int Arch Occup Environ Health 2011a; 84: 683-695. Nabe-Nielsen K, Garde AH, Albertsen K, Diderichsen F. The moderating effect of work-time influence on the effect of shift work: a prospective cohort study. Int Arch Occup Environ Health 2011b; 84: 551559. Nijp HH, Beckers DG, Geurts SA, et al. Systematic review on the association between employee worktime control and work-non-work balance, health and well-being, and job-related outcomes. Scand J Work Environ Health 2012; 38(4): 299-313. O&O Fonds GGZ (2011). Resultaten van het project Zelfroosteren in the geestelijke gezondheidszorg. URL (bekeken in mei 2014): http://www.panteia.nl/nl/Projecten-AZW/Oplossingendiscrepanties/Werkenden/~/media/8%20AZW/OO%20Fonds%20GGZ%202011%20%20Resultaten%2 0project%20zelfroosteren%20in%20de%20ggz.ashx Patterson PD, Weaver MD, Frank RC, Warner CW, Martin-Gill C, Guyette FX, Fairbanks RJ, Hubble MW, Songer TJ, Callaway CW, Kelsey SF, Hostler D. Association between poor sleep, fatgue, and safety outcomes in Emergnecy Medical Services providers. Prehosp Emerg Care 2012; 16(1): 86-97. 21


Pirrallo RG, Loomis CC, Levine R, Woodson BT. The prevalence of sleep problems in emergency medical technicians. Sleep Breath 2012; 16: 149-162. Pisarski A, Barbour JP. What roles do team climate, roster control, and work life conflict play in shiftworkers’ fatigue longitudinally? Appl Ergon 2014; 45: 773-779. Pisljar T, van der Lippe T, den Dulk L. Health among hospital employees in Europe: A cross-national study of the impact of work stress and work control. Soc Sci Med 2011; 72: 899-906. Pryce J, Albertsen K, Nielsen K. Evaluation of an open-rota system in a Danish psychiatric hospital: a mechanism for improving job satisfaction and work-life balance. J Nurs Manag 2006; 14: 282-288. Takeyama H, Itani T, Tachi N, Sakamura O, Murata K, Inoue T, Takanishi T, Suzumura H, Niwa S. Effects of a modified ambulance night shift system on fatigue and physiological function among ambulance paramedics. J Occup Health 2009; 51: 204-209. Wong IS, Ostry AS, Demers PA, Davies HW. Job strain and shift work influences on biomarkers and subclinical heart disease indicators: a pilot study. J Occup Environ Hyg 2012a; 9(8): 467-477. Wong ISY (2012b). Shift work, stress and heart disease among paramedics (Dissertation; The University of British Columbia). Wortley V, Grierson-Hill L. Developing a successful self-rostering shift system. Nurs Stand 2003; 17(42): 40-42.

22


Bijlagen

23


Bijlage 1: Overzicht van gehanteerde zoektermen A) Studies over ambulancehulpverleners EN ploegendienst (ter beantwoording van onderzoeksvragen 1 en 2) PubMed Ambulancehulpverleners "transportation of patients/manpower"[mesh] OR emergency paramedic*[tiab] OR "Ambulances/manpower"[Mesh] OR “ambulance personnel”[tiab] OR “ambulance staff”[tiab] OR ambulance attendant*[tiab] OR ambulance nurse*[tiab] OR ambulance driver*[tiab] OR ambulance worker*[tiab] OR ambulance paramedic*[tiab] OR “ambulance men”[tiab] OR “ambulance crew”[tiab] Ploegendienst ((“personnel staffing and scheduling”[MeSH]) AND (shift[tiab] OR shifts[tiab] OR shiftwork[tiab])) OR shiftwork*[tiab] OR shift work*[tiab] OR shift nurse*[tiab] OR night shift*[tiab] OR nightshift*[tiab] OR night work*[tiab] OR float pool*[tiab] OR "shift length"[tiab] OR (12 hour shift*[tiab]) OR (12 h shift*[tiab]) OR (24 h shift*[tiab]) OR “work schedule tolerance”[mesh] Gecombineerd met AND Beperkingen (Afrikaans [lang] OR Dutch[lang] OR English[lang] OR French[lang] OR German[lang]) AND ("2001/01/01"[PDAT] : "2015/12/31"[PDAT])

Cinahl Ambulancehulpverleners (MH "Ambulances/MA") OR (AB “ambulance staff”) OR (AB “ambulance paramedic*”) Ploegendienst (MH "Shiftwork") OR (TI shiftwork*) OR (AB shiftwork*) OR (TI “shift work*”) OR (AB “shift work*”) OR (TI “shift nurse*”) OR (AB “shift nurse*”) OR (TI “night shift*”) OR (AB “night shift*”) OR (TI “night work*”) OR (AB “night work*”) OR (TI “float pool*”) OR (TI “shift length”) OR (AB “shift length”) OR (TI “12 hour shift*”) OR (AB “12 hour shift*”) OR (TI “24 hour shift*”) OR (AB “24 hour shift*”) OR (TI “long working hours”) OR (AB “long working hours”) Gecombineerd met AND Beperkingen Taal: Afrikaans, Dutch/Flemish, English, French, German 24

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners Publicatiedatum: 20010101-20151231 PsycInfo Ambulancehulpverleners 1. ambulance personnel.ab,id,ti. 2. ambulance workers.ab,id,ti. 3. 1 or 2 Ploegendienst 4. exp Workday Shifts/ 5. shiftwork*.ab,id,ti. 6. shift work*.ab,id,ti. 7. shift nurse*.ab,id,ti. 8. night shift*.ab,id,ti. 9. nightshift*.ab,id,ti. 10. night work*.ab,id,ti. 11. shift length.ab,id,ti. 12. shift lengths.ab,id,ti. 13. long working hours.ab,id,it. 14. or/4-13 Gecombineerd met AND 15. 3 and 14 Beperkingen Limit 15 to ("0100 journal" and (afrikaans or dutch or english or french or german) and yr="2001 Current")

25

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners B) Studies over individueel roosteren (ter beantwoording van onderzoeksvraag 3) PubMed Individueel roosteren “Self rostering”[tiab] OR “Self scheduling”[tiab] OR "work time influence"[tiab] OR “Worktime control”[tiab] OR “Work time control”[tiab] OR "Flexible shift"[tiab] OR "flexible shifts"[tiab] OR "flexible rostering"[tiab] Beperkingen (Afrikaans [lang] OR Dutch[lang] OR English[lang] OR French[lang] OR German[lang]) AND ("2001/01/01"[PDAT] : "2015/12/31"[PDAT])

Cinahl Individueel roosteren (TI “Self rostering”) OR (AB “Self rostering”) OR (TI “Self scheduling”) OR (AB “Self scheduling”) OR (TI “Worktime control”) OR (AB “Worktime control”) OR (TI “Work time control”) OR (TI “flexible shift”) Beperkingen Taal: Afrikaans, Dutch/Flemish, English, French, German Publicatiedatum: 20010101-20151231

PsycInfo Individueel roosteren 1. self rostering.ab,id,ti. 2. self scheduling.ab,id,ti. 3. work time influence.ab,id,ti. 4. work time control.ab,id,ti. 5. worktime control.ab,id,ti. 6. flexible shift.ab,id,ti. 7. or/1-6 Beperkingen Limit 7 to ("0100 journal" and (afrikaans or dutch or english or french or german) and yr="2001 Current")

26

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners C) Systematische literatuurstudies over gezondheidszorgpersoneel EN ploegendienst (ter beantwoording van onderzoeksvragen 1 en 2) PubMed Gezondheidszorgpersoneel Nurses[mesh] OR “Nursing staff”[mesh] OR “Nursing staff, hospital”[mesh] OR “allied health personnel”[mesh] OR “personnel, hospital”[mesh] OR nurs*[ti] Ploegendienst ((“personnel staffing and scheduling”[MeSH]) AND (shift[tiab] OR shifts[tiab] OR shiftwork[tiab])) OR shiftwork*[tiab] OR shift work*[tiab] OR shift nurse*[tiab] OR night shift*[tiab] OR nightshift*[tiab] OR night work*[tiab] OR float pool*[tiab] OR "shift length"[tiab] OR (12 hour shift*[tiab]) OR (12 h shift*[tiab]) OR (24 h shift*[tiab]) OR “work schedule tolerance”[mesh] Gecombineerd met AND Beperkingen (Afrikaans [lang] OR Dutch[lang] OR English[lang] OR French[lang] OR German[lang]) and ("2011/01/01"[PDAT] : "2015/12/31"[PDAT]) and (Review[ptyp])

Cinahl Gezondheidszorgpersoneel (MH "Nursing Staff, Hospital") OR (MH "Nurses+") Ploegendienst (MH "Shiftwork") OR (TI shiftwork*) OR (AB shiftwork*) OR (TI “shift work*”) OR (AB “shift work*”) OR (TI “shift nurse*”) OR (AB “shift nurse*”) OR (TI “night shift*”) OR (AB “night shift*”) OR (TI “night work*”) OR (AB “night work*”) OR (TI “float pool*”) OR (TI “shift length”) OR (AB “shift length”) OR (TI “12 hour shift*”) OR (AB “12 hour shift*”) OR (TI “24 hour shift*”) OR (AB “24 hour shift*”) OR (TI “long working hours”) OR (AB “long working hours”) Gecombineerd met AND Beperkingen Taal: Afrikaans, Dutch/Flemish, English, French, German Publicatiedatum: 20110101-20151231 Klinische query’s: Review- High sensitivity

27

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners PsycInfo Gezondheidszorgpersoneel 1. exp Nurses/ 2. exp Health Personnel/ 3. nurs*.ti. 4. or/1-3 Ploegendienst 5. exp Workday Shifts/ 6. shiftwork*.ab,id,ti. 7. shift work*.ab,id,ti. 8. shift nurse*.ab,id,ti. 9. night shift*.ab,id,ti. 10. nightshift*.ab,id,ti. 11. night work*.ab,id,ti. 12. shift length.ab,id,ti. 13. shift lengths.ab,id,ti. 14. long working hours.ab,id,it. 15. or/5-14 Gecombineerd met AND 16. 4 and 15 Beperkingen Limit 16 to ("0100 journal" and (afrikaans or dutch or english or french or german) and yr="2011 Current" and "reviews (maximizes sensitivity)")

28


Bijlage 2: Tabellen met resultaten Tabel 1a. Gezondheidseffecten van bestaande vormen van 24/7 dienstroosters, lengte van werkdagen, en balans tussen werk/-rustdagen. e

1 auteur, Land Type Studiepopulatie jaar studie Bestaande vormen van 24/7 dienstroosters Fernandez, USA CS 1078 ambulancemede2011 werkers (allen in dienst, (hfdst. 2) ¼ had zich in de afgelopen 12 maanden ziek gemeld vanwege werkgerelateerd letsel of ziekte)

Klasan, 2013

Kroatië

CS

Patterson, 2012

USA

CS

Pirrallo, 2012

USA

CS

125 medewerkers van een spoedeisende hulp afdeling in een ziekenhuis (39 SEH artsen, 38 verpleegkundigen/amb ulancemedewerkers, 48 ambulancechauffeurs 511 ambulancemedewerkers

1.306 medewerkers die 8u per week of meer werkzaam zijn als

Onderzochte conditie

Uitkomstmaten

Gezondheidseffecten

1) Aantal uren dienst per week (0-16, 17-40, 41-60, >60) 2) Type ploegendienst waarin ≥55% van werktijd valt (dagdienst, avonddienst, nachtdienst, ≥24u) 3) Werkt roterende diensten (ja/nee) 4) Verplicht overuren gewerkt in afgelopen week (ja/nee) 5) Vrijwillig overuren gewerkt in afgelopen week (ja/nee) 6) Aantal diensten gewerkt in afgelopen 4 weken De mate van werken in ploegendienst (d.w.z. ander werk dan op werkdagen, 8u per dag, beginnend tussen 6:00-8:00u en eindigend tussen 14:00u-16:00u)

Overmatige slaperigheid overdag (Epworth Sleepiness Scale)

Ad 1-5: Deelnemers die >60u per week werken (OR=1,99 t.o.v. 0-16u), meestal diensten van ≥24u werken (OR=1,44 t.o.v. dagdiensten), roterende diensten werken (OR=1,52) en/of verplicht (OR=1,63) of vrijwillig (OR=1,43) hebben overgewerkt hebben een verhoogd risico op overmatige slaperigheid overdag. Ad 6: Geen significant verband gevonden tussen het aantal gewerkte diensten en overmatige slaperigheid.

Zelfgerapporteerd werkvermogen (Work Ability Index)

Het werken in ploegendienst draagt niet statistisch significant bij aan het voorspellen van verminderd werkvermogen.

Aantal gewerkte diensten in afgelopen maand (0-5, 6-15, ≥16).

1) Kwaliteit van slaap in afgelopen maand (Pittsburgh Sleep Quality Index) 2) Vermoeidheid op het werk, in het algemeen (Chalder Fatigue Questionnaire)

Lengte van werkweek (≤40u vs. ≥41u).

Slaapproblemen: 1) Slaapgerelateerde ademhalingsstoornissen

Ad 1: Geen significant verband gevonden tussen aantal gewerkte diensten en kwaliteit van slaap. Ad 2: Ernstige vermoeidheid wordt significant vaker gerapporteerd door deelnemers die in de afgelopen maand meer diensten hebben gewerkt (6-15 diensten 64%; ≥16 diensten 47%) dan door deelnemers die 0-5 diensten hebben gewerkt (35%). Ad 1-3: Geen significante verschillen gevonden tussen werkweek van ≤40u vs. ≥41u. Ad 4-5: Deelnemers die werkweken hebben van

29

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners e

1 auteur, jaar

Land

Type studie

Studiepopulatie


ambulancemedewerker

Takeyama, 2009

Japan

IS

10 ambulancemedewerkers werkzaam in 1 brandweerkazerne met 24u diensten (5 werken in oude systeem, 5 werken in nieuwe systeem)

Wong, 2012a

Canada

CS

21 vrijwilligers van 1 meldkamer (MK) en de 9 drukste ambulanceposten (AP) in de staat. 7 medewerkers werkten alleen daguren (N(MK)=2, N(AP)=5), 14 werkten in roterende ploegendienst (N(MK)=5, N(AP)=9).

Nachtdienst is opgesplitst in 5 diensten van 2u die medewerkers om de beurt werken. Oude systeem (T shift): mogelijkheid tot (kort) slapen wanneer niet de beurt voor 2uursdienst EN niet opgeroepen. Nieuwe systeem: verzekerd van tijd om (kort) te slapen, ofwel tussen 21:30u-3:00u (C shift) ofwel tussen 3:00u-8:45u (B shift), d.m.v. inzet van een extra brandweerhulpverlener in de nachtdienst die reageert op zowel brandweer- als ambulanceoproepen. Alleen daguren vs. in roterende ploegendienst werken.

Uitkomstmaten

Gezondheidseffecten

2) Risico op slaapapneu, 3) (Extreem) overmatige slaperigheid overdag 4) Risico op stoornis m.b.t. inslapen 5) Risico op stoornis m.b.t. doorslapen

≥41u hebben significant vaker risico op stoornissen m.b.t. inslapen (55% vs. 46%) en doorslapen (17% vs. 10%), en hebben een significant verhoogd risico op een stoornis m.b.t. doorslapen (OR=1,93) dan deelnemers die werkweken hebben van ≤40u. Ad 1: Trend van meer gevoel van slaperigheid en meer lokale pijn of dof gevoel na de nachtdienst in T-dienst t.o.v. van beide andere diensten, maar geen significante verschillen in vermoeidheidsklachten tussen de drie typen diensten. Ad 2: Trend voor minder vermoeidheid in B-dienst bij einde 24u-dienst t.o.v. T-dienst en C-dienst, maar geen significante verschillen. Ad 3: Significant betere kwaliteit van slaap in Bdienst dan in T-dienst. Ad 4: Totale slaapduur tijdens C-dienst significant langer dan tijdens T-dienst.

Metingen bij start van nachtdienst (21:30u), tijdens nachtdienst, na nachtdienst (7:30u) en bij einde 24u-dienst (8:30u): 1) Zelfgerapporteerde vermoeidheidsklachten 2) Objectieve vermoeidheid d.m.v. critical flicker fusion frequency (CFF) 3) Activiteit van parasympatisch zenuwstelsel d.m.v. berekening van hoogfrequent vermogen (HF). Hogere waarde vormt een indicatie voor betere kwaliteit van slaap. 4) Zelfgerapporteerde slaapduur tijdens nachtdienst 1) Zelfgerapporteerde algemene gezondheid 2) Zelfgerapporteerd welbevinden 3) BMI 4) Stress, gemeten door dagelijks verloop en totale dagelijkse productie van αamylase en cortisol (gemeten in speeksel). Zelfmetingen op 5 vaste tijden over 24u op 3 dagen: op laatste rustdag voor aanvang van dienstreeks en op de eerste 2 opeenvolgende werkdagen van 6:00u-18:00u. 5) Hartslagvariabiliteit (HRV) als maat voor HVZ risico (lagere waarde is hoger risico). Gemeten tijdens dienst op de eerste 2 opeenvolgende werkdagen van 6:00u-18:00u.

Ad 1-3: Geen significant verband gevonden met alleen daguren versus in roterende ploegendienst werken. Ad 4-6: Geen significante verschillen, maar medewerkers die in roterende ploegendienst werken hebben een platter dagverloop van αamylase en cortisol, verminderde productie van αamylase en verhoogde productie van cortisol, verminderde HRV en verminderd coronair functioneren t.o.v. medewerkers die alleen daguren werken.

30


1 auteur, jaar

Land

Type studie

Studiepopulatie


Uitkomstmaten

Gezondheidseffecten

6) Coronair functioneren als maat voor risico op aderverkalking. Voorafgaand aan studie gemeten. Lengte van werkdagen Fernandez, USA 2011 (hfdst. 2)

CS

Patterson, 2012

USA

CS

Pirrallo, 2012

USA

CS

Balans tussen werk/-rustdagen Wong, Canada DS 2012b (hfdst. 4)

1078 ambulancemedewerkers (allen in dienst, ¼ had zich in de afgelopen 12 maanden ziek gemeld vanwege werkgerelateerd letsel of ziekte) 511 ambulancemedewerkers

Dienstduur (<24u, ≥24u)

Overmatige slaperigheid overdag (Epworth Sleepiness Scale)

Deelnemers die diensten van ≥24u werken (OR=1,45 t.o.v.<24u) hebben een verhoogd risico op overmatige slaperigheid overdag.

Dienstduur die meestal wordt gewerkt (≤8u, 12u, 24u).

1) Kwaliteit van slaap in afgelopen maand (Pittsburgh Sleep Quality Index) 2) Vermoeidheid op het werk, in het algemeen (Chalder Fatigue Questionnaire)

1.306 medewerkers die 8u per week of meer werkzaam zijn als ambulancemedewerker

Lengte van dienst (24u vs. <24u)

Slaapproblemen: 1) Slaapgerelateerde ademhalingsstoornissen 2) Risico op slaapapneu, 3) (Extreem) overmatige slaperigheid overdag 4) Risico op stoornis m.b.t. inslapen 5) Risico op stoornis m.b.t. doorslapen

Ad 1: Verminderde kwaliteit van slaap wordt door significant meer deelnemers die meestal 24udiensten werken gerapporteerd (62%) dan deelnemers die meestal diensten van 12u (57%) of ≤8u (58%) werken. Ad 2: Ernstige vermoeidheid wordt significant vaker gerapporteerd door deelnemers die meestal 24u-diensten werken (62%, t.o.v. diensten van 12u (54%)of ≤8u (33%)). Ad 1-3: Geen significante verschillen gevonden tussen dienstduur van 24u vs. <24u. Ad 4-5: Deelnemers die 24u-diensten werken hebben significant vaker risico op stoornis m.b.t. doorslapen (16%) dan deelnemers die diensten van <24u werken (9%), en deelnemers die diensten van <24u werken hebben een verlaagd risico op een stoornis m.b.t. doorslapen (OR=0.52).

In het cohort van 5.073 ambulancemedewerker s zaten 49 personen met acuut coronair syndroom (ACS), 54 personen met chronisch coronair syndroom (CCS) en 197

In ploegendienst werken is gedefinieerd als >50% van werktijd werken in roterende diensten (2 dagdiensten gevolgd door 2 nachtdiensten gevolgd door 4 rustdagen).

Diagnose van acuut coronair syndroom (ACS), chronisch coronair syndroom (CCS), of hoge bloeddruk (HT)

Geen van de condities verhoogden het risico op een diagnose van ACS, CCS of HT in statistische significante mate.

Hersteltijd is gedefinieerd als

31


1 auteur, jaar

Land

Type studie

Studiepopulatie


Uitkomstmaten

personen met hoge bloeddruk (HT). Per geval werden ongeveer 3 controle personen geïncludeerd: ACSc=134, CCSc=155, HTc=545.

alleen dagdiensten werken gecombineerd met rustdagen.

Gezondheidseffecten

Onderzochte condities: Aantal wisselingen tussen roterende ploegendienst en hersteltijd. Ratio van gemiddeld aantal dagen in roterende ploegendienst gedeeld door gemiddeld aantal dagen in hersteltijd. Totale aantal roterende diensten.

CS = cross-sectionele studie; IS = interventiestudie; DS = dossierstudie; HVZ = hart- en vaatziekten; OR = odds ratio Tabel 1b. Samengevatte gezondheidseffecten (incl. resultaten uit aanvullende artikelen over gezondheidszorgpersoneel in het algemeen). Vormen van 24/7 dienstroosters Meer uren per week Slaapproblemen Vermoeidheid Verminderde algemene gezondheid Coloncarcinoom HVZ HVZ risico BMI Stress Burnoutklachten Depressieve klachten Welbevinden Werkvermogen ↑ = meer, of hoger risico ↓ = minder/lager - = geen significant effect/verband

↑

Roterende diensten

Overwerken

Meer diensten

↑

↑

↑

Anders dan alleen dagdiensten

(Meer) (uren in) nachtdiensten ↑

-

Tijd om te slapen tijdens nachtdienst ↓ -

Lengte van werkdagen Langere diensten

Balans werk-/rustdagen Meer wisselingen tussen roterende ploegendiensten en hersteltijd

Hogere ratio dagen in ploegendienst naar dagen in hersteltijd

-

-

↑ ↑ ↑

↑ ↑ -

↑ ↓ -

32

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners Tabel 2a. Positieve en negatieve effecten op veiligheid van bestaande vormen van 24/7 dienstroosters, lengte van werkdagen, en balans tussen werk/rustdagen. e

1 auteur, Land Type Studiepopulatie jaar studie Bestaande vormen van 24/7 dienstroosters Fernandez, USA CS 1078 2011 ambulancemede(hfdst. 4) werkers (allen in dienst, ¼ had zich in de afgelopen 12 maanden ziek gemeld vanwege werkgerelateerd letsel of ziekte)

Patterson, 2012

USA

CS

Lengte van werkdagen Fernandez, USA CS 2011 (hfdst. 4)

511 ambulancemedewerkers

1078 ambulancemedewerkers (allen in dienst, ¼ had zich in de afgelopen 12 maanden ziek gemeld vanwege werkgerelateerd letsel of ziekte)


Uitkomstmaten

Positieve effecten op veiligheid

Negatieve effecten op veiligheid

1) Aantal uren dienst per week (0-16, 17-40, 41-60, >60) 2) Type ploegendienst waarin ≥55% van werktijd valt (dagdienst, avonddienst, nachtdienst, ≥24u) 3) Werkt roterende diensten (ja/nee) 4) Verplicht overuren gewerkt in afgelopen week (ja/nee) 5) Vrijwillig overuren gewerkt in afgelopen week (ja/nee) 6) Aantal diensten gewerkt in afgelopen 4 weken Aantal gewerkte diensten in afgelopen maand (0-5, 6-15, ≥16).

Zelfgerapporteerd werkgerelateerd letsel of ziekte ( 1) chauffeur bij een ongeluk met een ambulance in afgelopen 12 maanden EN/OF 2) werk gemist door werkgerelateerd letsel of ziekte in afgelopen 12 maanden EN/OF 3) prikaccident doorgemaakt tijdens ambulancewerk in afgelopen 12 maanden)

-

Ad 1: Deelnemers die >16u per week werken (OR=2,75-3,43 t.o.v. 0-16u) hebben een verhoogd risico op het rapporteren van werkgerelateerd letsel of ziekte. Ad 2-6: Geen significant verband gevonden met werkgerelateerd letsel of ziekte.

EMS Safety Inventory: 1) Letsel in afgelopen 3 maanden 2) Gedrag dat veiligheid in gevaar brengt in de laatste 3 maanden

-

Ad 1: Het oplopen van letsel wordt significant vaker gerapporteerd door deelnemers die in de afgelopen maand meer diensten hebben gewerkt (6-15 diensten 21%; ≥16 diensten 19%) t.o.v. van deelnemers die 0-5 diensten hebben gewerkt (4%). Ad 2: Geen significant verband gevonden tussen aantal gewerkte diensten en onveilig gedrag.


Zelfgerapporteerd werkgerelateerd letsel of ziekte ( 1) chauffeur bij een ongeluk met een ambulance in afgelopen 12 maanden EN/OF 2) werk gemist door werkgerelateerd letsel of ziekte in afgelopen 12 maanden EN/OF 3) prikaccident doorgemaakt tijdens ambulancewerk in afgelopen

-

Geen verhoogd risico op het rapporteren van werkgerelateerd letsel of ziekte bij diensten van ≥24u t.o.v. <24u.

33


1 auteur, jaar

Land

Type studie

Studiepopulatie


Patterson, 2012

USA

CS



Uitkomstmaten 12 maanden) 1) Letsel in afgelopen 3 maanden 2) Gedrag dat veiligheid in gevaar brengt in de laatste 3 maanden

Positieve effecten op veiligheid

Negatieve effecten op veiligheid

-

Ad 1: Geen signifcant verband gevonden tussen dienstduur en letsel. Ad 2: Het vertonen van gedrag dat veiligheid in gevaar brengt wordt door significant meer deelnemers gerapporteerd die langere diensten werken (12u: 90% of 24u: 92%) dan deelnemers die diensten van ≤8u werken (79%).

Balans tussen werk-/rustdagen -

CS = cross-sectionele studie; OR = odds ratio

Tabel 2b. Samengevatte effecten op veiligheid. Meer uren per week ↑

Vormen van 24/7 dienstroosters Roterende diensten Overwerken -

Letsel/ziekte door werk Onveilig gedrag ↑ = meer ? = één studie vindt wel een significant verband (↑), een andere studie niet (-) - = geen significant effect/verband

Meer diensten ? -


34

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners Tabel 3a. Positieve en negatieve effecten op kwaliteit van zorg van bestaande vormen van 24/7 dienstroosters, lengte van werkdagen, en balans tussen werk/-rustdagen. e

1 auteur, jaar

Land

Type studie

Studiepopulatie

Bestaande vormen van 24/7 dienstroosters Fernandez, USA CS 1078 2011 ambulancemede(hfdst. 3) werkers (allen in dienst, ¼ had zich in de afgelopen 12 maanden ziek gemeld vanwege werkgerelateerd letsel of ziekte)

Patterson, 2012

USA

CS


Takeyama, 2009

Japan

IS

10 ambulancemedewerkers werkzaam in 1 brandweerkazerne met 24u diensten (5 werken in oude systeem, 5 werken in nieuwe systeem)


Uitkomstmaten

Positieve effecten op kwaliteit van zorg

Negatieve effecten op kwaliteit van zorg

1) Aantal uren dienst per week (0-16, 17-40, 41-60, >60) 2) Type ploegendienst waarin ≥55% van werktijd valt (dagdienst, avonddienst, nachtdienst, ≥24u) 3) Werkt roterende diensten (ja/nee) 4) Verplicht overuren gewerkt in afgelopen week (ja/nee) 5) Vrijwillig overuren gewerkt in afgelopen week (ja/nee) 6) Aantal diensten gewerkt in afgelopen 4 weken Aantal gewerkte diensten in afgelopen maand (0-5, 6-15, ≥16).

Zelfgerapporteerde gebeurtenissen gerelateerd aan fouten (moeite met herinneren van protocol door slaperigheid of vermoeidheid EN/OF incident gerapporteerd m.b.t. een fout in patiëntenzorg)

-

Ad 1,2,4,5: Deelnemers die >16u per week werken (OR=1,91-2,12 t.o.v. 0-16u), meestal diensten van ≥24u werken (OR=2,15 t.o.v. meestal dagdiensten) en/of verplicht (OR=1,74) of vrijwillig (OR=1,92) hebben overgewerkt hebben een verhoogd risico op het rapporteren van een gebeurtenis gerelateerd aan het maken van een fout. Ad 3,6: Geen significant verband gevonden met gebeurtenissen gerelateerd aan het maken van een fout.

Medische fouten of ongewenste gebeurtenissen in de laatste 3 maanden

-

Nachtdienst is opgesplitst in 5 diensten van 2u die medewerkers om de beurt werken. Oude systeem (T shift): mogelijkheid tot (kort) slapen wanneer niet de beurt voor 2uursdienst EN niet opgeroepen. Nieuwe systeem: verzekerd van tijd om (kort) te slapen, ofwel tussen 21:30u-3:00u (C shift) ofwel tussen 3:00u-8:45u (B shift).

Reactietijd, gemeten bij start van nachtdienst (21:30u), tijdens nachtdienst, na nachtdienst (7:30u) en bij einde 24u-dienst (8:30u).

-

Het meemaken/veroorzaken van een medische fout of ongewenste gebeurtenis wordt vaker gerapporteerd door deelnemers die in de afgelopen maand meer diensten hebben gewerkt (6-15 diensten 47%; ≥16 diensten 43%) vergeleken met deelnemers die 0-5 diensten hebben gewerkt (15%). Trend voor langere reactietijd in T-dienst na de nachtdienst t.o.v. beide nieuwe diensten, maar geen significante verschillen in reactietijd tussen de drie typen diensten.

35


1 auteur, jaar

Land

Type studie

Lengte van werkdagen Brachet, USA DS 2010

Fernandez, 2011 (hfdst. 3)

USA

CS

Patterson, 2012

USA

CS

Studiepopulatie


Uitkomstmaten

Positieve effecten op kwaliteit van zorg

Negatieve effecten op kwaliteit van zorg

Ongeveer 150.000 trauma incidenten en ongeveer 587.000 medische incidenten, uitgevoerd door ongeveer 2.400 ambulancemedewerkers

Lange diensten (>12u) vs. kortere diensten (<12u)

1) Totale tijdsduur voor afhandelen van oproep 2) Aantal handelingen en aantal minuten per handeling op de plaats van situatie waarvoor opgeroepen.

-

1078 ambulancemedewerkers (allen in dienst, ¼ had zich in de afgelopen 12 maanden ziek gemeld vanwege werkgerelateerd letsel of ziekte) 511 ambulancemedewerkers


Zelfgerapporteerde gebeurtenissen gerelateerd aan fouten (moeite met herinneren van protocol door slaperigheid of vermoeidheid EN/OF incident gerapporteerd m.b.t. een fout in patiëntenzorg)

-

Ad 1: Ambulancemedewerkers die lange diensten werken zijn tegen het einde van hun dienst (00:00u-06:00u) langer bezig met oproepen vergeleken met als zij kortere diensten werken. Ad 2: Ambulancemedewerkers die lange diensten werken voeren tegen het einde van hun dienst (00:00u-06:00u) minder handelingen uit, vergeleken met als zij kortere diensten werken. Daarnaast blijkt dat hoe langer de dienst, hoe minder handelingen er worden uitgevoerd. Deelnemers die diensten van ≥24u werken (OR=2,02 t.o.v.<24u) hebben een verhoogd risico op het rapporteren van een gebeurtenis gerelateerd aan het maken van een fout.


Medische fouten of ongewenste gebeurtenissen in de laatste 3 maanden

-

Het meemaken/veroorzaken van een medische fout of ongewenste gebeurtenis wordt vaker gerapporteerd door deelnemers die langere diensten werken (12u of 24u, beide 44%) t.o.v. deelnemers die diensten van ≤8u werken (21%).


CS = cross-sectionele studie; IS = interventiestudie; DS = dossierstudie; OR = odds ratio

36

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners Tabel 3b. Samengevatte effecten op kwaliteit van zorg. Meer uren per week ↑

Fout gemaakt/ongewenste gebeurtenis/moeite met herinneren van protocol Reactietijd Duur van oproep-afhandeltijd Aantal handelingen tijdens oproep ↑ = meer/langer ↓ = minder ? = één studie vindt wel een significant verband (↑), een andere studie niet (-) - = geen significant effect/verband

Roterende diensten -

Vormen van 24/7 dienstroosters Overwerken Meer diensten ↑

Tijd om te slapen tijdens nachtdienst

?


↑ ↓

37

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners Tabel 4a. Positieve en negatieve effecten op duurzame inzetbaarheid van bestaande vormen van 24/7 dienstroosters, lengte van werkdagen, en balans tussen werk/-rustdagen. e

1 auteur, jaar

Land

Type studie

Studiepopulatie

Bestaande vormen van 24/7 dienstroosters Fernandez, USA CS 1078 2011 ambulancemede(hfdst. 5) werkers (allen in dienst, ¼ had zich in de afgelopen 12 maanden ziek gemeld vanwege werkgerelateerd letsel of ziekte)

Lengte van werkdagen Fernandez, USA CS 2011 (hfdst. 5)

1078 ambulancemedewerkers (allen in dienst, ¼ had zich in de afgelopen 12 maanden ziek gemeld vanwege werkgerelateerd letsel of ziekte)


Uitkomstmaten

Positieve effecten op duurzame inzetbaarheid

Negatieve effecten op duurzame inzetbaarheid

1) Aantal uren dienst per week (0-16, 17-40, 41-60, >60) 2) Type ploegendienst waarin ≥55% van werktijd valt (dagdienst, avonddienst, nachtdienst, ≥24u) 3) Werkt roterende diensten (ja/nee) 4) Verplicht overuren gewerkt in afgelopen week (ja/nee) 5) Vrijwillig overuren gewerkt in afgelopen week (ja/nee) 6) Aantal diensten gewerkt in afgelopen 4 weken

Negatieve impact van slaperigheid of vermoeidheid op relatie met vrienden of familie in afgelopen 12 maanden (zelfrapportage)

-

Ad 1-5: Deelnemers die >40u per week werken (OR=1,57-2,42 t.o.v. 0-16u), meestal diensten van ≥24u werken (OR=1,63 t.o.v. meestal dagdiensten), roterende diensten werken (OR=1,82) en/of verplicht (OR=1,43) of vrijwillig (OR=1,40) hebben overgewerkt hebben een verhoogd risico op slaperigheid of vermoeidheid met een negatieve impact op relatie met vrienden of familie. Ad 6: Geen significant verband gevonden met risico op slaperigheid of vermoeidheid met een negatieve impact op relatie met vrienden of familie.


Negatieve impact van slaperigheid of vermoeidheid op relatie met vrienden of familie in afgelopen 12 maanden (zelfrapportage)

-

Deelnemers die diensten van ≥24u werken (OR=1,63 t.o.v.<24u) hebben een verhoogd risico op slaperigheid of vermoeidheid met een negatieve impact op relatie met vrienden of familie.


CS = cross-sectionele studie; OR = odds ratio

38

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners Tabel 4b. Samengevatte effecten op duurzame inzetbaarheid. Negatieve impact van slaperigheid/vermoeidheid op relatie met vrienden en familie ↑ = groter - = geen significant effect/verband

Meer uren per week ↑

Vormen van 24/7 dienstroosters Roterende diensten Overwerken ↑ ↑

Meer diensten -


39

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners Tabel 5a. Effecten van individueel roosteren op duurzame inzetbaarheid. e

1 auteur, jaar

Land

Bailyn, 2007

USA

Van Dalen, 2011

Nederla nd

Type studie PCHS

Studiepopulatie

?

Medewerkers van een post

N=70 verpleegkundigen werkzaam in 1 unit (31 bedden).

anesthesiologie care afdeling

Garde, 2012 (studie A) Albertsen, 2014 (studie B)

Denema rken

IS (quasiexperim enteel) Follow-

N=28 werkplekken in N=9 organisaties. Interventiegroep en controlegroep bestonden beide uit N=14 werkplekken.

Vorm van individueel roosteren en evt. vergelijkingsconditie Verpleegkundig manager vulde al vaststaande roosters in. Overige verpleegkundigen werden verdeeld in 3 groepen. Steeds had 1 groep een week de tijd om hun gewenste rooster zelf in te vullen voordat de andere groepen het in konden vullen. Dit rouleerde steeds.

Uitkomstmaten

Effecten op duurzame inzetbaarheid

1) Aantal ziekmeldingen 2) Tijd om met familie door te brengen

Intekenrooster, al dan niet in combinatie met 12-uurs diensten naar eigen keuze van medewerkers: - Bezettings- en kwalificatie-eisen per dienst zijn bekend. Medewerkers vullen hun gewenste nachtdiensten in. - Regieverpleegkundige maakt nachtdiensten definitief. Daar waar een mismatch is met voorkeuren van medewerkers wordt de nachtdienst toegekend op grond van wie het langst geen nachtdienst heeft vervuld, rekening houdend met contractomvang. - Medewerkers tekenen in op alle overige diensten voor dezelfde periode. - Regieverpleegkundige maakt het rooster rond en voert ze in in de gebruikte software. Indien een medewerker een 12-uurs dienst wil doen, is dit mogelijk als er een 12-uurs nachtdienst en een aansluitende 12-uurs dagdienst wordt gepland in het rooster. Introductie en implementatie van zelfroosteren d.m.v. door werkplek zelfgekozen software. Met de software definieert werkgever de personeelbehoefte en maakt werknemer een keuze voor rooster (welke dagen wel en

Vermoeidheid (methode onbekend)

Ad 1: Aantal ziekmeldingen per maand bleef relatief stabiel (ca. 45) (statistische significantie onbekend). Ad 2: Uit vragenlijsten bleek dat verpleegkundigen het gevoel hadden meer tijd te kunnen doorbrengen met hun familie (data en statistische significantie onbekend). Uit de ervaringen van de afgelopen jaren blijkt geen extra vermoeidheidsopbouw (data onbekend). Wel is gebleken dat het te vermoeiend is om de eerste nachtdienst 12 uur te laten zijn, om die reden wordt er in een serie van 3 aaneengesloten ste nachtdiensten de 1 keer een reguliere nachtdienst van 8 uur te doen en de daaropvolgende twee nachtdiensten ieder 12 uur te laten duren.

1) Herstelbehoefte (9 items van VBBA subschaal) 2) Slaap (aangepaste versie van Karolinska Sleep Questionnaire): verstoorde slaap en ontwaken 3) Somatische klachten (aange-

Ad 1: Herstelbehoefte (op schaal van 1-5) daalde voor beide interventiegroepen significant sterker (A: 1,77 naar 1,64; B: 1,73 naar 1,56) dan in referentiegroep (1,73 naar 1,77). Ad 2: Verstoorde slaap (op schaal van 4-0)

40


1 auteur, jaar

Hornung, 2011

Land

Duitslan d

Type studie up na 12 mnd.

CS, L

Studiepopulatie N=840 werknemers voor basismeting en N=791 (studie A)/N=785 (studie B) werknemers voor nameting.

Artsen werkzaam in N=2 ziekenhuizen. Meting 1: N=159 (53%) Meting 2: N=142 (47%)

Vorm van individueel roosteren en evt. vergelijkingsconditie niet). In sommige interventies kon een keuze voor dienstduur en start- en eindtijd gemaakt worden. Gebaseerd op de werknemers voorkeuren werd vervolgens een nieuw rooster gecreëerd. Indeling van interventies in 3 groepen o.b.v. type software, waarvan 2 groepen met psychiatrische en somatische ziekenhuis werkplekken met 24/7 roosters: A: werknemers werden gestimuleerd om hun werk in hun privéleven te passen i.p.v. andersom. Interventie bevatte de mogelijkheid om wensen aan te geven voor starttijd en dienstduur (kortst mogelijk: 1-6 uren, langst mogelijk 12 uren). Minimum tijd tussen 2 diensten was 8-11 uren. Maximaal aantal aaneengesloten werkdagen was 6-12 dagen. B: werknemers kiezen welke dagen wel en niet werken en kiezen uit een aantal verschillende vooraf gedefinieerde diensttypen. Kortst mogelijke dienstduur was 5 uren, langst mogelijk 12-13 uren. Minimum tijd tussen 2 diensten was 8-11 uren. Maximaal aantal aaneengesloten werkdagen was 6-8 dagen. Referentiegroep bestond uit werkplekken in de gezondheidszorg met 24/7 roosters waar geen interventie werd ingevoerd m.b.t. werkuren. Mate van persoonlijke overeenkomsten m.b.t. flexibiliteit (‘flexible idiosyncratic deals’) (‘helemaal niet’ – ‘in zeer grote mate’), gemeten met 3 items: - flexibiliteit m.b.t. speciale werktijden - een individueel op maat gemaakt

Uitkomstmaten


paste versie van SCL-90) 4) Mentale stress (aangepaste versie van SCL-90) 5) Mate van werk/familie conflicten: “kost uw werk u zoveel energie dat het een negatief effect heeft op uw privéleven”; “kost uw werk u zoveel tijd dat het een effect heeft op uw privéleven” 6) Mate van werk/familie facilitering: “geeft uw werk u energie voor uw privéleven”

verbeterde in interventiegroep B sterker (2,60 naar 2,74) dan in referentiegroep (2,60 naar 2,56). Geen verschil tussen interventiegroep A en referentiegroep. Ad 3: Gemiddelde score op somatische klachten (op schaal van 1-5) daalde in interventiegroep B sterker (1,75 naar 1,64) dan in referentiegroep (1,73 naar 1,76). Geen verschil tussen interventiegroep A en referentiegroep. Ad 4: Gemiddelde score op mentale stress (op schaal van 1-5) daalde in interventiegroep B sterker (1,88 naar 1,75) dan in referentiegroep (1,84 naar 1,89). Geen verschil tussen interventiegroep A en referentiegroep. Ad 5: Mate van werk/familie facilitering (% dat “ja, zeker” of “ja, in bepaalde mate” antwoordde) nam in interventiegroep B sterker (38% naar 47%) toe dan in referentiegroep (45% naar 39%). Geen verschil tussen interventiegroep A en referentiegroep. Ad 6: Gemiddelde score op mate van werk/familie conflicten (op schaal van 4-1) verbeterde in interventiegroep B sterker (1,39 naar 1,15) dan in referentiegroep (1,25 naar 1,28). Geen verschil tussen interventiegroep A en referentiegroep.

Zelrapportage: 1) Verstoorde werk/privé balans 2) Werkbevlogenheid (UBES): vitaliteit, toewijding, absorptie

In meting 1 werd er een significante negatieve correlatie gevonden tussen de mate van persoonlijke overeenkomsten m.b.t. flexibiliteit en verstoring van werk/privé balans, bij meting 2 was deze negatieve correlatie niet significant.

41


1 auteur, jaar

Land

Type studie

Studiepopulatie Deelname aan beide metingen: N=91

Vorm van individueel roosteren en evt. vergelijkingsconditie werkrooster - meer invloed op eigen werkuren

Uitkomstmaten

Effecten op duurzame inzetbaarheid In zowel meting 1 als 2 werd er geen significante correlatie gevonden tussen de mate van persoonlijke overeenkomsten m.b.t. flexibiliteit en werkbevlogenheid. In de groep die deelnam aan beide metingen werd alleen een significant negatieve correlatie gevonden tussen de mate van persoonlijke overeenkomsten m.b.t. flexibiliteit bij meting 1 met verstoring van werk/privé balans bij meting 1.

Ingre, 2012

Kandolin, 1996

Zweden

Finland

CS, DS

IS

Drie beroepsgroepen (ziekenhuis, politie en callcenter) waar verschillende systemen voor periodiek zelfroosteren worden gebruikt. Totaal aantal deelnemers aan studie is N=285, deelname aan vragenlijst is 69% van ziekenhuis- en callcenter medewerkers en 98% van politiemedewerkers. Verloskundigen werkzaam op N=9 kraamafdelingen van N=3 ziekenhuizen. Interventiegroep N=6

Systemen voor periodiek zelfroosteren, gebruikmakend van IT software. Niet overal dezelfde implementatiemethode, maar ieder volgt de volgende structuur: 1) werkgever vult personeelbehoefte voor een bepaalde periode 2) medewerkers vullen hun gewenste werkuren in 3) fase waarin verschillen tussen personeelbehoefte en aangevraagde werkuren worden opgelost.

Objectieve werkuren over een periode van 6-12 maanden.

Interventie duurde 6 maanden, werd door elke afdeling zelf georganiseerd en had 3 doelen: 1) Rotatie van diensten aanpassen naar voorwaarts, om zogenaamde ‘quick

Zelfrapportage: 1) Vermoeidheid tijdens nachtdienst 2) Mentale stress

Persoonlijk type (zelfrapportage): ochtendmens/avondmens. Voorkeursdiensten (zelfrapportage): vroege diensten (ca. 6:00u-14:00u); dagdiensten (ca. 8:00u-16:00u); avonddiensten (ca. 14:00u-22:00u); nachtdiensten (ca. 22:00u-6:00u); lange diensten (>10 uren); korte rustperiode tussen diensten (<11 uren)

In een structural equation model was de mate van persoonlijke overeenkomsten m.b.t. flexibiliteit significant negatief gerelateerd aan verstoring van werk/ privé balans en niet aan werkbevlogenheid. Werkuren van ochtend- en avondmensen waren significant verschillend: avondmensen hadden relatief meer werkuren tijdens avonduren en nachturen dan ochtendmensen. Er werden significante correlaties gevonden tussen de verschillende voorkeursuren/-diensten van de ziekenhuismedewerkers en hun corresponderende objectieve werkuren, behalve voor dagdiensten en een korte rustperiode tussen diensten.

Ad 1: Percentage medewerkers dat aangaf tijdens de nachtdienst ‘nogal vermoeid’ of ‘erg vermoeid’ te zijn daalde in de interventiegroep significant meer (53% naar 44%) dan in de controlegroep (data

42


1 auteur, jaar

Land

Type studie

Studiepopulatie kraamafdelingen (N=45 medewerkers met basis- en nameting), controlegroep N=3 kraamafdelingen (N=13 medewerkers met basis- en nameting).

Nabe-Nielsen, 2011a (studie A) Garde, 2011 (studie B)

Denema rken

IS (quasiexperim enteel) Followup na 12 mnd.

N=8 werkplekken van werknemers in ouderenzorg (thuiszorg en verzorgingstehuizen) Studie 1: Deelnemers vragenlijsten basismeting n=296 vrouwen, nameting n=287 vrouwen; bloedmonsters n=192; taille- en heup-omvang n=132 Studie 2: deelnemers vragenlijstenbasismeting n=299 vrouwen, n=194 aan beide metingen mee had gedaan. N=5 werkplekken hadden zowel een interventiegroep als

Vorm van individueel roosteren en evt. vergelijkingsconditie returns’ van avonddienst naar ochtenddienst te voorkomen. Per afdeling is dit verschillend geimplementeerd. 2) Diensten 6 maanden van tevoren plannen om regelmaat van het rooster te bevorderen. Dit is in geen van de afdelingen gelukt. 3) Participatie van de medewerkers in het plannen van hun eigen diensten bevorderen. Percentage medewerkers dat aangaf goede mogelijkheden te hebben om te participeren steeg van 27% naar 42%. Doel interventie: werknemers meer invloed geven over hun werkroosters. Referentiegroep: geen interventie voor werktijden. Werkplekken konden zelf een interventie plannen en implementeren, waardoor de interventie verschilde per werkplek. Interventies werden onderverdeeld in 3 groepen: A (N=3): zelf roosteren via computerprogramma – werknemer voert voorkeuren in voor 4-6 weken, waarna het programma dit matcht met werkplek personeelsbehoefte, waarna werknemer het rooster nog kan aanpassen voordat het definitief wordt. B (N=2): een werkgroep inventariseerde werktijd voorkeuren van werknemers en deed mee aan een eendaagse cursus over flexibele werktijd regelingen. Werkgroep in 1 werkplek ontwikkelde ook een document over principes, waarden en richtlijnen voor flexibel werktijd roosteren, wat aan alle werknemers werd gegeven. Dit leidde tot

Uitkomstmaten

Effecten op duurzame inzetbaarheid onbekend). Ad 2: Percentage medewerkers dat aangaf ‘enige’ of ‘veel’ mentale stress te ervaren daalde in de interventiegroep significant meer (27% naar 15%) dan in de controlegroep (data onbekend).

1) Risico op HVZ (serumconcentraties van totaal cholesterol, HDL cholesterol, apolipoproteine A1, apolipoproteine B; wel/niet roken en aantal sigaretten per dag; mate van beweging in vrije tijd; taille- en heupomvang). Niet-nuchtere bloedmonsters, verzameld tussen 11:30-16:30u door laboranten. Taille- en heupomvang gemeten door laboranten. 2) Katabole en anabole processen (serumconcentraties van geglyceerde hemoglobine en testosteron) 3) Stress (stress-schaal en energieschaal) 4) Mate van werk/familie conflicten: “kost uw werk u zoveel energie dat het een negatief effect heeft op uw privéleven”; “kost uw werk u zoveel tijd dat het een effect heeft op uw privéleven” 5) Kwaliteit van slaap in afgelopen

Ad 1: Geen significante effecten op serumlipiden en leefstijlfactoren. Ad 2: Serumconcentratie van hemoglobine van subgroep B steeg significant meer dan andere subgroepen. Geen significant effect op testosteron. Ad 3: Stress-score van subgroep B daalde significant meer dan andere subgroepen. Ad 4: Geen significant effect op mate van werk/familie conflicten. Ad 5: Geen significant effect op kwaliteit van slaap.

43


1 auteur, jaar

Nabe-Nielsen, 2011b

Land

Denema rken

O&O Fonds GGZ, Nederla 2011 nd

Type studie

PCHS

IS

Studiepopulatie een referentiegroep, N=2 alleen een interventiegroep en N=1 alleen een controlegroep In 2004 (basismeting) bijna afgestudeerde helpenden en assistenten in gezondheidszorg die in 2005 (eerste nameting) een baan hadden in ouderenzorg of gezondheidszorg. Inclusie als data bekend over werkuren en invloed op werktijd (n=2.148).

N=3 instellingen in geestelijke gezondheidszorg met N=5 afdelingen (N=2 ouderenpsychiatrie, N=2 forensische psychiatrie, N=1 eetstoornissen). n=57 medewerkers heb-ben aan de effectmeting meegedaan.

Vorm van individueel roosteren en evt. vergelijkingsconditie veranderingen in roostering. C (N=2): meermaals overleg over werktijd voorkeuren en hoe werktijden flexibeler gemaakt konden worden, maar geen veranderingen doorgevoerd. Mate van invloed op roostering van eigen werkuren (ja/deels/nee) ten tijde van eerste nameting na 1 jaar, waarbij werknemers met alleen dagdiensten worden vergeleken met werknemers met onregelmatige diensten (avond- of nachtdiensten of combinaties van diensten).

Interventie met volgende kenmerken: - Invloed op het rooster vindt in een vroeg stadium van roosterproces plaats en een stappenplan zorgt ervoor dat iedereen evenveel kansen heeft bij het realiseren van de gewenste werktijden. - Medewerkers werken actief mee aan het oplossen van knelpunten. - Werktijden zijn niet beperkt tot vaste diensten: de organisatie kan o.b.v. kwartieren aangeven wat de gewenste min.- en max.bezetting is en binnen deze

Uitkomstmaten


3 maanden (aangepaste versie van Karolinska Sleep Questionnaire)

Psychologisch welzijn (gemeten in 2004 en 2006): 1) Vitaliteit (Copenhagen Psychosocial Questionnaire (CPQ)) 2) Psychische gezondheid (CPQ) 3) Somatische stressklachten (CPQ) 4) Verstoorde slaap (aangepaste versie van Karolinska Sleep Questionnaire)

1) Combinatie arbeid en zorg 2) Combinatie arbeid en vrije tijd 3) Ziekteverzuim

Werknemers met onregelmatige diensten en een hoge mate van invloed op werktijd scoorden hoger op vitaliteit en psychische gezondheid dan werknemers met dagdiensten en een hoge invloed op werktijd. Voor werknemers met dagdiensten was er geen verschil tussen een hoge en minder hoge invloed op werktijd. Dit effect werd niet gevonden voor somatische stressklachten en verstoorde slaap. Verder bleek dat het werken van onregelmatige diensten was geassocieerd met betere vitaliteit en psychische gezondheid en minder somatische stressklachten dan het werken van dagdiensten, maar alleen als dit samen ging met een hoge mate van invloed op werktijd. Werknemers met dagdiensten en met onregelmatige diensten met minder invloed op werktijd verschilden niet van elkaar. Ad 1-2: De combinatie arbeid en zorg en combinatie arbeid en vrije tijd waren noch verbeterd, noch verslechterd (data onbekend). Ad 3: Geen effect aangetoond op ziekteverzuim (data onbekend).

44


1 auteur, jaar

Pisarski, 2014

Land

Australi ë

Type studie

CS, L

Studiepopulatie

n=166 verpleegkundigen werkzaam in N=1 ziekenhuis die zowel aan meting 1 als aan meting 2 18 maanden later hebben deelgenomen (10% van alle verpleegkundigen). n=61 deelnemers (37%) werken 2dienstroosters (roterende diensten van 8u in ochtend en middag/ avond), n=105 (63%) werken 3dienstroosters (roterende diensten van 8u in dag, avond en

Vorm van individueel roosteren en evt. vergelijkingsconditie bezettingseisen kunnen medewerkers eigen begin- en eindtijden kiezen. - Software maakt het mogelijk om per dag een specifieke bezettingseis vast te stellen. Stappenplan: 1: Organisatie bepaalt min.- en max.bezettings-eisen. 2: Iedere medewerker geeft eigen ideale voorkeuren op. 3: Voorlopig rooster wordt gemaakt, knelpunten worden teruggegeven aan medewerkers om aanpassingen te doen. 4: Organisatie maakt het rooster af. Om overgebleven werktijden zo eerlijk mogelijk te verdelen kan bijv. een puntensysteem gebruikt worden. Mate van controle over rooster, gemeten met 2 items bijv.: “Ik heb voldoende input in en controle over roosters.” (zeer mee oneens – zeer mee eens)

Uitkomstmaten


Vermoeidheid afgelopen maand (2 items van de Standard Shiftwork Index)

Controle over rooster bij meting 1 en 2 was significant negatief gecorreleerd met vermoeidheid bij meting 2. Er werd geen significante correlatie gevonden tussen controle over rooster bij meting 1 en vermoeidheid bij meting 1. In een regressie analyse bleek controle over rooster een significante voorspeller van vermoeidheid over de tijd (B=-0,18). De relatie tussen controle over rooster en vermoeidheid was niet sterker voor verpleegkundigen met 3-dienstroosters (d.w.z. verpleegkundigen die af en toe nachtdiensten werken) dan voor verpleegkundigen met 2-dienstroosters.

45


1 auteur, jaar

Land

Type studie

Pisljar, 2011

Europa*

CS

Pryce, 2006

Denema rken

IS

Studiepopulatie nacht). n=1597 ziekenhuismedewerkers, onderverdeeld in 4 groepen: artsen, verpleegkundigen, ander ziekenhuispersoneel (bijv. maatschappelijk werkers, therapeuten, psychologen en apothekers) en ondersteunend personeel (bijv. ziekenhuismanagers, administratief personeel, technici en schoonmakers). N=8 teams van N=1 psychiatrisch ziekenhuis deden mee aan de studie, waarvan N=4 in de interventiegroep (n=86 medewerkers) en N=4 in de controlegroep (n=91 medewerkers). Medewerkers waren verpleegkundigen (60%) en gezondheidszorgprofessionals (40%) die samenwerken in multidisciplinaire teams. Eén team uit de interventiegroep

Vorm van individueel roosteren en evt. vergelijkingsconditie

Uitkomstmaten


Autonomie m.b.t. tijd, d.w.z. de mate van vrijheid om te bepalen wanneer ze hun werk uitvoeren (nooit – altijd)

Gezondheid (zelfrapportage op schaal van uitstekend tot slecht – gecategoriseerd naar redelijk/slecht, goed, en uitstekend)

In een regressieanalyse bleek autonomie m.b.t. tijd geen effect te hebben op gezondheid.

Elke interventiegroep vormde een stuurgroep die werd ondersteund vanuit een projectgroep en twee externe consultants. De stuurgroep nam deel aan een workshop en identificeerde een passend systeem voor roostering in hun team. Alle interventiegroepen kozen voor een ‘open-rota’ systeem, waarin medewerkers hun dienstvoorkeuren konden roosteren in een niet-ingevuld rooster. Hierna waren 1 of 2 medewerkers verantwoordelijk voor het verfijnen van het rooster. Deze laatste verantwoordelijkheid roteerde onderling.

1) Werk/privé balans (5 items) 2) Algemene gezondheid (1 item) 3) Stress symptomen: gedrags- (4 items), cognitieve - (4 items) en somatische symptomen (4 items). 4) Vitaliteit (4 items). (allen zelfrapportage voorafgaand aan de studie en 20 maanden later).

Ad 1: Gemiddelde score op werk/ privé balans (schaal onbekend) verbeterde in de interventiegroep signifcant meer (3,11 naar 3,39) dan in de controlegroep (3,10 naar 3,00). Ad 2-4: Geen significante effecten, amar wel een trend voor een positief effect op somatische stresssymptomen en vitaliteit.

46


1 auteur, jaar

Wortley, 2003

Land

UK

Type studie

IS (pilot)

Studiepopulatie implementeerde geen interventie en trok zich terug (en werd niet geincludeerd in analyse). n=51 verpleegkundigen van een neonatale intensive care afdeling; n=9 verpleegkundigen van een hartbewaking afdeling; n=19 van een medische afdeling. Deelname aan basismeting vragenlijst n=34 (42%), deelname aan nameting n=45 (56%).

Vorm van individueel roosteren en evt. vergelijkingsconditie

Uitkomstmaten


Fase 1 (week 1-2): introductie (managers bespraken afdelingsbehoeften met begeleider). Fase 2 (week 2-6): educatie (o.a. informatiesessies over zelfroosteren voor al het personeel). Fase 3 (week 6-12): vastleggen van groepsnormen (regels en grenzen voor het zelfroosteren). Fase 4 (week 8-16): ontwikkeling (problemen werden gaandeweg opgelost; om terughoudendheid van personeel weg te nemen werden communicatie- en assertiviteitstrainingen aangeboden en werd men gestimuleerd om feedback te geven).

1) “Bent u in staat om uw werk/ privé balans te organiseren zonder bovenmatige verstoring voor kinderen/mensen die van u afhankelijk zijn/partners?” 2) “Passen uw dienstpatronen bij die u voor uzelf zou kiezen?” (weet ik niet, nooit, zelden, soms, meestal, vaak) (vragenlijst t.t.v. fase 1 en 6 maanden na implementatie)

Ad 1: Het percentage medewerkers dat aangaf ‘meestal’ of ‘vaak’ in staat te zijn om hun werk/privé balans te organiseren zonder bovenmatige verstoring voor kinderen/mensen die van hen afhankelijk zijn/partners, steeg van 44% voorafgaand aan implementatie van zelfroosteren naar 88% 6 maanden na implementatie (statistisch significantieniveau onbekend). Ad 2: Het percentage medewerkers dat aangaf dat hun dienstpatronen ‘meestal’ of ‘vaak’ passen bij wat zij voor henzelf zouden kiezen, steeg van 35% voorafgaand aan implementatie van zelfroosteren naar 84% 6 maanden na implementatie (statistisch significantieniveau onbekend).

IS=interventiestudie; PCHS=prospectieve cohortstudie; CS=cross-sectionele studie; DS=dossierstudie; L=longitudinale studie; ?=onbekend * 8 Europese landen: Nederland, Finland, Zweden, UK, Duitsland, Portugal, Hongarije, Bulgarije

47

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners Tabel 5b. Samengevatte effecten van individueel roosteren op duurzame inzetbaarheid. Werk/privé balans Gezondheid HVZ risico Hemoglobine Testosteron Slaapproblemen Vermoeidheid Psychische gezondheid Stress Somatische klachten Somatische stressklachten Herstelbehoefte Vitaliteit Bevlogenheid Fit van chronotype/voorkeuren met werkuren Verzuim ↑ = beter ↓ = minder - = geen significant effect/verband

Individueel roosteren

Meer invloed op/controle over werkuren

↑ ↑ ↓

↑ -

↓ ↑

↓ ↓

Aanpassing naar voorwaarts roteren en meer invloed op roostering eigen werkuren

↓ ↓

↓ ↓ -

↑ -

↑ -

48

Effecten van werktijden op gezondheid, veiligheid, duurzame inzetbaarheid en kwaliteit van zorg van ambulancehulpverleners

Recommend Documents