11
een trots gebouw Koen Bron en Pim Dumans
Een dromer moet je zijn als je een oud afgebrand en naderhand gesloopt gebouw dat qua functie al lang vervangen is, wilt reconstrueren op een plek waar het ooit stond. Een plek waar inmiddels al ruim 40 jaar een kolos van een gebouw staat. Het gaat bovendien niet om zomaar een gebouw. We spreken over De Nederlandsche Bank waar naar verluidt de Nederlandse goudreserves in de kelders zijn opgeborgen.
En toch, ondanks dat velen de pleitbezorgers voor de herbouw als romantische dromers zien, zijn er reële mogelijkheden. We spreken hier over het Paleis voor Volksvlijt, een multifunctioneel tentoonstellingsgebouw, voltooid in 1864 en afgebrand in 1929. Het was gevestigd aan het Frederiksplein in Amsterdam, aan de Singelgracht, in het verlengde van de huidige Sarphatistraat. De vertegenwoordigers van de dromers hebben zich verenigd in de ‘Stichting tot herbouw en exploitatie van het voormalige Paleis voor Volksvlijt te Amsterdam’. Zij strijden nu al enkele jaren voor herbouw van het paleis op haar oorspronkelijke plaats. Een strijd die door menigeen lachend wordt aangezien. Die dagdromers die dromen van het schier onmogelijke. Hoon is hun deel. Een historisch overzicht van dromers die hun tijd ver vooruit waren en die het zelfde lot beschoren was, zou hier op zijn plaats zijn. Ware het niet dat de kritische lezer zou appelleren aan het feit dat de Volksvlijt-dromers niet hun tijd vooruit zijn, maar 80 jaar daar op achterlopen. Dat tijd een relatief gegeven is, zullen we hier maar achterwege laten. Het Paleis voor Volksvlijt heeft in de tweede helft van de 19e eeuw tot aan de grote brand in 1929 waardoor het gebouw werd verwoest een belangrijke bijdrage geleverd aan het toegankelijk maken van kunsten en wetenschappen voor alle lagen van de bevolking. Deze unieke functie van het Paleis had een belangrijke emanciperende werking en werkte verbindend in de Amsterdamse en Nederlandse samenleving. Niets voor niets is het Paleis opgenomen in de canon van Amsterdam. soortgelijke functie weer mogelijk is. Niet voor niets pleit de wethouder van Cultuur van Amsterdam voor de bouw van een multifunctionele (tentoonstellings)ruimte in het verlengde van de Zuidas. Plannen zijn even fluïde als ideeën, zo blijkt nu ook weer bij de voorstellen van commissie Sanders rond het culturele aanbod op de Zuidas.
Een trots gebouw Koen Bron en Pim Dumans
Aan het begin van de 21e eeuw is er opnieuw grote behoefte aan een plek waar een
99
Tekening: Robert Lijbers
Herbouw van het paleis kan ook op een meer fysieke manier verbindend werken. Het herbouwde paleis van Cornelis Outshoorn met de paleistuin en de, in dezelfde periode gebouwde, winkelgalerij van Adolf van Gendt met woningen kan de stedenbouwkundige missing link invullen tussen het stadscentrum binnen de grachtengordel en de Pijp, en tussen het Rijksmuseum en de Hermitage. Wie nu uit de Pijp, één van de meest gevarieerde buurten van Amsterdam, naar het centrum fietst, moet eerst langs de kille, met camera’s bewaakte gevels van De Nederlandsche Bank om vervolgens op het Frederiksplein te komen. Het plein wordt zelfs, of misschien wel juist, door de Amsterdammers als ‘naargeestig’, ‘kil’ en ‘doods’ omschreven. De betonkolos van Duintjer uit 1961 werd later verder ontsierd door er een ronde kantoortoren tegen aan te plakken. Al jaren lang prijkt het gebouw van De Nederlandsche Bank in de top drie van lelijkste Nederlandse gebouwen. Met de herbouw van het paleis moet ook de omgeving worden aangepakt. Door het initiatief als een integraal gebiedsgericht project vorm te geven, waarbij gemeente, omwonenden, met realiteitswaarde en een duidelijke meerwaarde voor Amsterdam. In een stad waar grote projecten moeizaam worden gerealiseerd zullen er ongetwijfeld vele lastige, ogenschijnlijk onneembare hobbels zijn. Om te voorkomen dat de discussie over de haalbaarheid van de herbouw hierdoor gedomineerd wordt door, geven wij alvast enkele argumenten die voor herbouw pleiten: π het behouden, versterken en zichtbaar maken van het culturele aanbod; π de mogelijkheid om stadsdeel Centrum en De Pijp stedenbouwkundig met elkaar te
Andersson Elffers Felix | Jaarboek 2009
investeerders en ondernemers elk een actieve rol vervullen, ontstaat een gedragen plan
100
verbinden; een opwaardering van de Singelgracht; π de mogelijkheid om publieke ruimte lokaal opnieuw vorm te geven; het tot stand brengen van eenheid, samenhang en allure in de openbare ruimte; π de rust in het verkeersbeeld brengen en de verkeersveiligheid verbeteren, zorgen voor een verkeersveilige en sociaal veilige buurt; π het verbeteren van de aantrekkelijkheid van het gebied, toename van de culturele en maatschappelijke bedrijvigheid op en rondom het Frederiksplein; π een nieuwe toeristische trekpleister; het creëren van een nieuw uitgaanscentrum π de waardevermeerdering van de bebouwing rondom het Frederiksplein, aantrekkelijke representatieve ruimtes op een centrale locatie in het stadscentrum; π de relatie tussen de functie van De Nederlandsche Bank en de vestiginglocatie aan het Frederiksplein is niet een logische. Doelstelling van de stichting is om het gebouw zoveel mogelijk te exploiteren in de lijn van het door Samuel Sarphati ontwikkelde oorspronkelijke programma van het gebouw. Het Paleis beoogde een bijdrage te leveren aan de emancipatie van de kunsten. Een breed publiek werd in contact gebracht met cultuur in brede zin, creatieve ontwikkelingen, innovaties en diverse kunstvormen waaronder kunsten, wetenschap en architectuur. Als iets niet onvermeld mag blijven in het licht van beoogde functie van het Paleis is het wel de ‘Houdini-achtige’ flexibiliteit waarmee de ene functie de andere afwisselde. Geïnspireerd door het Crystal Palace van Joseph Paxton startte het Paleis als tentoonstellingszaal, de RAI avant la lettre, maar tot aan de brand werd het verder gebruikt als theaterzaal, bioscoop en operagebouw. De kunst van het aanpassen in de strijd om het voortbestaan. Kortom, het ‘nieuwe’ Paleis kan weer een centrum van creativiteit worden, met een combinatie van mediatechnologie, erfgoed, kunsten, creatief ondernemerschap en gewone ondernemers. Het gaat om het bevorderen van een actieve uitwisseling van kennis en creativiteit tussen de verschillende gebruikers van het gebouw. De synergie zal niet beperkt blijven tot de in het Paleis gevestigde ondernemers. Een actieve wisselwerking met het Frederiksplein en haar omgeving is de grote kracht van het plan. Op basis van eerdere bouwkostenberekeningen voor andere bijzondere gebouwen is in overleg met deskundigen een inschatting van de initiële bouwkosten gemaakt. Het streven is om materialen en technieken worden gebruikt. Een utopie wordt het door critici genoemd, een doel om voor te strijden door de ‘believers’. Een plan waar een lange adem voor nodig is, al is het maar vanwege de economische neergang aan het einde van het eerste decennium van de 21e eeuw. Toegegeven, een beetje
Een trots gebouw Koen Bron en Pim Dumans
het Paleis zo getrouw mogelijk te reconstrueren. Dit betekent dat waar mogelijk originele
101
romantische dromer moet je zijn, maar de plannen weghonen als volstrekt onrealistisch is ook te kort door de bocht. Een realistische initiële investering en exploitatie zijn op zijn minst voor te stellen. Het terugbrengen van de stijlvolle, attractieve Galerij achter het Paleis biedt de mogelijkheid om de bouwkosten in belangrijke mate te financieren. In de Galerij kunnen winkels worden ondergebracht in stijl en allure van haar voorganger die begin jaren ’60 werd afgebroken. Langs het Oosteinde, Westeinde en de Singelgracht kunnen winkels en koopappartementen (eventueel aangevuld met een hotel en een horecafunctie) worden gebouwd, met uitzicht op de tuin achter het Paleis. Ook in de oorspronkelijke situatie stonden er huizen langs het Oosteinde (12 panden, 5 bouwlagen) en het Westeinde (13 panden, 5 bouwlagen). Langs de Singelgracht kan ook een deel bebouwd worden. Voorlopig wordt uitgegaan van 10 panden van 4 bouwlagen langs de Singelgracht. Met de bouw van de Galerij en de aanpalende woningen kunnen in belangrijke mate de bouwkosten van het Paleis worden bekostigd. Op 12 mei 2005 oordeelde de commissie Inrichting Openbare Ruimte van stadsdeel Amsterdam Centrum positief over een voorkeurslocatie voor een ondergrondse parkeergarage aan het Westeinde. Dit plan is in december 2008 met een positief advies in de commissie Openbare Ruimte en Verkeer opnieuw besproken. Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat er naast de parkeergarage aan het Westeinde behoefte bestaat aan een tweede parkeergarage onder of achter het Paleis voor Volksvlijt. De garage zal voor een deel bewoners uit de omgeving en de nieuw te bouwen panden langs het Oosteinde, Westeinde en de Singelgracht bedienen en verder bezoekers van het Paleis, de Galerij en de directe omgeving van het Frederiksplein. Een garage met 500 plaatsen kan jaarlijks een nettoopbrengst van 1 2 tot 3 miljoen opleveren. 39 Jaar na de brand in 1968 was de officiële liquidatie van NV Paleis voor Volksvlijt. Aandelen worden voor 13,10 gulden teruggekocht. Hoogstwaarschijnlijk zijn niet alle 4.152 aandelen teruggebracht voor 2028, het moment dat het resterende bedrag vervalt aan de derd op de Staat. Eerste verkennende onderzoeken naar de haalbaarheid van de herbouw van het Nederlandse Crystal Palace en de voorvader van de huidige RAI tonen aan dat herbouw en een cultureel-maatschappelijk rendabele exploitatie allerminst onrealistisch zijn. In de onlangs verschenen Structuurvisie 2020 van de gemeente Amsterdam wordt gesproken van een verplaatsing van de RAI naar Badhoevedorp. Niets is onmogelijk op termijn.
Andersson Elffers Felix | Jaarboek 2009
Nederlandsche Staat. Het eventueel resterende bedrag zal symbolisch worden teruggevor-
102
Hoewel de dromers misschien nog enige tijd moeten wachten voordat ze ook in ontwaakte toestand kunnen genieten van ‘hun’ paleis, staat één ding vast: de herinnering aan het erfgoed van Sarphati staat onuitwisbaar in de gedachten van vele Amsterdamse en Nederlandse architectuur-, cultuur- en stadsliefhebbers. En mocht er op een dag een sloophamer tegen de muren van Duintjer rammen, dan zullen deze dromers hun gelijk
Een trots gebouw Koen Bron en Pim Dumans
krijgen.
103
