Pim Fortuyn en Rotterdam
Pim Fortuyn, 4 maart 2002 (foto Kees Spruijt).
Albert Oosthoek
Pim Fortuyn en Rotterdam
Ad. Donker
‘Pim Fortuyn en Rotterdam’, 1e druk 2005 © 2005 Gemeentearchief Rotterdam Een uitgave van Uitgeversmaatschappij Ad. Donker bv, Rotterdam © 2005 rtv Rijnmond voor de video-dvd
Dit boek is geschreven door Albert Oosthoek (Gemeentearchief Rotterdam), in opdracht van het gemeentebestuur. Het gemeentearchief heeft er naar gestreefd de rechten met betrekking tot het beeldmateriaal volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen nadere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot het Gemeentearchief Rotterdam wenden.
Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Verspreiding in België: Uitgeverij C. de Vries-Brouwers bvba, Antwerpen Vormgeving omslag, binnenwerk en dvd-label: Verhey & Associates, Rotterdam Foto omslag: Sjaak Ramakers, 16 januari 2002
Samenstelling video-dvd: Albert Oosthoek en Arthur Bueno Productie video-dvd: Arthur Bueno AV isbn 90 6100 588 4 nur 681/697
Inhoud Voorwoord
9
1| 1.1 1.2 1.3
Inleiding De opdracht en de uitvoering van het onderzoek Opzet van het boek Pim Fortuyn, een levensschets
11 11 14 16
2| 2.1 2.2
22 22
2.3 2.4 2.5
Fortuyns overstap naar de landelijke politiek Leefbaar Nederland De voordracht van Fortuyn als lijsttrekker van Leefbaar Nederland Fortuyns uitverkiezing tot lijsttrekker van Leefbaar Nederland Reacties De aangifte tegen Fortuyn wegens discriminatie
3| 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6
Leefbaar Rotterdam en Pim Fortuyn De oprichting van Leefbaar Rotterdam De aansluiting van Pim Fortuyn bij Leefbaar Rotterdam Het partij- en verkiezingsprogramma van Leefbaar Rotterdam Fortuyns uitverkiezing tot lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam Reacties Fortuyns optreden bij rtv Rijnmond
33 33 40 44 45 49 52
4|
De verkiezingsstrijd om de gemeenteraad in Rotterdam Inleiding De eerste en tweede verkiezingspeiling Het interview in de Volkskrant De reacties op het interview in de Volkskrant De aangiften wegens discriminatie naar aanleiding van het interview Het verdere verloop van de verkiezingsstrijd Het lijsttrekkersdebat bij vno-ncw West De derde verkiezingspeiling
4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8
27 29 30 30
57 57 58 59 67 69 70 74 78
4.9 4.10 4.11 4.12 4.13 4.14
Het Maashavenincident De interviews in De Havenloods en het Rotterdams Dagblad De verkiezingsbijeenkomst in het Excelsior-stadion Het debat bij tv Rijnmond Het lijsttrekkersdebat bij Radio Rijnmond De demonstratie tegen Fortuyn door de Junkiebond
83 86 89 90 92 96
5| 5.1 5.2
98 98
5.4 5.5
Gemeenteraadsverkiezingen Het verloop van de gemeenteraadsverkiezingen De lijsttrekkersdebatten op de avond van de gemeenteraadsverkiezingen De politieke commentaren op de verkiezingsuitslag in de kranten De reacties op de verkiezingsuitslag in politieke kring Het interview met Hans Kombrink in het Rotterdams Dagblad
104 108 112
6| 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 6.9
Collegevorming Inleiding De puinhopen van acht jaar Paars De installatie van de nieuwe gemeenteraad Fortuyn als formateur De benoeming van een informateur De formatie Van Schendelen De installatie van het college Reacties Tot besluit
115 115 115 118 125 139 151 162 165 167
7| 7.1 7.2 7.3 7.4
De laatste weken van Fortuyn Inleiding Lijst Pim Fortuyn De laatste dagen Reacties
171 171 172 175 179
8| 8.1 8.2
Rotterdam na de moord op Fortuyn Rotterdam in de dagen na de moord De stille tocht
185 185 189
5.3
102
8.3 8.4 8.5 8.6 8.7 8.8
De buitengewone vergadering van de gemeenteraad De uitvaartdienst Tweede-Kamerverkiezingen Fortuyns herbegrafenis Monument Pim Fortuyn De veiligheid en de beveiliging van Pim Fortuyn
191 193 201 202 207 211
9| 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 9.7 9.8
Terugblik van de direct betrokkenen Inleiding De Leefbaren: Ronald Sørensen, Wim van Sluis en Marco Pastors De PvdA’ers: Els Kuijper, Hans Kombrink en Gerard Peet De cda’er: Sjaak van der Tak De vvd’er: Nico Janssens De informateur: Rinus van Schendelen Burgemeester Ivo Opstelten Stadspartij Rotterdam: Manuel Kneepkens
222 222 222 226 232 233 236 239 240
Bij wijze van epiloog
241
Bijlagen Bijlage 1 Chronologie Pim Fortuyn, 20 augustus 2001 – 20 juli 2002 Bijlage 2 Kandidatenlijst Leefbaar Rotterdam gemeenteraadsverkiezingen 2002 Bijlage 3 Lijst van personen met wie de onderzoeker heeft gesproken
243
Bronnen en Literatuur Archieven Literatuur Media
253 253 253 258
Inhoudsopgave video-dvd Illustratieverantwoording Noten Personenregister
259 260 261 284
243 251 252
Voorwoord
Pim Fortuyn kreeg het in korte tijd voor elkaar dat de politiek het dagelijks leven beheerste als nooit tevoren. In de periode van zijn lijsttrekkerschap sprak men, van hoog tot laag, meer over politiek dan over het weer. In de verkiezingstijd volgden de gebeurtenissen, culminerend in de moord op Fortuyn, elkaar zo razendsnel op, dat het College van Burgemeester en Wethouders van Rotterdam eind 2002 besloot het gemeentearchief opdracht te geven deze periode te documenteren. De opdracht was niet de betekenis van Fortuyn te analyseren; voor historische reflectie was en is het nog veel te vroeg. Maar in het besef hoe snel de herinnering vervaagt, aan wat er precies gebeurde en in welke context, voelde het College de behoefte de herinneringen van politiek-bestuurlijk direct betrokkenen zo ‘vers’ mogelijk vast te leggen en een plaats te geven in de chronologie van de feitelijke gebeurtenissen in de stad. Historicus Albert Oosthoek, werkzaam bij het gemeentearchief, heeft deze taak op zich genomen. Hij heeft feitenonderzoek gedaan en interviewde vijftien direct betrokkenen. Bijzondere dank gaat uit naar de geïnterviewden voor de tijd die zij hebben vrijgemaakt. Zonder hun medewerking zou deze publicatie niet tot stand zijn gekomen. Kees Spruijt heeft Leefbaar Rotterdam als fotograaf op de voet gevolgd. Daardoor kon voor dit boek uitgebreid worden geput uit zijn foto’s, waarvan de meeste nog niet eerder zijn gepubliceerd. De bijgevoegde video-dvd, gemaakt door Arthur Bueno in samenwerking met de auteur, is nagenoeg geheel samengesteld uit televisieopnamen van rtv Rijnmond, die dit materiaal welwillend ter beschikking heeft gesteld. De auteur is terzijde gestaan door een begeleidingscommissie bestaande uit: Warna Oosterbaan, bijzonder hoogleraar Journalistiek en Samenleving aan de Erasmus Universiteit, René Spork, hoofd Externe Dienstverlening gemeentearchief en ondergetekende. Er zijn inmiddels al veel publicaties over Pim Fortuyn verschenen, maar een kroniek van feiten en herinneringen aan Fortuyn tijdens de verkiezings9
periode in Rotterdam ontbrak nog. In deze leemte is nu met Pim Fortuyn en Rotterdam voorzien, in de verwachting daarmee een waardevolle bijdrage te leveren aan toekomstige analyses van de betekenis van Fortuyn voor de stad. Els van den Bent, gemeentearchivaris.
10
1 | Inleiding
1.1
De opdracht en de uitvoering van het onderzoek
Op 6 mei 2002, ’s avonds kort na 18.00 uur, wordt Pim Fortuyn, de politiek leider van de Lijst Pim Fortuyn en Leefbaar Rotterdam in het Mediapark in Hilversum vermoord. De gebeurtenis veroorzaakt een grote schok in het hele land en is wereldnieuws. Ook in Fortuyns woonplaats Rotterdam, de thuisbasis van zijn politieke formaties, wekt zij grote ontzetting, verontrusting en boosheid. Burgemeester Ivo Opstelten geeft aan gemeentearchivaris Els van den Bent opdracht voor het maken van een rapportage over het ‘fenomeen’ Pim Fortuyn in de periode van zijn lijsttrekkerschap voor Leefbaar Rotterdam in 2002. Het onderzoek, dat heeft geresulteerd in dit boek, probeert antwoorden te geven op de vragen welke rol Pim Fortuyn speelde als lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam in 2002 en hoe de direct betrokkenen deze periode hebben beleefd. De verslaglegging van deze opmerkelijke periode in de stadsgeschiedenis diende volgens burgemeester Opstelten op korte termijn te gebeuren, omdat de gebeurtenissen toen nog ‘vrij vers’ in het geheugen lagen van de betrokkenen. Het onderzoek is gestart in het voorjaar van 2003 en is in de zomer van 2005 afgerond. Bij het onderzoek is gebruikgemaakt van verscheidene bronnen. Naast het raadplegen van literatuur- en archiefmateriaal is gericht informatie verzameld via gesprekken (oral history) met direct betrokkenen die een rol speelden in de Rotterdamse politiek.1 Bestudeerd zijn relevante stukken die ter beschikking zijn gesteld door de geïnterviewden, organisaties (onder andere de notulen van de fractievergaderingen van Leefbaar Rotterdam) en de Gemeente Rotterdam (onder andere de gemeenteraadsverslagen en het bevolkingsregister). Bijzondere egodocumenten die ter beschikking zijn gesteld vormen Fortuyns agenda’s van de verkiezingscampagnes van Leefbaar Rotterdam en de Lijst Pim Fortuyn. Bij het verzamelen van informatie over de gebeurtenissen is gebruikgemaakt van de berichten in de media, in de geschreven pers en uitzendingen op radio en televisie.2 Bijna elke fase van de levensweg van Fortuyn is, vanaf 11
het moment dat hij hoogleraar wordt, zijn columns schrijft, zijn geld verdient met het geven van voordrachten en uiteindelijk de landelijke en lokale politiek instapt, op de voet gevolgd en geregistreerd door journalisten. Wat de geschreven pers betreft, heeft de auteur het Rotterdams Dagblad, de krant die de wederwaardigheden van en rond Fortuyn op de voet heeft gevolgd, integraal bestudeerd. Uit de overige regionale kranten en landelijke kranten en tijdschriften zijn de meest belangwekkende mededelingen over Fortuyn in relatie tot Leefbaar Rotterdam gesignaleerd.3 Dit geldt ook voor Fortuyns mediaoptredens voor radio en televisie. Voorzover deze raakvlakken hadden met Leefbaar Rotterdam zijn deze in de rapportage verwerkt. Het betreft hierbij vooral de opnamen van rtv Rijnmond. De uit de mediaberichten verzamelde gebeurtenissen en wetenswaardigheden over Fortuyn en Leefbaar Rotterdam zijn vervolgens chronologisch geordend. Omdat de berichtgeving in de kranten en tijdschriften niet altijd geheel betrouwbaar is, moest deze in voorkomende gevallen gecontroleerd worden aan de hand van andere bronnen. Voorzover deze beschikbaar en ter inzage waren, zijn deze geraadpleegd. De interviews met een aantal zogenaamde ‘kennisdragers’ betroffen vooral beleidsmatige interviews, gericht op de achtergronden en de ‘wereld achter de feiten’ (belevingsvragen) en in mindere mate technische interviews, gericht op het verzamelen en opvullen van lacunes in de feitelijke kennis. Uitgaande van de opeenvolgende gebeurtenissen is de geïnterviewden om reacties en commentaar gevraagd. Alle vijftien geselecteerde personen waren bereid om de onderzoeker in gesprekken de bouwstenen voor dit boek te verschaffen. Alle gesprekspartners zijn per e-mail, waarin de onderwerpen van het gesprek globaal waren aangeduid, uitgenodigd voor een gesprek. De gesprekken duurden gemiddeld anderhalf uur. Tijdens de gesprekken werd door de onderzoeker vooral geluisterd, waarbij het verhaal slechts werd onderbroken door korte vragen. De gesprekken zijn opgenomen op een dat-recorder en vervolgens overgezet op een audiocd en met toestemming van de geïnterviewden opgenomen in de geluidsverzameling van het Gemeentearchief Rotterdam. Daarna zijn de gesprekken letterlijk uitgewerkt. De thema’s uit de verscheidene interviews zijn verzameld, met elkaar vergeleken en in de tekst verwerkt, samen met de uit de literatuur en het archiefmateriaal verzamelde gegevens. Over de bruikbaarheid van interviews als methode van historisch onder12
zoek lopen de meningen in de geschiedwetenschap uiteen vanwege de twijfel die er bestaat over de betrouwbaarheid van de aan deze bron ontleende gegevens. Individuele herinneringen zijn immers niet neutraal maar ingebed in een collectieve (nationale) herinnering, mede beïnvloed door verslaglegging in de media. Persoonlijke herinneringen kunnen ook na korte tijd al vertekend raken. Daarnaast is het voor de onderzoeker onmogelijk om het verloop van een gesprek volledig te sturen. Ieder gesprek is een compromis tussen datgene wat de onderzoeker wil weten en wat de geïnterviewde bereid is te vertellen. Voor een onderzoek als dit, waarbij wordt onderzocht hoe de direct betrokkenen rond Fortuyn de periode van zijn lijsttrekkerschap van Leefbaar Rotterdam hebben ervaren, is er behalve oral history bijna geen andere bron beschikbaar. Wat de voor dit onderzoek gebruikte literatuur betreft, kan een onderscheid gemaakt worden tussen boeken en artikelen die Pim Fortuyn zelf heeft geschreven en boeken en artikelen die over Fortuyn zijn geschreven. Wat zijn eigen publicaties betreft is Babyboomers, autobiografie van een generatie (1998), waarin Fortuyn uitvoerig en openhartig verslag doet van zijn levensloop, een informatief boek.4 Zijn belangrijkste boek, nadat hij in de politiek is gestapt, is ontegenzeglijk De puinhopen van acht jaar Paars. Een boek dat algemeen gezien wordt als een soort beginselprogramma van de politieke partijen waaraan hij zijn naam verbindt. Over Fortuyn zijn na zijn dood verscheidene boeken geschreven. De nrcjournalisten Jutta Chorus en Menno de Galan geven in hun boek In de ban van Fortuyn (2002) een reconstructie van de politieke aardschok die Fortuyn heeft veroorzaakt. Daarnaast is in opdracht van de ministers van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en van Justitie een rapport gemaakt over de veiligheid en de beveiliging van Pim Fortuyn. In het najaar van 2002 is dit onderzoek van de Commissie Feitenonderzoek Veiligheid en Beveiliging Pim Fortuyn afgerond; het resultaat is terug te vinden in het rapport De veiligheid en de beveiliging van Pim Fortuyn. Feiten en verantwoordelijkheden. Twee publicaties van de Rotterdamse hoogleraar Politicologie M.P.C.M. van Schendelen, die na de gemeenteraadsverkiezingen op 6 maart 2002 optrad als informateur, geven een goed beeld van het verloop van de collegeonderhandelingen en een antwoord op de vraag wat nieuw is aan de zogenaamde ‘nieuwe politiek.’5 De verzamelde gegevens ontleend aan de documenten, de mediaberichten 13
en interviews zijn ten slotte geanalyseerd en op chronologische volgorde verwerkt in dit boek. Het geeft een schets van de politieke kwesties, actoren en de positie van Fortuyn ten opzichte van het gevestigde beleid en zijn verhouding tot andere politici. Hoe reageren anderen op Fortuyn, zowel op wat hij inhoudelijk te melden heeft als op zijn persoon en op Leefbaar Rotterdam? Wat is de reactie van Fortuyn? In eindnoten wordt de tekst verantwoord. De mediaberichten en de citaten uit de interviews zijn zo veel mogelijk letterlijk weergegeven.6 1.2
Opzet van het boek
Het boek is zowel chronologisch als thematisch ingedeeld en geordend. Hoofdstuk een bevat naast de paragrafen over de opdracht en uitvoering van het onderzoek en de opzet (indeling) van dit boek ook een korte levenschets van Pim Fortuyn. In hoofdstuk twee wordt ingegaan op Fortuyns stap naar de landelijke politiek, zijn aansluiting bij Leefbaar Nederland en zijn uitverkiezing tot lijsttrekker van deze partij. Ook al wordt Fortuyn met een overweldigende meerderheid gekozen tot lijsttrekker, zijn verkiezing kan niet worden doorgezet zonder weerstand binnen die partij. Enkele partijleden, onder wie Manuel Kneepkens, lokaal actief voor de Stadspartij Rotterdam, zijn fel tegen het lijsttrekkerschap van Fortuyn. De reden van de kritiek van deze dissidenten is tweeledig: er is kritiek op de manier waarop de partijtop van Leefbaar Nederland Pim Fortuyn als belangrijkste kandidaat-lijsttrekker naar voren schuift en politiek liggen zijn denkbeelden, standpunten en uitspraken over onder meer de islam gevoelig. Zijn uitlatingen liggen overigens niet alleen binnen de partij gevoelig, enkele organisaties, waaronder de Rotterdamse Anti Discriminatie Raad, doen aangifte tegen Fortuyn wegens discriminatie. In hoofdstuk drie wordt de oprichting van Leefbaar Rotterdam, op 3 december 2001 door Ronald Sørensen, beschreven en de aansluiting en uitverkiezing van Pim Fortuyn tot lijsttrekker van deze partij op 20 januari 2002. De reacties van de politieke tegenstanders op Fortuyns uitverkiezing komen aan de orde evenals het geruchtmakende debat dat een paar uur na zijn uitverkiezing plaatsvindt bij tv Rijnmond. Hoofdstuk vier richt zich op de verkiezingsstrijd voor de gemeenteraad in 14
Rotterdam. De mediabelangstelling voor Fortuyn is groot, hij is charismatisch en spreekt de taal die veel burgers willen horen. De politieke agenda van ‘zijn’ landelijke formaties, Leefbaar Nederland en later de Lijst Pim Fortuyn, omvatten vijf aansprekende kernthema’s die hij ook gebruikt voor ‘zijn’ lokale politieke formatie Leefbaar Rotterdam: veiligheid, inburgering van immigranten, ‘menselijke maat’, transparante overheid en afrekenbare gedragsnormen voor overheid en burgers. In een interview met twee journalisten van de Volkskrant dat op 9 februari 2002 in die krant verschijnt, doet hij harde uitspraken over immigratie en asielbeleid (‘grens dicht voor islamiet’). De reacties zijn buitengewoon fel. Leefbaar Nederland breekt met Fortuyn. Beschreven wordt hoe Leefbaar Rotterdam op het interview reageert en welke afwegingen de partijleden maken die tot het besluit leiden om met Fortuyn als lijsttrekker verder te gaan. Ook de reacties op het interview van Fortuyns politieke tegenstanders in Rotterdam komen aan bod, deze zetten de toon op scherp in de verkiezingsstrijd voor de gemeenteraad. Campagne voeren op straat voor Leefbaar Rotterdam houdt Fortuyn na een incident bij de Maashaven, waarbij zijn veiligheid publiekelijk en daadwerkelijk in het gedrang komt, voor gezien. Tot slot wordt in dit hoofdstuk stilgestaan bij de verkiezingspeilingen, de verscheidene (lijsttrekkers)debatten waarin Fortuyn acte de présence geeft, evenals de interviews die hij geeft aan het Rotterdams Dagblad en aan het huis-aan-huisblad De Havenloods. Hoofdstuk vijf behandelt de gemeenteraadsverkiezingen van 6 maart 2002. Fortuyn en Leefbaar Rotterdam boeken een gigantische overwinning. Er wordt stilgestaan bij het lijsttrekkersdebat op het Rotterdams stadhuis en het landelijk lijsttrekkersdebat later die nacht in Amersfoort. Er wordt gekeken naar de reacties op de verkiezingsuitslag in politieke kring waarbij de reacties van enkele PvdA-prominenten uitgebreid aan bod komen. Hoe reageren de socialisten op het feit dat zij niet meer de grootste politieke partij in Rotterdam zijn? Fortuyns boek De puinhopen van acht jaar Paars wordt op 14 maart 2002 gepresenteerd. De hoofdlijnen van dit boek worden in hoofdstuk zes aangegeven in verband met de collegevorming. In hoeverre hebben de ideeën uit Fortuyns ‘beginselprogramma’ (De puinhopen van acht jaar Paars) een doorslaggevende rol gespeeld bij de collegevorming? Reeds voordat Fortuyn bij de installatie van de gemeenteraad op 14 maart 2002 de eed aflegt en de woorden ‘Zo waarlijk helpe mij God Almachtig’ uitspreekt, voert hij al besprekingen met de voor15
mannen van het cda en de vvd over een nieuw college. Fortuyn mislukt echter als formateur. De aanstelling van professor M.P.C.M. van Schendelen tot informateur leidt, tot Fortuyns genoegen, uiteindelijk tot een college van Leefbaar Rotterdam, cda en vvd. De periode van de collegevorming komt in dit hoofdstuk uitvoerig aan de orde. Vervolgens laat hoofdstuk zeven zien hoe Fortuyn zich met zijn Lijst Pim Fortuyn opmaakt voor de Tweede-Kamerverkiezingen op 15 mei 2002 en hoe hij de leiding van Leefbaar Rotterdam overlaat aan zijn vertrouwelingen binnen deze partij: Ronald Sørensen en Marco Pastors. Fortuyn heeft het in de maanden voor de Tweede-Kamerverkiezingen heel zwaar door alles wat er in korte tijd nog gedaan moet worden. De verkiezingspeilingen schommelen, maar beloven ten slotte een enorme winst voor de Lijst Pim Fortuyn. In het heetst van de verkiezingsstrijd wordt Pim Fortuyn op 6 mei geheel onverwachts vermoord. Uitgebreid komen de reacties op de moord in politieke kring aan bod, zowel van de raadsleden van Leefbaar Rotterdam, als van de coalitiegenoten en van de politieke rivalen. Hoofdstuk acht laat zien hoe de dood van Fortuyn Rotterdam in zijn greep houdt, in de dagen na de moord. Er wordt stilgestaan bij de massale rouw in zijn woonplaats, de buitengewone vergadering van de gemeenteraad, de stille tocht en de uitvaartdienst. Zonder Pim Fortuyn boekt de Lijst Pim Fortuyn bij de Tweede-Kamerverkiezingen een grote winst en sleept 26 Tweede-Kamerzetels in de wacht. Tot slot komen in dit hoofdstuk Fortuyns herbegrafenis in Italië, de initiatieven voor een monument in Rotterdam en de veiligheid en de beveiliging van Pim Fortuyn aan de orde. De terugblik van een aantal direct betrokkenen op de persoon en het functioneren van Pim Fortuyn en/of hun oordeel over de door hem geïnspireerde gemeentepolitiek van Rotterdam wordt in hoofdstuk negen behandeld. De (voorlopige) conclusies die zij menen te kunnen trekken blijven overigens geheel voor hun rekening, omdat het in dit stadium nog te vroeg is om als onderzoeker conclusies te trekken. 1.3
Pim Fortuyn, een levensschets
Wilhelmus Simon Petrus (Pim) Fortuijn wordt op 19 februari 1948 geboren in Velsen als zoon van Hendrik Casper Fortuijn, geboren op 12 november 1914 in Zaandam, en Jacoba Everharda de Weijer, geboren op 11 april 1915 in 16
Beverwijk. Het rooms-katholieke gezin telt zes kinderen: vier zoons en twee dochters.7 Al decennialang gebruikt de familie Fortuyn in plaats van de lange ij de Griekse y in de spelling van de familienaam.8 De vader is handelsreiziger in enveloppen en papier en de moeder is dochter van een aannemer.9 Na hun huwelijk betrekken ze een eenvoudig bovenhuis aan de Stationsweg in Velsen. De jonge Pim Fortuyn brengt zijn jeugdjaren door in zijn geboorteplaats en hij verhuist eenmaal met zijn ouders mee naar de P.C. Hooftlaan in het ‘deftige ambtenarendorp’ Driehuis.10 Na de lagere school gaat hij naar de hbs in Haarlem-Noord waar hij in 1967 aan het Mendelcollege zijn hbsb-diploma behaalt. In 1967 gaat Fortuyn Sociologie studeren aan de Gemeente Universiteit Amsterdam. Vanzelfsprekend was de overstap naar de universiteit niet, want het gezin was zoals Pim Fortuyn zelf zei ‘niet arm en niet rijk.’11 Hij vindt het op de universiteit te massaal en te anoniem en na een paar maanden stapt hij over naar de kleinschaligere Vrije Universiteit in dezelfde stad waar hij zijn draai wel vindt.12 Vanwege de studie verhuist hij naar Amsterdam. Achtereenvolgens woont hij in de P.C. Hooftstraat, de J.W. Brouwersstraat en in 1969 verhuist hij naar het studentencomplex Uilenstede in Amstelveen. Hier woont hij met een onderbreking tot 1972.13 In 1971 studeert hij af aan de Vrije Universiteit. Inmiddels is hij in de eindfase van zijn studie docent geworden aan het Instituut Nijenrode te Breukelen, een dienstverband dat in 1972 afloopt. In 1972 wordt Fortuyn, 24 jaar oud, wetenschappelijk medewerker en universitair docent Sociaal-economische Politiek/Beleid aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij verhuist naar Groningen en verandert na een jaar van adres om vervolgens tot 1988 aan de Radesingel te wonen. Naast zijn betrekking werkt hij aan zijn proefschrift.14 Op 11 december 1980 promoveert hij aan de universiteit in Groningen bij Ger Harmsen tot doctor in de Sociale Wetenschappen op het proefschrift Sociaal-economische politiek in Nederland 19451949.15 Fortuyn doceert marxistische sociologie en ontpopt zich als politiek links geëngageerd docent met communistische sympathieën.16 Tussen 1973 en 1989 is hij lid van de PvdA en als zodanig jarenlang actief binnen de linkervleugel van deze partij. In 1988 verlaat hij de stad Groningen als hij aan de Groningse universiteit ‘boventallig’ wordt verklaard. Tot zijn teleurstelling kan hij aan deze universiteit geen hoogleraar worden.17 In de universiteitskrant wordt aandacht geschonken aan zijn vertrek en komt zijn collega 17
en vriend Ton Kee aan het woord, die de ‘wet van Pim’ introduceert, die luidt: ‘Waar Pim komt, komt ruzie.’18 Naast zijn universitaire functie vervult Fortuyn verschillende betrekkingen. In 1986 is hij parttimemedewerker bij de Sociaal-Economische Raad. Rotterdam leert hij beter kennen in 1987 als hij rapporteur wordt van de Adviescommissie Sociaal-Economische Vernieuwing Rotterdam onder voorzitterschap van prof. dr. W. Albeda. In het najaar verschijnt het rapport Nieuw Rotterdam dat Fortuyn schrijft in opdracht van deze gemeentelijke adviescommissie als wegwijzer naar de sociaal-economische toekomst van de stad en vooral van de havens.19 Bij de presentatie van zijn rapport stelt Fortuyn de politieke monocultuur van Rotterdam aan de orde. Ook in een opstel Crisis als transformatie: de contouren van een nieuwe tijd, dat hij in hetzelfde jaar samen met de historicus Siep Stuurman schrijft voor het boek Socialisten in no nonsense-tijd, maakt hij zich druk over de verstarring van de PvdA, die hij omschrijft als ‘Partij van de Armoede’.20 Een functie als directeur van de Rotterdamse Ontwikkelingsraad in het verlengde van het rapport Nieuw Rotterdam loopt hij mis.21 Op 26 april 1988 verhuist Fortuyn vanuit Groningen naar de Mariniersweg 176 in Rotterdam. Op dit adres woont hij maar kort, op 22 mei 1989 verhuist hij naar de Randweg 76, waar hij ruim negen jaar zal wonen.22 In Rotterdam begint hij voor zichzelf, op de deur van zijn woonhuis prijkt het bordje: ‘Fortuyn en Partners, adviseurs in politiek-strategische besluitvorming.’ Fortuyn vraagt aan zijn accountant Wim van Sluis, die juist zelf is begonnen met een eigen accountantskantoor, om te helpen bij het opzetten van zijn adviesbureau. Zijn bureau krijgt echter weinig opdrachten. Fortuyn klaagt dat niemand hem wil inhuren. Volgens Van Sluis was dat logisch omdat Fortuyn in een gesprek met een potentiële opdrachtgever over het oplossen van een probleem in diens bedrijf precies zei wat hij vond, wat vaak iets was in de trant van: ‘Dit is het probleem en u maakt daar deel van uit.’23 Fortuyn is van 1988 tot 1989 interim-directeur bij het Centre for European Studies aan de Rijksuniversiteit Limburg. Vanaf eind jaren tachtig bekleedt hij een groot aantal adviseurschappen in de overheidssector.24 Zijn optreden van september 1988 tot 1992 als directeur (projectmanager) van de in Rotterdam gevestigde ov-Studentenkaart bv wordt als uitstekend beoordeeld. Fortuyn betrekt zijn accountant Wim van Sluis als financieel-economisch adviseur bij de ov-Studentenkaart. Van Sluis ervaart Fortuyn als een uitste18
kende analyticus die talentvol is in het signaleren van het probleem, maar ook tactloos eerlijk is.25 De invoering van de openbaarvervoerskaart voor studenten verloopt voorspoedig. Fortuyn haalt vaak de pers en verwerft landelijke bekendheid als directeur van dit bureau. In het najaar van 1990 volgt Fortuyns benoeming aan de Erasmus Universiteit tot bijzonder hoogleraar Arbeidsvoorwaardenbeleid, de Albedaleerstoel, met als onderzoeksgebied de studie naar ambtelijke arbeidsverhoudingen. Bij het Centrum voor Arbeidsverhoudingen Overheidspersoneel op het Lange Voorhout in Den Haag krijgt hij een werkplek. De universiteitskrant Quod Novum van de Erasmus Universiteit kopt op 13 februari 1991, een dag voordat Fortuyn de hem toegedeelde bijzondere leerstoel aan de Faculteit der Sociale Wetenschappen aanvaardt: ‘Eindelijk weer een spraakmakende prof’.26 Op 14 februari 1991 houdt Fortuyn zijn intreerede getiteld Een toekomst zonder ambtenaren, over de verzelfstandiging van overheidsdiensten en het afschaffen van een apart arbeidsvoorwaardenbeleid voor ambtenaren.27 Hij is voorstander van slagvaardige departementen met minder ambtenaren.28 Zijn deeltijd-hoogleraarschap voor één dag in de week is wetenschappelijk gesproken geen succes, hij laat zich nauwelijks zien op de universiteit en trekt weinig studenten, waardoor zijn aanstelling inzet van discussie wordt.29 Fortuyns collega-hoogleraar Anton Zijderveld stelt vast dat de reden waarom de aanstelling van Fortuyn niet wordt gecontinueerd ligt in het feit dat hij na zijn oratie niets wetenschappelijks meer heeft gepresteerd. Op 1 september 1995 houdt Fortuyn zijn afscheidsrede getiteld Uw baan staat op de tocht! Fortuyn zelf ervaart het neerleggen van het deeltijd-hoogleraarsambt als een bevrijding: hij werpt na afloop van de rede zijn toga af en rent in rokkostuum van het podium, maar blijft de professorstitel voeren.30 Volgens hoogleraar Wil Albeda was Fortuyn woedend op het bestuur dat zijn prestaties moest beoordelen, Fortuyn vond het verraad.31 Volgens Kees Schuyt, hoogleraar Sociologie, heeft hij van zijn eerste wetenschappelijke opdracht niets gemaakt en is hem bij gebrek aan prestaties zijn professorstitel ontnomen.32 Quod Novum citeert een medewerker aan de faculteit en kopt in met: ‘Fortuyn vertrekt niet, hij was hier immers nooit’. Volgens het blad heeft Fortuyn maatschappelijk veel van zich laten horen en zien en is hij een bekende Nederlander geworden, maar is hij op de universiteit ‘een schaars goed gebleken’. Het blad spreekt van een kilometerslange stroom publica19
ties, van columns tot boeken, ‘echter niet op wetenschappelijk niveau.’33 Over zijn privé-leven doet Fortuyn uitgebreid verslag in zijn autobiografie Babyboomers. Autobiografie van een generatie. Fortuyn is openlijk homoseksueel. In 1993 ontmoet hij in de Rotterdamse homobar Shaft zijn grote liefde, de 33-jarige fotograaf Ari Versluis. Het blijkt de énige ‘grote liefde’ van zijn leven te worden. Hij heeft zes jaar een moeizame relatie met Versluis die hem uiteindelijk in 1999 afwijst.34 Dit veroorzaakt bij Fortuyn een niet-verdwijnend groot verdriet. Fortuyn woont alleen, maar neemt in zijn woning aan het G.W. Burgerplein 11, waarheen hij op 1 augustus 1998 verhuist35 en die hij ‘Palazzo di Pietro’ noemt, Herman Dikkers als butler en chauffeur in dienst. De butler en Fortuyns hondjes Kenneth en Carla bieden hem gezelschap en zorgen voor een meer huiselijke sfeer. Bij binnenkomst schenkt Herman vaak een glas wijn in voor Fortuyn die hem meer dan eens vraagt: ‘Zet je collega’s nog eens op’, waarna de klanken van Verdi’s Slavenkoor te horen zijn.36 In tegenstelling tot zijn adviesbureau verlopen de andere activiteiten die Fortuyn onderneemt voorspoedig. Niet met gedegen wetenschappelijk onderzoek maar als publicist en columnist timmert Fortuyn flink aan de weg. Vanaf 1993 heeft hij een column in het blad Europoort Kringen: euregionaal management magazine, een onafhankelijk maandblad over de Rotterdamse haven. Als columnist voor het weekblad Elsevier krijgt hij vanaf 1994 met een wekelijkse column meer bekendheid. Daarnaast is hij vanaf 1998 commentator in het tweewekelijkse rtl-5 programma Business Class van makelaar en tv-presentator Harry Mens. Op televisie manifesteert hij zich met rake stellingnames. In het lezingen-, cursussen- en congressencircuit is Fortuyn succesvol. Vooral sinds het najaar van 1997 weet hij hiermee een goede boterham te verdienen als hij deze optredens gaat doen via de in Rotterdam gevestigde Speakers Academy van Albert de Booij, met wie hij goed bevriend raakt. Door deze optredens en zijn opvallende verschijning – de goed gesoigneerde en modieus geklede Fortuyn laat in 1997 zijn schedel kaal scheren – wordt hij een bekende Nederlander wiens opvattingen bij een groot publiek bekend worden.37 In 1989 breekt Fortuyn definitief met de PvdA die hem in zijn ogen niet goed heeft behandeld. Breekpunt voor hem is een onthutsende ervaring dat jaar, als Wim Kok hem volgens zijn zeggen in het Rotterdams stadhuis in een volle zaal uitmaakt voor ‘zakkenvullende ondernemer’, omdat hij het waagt 20
hem tegen te spreken.38 Fortuyn maakt een vergeefse rondgang langs verschillende partijen. Hij is enige tijd lid van de vvd, maar vindt ook die niet de aansprekende partij waar hij zijn politieke aspiraties kan verwezenlijken. In 1993 wil zijn vriend Harry Mens een nieuwe partij oprichten, de Liberale Partij Nederland, en vraagt Fortuyn om lijsttrekker te worden. Fortuyn acht de tijd nog niet rijp voor ‘voor zijn grote aanval op de elite in Nederland’ en bedankt voor de eer.39 Volgens Marco Pastors, medewerker van Fortuyn aan de ov-Studentenkaart, speelt Fortuyn in deze tijd wel met de gedachte om samen met een aantal mensen die hij goed kent een politieke partij op te richten, maar strandt dit initiatief op een gebrek aan ‘chemie.’40 In de jaren negentig krijgt Fortuyn ook aandacht in de media door zijn boeken waarin politieke en maatschappelijke onderwerpen centraal staan. Publicaties met soms provocerende titels, zijn: Een toekomst zonder ambtenaren (1991), Aan het Volk van Nederland. De contractmaatschappij, een politiek-economische zedenschets (1992), Het zakenkabinet Fortuyn (1994), De verweesde samenleving. Een religieus-sociologisch traktaat (1995), Beklemmend Nederland (1995), Tegen de islamisering van onze cultuur; Nederlandse identiteit als fundament (1997) en Zielloos Europa (1998). In zijn publicaties analyseert hij de zwakten van het Nederlands bestel, waarbij hij vooral de bureaucratie, het onderwijs, de multiculturele samenleving (de islam) en de verloedering van wijken in grote steden als zwakke plekken aanwijst. Hij pleit voor de terugkeer van normen en waarden en roept op tot een stevige discussie over de vraag wat de Nederlandse identiteit is. Met zijn vaak radicale stellingen over deze onderwerpen wekt hij verontwaardiging en zorgt hij dat er discussies komen over aangelegenheden die voorheen onbespreekbaar leken. Volgens de universiteitskrant Quod Novum van de Erasmus Universiteit, die in 1993 Fortuyns boek Aan het volk van Nederland bespreekt, solliciteert de hoogleraar openlijk naar het premierschap; de krant vindt hem vooral populair omdat hij ‘zo ongeveer de enige intellectueel is die de mening van het volk vertolkt – en dit nog weet te onderbouwen ook.’41 In augustus 2001 overdondert Fortuyn uiteindelijk vriend en vijand als hij in het televisieprogramma 2 Vandaag aankondigt de politiek in te gaan en zijn ambitie kenbaar maakt om premier van Nederland te worden.42
21
2 | Fortuyns overstap naar de landelijke politiek 2.1
Leefbaar Nederland
Leefbaar Nederland wordt in 1999 opgericht door zakenman Willem van Kooten, wethouder Jan Nagel en zanger Henk Westbroek.43 Nagel (voorheen PvdA-bestuurslid en Eerste-Kamerlid) heeft eerder, in 1994, Leefbaar Hilversum opgericht, en Westbroek in 1998 Leefbaar Utrecht. Kort na de oprichting van de landelijke partij informeren zij ook de Stadspartij Rotterdam, in 1993 opgericht44 door Manuel Kneepkens, over hun initiatief. Kneepkens zelf voelt wel voor de nieuwe partij, omdat hij ziet dat het parlement machtiger is dan de gemeenteraad en dat veel problemen die lokaal spelen in wezen in Den Haag worden beslist. De achterban van de Stadspartij Rotterdam stelt zich terughoudender op.45 Leefbaar Nederland deelt het land in kiesdistricten in. In het kiesdistrict Rotterdam wordt Kneepkens districtscoördinator voor de landelijke Leefbaar-partij.46 De aanhang van de Stadspartij bestond volgens oprichter Manuel Kneepkens vooral uit mensen die ontevreden waren over de PvdA. Deze partij was in hun ogen een verkalkte en bureaucratische partij. Kneepkens zelf vond de PvdA geen slechte partij maar hij hekelt wel de zogenaamde ‘arrogantie van de macht’ binnen deze partij. Volgens Kneepkens was Fortuyn geïnteresseerd in de Stadspartij, omdat die een doorbreking van de starre PvdA-cultuur in Rotterdam voor ogen stond.47 Manuel Kneepkens stelt dat Leefbaar Nederland het paarse kabinet verantwoordelijk houdt voor de onvrede die er in het land heerst. Westbroek vertelt Kneepkens klip en klaar waarom de nieuwe landelijke partij is opgericht: ‘We zitten hier omdat de PvdA niet functioneert, anders zouden we hier niet zitten.’48 Kneepkens is het hiermee eens. Na verloop van tijd blijkt dat ook columnist en politiek commentator Pim Fortuyn belangstelling voor Leefbaar Nederland heeft. Hij onderhoudt contacten met de top van de partij. Nagel, Van Kooten en Westbroek zijn op zoek naar een aansprekende lijsttrekker en staan open voor Fortuyns toenadering. Zij zien in Fortuyn een bekwame en charismatische lijsttrekker waarmee gescoord zou kunnen worden. 22
Volgens Manuel Kneepkens profiteren deze partijen van een nieuwe ontwikkeling, waarbij burgers niet op partijprogramma’s maar op personen stemmen. Vooral op tv-persoonlijkheden die volgens hem als een soort heiligen worden gezien. Volgens Kneepkens had Pim Fortuyn de mogelijkheden die deze ontwikkeling hem bood heel goed begrepen.49 Over zijn verkiezingscampagne voor Leefbaar Nederland zei Fortuyn zelf: ‘Je kunt wel het land ingaan en in een zaaltje voor een paar honderd man gaan staan, maar het bereik is nihil. Triest, maar waar. […] De verkiezingen zijn verworden tot een mediaslag. Om de kiezers te bereiken, kun je niet om de nos heen.’50 Volgens Peter Giessen in de Volkskrant is Fortuyn de eerste echte mediapoliticus sinds Hans van Mierlo in 1967 en is zijn statuur niet gebaseerd op een traditionele partijaanhang maar op een column in Elsevier en zijn regelmatige verschijning als talking head op de televisie.51 Op 10 juni 2001 houdt Leefbaar Nederland haar eerste algemene ledenvergadering. Jan Nagel wordt door het partijcongres unaniem tot voorzitter van Leefbaar Nederland gekozen.52 De nieuwe partij wil de nieuwe leden bij de samenstelling van de kandidatenlijst en het verkiezingsprogramma betrekken. Leefbaar Nederland is tegen dichtgetimmerde regeerakkoorden en tegen politieke benoemingen.53 In een uitzending van het televisieprogramma 2 Vandaag, op 20 augustus 2001, maakt Pim Fortuyn niet alleen duidelijk dat hij meedoet aan de verkiezingen op 15 mei 2002, maar ook wat zijn uiteindelijke ambitie is: premier worden van Nederland.54 Hij zegt te voelen voor het lijsttrekkerschap van Leefbaar Nederland, maar een lijst-Fortuyn is volgens hem een tweede optie. Hij werpt zich meteen op als uitdager van minister-president Wim Kok.55 Fortuyn: ‘Ik ben nu 53 en heb besloten dat het er maar eens van moet komen.’56 De aankomend politicus meent dat hij met een paar goede mensen om zich heen in staat moet zijn een politieke ‘klaroenstoot’ te geven.57 Na die uitzending wordt de kandidatuur voor het lijsttrekkerschap van Leefbaar Nederland opengesteld. Wat betreft Fortuyn zijn er voor de verkiezingen voor de Tweede Kamer drie opties: Leefbaar Nederland, een eigen politieke beweging of het cda.58 Voorzitter Jan Nagel van Leefbaar Nederland bevestigt dat Fortuyn een van de kandidaten is om zijn partij Leefbaar Nederland te leiden bij de aanstaande kamerverkiezingen.59 Over Fortuyn als lijsttrekker houdt hij een slag om de arm met ‘het oog op de procedures in Leefbaar Nederland’. Nagel wil niet dat Leefbaar Nederland een splinter23
partij wordt. Fortuyn is in zijn ogen een goed debater en kent zijn zaakjes goed.60 Kort nadat Fortuyn via de televisie kenbaar heeft gemaakt dat hij in is voor het lijsttrekkerschap van Leefbaar Nederland komt de eerste aanval op hem. De aanval komt vanuit Leefbaar Nederland zelf en is inhoudelijk en op de persoon gericht. Manuel Kneepkens, lijsttrekker van de Stadspartij Leefbaar Rotterdam én lid van Leefbaar Nederland, is fel tegen Fortuyns kandidaatstelling gekant. Hij gruwt van de gedachte dat Fortuyn de nieuwe partij Leefbaar Nederland zal gaan leiden en is van mening dat Fortuyn de ‘minderhedenparagraaf’ uit het partijprogramma niet zal kunnen onderschrijven. Als districtscoördinator verwacht hij op zijn minst overleg met Nagel. Kneepkens belt Nagel en die zegt hem dat hij Fortuyn ‘wel in de hand zal houden’.61 Volgens Kneepkens is het de bedoeling om op het tweede congres het programma samen te stellen en daarna de lijsttrekker voor te dragen.62 Over Fortuyns voordracht moet volgens Nagel nog een definitieve beslissing vallen. Nagel zegt bang te zijn dat Fortuyn met een eigen lijst zal komen en zegt Kneepkens toe dat hij ook met een eigen kandidaat kan komen. Kneepkens vraagt op 14 september Arjo Klamer, die als hoogleraar aan de Erasmus Universiteit is verbonden, maar die voelt daar niets voor.63 Volgens Kneepkens heeft het bestuur de truc uitgehaald van een zogenaamde ‘totale democratie’, waarbij iedereen zich kan opgeven als lijsttrekker, en begint zich vanaf dat moment een hype rond Fortuyn af te tekenen. Nagel is volgens Kneepkens een typische mediaman, bij wie het niet om het programma maar om de persoon gaat. Nagel wil een aansprekende lijsttrekker hebben. Hijzelf voelt niet voor het lijsttrekkerschap en Henk Westbroek ook niet.64 Volgens Kneepkens vindt de partijtop van Leefbaar Nederland de publicist Fortuyn weliswaar een goede debater, maar heeft men ook twijfels over zijn aantrekkingskracht omdat hij te ‘ver van de gewone mensen af staat’. Desondanks ziet Nagel in Fortuyn de persoon om de nieuwe partij met succes door de verkiezingen te loodsen en de Tweede Kamer flink op stelten te zetten.65 Nagel en Fortuyn willen Kneepkens overigens wel bij Leefbaar Nederland betrekken uit tactische overwegingen. Zij denken zo de linkervleugel af te dekken en kiezers van links mee te krijgen.66 Eind augustus en begin september 2001 reageert Fortuyn op de ontwikkelingen in en via een aantal interviews in kranten en tijdschriften met de strekking: ‘Ik kom eraan!’67 Het interview in het Rotterdams Dagblad van 29 24
augustus 2001 is getiteld ‘Voor een koude oorlog met de islam’. In dit interview probeert hij duidelijk te maken dat het onjuist is om hem van vreemdelingenhaat te beschuldigen. Fortuyn herhaalt dat hij namens Leefbaar Nederland premier wil worden. Hij wil best praten over zijn politieke ambities, maar hij weigert op Manuel Kneepkens te reageren die in rep en roer is nu Fortuyn zich als lijstrekker heeft opgeworpen. Fortuyn krijgt een aantal vragen voorgelegd. Uw tegenstanders noemen u een reactionair. U zegt: Nederland is vol. Fortuyn: ‘Ja, Nederland ís vol. Ook Rotterdam. Over een paar jaar bestaat deze stad voor 56% uit mensen die niet uit Nederland komen. Daarbij wordt de middenklasse weggejaagd. En die was hier van oudsher al dungezaaid.’ Het gemeentebestuur probeert de stad weer aantrekkelijk te maken voor mensen met hoge inkomens. Fortuyn: ‘Ik woon in de buurt van het G.W. Burgerplein. Zet daar eens een goede projectontwikkelaar op, die daar appartementen van acht ton op zet. Dan geef je de stad een enorme impuls. Helaas, we laten te veel mensen uit het buitenland toe. Zo krijgen we een te grote onderklasse van mensen die slecht in staat zijn een economische of culturele bijdrage te leveren. Als u veel gereisd heeft, weet u het ook: Nederland is te vol.’ U wordt van vreemdelingenhaat beschuldigd. Fortuyn: ‘Vreemdelingenhaat staat ver van mij af. Ik heb een zeer internationale vriendenkring, met alle kleuren van de regenboog. En ik wil ook niemand het land uitgooien. Ik wil alleen dat het toelatingsbeleid naar nul gaat. Het immigratiebeleid, dat de PvdA voorstaat, wil ik te vuur en te zwaard bestrijden. Schandalig dat we ict’ers uit India halen en verpleegkundigen uit Zuid-Afrika. Zijn we nu helemaal van de pot gerukt. Laat die mensen daar. Kunnen ze hun land opbouwen. Ik ben ook voor een koude oorlog met de islam. De islam zie ik als een buitengewone bedreiging, als een ons vijandige samenleving. Ik vind daarom dat al die buitenlandse, islamitische mantelorganisaties onderzocht moeten worden.’ U wordt natuurlijk geen premier. Het zou een nog nooit vertoonde omwenteling zijn? Fortuyn: ‘De geschiedenis herhaalt zich nooit. Ik zeg u dat ik misschien in de volgende zomer al premier ben. Ik ga voor goud, meneer.’68 Een aantal dissidente partijleden van Leefbaar Nederland bindt de strijd aan met Pim Fortuyn om het lijsttrekkerschap. Onder hen oud-PvdA’er Co Meijer, marineofficier Henk-Jan Verboom, franciscaner kloosterpastor Anneke Smit-Boerma,69 en de Groninger Sjon Lammerts die zich als een ‘linkse rakker’ afzet tegen Fortuyn70 en een brief stuurt met zijn beklag richting het bestuur van Leefbaar Nederland.71 Pim Fortuyn reageert op 5 sep25
tember op de tegenkandidatuur van Lammerts die hem ‘een rechtse bal’ noemt. Fortuyn ‘dreigt’ met het oprichten van een eigen partij als zijn kandidatuur schipbreuk lijdt bij Leefbaar Nederland. Fortuyn: ‘Hoe het ook loopt, de mensen kunnen op mij stemmen.’ Fortuyn heeft het op dat moment nog programmaloze Leefbaar Nederland een compleet verkiezingsprogramma te bieden. Als dat volgens hem niet wordt overgenomen door de leden gebruikt hij zijn verkiezingsprogramma voor de ‘lijst-Fortuyn’.72 Na de terroristische acties in de Verenigde Staten van 11 september 2001 is het even stil rond Pim Fortuyn.73 Maar dan loopt de discussie tussen en over de kandidaten bij vlagen weer hoog op. Fortuyns kandidaatstelling bij Leefbaar Nederland leidt tot interne problemen. Manuel Kneepkens: ‘Dit heeft veel weg van een coup. Een interne coup, gepleegd door Willem van Kooten en zijn vriendjes, de vrije jongens, gesteund door De Telegraaf die ook al zo enthousiast is over Fortuyn.’ De discussie tussen de kandidaten wordt al snel een richtingenstrijd tussen een linkervleugel en rechtervleugel.74 Naast Fortuyn hebben zich op 21 september elf kandidaten aangemeld en uiteindelijk worden het er tweeëntwintig.75 Fortuyn voelt ondertussen niets voor het idee van de Amsterdamse hoogleraar en minderhedenexpert David Pinto voor een duolijsttrekkerschap met hem. Pinto is de geestelijk vader van het inburgeringscontract dat nieuwkomers verplicht zich de taal en cultuur eigen te maken. Hij vindt dat zijn opvattingen over het migratiebeleid goed te verzoenen zijn met Fortuyns ‘vol-is-volprincipe’.76 Pinto’s idee voor een duolijsttrekkerschap spreekt Kneepkens wel aan. Hij wil samen met Pinto, met wie hij verwacht goed te kunnen samenwerken, de benoeming van Pim Fortuyn tegenhouden.77 Kneepkens heeft vooral ernstige principiële bezwaren tegen Fortuyns autoritaire optreden en harde standpunten over asielzoekers en minderheden. Mocht Kneepkens niet op de landelijke partijlijst komen, dan blijft hij in Rotterdam actief. Hij hoopt dat het aantal zetels voor de Stadspartij Leefbaar Rotterdam van twee naar vier verdubbelt zodat zijn partij meer invloed kan uitoefenen. Als Fortuyn uiteindelijk toch lijsttrekker wordt van Leefbaar Nederland, laat de Stadspartij Leefbaar Rotterdam het begrip ‘leefbaar’ – dat op 1 februari 2001 is toegevoegd – vallen en wordt het gewoon weer Stadspartij Rotterdam.78 Kneepkens zelf wil zich uiteindelijk wel kandidaat stellen op voorwaarde dat de leden van Leefbaar Nederland zich tijdens de lijsttrekkersverkiezing 26
in twee rondes uit kunnen spreken, omdat de andere kandidaten dan volgens hem meer kans hebben. Nagel maakt hem duidelijk dat dat niet kan.79 Desondanks stelt Kneepkens zich beschikbaar als lijsttrekker. Op 26 september reageert Fortuyn op Kneepkens kandidaatstelling voor Leefbaar Nederland: ‘Denkt u echt dat ik reageer op de kandidaatstelling van die man? Hij doet maar. Dat is het laatste dat ik er over kwijt wil.’ Pinto, inmiddels onthutst over Fortuyn vanwege diens uitspraken over moslims en de islam, staat open voor een duobaan met Kneepkens. Deze steekt niet onder stoelen of banken dat hij zich voor het lijsttrekkerschap van Leefbaar Nederland opwerpt om Fortuyn de pas af te snijden.80 Kneepkens draagt de functie van districtscoördinator van Leefbaar Nederland over aan de Rotterdammer Ronald Sørensen. Sørensen, een in de wao terechtgekomen docent Geschiedenis aan de Wolfert van Borselen Scholengemeenschap in Rotterdam, is gecharmeerd van Pim Fortuyns stap naar de politiek. Als lid van Leefbaar Nederland bezoekt hij ook een vergadering van de Stadspartij Leefbaar Rotterdam als belangstellende, hoewel hij geen lid is van deze lokale partij.81 2.2
De voordracht van Fortuyn als lijsttrekker van Leefbaar Nederland
Op 23 oktober 2001 draagt het bestuur van Leefbaar Nederland Pim Fortuyn als lijsttrekker voor. Op die dag wordt Jan Nagels boek Boven het maaiveld in Nieuwspoort gepresenteerd. 82 Bij die gelegenheid zegt Nagel, voorzitter van Leefbaar Nederland, dat van alle kandidaat-lijsttrekkers voor Leefbaar Nederland alleen Pim Fortuyn een geschikte kandidaat is. Jan Nagel is zich bewust dat hij een ‘zeker risico’ aangaat door met Pim Fortuyn in zee in te gaan. Nagel wil in ieder geval voorkomen dat Fortuyn een eigen lijst begint en er twee partijen ‘in dezelfde vijver gaan vissen.’83 Fortuyns kandidaatstelling bij Leefbaar Nederland leidt tot interne problemen. Kneepkens, die in verband met een heupoperatie in het Havenziekenhuis ligt, verneemt het nieuws via de televisie bij nova.84 Tot zijn verbazing ziet Kneepkens dat Nagel zijn boek overhandigt aan Fortuyn. Kneepkens concludeert hieruit dat de race om het lijsttrekkerschap al gelopen is. Zijn vermoeden wordt een paar dagen later bevestigd als hij achterin het boek een foto ziet, waarop Fortuyn en Nagel samen voor de deur staan 27
van de Tweede Kamer. Alles lijkt volgens Kneepkens al lang te zijn bekokstoofd. Kneepkens vermoedt achterkamertjespolitiek en zegt direct zijn lidmaatschap op.85 Hij is kwaad op Nagel, omdat het bestuur niet eens gereageerd heeft op zijn kandidatuur voor het lijsttrekkerschap.86 Fortuyns standpunten staan volgens Kneepkens ‘zowel inhoudelijk als democratisch haaks op de politieke basisprincipes die door vele van onze leden worden gekoesterd’ én zegt hij ‘in de “sterkemangedachte” en het werken met een vijandbeeld zien wij niets.’ De aanduiding ‘leefbaar’ in de partijnaam Stadspartij Leefbaar Rotterdam komt met het naar voren schuiven van Fortuyn volgens hem ook in het geding. De Stadspartij Leefbaar Rotterdam zal mogelijk op 5 november al een besluit nemen over handhaving van de naam van de partij.87 Kneepkens heeft er niets op tegen dat Fortuyn provoceert maar ‘in de Haagse politiek wekt dat gedrag zoveel irritatie, dat je helemaal niks meer gedaan krijgt. Dan wordt het: Pim Fortuyn tegen de rest van de wereld. En dat verlies je altijd. Met zulke dingen moet je rekening houden als je de politiek in wilt. Anders loop je alleen maar met je kop tegen de muur en daar heeft niemand wat aan.’88 Behalve bij verscheidene aspirant-lijsttrekkers is de weerstand ook groot bij enkele prominente leden van Leefbaar Nederland, onder wie de Rotterdamse hoogleraar en publicist S.W. Couwenberg. Volgens hem moet Fortuyn geen lijsttrekker worden van Leefbaar Nederland. In het tv-programma Buitenhof zegt hij op 28 oktober dat het ‘objectief beter’ zou zijn als Leefbaar Nederland met een andere lijsttrekker de verkiezingen ingaat. De kritiek in de media heeft Fortuyn volgens Couwenberg deels aan zijn eigen optreden te wijten. Couwenberg: ‘Als je je hoofd zo arrogant boven het maaiveld gaat uitsteken, wordt dat genadeloos afgehakt.’89 Op 25 oktober 2001 maakt het partijbestuur het verkiezingsprogramma openbaar. Belangrijke punten in het program zijn dat de landelijke Leefbaar-partij het aantal asielzoekers wenst te maximeren tot 10.000 per jaar en de veiligheid wil verhogen door vernielingen en jongerenterreur zwaarder te straffen.90 Fortuyn zal voortaan niet meer zeggen, zoals afgesproken met het partijbestuur, dat ‘Nederland vol is’ maar dat ‘Nederland druk is’.91 Volgens het partijbestuur is Fortuyn voorlopig nog geen lijsttrekker. Op het partijcongres van 25 november kunnen de leden hun stem uitbrengen over Fortuyns voordracht door de partijleiding.
28
2.3
Fortuyns uitverkiezing tot lijsttrekker van Leefbaar Nederland
De reacties in de media op Fortuyns aangekondigde stap in de politiek zijn genuanceerd en hebben als grondtoon ‘eindelijk eens iemand die de boel wakker schudt.’92 Fortuyn wordt geschetst als een persoon die extremen oproept en die zowel vrienden als vijanden maakt. Dit duurt tot het moment dat Fortuyn officieel wordt aangewezen als kandidaat-lijsttrekker van Leefbaar Nederland. De media reageren volgens Henri Beunders, hoogleraar Geschiedenis van maatschappij, media en cultuur aan de Erasmus Universiteit, vrijwel eensluidend: Fortuyn wordt gezien als een demagoog en een populist.93 Bovendien zorgen de gunstige peilingen voor Leefbaar Nederland in de aanloop naar het verkiezingscongres op 25 november 2001 voor een toenemende spanning in de politiek. Opmerkelijk is dat Fortuyn zich na zijn voordracht als lijsttrekker op 23 oktober nauwelijks publiekelijk uitlaat over de thema’s waar hij eerder de discussie over zocht. Er is weinig actie van zijn kant, daarentegen wel reactie van anderen. Op het verkiezingscongres in hotel Gooiland in Hilversum wordt Fortuyn met 89% van de stemmen gekozen tot lijsttrekker. Hij krijgt 394 van de 445 stemmen.94 Fortuyn in zijn aanvaardingstoespraak op het congres: ‘Daar sta je dan. […] Drie maanden geleden de eerste aftastende gesprekken, nu lijsttrekker. […] Het is mij zwaar te moede. De opgave zal buitengewoon zwaar zijn. Wij willen een nieuwe politiek, we willen het land teruggeven aan de mensen in het land. […] Ik begin met een college. U heeft per slot van rekening een nepprofessor gekozen.’95 Vervolgens gaat hij in op het onvermogen van Paars om de problemen in het onderwijs, bij de politie en de gezondheidszorg op te lossen. Over zichzelf zegt Fortuyn dat hij zegt wat hij denkt, doet wat hij zegt en dat iedereen daarvan op aan kan.96 Fortuyn: ‘U hebt mij gekozen, maar u heeft niet geëist dat ik mijn verstand zou inleveren. En dat ben ik zeker niet van plan.’97 Fortuyn gaat voor niet minder dan het premierschap van Nederland.98 Zijn slotakkoord op het congres maakt diepe indruk. Hij salueert voor de partijleden van Leefbaar Nederland en spreekt de gevleugelde woorden: ‘At your service.’99
29
2.4
Reacties
Om Pim Fortuyn de pas af te snijden richten zijn tegenstanders, onder wie Stadspartij-voorman Manuel Kneepkens en de Turks-Nederlandse dr. Seyfi Özgüzel, een nieuwe politieke partij op: Duurzaam Nederland. De partij, die mee wil doen aan de Tweede-Kamerverkiezingen, presenteert zich als ‘links alternatief’ voor Leefbaar Nederland. Kneepkens typeert Fortuyn inmiddels als een ‘Polder-Mussolini’. Hij ziet een grote verwantschap tussen Fortuyn en Mussolini en uiteindelijk ook met Nietzsche. Volgens Kneepkens lieten zowel Fortuyn als de dictator Mussolini (1883-1945) zich inspireren door het ‘Nietzscheaans gegeven’ dat sterkeren de samenleving moeten ‘trekken.’ Kneepkens: ‘Dat zie je terug bij Fortuyn, die wil alle macht bij de ondernemers leggen. Als die gesteund worden, heeft iedereen vanzelf te eten, is het idee. Vandaar dat Fortuyn ook zegt: “Weg met het subsidiesocialisme”.’ Ook het misbruiken van gevoelens van onvrede zou Fortuyn gemeen hebben met de Italiaanse dictator. Zoals Mussolini, en later ook Berlusconi, de vrees voor het communisme uitbuitte, zo profiteert Fortuyn thans van de angst voor de islam. Behalve overeenkomsten in het gedachtengoed ziet Kneepkens ook uiterlijke overeenkomsten: ‘Wie schoor zijn haar ook af? Precies: Mussolini. Fortuyn wil zelfs op hem lijken.’ Behalve met de fascisten trekt Kneepkens ook een parallel met de Centrum Democraten. Zoals Fortuyn pleit voor een strenger asielzoekers- en minderhedenbeleid, zo speelden de Centrum Democraten in op de angst voor het vreemde.100 2.5
De aangifte tegen Fortuyn wegens discriminatie
Op 31 oktober 2001 wordt Fortuyn aangeklaagd wegens discriminatie. Twee overwegend Rotterdamse organisaties, de Rotterdamse Anti Discriminatie Actie Raad (radar), Stichting Platform Islamitische Organisaties Rijnmond (spior) en de landelijke actiegroep ‘Een ander Marokkaans geluid’ doen gezamenlijk aangifte bij het Rotterdams Openbaar Ministerie. Aanleiding is onder meer het interview met Fortuyn in het Rotterdams Dagblad van 29 augustus, waarin hij zich een voorstander toont van ‘een koude oorlog met de islam.’ Fortuyn: ‘De islam zie ik als een buitengewone bedreiging, als een ons vijandige samenleving. Ik vind daarom dat al die buitenlandse, islamitische mantelorganisaties onderzocht moeten worden.’101 Volgens Fortuyn 30
moet Nederland zich wapenen tegen de islam, omdat daar de grootste bedreiging van de wereldvrede in schuilt. De aangevers achten Fortuyns uitlatingen in strijd met de antidiscriminatiebepalingen in het Wetboek van Strafrecht. Volgens de organisaties is er door de aandacht voor Fortuyns meningen in diverse media sprake van een hetze tegen de islam en de moslims.102 De directeur van radar, Cyriel Triesscheijn, toont zich in de pers verbaasd over het feit dat er relatief weinig ophef is over de in zijn ogen kwetsende en grievende uitlatingen van Fortuyn en wil onderzoeken of zijn uitspraken wel kunnen. radar is het antidiscriminatiebureau voor de regio Rotterdam-Rijnmond en toetst en bewaakt de handhaving van artikel 1 van de Grondwet dat het recht op gelijke behandeling garandeert en discriminatie verbiedt.103 Fortuyn sprak naar aanleiding van de aanslagen in Amerika op 11 september van een ‘koude oorlog’ met de islam en betitelde deze godsdienst als ‘een buitengewone bedreiging’.104 Triesscheijn associeert een koude oorlog met de Muur in Berlijn en beschouwt een oproep tot een koude oorlog als een oproep tot geweld.105 Op 2 november 2001 reageert Fortuyn op de aangifte. Hij vindt het ‘belachelijk’ als Justitie over zou gaan tot vervolging, want dat zou een inbreuk op de vrijheid van meningsuiting zijn. Een woordvoerder van Fortuyn oordeelt de aangifte tegen Fortuyn ‘een storm in een glas water.’106 Op 5 november laat Fortuyn in het Rotterdams Dagblad weten voor het schrappen van artikel 1 van de Grondwet te zijn, waarin staat dat iedereen die zich in Nederland bevindt, gelijk moet worden behandeld.107 Fortuyn vindt dat dit wetsonderdeel, waarin discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, niet is toegestaan, op gespannen voet staat met de vrijheid van meningsuiting, artikel 7 van de Grondwet. In zijn ogen is de vrijheid van meningsuiting belangrijker dan het recht om niet gediscrimineerd te worden. Artikel 1 mag van hem geschrapt worden, maar daarmee staat hij discriminatie nadrukkelijk niet toe.108 Fortuyn reageert geïrriteerd op de aangifte en spreekt over een ‘gedachtenpolitie’.109 Volgens directeur Cyriel Triesscheijn van radar – een organisatie die wat Fortuyn betreft mag worden opgedoekt – zou Nederland zich internationaal bespottelijk maken als dit wetsartikel zou worden geschrapt.110 Mea van Ravesteijn van de Rotterdamse d66-fractie deelt bij de algemene beschouwingen tijdens de begrotingsraad een compliment uit aan instellin31
gen als radar, spior en het Landelijk Bureau ter bestrijding van Rassendiscriminatie, die in het geweer zijn gekomen tegen het ‘smakeloze opportunisme’ van Pim Fortuyn. Volgens haar moet iedereen die niet het democratisch gedachtengoed een warm hart toedraagt hard aangepakt worden. Zij verwijst daarmee naar de uitspraken van Pim Fortuyn over asielzoekers en minderheden.111 Op 6 december 2001 besluit de hoofdofficier van Justitie te Rotterdam om de beslissing om al dan niet over te gaan tot vervolging van Pim Fortuyn uit te stellen tot na de behandeling van de zaak tegen de Rotterdamse imam Sheik Khalil el-Moumni in maart 2002.112 Imam El-Moumni zei in het tvprogramma nova van 3 mei 2001 dat homoseksualiteit een ziekte is die de maatschappij schade toebrengt. radar denkt dat het mogelijk is ElMoumni aan te klagen wegens discriminatie.113 Evenals bij de zaak tegen Fortuyn speelt in het onderzoek naar El-Moumni het probleem van de grondrechten; een verbod op discriminatie maar wel vrijheid van meningsuiting of godsdienstvrijheid.114
32
3 | Leefbaar Rotterdam en Pim Fortuyn 3.1
De oprichting van Leefbaar Rotterdam
Leefbaar Nederland zoekt kort na haar oprichting contact met de Stadspartij Rotterdam. Nagel is op 23 juni 1999 in Rotterdam aanwezig om samenwerking te bepleiten tussen Leefbaar Nederland en de ‘lokalo’s. De achterban van de Stadspartij Rotterdam heeft twijfels om met Nagel en Westbroek in zee te gaan.115 Echte samenwerking tussen Leefbaar Nederland en de Stadspartij Rotterdam komt nauwelijks van de grond. Op 1 december 2000 bericht het Rotterdams Dagblad dat fractievoorzitter Manuel Kneepkens een bondgenootschap wil aangaan met Leefbaar Nederland omdat naar zijn zeggen Rotterdam alleen kan worden gered als een grote partij het vaandel overneemt.116 Uiteindelijk laat de Stadspartij Rotterdam op 1 februari 2001 bij het Centraal Stembureau op het stadhuis de partijnaam wijzigen in Stadspartij Leefbaar Rotterdam.117 Kneepkens wil hiermee verhinderen dat extreem-rechts of afsplitsingen van politieke partijen onder die naam de gemeenteraadsverkiezingen ingaan. Politieke opportunisten zouden op die manier mee kunnen profiteren van het succes van Leefbaar Nederland, de nieuwe politieke partij die van ‘lokaal’ uitgegroeid is naar ‘landelijk’ en op nationaal niveau de spreekbuis wil zijn van de lokale partijen in Nederland.118 Volgens Paul Koopman van het Rotterdams Dagblad heeft Leefbaar Nederland met het ongenoegen in het land een sterke troef in handen en grijpt de partij in het gevecht om de zwevende kiezer haar kans. Onverschilligheid over Leefbaar Nederland is in zijn ogen onbegrijpelijk, want eerder, in de jaren zeventig, rammelde de Boerenpartij aan de poorten van het Binnenhof, later de Centrum Democraten van Janmaat en in 1994 wisten de ouderenpartijen de gevestigde traditionele partijen te verrassen.119 Het woord ‘leefbaar’ komt volgens Peter Louwerse van het Rotterdams Dagblad steeds vaker voor in partijnamen. Volgens hem is bij gebruik van dit begrip succes gegarandeerd, getuige Leefbaar Utrecht en Leefbaar Hilversum. In dat opzicht is het volgens hem dus logisch dat Manuel Kneepkens zijn Stadspartij omdoopt tot Stadspartij Leefbaar Rotterdam. 33
Volgens Louwerse kunnen in andere gemeenten opportunisten, volksmenners en querulanten hun slag slaan.120 Op de vergaderingen van de Stadspartij Leefbaar Rotterdam komt de discussie over de invulling van het lijsttrekkerschap van Leefbaar Nederland direct op gang naar aanleiding van geruchten dat Fortuyn hiervoor zou voelen. Op 27 augustus 2001 vergadert de lokale partijtop van de Stadspartij Leefbaar Rotterdam over ‘de kwestie-Fortuyn.’ De partij besluit een campagne te starten tegen de kandidatuur van Pim Fortuyn als lijsttrekker van Leefbaar Nederland. Manuel Kneepkens, op wiens initiatief de naam Stadspartij Rotterdam is gewijzigd in Stadspartij Leefbaar Rotterdam, is woedend over de houding van het landelijk partijbestuur, dat een week eerder bekendmaakte in Fortuyn de belangrijkste kandidaat-lijsttrekker te zien. De lokale Stadspartij Leefbaar Rotterdam wil zich profileren als een linkse, progressieve en wat rebelse partij. Behalve Kneepkens zijn ook de meeste andere bestuursleden van de Stadspartij Leefbaar Rotterdam tegen Fortuyns lijsttrekkerschap. In een open brief wordt het landelijk partijbestuur om opening van zaken gevraagd omtrent de koers van Leefbaar Nederland.121 Ook wordt in de brief naar het bestuur geëist dat er een andere kandidaat komt. Voor zichzelf vindt Kneepkens, die zich als een echte ‘lokalo’ beschouwt, het lijsttrekkerschap een stap te ver. Kneepkens is van mening dat het tijd wordt dat het ‘extreem-rechtse gedachtengoed’ en de ‘Filip Dewinter-allures’ van Fortuyn flink worden aangepakt. Kneepkens: ‘Men verwacht dat Fortuyn zichzelf met zijn discriminerende uitlatingen afserveert. Maar dat vind ik te gevaarlijk.’122 De uitspraken van Kneepkens leiden tot discussie binnen de Stadspartij. Voorzitter Ferrie Veen van de Stadspartij Rotterdam én lid van Leefbaar Nederland, neemt afstand van Kneepkens’ vergelijking tussen Fortuyn en Mussolini. Veen is lid van Leefbaar Nederland omdat de oorspronkelijke gedachte van de partij – het bevorderen van de lokale democratie door landelijk invloed uit te oefenen – hem nog steeds aanspreekt. Volgens hem bestaat de achterban van de Stadspartij uit twee richtingen: de kunstzinnigen die de nadruk leggen op de creatieve ideeën, en de groep die leefbaarheid centraal stelt. Veen: ‘Om Fortuyn te koppelen aan Mussolini en vervolgens aan Nietzsche, een van de grootste negentiende-eeuwse filosofen, is te veel eer voor Fortuyn. Kneepkens had dat beter niet kunnen zeggen. Ik denk dat we moeten voorkomen dat de Rotterdammers denken: die grappenmakers 34
van de Stadspartij roepen weer eens wat.’123 Op de ledenvergadering van de Stadspartij op 3 december 2001 wordt voorzitter Ferrie Veen na een motie van wantrouwen weggestuurd. Hij wordt afgerekend op zijn uitlatingen een paar dagen eerder in het Rotterdams Dagblad waarin hij afstand neemt van fractieleider Kneepkens’ vergelijking tussen Fortuyn en Mussolini. Eerder stemde Veen ook al tegen het schrappen van de kwalificatie ‘leefbaar’ uit de partijnaam. Hoewel Fortuyn er geen vinger voor heeft hoeven uitsteken is hij volgens het Rotterdams Dagblad onmiskenbaar de directe aanleiding voor het conflict en daarmee splijtzwam bij de Rotterdamse ‘lokalo’s.’124 In nrc Handelsblad van 8 december laat Kneepkens nogmaals zijn afkeer blijken van Fortuyn. ‘Fortuyn is een edelfascist, die er in zijn rede voor het congres van Leefbaar Nederland ook recht voor uitkwam op Nietzscheaanse wijze voor de sterken op te komen. Kijk maar naar zijn lofzang op de ondernemers.’ Volgens Kneepkens zal bij de nieuw op te richten tegenbeweging ‘Duurzaam Nederland’ (van merendeels linkse signatuur) het element wraak hoog op het programma staan. De weglopers uit de nieuwe partij Leefbaar Nederland voelen zich ‘door het bestuur van Leefbaar Nederland belazerd’.125 Kneepkens zegt in oktober 2001 zijn lidmaatschap van Leefbaar Nederland op. Op dat moment blijken er binnen de Stadspartij Leefbaar Rotterdam twee kampen te zijn, een kamp tegen en een kamp vóór Fortuyns kandidaatstelling voor Leefbaar Nederland. Kneepkens is van mening dat het grootste deel van de Stadpartij Leefbaar Rotterdam ‘absoluut’ anti-Fortuyn is.126 Volgens Kneepkens zijn er na de naamswijziging van de partijnaam Stadspartij Rotterdam in Stadspartij Leefbaar Rotterdam na verloop van tijd opeens heel andere mensen naar de vergaderingen gekomen. Naast de al genoemde geschiedenisleraar Ronald Sørensen ook de advocaat Gerard Dorsman en de makelaar Barry Madlener.127 Zij worden geen lid van de Stadspartij Leefbaar Rotterdam maar wonen de vergaderingen bij als belangstellenden. Madlener voelt zich op deze avonden uiteindelijk niet thuis. Volgens hem is de Stadspartij ‘een bende kunstenaars die met allerlei wilde ideeën de problemen te lijf willen gaan.’ Ook stelt het hem teleur dat de leden niet gecharmeerd zijn van Leefbaar Nederland en Pim Fortuyn. Madlener spreekt de zogenaamde ‘Leefbaar-gedachte’ – een nieuwe aanpak 35
zonder dogma’s maar met oplossingen voor maatschappelijke problemen – meer aan.128 Kneepkens ziet in de Stadspartij een zogenaamde ‘affectieve partij’, wat betekent dat je als je in de affectie zit, het hart belangrijker vindt dan de onderbuik. Hij is bang dat ‘de onderbuik’ op de Stadspartij zal gaan stemmen.129 Kneepkens begrijpt dat hij goud in handen heeft met het woord leefbaar. Maar, zo stelt hij, hij zou ‘meegesleurd’ worden met Fortuyn, in de rechtse hoek.130 Hij ziet in dat dankzij het woord ‘leefbaar’ de macht op zijn partij is afgekomen en illustreert dit met de Haagse Stadspartij, die op zijn voorstel de naam verandert in Leefbaar Den Haag, eigenlijk ‘niets gedaan’ heeft,131 en toch 4 zetels wint.132 Uiteindelijk besluit een meerderheid van de leden van de Stadspartij Leefbaar Rotterdam, op 5 november 2001 na maanden van interne discussie, om de aanduiding ‘leefbaar’ uit de naam van de partij te schrappen. De partij wil niet geassocieerd worden met het Leefbaar Nederland van Pim Fortuyn. Het bestuurslid Rinus Vis betreurt de beslissing om vanwege Fortuyn de naam te laten vallen. Bovendien merkt hij op dat de naam ‘leefbaar’ weer beschikbaar is voor andere partijen die mee willen liften op het succes van Leefbaar Nederland.133 Pas op 3 december 2001 wijzigt de Stadspartij Leefbaar Rotterdam bij het Centraal Stembureau op het Rotterdams stadhuis haar naam weer in Stadspartij Rotterdam. Diezelfde dag laat Ronald Sørensen de naam Leefbaar Rotterdam bij genoemde instantie registreren.134 Het Rotterdams Dagblad van 8 december brengt het nieuws over de oprichting van de nieuwe partij van Ronald Sørensen. Deze partij kan zich wel vinden in het gedachtengoed van Leefbaar Nederland, staat achter Fortuyn en doet mee aan de raadsverkiezingen.135 Sørensen zal zich bezighouden met de organisatie van de partij, terwijl Jeroen Kemna, bestuurslid van Leefbaar Nederland en woonachtig in De Lier, zal adviseren bij het opstellen van de kandidatenlijst en het partijprogramma. Volgens Kemna werd de naam Leefbaar Rotterdam snel gedeponeerd om extreem-rechtse partijen de pas af te snijden.136 Sørensen verdenkt Kneepkens ervan de benaming ‘leefbaar’ met opzet te hebben laten vallen. Als een extreem-rechtse groep de term zou claimen, zou Fortuyn in een onmogelijke positie worden gebracht als lijsttrekker van Leefbaar Nederland.137 Het huis-aan-huisblad De Havenloods bericht op 13 december dat Ronald 36
Sørensen bij de gemeenteraadsverkiezingen tenminste 5 zetels hoopt te veroveren. Na het vastleggen van de partijnaam is hij begonnen aan het schrijven van het politieke programma dat volgens hem ‘een hoog probleemoplossend vermogen’ bevat. De primaire doelstelling van Leefbaar Rotterdam is volgens hem veiligheid. De partij wil geen gedoogpolitiek voeren maar een zogenaamde zero-tolerancepolitiek. Sørensen, die al 31 jaar lang als geschiedenisleraar verbonden is aan een Rotterdamse middelbare school, zegt dat hij de afgelopen jaren steeds vaker extreme opvattingen bij zijn leerlingen constateert, waarover hij zich ernstig zorgen maakt. Ofschoon de partij volgens de oprichter autonoom opereert, erkent hij graag dezelfde koers te willen volgen als Leefbaar Nederland van Pim Fortuyn. Beide nieuwkomers in de politiek zijn van mening dat lokale afdelingen zelf het beste kunnen uitmaken hoe de plaatselijke problemen moeten worden aangepakt.138 Sørensen reageert inmiddels via het Rotterdams Dagblad van 11 december 2001 op Kneepkens’ uitspraken over Fortuyn. Eefje Oomen schrijft dat de zelfbenoemde voorzitter van de kort tevoren opgerichte partij Leefbaar Rotterdam een fan van Pim Fortuyn is. Sørensen is sinds de oprichting lid van Leefbaar Nederland en inmiddels ook de vertegenwoordiger van het kiesdistrict Rotterdam voor deze partij. Sørensen heeft de naam laten deponeren om te voorkomen dat die in handen van extreem-rechts zou vallen. Later komt bij hem de gedachte op om er dan ook maar een echte politieke partij van te maken. De Stadspartij had voor hem afgedaan toen Kneepkens Pim Fortuyn vergeleek met Mussolini. Volgens Sørensen is Kneepkens zelf ondemocratisch bezig. Sørensen: ‘Als Fortuyn een Mussolini is, dan is Kneepkens een Stalin.’ Hij illustreert dit door te memoreren wat er met Stadspartij-voorzitter Ferrie Veen is gebeurd. Omdat Veen het niet eens was met Kneepkens, werd hij de partij uitgeknikkerd. Sørensen benadrukt de democratische gang van zaken binnen de nieuwe partij. Het door hem geschreven verkiezingsprogramma zal later goedgekeurd moeten worden door de partijleden die er veranderingen in kunnen aanbrengen. Volgens hem bepalen de leden hoe de kandidatenlijst eruit komt te zien en wie de lijsttrekker wordt.139 Kneepkens staat achter zijn vergelijking tussen Fortuyn en Mussolini.140 Kneepkens: ‘Ja, ik heb hem “Polder-Mussolini” genoemd. Dat is niet zo gek als je de opkomst van Mussolini in Italië bekijkt. En wat de beroemde mars op Rome in 1923 [1922, ao] betreft, niemand hield Mussolini tegen. Dat is 37
toch volkomen vergelijkbaar met Pim zijn gang dwars door de media, en niemand hield hem tegen. Zelfs op de avond van zijn grote overwinning deden Dijkstal en Melkert niets. Maar ook qua ideeën. Mussolini begint als marxist, schuift steeds meer op en komt tot een eigen waardering, het fascisme. Wat in het begin nog helemaal niet anti-joods was. Dat is het onder invloed van Hitler geworden. De jodenwet kwam pas in 1938 of zo, maar Mussolini was in 1923 al dictator. En hij begon natuurlijk met een programma over werkgelegenheid, iedereen moest werken. In werkelijkheid kwam die werkgelegenheid er ook. Kijk, als het daarbij gebleven was. Maar het is met ontwikkelingen van rechts natuurlijk altijd zo: het gaat van extreemrechts uiteindelijk naar fascisme. Het is dezelfde ontwikkeling als bij links, het gaat van extreem-links uiteindelijk naar stalinisme. Het tuimelt over elkaar heen. Een effect dat meestal door de media bevorderd wordt. Toen de film in de bioscoop en nu heb je de televisie. Als ik vandaag in een genuanceerd verhaal zeg dat Mussolini en Fortuyn op elkaar lijken, dan staat morgen in de krant: Kneepkens scheldt. Terwijl ik het heb over overeenkomsten. Zeker, er zijn verschillen, maar ook heel grote overeenkomsten. En het gevaar dat Mussolini liep heeft Fortuyn in zekere mate ook gelopen. Want wat hij uiteindelijk achter zich kreeg dat was niet mis. Daar waren heel veel van die borreltafelmensen bij, die nooit goed nadachten over politiek behalve dan in de trant van: “De zwartjes in de stad die hebben het gedaan.” Zo ongeveer. Dat heet versimpelen. Zelf zag hij dat natuurlijk genuanceerder, maar de media versterkten en vergrootten dat beeld. Dus als jij zegt: “Ik heb problemen met de oude wijken, er zijn te veel etnische groeperingen”, dan komt Leefbaar Rotterdam met de allochtonenstop. Begrijp je? Het slaat altijd door. Mussolini werd door zijn achterban steeds meer in de uiterst rechtse hoek gedreven en uiteindelijk de oorlog in. Dus dat “PolderMussolini”, dat vind ik een heel goede vergelijking. Ik neem daar ook geen woord van terug. Maar zo’n kort krantenbericht krijgt natuurlijk een heel andere lading. Ik vergelijk hem ook met Nietzsches anarchisme. Het fascisme is een deur verder. De vraag is of die deur goed afgesloten is. Dat is een deur die open kan gaan als je niet oppast. Als je je extreem rechts opstelt.’141 Volgens Kneepkens vergeleek Fortuyn zichzelf met Berlusconi. ‘En Berlusconi vergeleek zich heel vaak met Mussolini. Wat ik wil zeggen, het is een paar kamers verder. Het is niet dezelfde kamer waar ze in zaten, maar het is een kamer verder. Berlusconi was een ondernemer ook, een televisieman. 38
Als persoon kies je die. Persoonlijkheidsperceptie zit natuurlijk ook in het fascisme. Je ziet grote overeenkomsten. En daarom ook gevaren.’142 Verscheidene mensen melden zich aan om lid te worden van Leefbaar Rotterdam. Sørensen vraagt ook aan vrienden uit de buurt om als lijstvuller te willen fungeren. Michiel Smit meldt zich per e-mail bij Sørensen aan, nadat hij het artikel in De Havenloods heeft gelezen.143 Onder de leden van het eerste uur zit ook makelaar Barry Madlener, die eerder al aansluiting zocht bij de Stadspartij. Madlener over de eerste ontmoeting. ‘Het was een ontmoeting bij Ronald thuis, aan de keukentafel. Nel Sørensen verzorgde de drankjes; we zaten daar te praten, omdat er iets moest gebeuren en we allemaal Pim Fortuyn en Leefbaar Nederland steunen. We gaan dat in Rotterdam ook doen. En Michiel Smit, die erbij zat, had enige politieke ervaring. En met elkaar zijn we maar gaan roeien met de riemen die we hadden en gaan kijken hoe het ging. We zijn echt met niks begonnen en hebben gekeken hoe we het moesten aanpakken. En dat hebben we met een klein groepje gedaan. We zijn een lijst gaan samenstellen. We waren het snel met elkaar eens. We zaten op één lijn wat het programma betreft en wat de persoon betreft. Want we waren natuurlijk allemaal Pim Fortuyn-minded. Dus we zaten wel met de goede bloedgroep bij elkaar.’144 Volgens Michiel Smit was voor de mensen die bij Sørensen aan de keukentafel zaten de onveiligheid in de stad een van de belangrijkste motieven om zich aan te sluiten. Ook speelde volgens hem de persoon van Fortuyn, de lijsttrekker van Leefbaar Nederland, voor hen een belangrijke rol. Er wordt een campagne bedacht. Een van de initiatieven die genomen zal worden, is om in Rotterdam een pamflet huis aan huis te verspreiden.145 Eind december krijgt Leefbaar Rotterdam na enig aandringen het adressenbestand van Leefbaar Nederland per e-mail toegestuurd.146 Sørensen schrijft de in Rotterdam woonachtige leden aan om lid te worden van Leefbaar Rotterdam. Tevens vraagt hij hun of zij belangstelling hebben om zich kandidaat te stellen voor Leefbaar Rotterdam bij de gemeenteraadsverkiezingen.147 Volgens Michiel Smit zijn vrijwel al deze leden van Leefbaar Nederland aanhanger van Fortuyn. Via sollicitatieformulieren kunnen zij reageren.148 Alle kandidaten worden door Ronald en Nel Sørensen, Madlener en Smit geselecteerd op de criteria: opleiding, werkervaring, geografische spreiding over de stad, en man/vrouw.149
39
3.2
De aansluiting van Pim Fortuyn bij Leefbaar Rotterdam
Het historisch gezien belangrijkste moment in de prille geschiedenis van Leefbaar Rotterdam is het moment waarop Pim Fortuyn op 2 januari 2002 een e-mail naar Sørensen stuurt met de tekst:150 Aan drs. R. Sørensen Hartelijk gefeliciteerd met het oprichten van je partij. Noteer mij maar als lid en stuur me de rekening. Knevel die Kneep! Prof. dr. Pim Fortuyn Via Kay van de Linde, de campagnevoerder van Leefbaar Nederland, vindt er op 9 januari 2002 een ontmoeting plaats in Fortuyns woning waarbij ook Broos Schnetz, de succesvolle campagneleider van Leefbaar Utrecht, aanwezig is.151 Fortuyn maakt duidelijk dat hij via een verkiezingsoverwinning met Leefbaar Rotterdam bij de gemeenteraadsverkiezingen de trend wil zetten voor een grote landelijke overwinning met Leefbaar Nederland bij de Tweede-Kamerverkiezingen op 15 mei 2002.152 Van de Linde waarschuwt Fortuyn voor het risico van aansluiting bij Leefbaar Rotterdam, omdat de partij nog maar kort geleden is opgericht. Fortuyn zegt hierop: ‘Maar als ik hier scoor, ben ik geen luchtballon. Rotterdam is een realiteitstest.’ En over de Stadspartij zegt hij die middag: ‘Ik ga die Kneepkens pakken. De Stadspartij wordt van de kaart geveegd.’153 Schnetz vraagt zich af wat er in het verkiezingsprogramma komt te staan. Sørensen wil hierop reageren maar wordt onderbroken door Fortuyn die Van de Linde dicteert en laat opschrijven: ‘De middenklasse moet terugkeren naar Rotterdam, voor haar moeten goede appartementen worden gebouwd. Achterstandswijken moeten verplicht worden gemengd. Er moeten woningen komen op de Maasvlakte. Rotterdam moet schoon worden. Elke agent wordt uitgerust met een gummiknuppel.’154 Aanvankelijk wil Fortuyn als lijstduwer op de lijst gaan staan. Sørensen voelt hier niet direct voor. Er volgt een tweede gesprek, waarbij ook Broos Schnetz, de campagneleider van Leefbaar Nederland, aanwezig is. In dit gesprek wordt Sørensen gevraagd of hij akkoord zou kunnen gaan met het lijsttrekkerschap van Fortuyn. Sørensen stelt in dit geval twee voorwaarden. Hij wil weten of zijn leden daarmee akkoord kunnen gaan en hij wil zeker 40
Aanmeldingsformulier Leefbaar Rotterdam (partijarchief Leefbaar Rotterdam).
41
Bijeenkomst van de oprichters van Leefbaar Rotterdam ten huize van Ronald Sørensen, 14 januari 2002 (foto Nel Sørensen-Breedveld). Van links naar rechts: Ronald Sørensen, Barry Madlener, Michiel Smit, Harry Borst, Frans van der Hilst en Victor Reijkersz.
weten dat Fortuyn zijn zetel in de raad zal accepteren. 155 Fortuyn wil dat zijn lijsttrekkerschap tot het laatste moment geheim zal blijven om het vervolgens, vlak voordat de inschrijvingen sluiten, bekend te maken. Sørensen voert over deze strategie overleg met de medeoprichters en kandidaat-raadsleden van zijn partij: Frans van der Hilst, Michiel Smit, Victor Reijkersz, Harry Borst en Barry Madlener. Zij gaan ermee akkoord. Fortuyn heeft als voorwaarde dat Marco Pastors, een goede vriend van hem, hoog op de lijst wordt geplaatst. Een andere voorwaarde van Fortuyn is dat er dertig namen op de kandidatenlijst moeten komen te staan. Fortuyn: ‘De eerste twaalf met kwaliteit en de rest, die vul je maar aan. Het kan niet zo zijn dat als de vvd er 42
dertig heeft, wij er maar achttien hebben.’ Sørensen is oorspronkelijk van plan om met een lijst van tien man de verkiezingen in te gaan.156 Leefbaar Rotterdam wordt direct na de oprichting met raad en daad terzijde gestaan door Leefbaar Nederland, vooral door Jeroen Kemna en Broos Schnetz. Op voorstel van Schnetz regelt Barry Madlener de Rotterdamse perscontacten voor Fortuyn. Op deze manier wordt Fortuyn niet door allerlei mensen lastiggevallen. Kort daarop volgt de eerste ontmoeting tussen Pim Fortuyn en Barry Madlener. Madlener: ‘Toen ben ik nog langs de slijter gegaan om een goede fles wijn te kopen en heb toen met knikkende knieën bij Pim aangebeld. Toen werd ik ontvangen, het werd een alleraardigste ontmoeting. Later is Jeroen Kemna erbij aangeschoven. Die had ik gevraagd om erbij te komen. In dat eerste gesprek met Pim hebben we gezegd dat we met de partij ontzettend blij en vereerd waren dat hij onze lijsttrekker wilde worden. Tevoren hadden Ronald en Pim wel al gesproken met elkaar, maar ik ging toen namens de partij officieel naar Pim. Het ging verder om praktische zaken, hoe met de pers om te gaan, wat verwacht Pim van mij, wat kan ik voor hem doen.’157 Op verzoek van Fortuyn belt Sørensen naar Marco Pastors. De eerste ontmoeting tussen Sørensen en Pastors is op de bijeenkomst van Leefbaar Rotterdam op 16 januari 2002 in eetcafé en tapperij Lamme Goedzak aan de Jan Bijloostraat in Alexanderpolder. Op deze vergadering kunnen belangstellenden zich opgeven als lid. Leefbaar Rotterdam stemt in met het verzoek van Fortuyn om Pastors een hoge plaats op de lijst voor de gemeenteraadsverkiezingen te geven. Pastors wordt nummer zeven op de lijst. Sommige mensen die Sørensen hebben gebeld naar aanleiding van de kranteninterviews en al meegewerkt hebben aan de opbouw van de partij waren al op de plaatsen twee tot en met zes op de lijst geplaatst.158 Op vrijdag 18 januari was het Sørensen gelukt om dertig namen op de lijst te krijgen.159 Onder hen ook Joanna Brand, zijn latere schoondochter die als verpleegkundige werkzaam is. Nico Kok wordt op plaats acht gezet omdat hij als oud PvdA’er ervaring heeft in de gemeenteraad. Een aantal kandidaat-gemeenteraadsleden zijn eerder lid geweest van een politieke partij. Sørensen van de PvdA en Marco Pastors en Michiel Smit waren lid geweest van de vvd. Op grond van de gunstige verkiezingsprognose van Fortuyns Leefbaar Nederland verwacht Sørensen voor Leefbaar Rotterdam bij de gemeenteraadsverkiezingen een grote winst te behalen. Hij zegt ervan overtuigd te 43
zijn 20% van de zetels binnen te kunnen halen en dat betekent maar liefst negen plaatsen in de Rotterdamse gemeenteraad. Eerder mikte hij nog op 5 van de 45 raadszetels.160 3.3
Het partij- en verkiezingsprogramma van Leefbaar Rotterdam
Kort na de oprichting van Leefbaar Rotterdam schrijft Ronald Sørensen in december 2001 in een paar avonden het partijprogramma. Sørensen noemt het partijprogramma ‘Het concept’. Later wordt een kleine commissie samengesteld die het schrijven van het partijprogramma van hem overneemt. Uitgangspunt voor deze commissie, die bestaat uit Nico Kok, Victor Reijkersz, Harry van den Bouwhuijsen, Joop van Heijgen en Hendrik Lobbe, is het door Sørensen geschreven concept.161 De commissie schrijft een zogenaamde leidraad, die in conceptvorm op de website van Leefbaar Rotterdam wordt gezet. Volgens Sørensen is het programma een law-and-orderverhaal, uitgesproken maar niet radicaal. Stoppen met gedogen, niet alleen op de winkel passen, maar: ‘echt beleid’ maken.162 Het verkiezingsprogramma van Leefbaar Rotterdam wordt in het Rotterdams Dagblad van 12 januari 2002 besproken. Dat stelt vast dat het programma is geïnspireerd door dat van Leefbaar Nederland. Zoals was te verwachten bevat het programma forse kritiek op het ‘oude politieke systeem’, waarbij burgers weinig inspraak hebben en een partij(-elite) de macht in handen heeft. Leefbaar Rotterdam wil de volksvertegenwoordigers met regelmaat verantwoording laten afleggen. Verder ligt de nadruk op de strijd tegen de bureaucratie en het stoppen van het tolerantie- en gedoogbeleid. Opmerkelijk is volgens de krant dat in het program geen nadruk wordt gelegd op nationalisme maar dat juist in een multiculturele stad, waar alle culturen gerespecteerd dienen te worden, de integratie moet worden bevorderd. Deze programmapunten staan hiermee haaks op de forse uitspraken van Fortuyn, lijsttrekker van ‘moederpartij’ Leefbaar Nederland.163 Volgens nrc Handelsblad pleit het partijprogramma onder andere voor meer invloed van burgers op politieke besluiten, meer politie en meer verdraagzaamheid van andere culturen. Het programma eindigt met de constatering dat het ‘slechts als leidraad voor de gekozen gemeenteraadsleden dient, en nimmer tot dogma mag verworden.’164 Het partijprogramma en 44
het verkiezingsprogramma worden na Fortuyns aansluiting in januari 2002 door hem slechts marginaal gewijzigd.165 3.4
Fortuyns uitverkiezing tot lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam
Op zondag 20 januari 2002 beschikt Sørensen over een kandidatenlijst voor de gemeenteraadsverkiezingen met dertig namen. Op die dag wordt in congrescentrum en restaurant Engels aan het Rotterdams Stationsplein op een partijcongres de kandidatenlijst aan de pers gepresenteerd. De mensen die op het laatste moment op de lijst zijn gezet waren overigens geen lid van Leefbaar Rotterdam maar in de meeste gevallen wél lid van Leefbaar Nederland.166 Twee dagen later, op 22 januari, is de sluitingsdatum en moet de kandidatenlijst van Leefbaar Rotterdam ingeleverd zijn om aan de gemeenteraadsverkiezingen mee te kunnen doen.167 Op zondagochtend 20 januari weet slechts een klein groepje mensen binnen Leefbaar Rotterdam, namelijk de oprichters Ronald Sørensen, Harry Borst, Frans van der Hilst, Barry Madlener, Victor Reijkersz en Michiel Smit, dat Pim Fortuyn lijsttrekker zal worden. De andere kandidaten, die via de ledenlijst van Leefbaar Nederland zijn gerekruteerd, weten dat niet. Alle kandidaten worden door Sørensen een uur voor aanvang van het congres uitgenodigd voor een bespreking. Sørensen informeert hen over het feit dat hij zich geen kandidaat zal stellen voor het lijsttrekkerschap. Hij heeft voor deze functie iemand anders op het oog: Pim Fortuyn. Hij vraagt aan de aanwezige leden of zij hier bezwaren tegen hebben. Dat blijkt niet zo te zijn.168 Om 14.00 uur wordt de kandidatenlijst door Leefbaar Rotterdam gepresenteerd in het congrescentrum. De nieuwe partij heeft volgens het persbericht, dat mede wordt samengesteld door Schnetz,169 als speciale gast Pim Fortuyn uitgenodigd die als lijsttrekker van Leefbaar Nederland zijn visie zal geven op de huidige gemeentepolitiek en de lokale partij een hart onder de riem zal steken.170 De verwachting van de buitenwereld op dat moment is inderdaad dat Sørensen lijsttrekker zal worden. Op zondagochtend komt Fortuyn, samen met twee bestuursleden van Leefbaar Nederland, Jeroen Kemna en Broos Schnetz, in het congrescentrum aan. Namens het bestuur van Leefbaar Nederland heeft Schnetz aan Rabella de Faria, in november 2001 gekozen tot Zwarte Zakenvrouw van het jaar, 45
gevraagd om zich tevens beschikbaar te stellen voor de lijst van Leefbaar Rotterdam.171 Kemna en Schnetz stellen voor om Rabella de Faria op nummer vier te zetten. Sørensen maakt hier bezwaar tegen omdat de lijst al zo’n tien dagen eerder min of meer is vastgesteld.172 Fortuyn toont begrip voor het standpunt van Sørensen. Sørensen stelt zich desondanks soepel op en biedt haar plaats twaalf aan. Hiermee stemmen Kemna en Schnetz in.173 Rabella de Faria was lid geweest van de vvd en overgestapt naar Leefbaar Nederland en daar na een kennismakingsgesprek al binnen twee á drie weken als hoogste vrouw op de lijst voor de Tweede-Kamerverkiezingen gezet. De Faria acht het zeer wel mogelijk om een kamerlidmaatschap voor Leefbaar Nederland en een raadslidmaatschap in Rotterdam te combineren. De Faria: ‘Dan heb je één functie, waardoor je dus zowel voor de stad Rotterdam het een en ander kunt betekenen en simultaan ook voor het land.’174 Behalve de eerste officiële bijeenkomst van Leefbaar Rotterdam vindt uitgerekend ook op diezelfde middag in hetzelfde congrescentrum de oprichtingsvergadering van Duurzaam Nederland plaats. ’s Middags komen de initiatiefnemers van Duurzaam Nederland bijeen voor de oprichting van deze nieuwe landelijke partij, die zich als ‘linkse’ concurrent van Leefbaar Nederland aandient.175 Onder hen bevindt zich Manuel Kneepkens, die het verst gaat in zijn kritiek op Fortuyn.176 De pers is voor deze bijeenkomst aanwezig maar verlegt haar aandacht op het moment dat blijkt dat Fortuyn die middag ook aanwezig is, maar voor een andere bijeenkomst: die van Leefbaar Rotterdam. Deze partij heeft sbs 6 geïnformeerd over de bijeenkomst. Ook Radio & tv Rijnmond zijn aanwezig. Het besluit van Fortuyn om ook de lokale politiek in te stappen is voor de media een grote verrassing. Een dag later schrijft het Rotterdams Dagblad dat Fortuyn zich kort voor de officiële presentatie van de kandidatenlijst van Leefbaar Rotterdam als lijsttrekker bij het partijbestuur had gemeld. Ronald Sørensen die de lijst aanvankelijk zou aanvoeren kan zijn geluk niet op met Fortuyn als lijsttrekker.177 Fortuyn spreekt van een ‘prachtige lijst’ van Leefbaar Rotterdam met echte volksvertegenwoordigers erop, van huisvrouwen tot advocaten. In zijn toespraak maakt Fortuyn duidelijk dat de liefde voor Rotterdam hem drijft. Volgens Fortuyn moet Rotterdam zich schamen. Binnen vier jaar moet het afgelopen zijn met ‘Rotterdam moordstad’. Ook vindt hij dat de stad in 46
Kandidaat-gemeenteraadsleden van Leefbaar Rotterdam met Pim Fortuyn in hun midden in congrescentrum en restaurant Engels, 20 januari 2002 (foto Ed Oudenaarden, ANP). Naast Fortuyn met de klok mee: Deborah Calbo, Rabella de Faria, Henk Sonneveld, Ineke Sonneveld, Joanna Brand, Dries Mosch, Joop van Heijgen en Sjef Siemons.
evenwicht hoort te zijn. Dat 56% van de Rotterdamse bevolking van vreemde herkomst is, vindt hij te veel. De PvdA kan volgens hem in de oppositie. Hij wil met de regentencultuur van deze partij breken. Fortuyn vindt het niet vreemd om zowel voor een landelijke als een lokale politieke partij lijsttrekker te zijn en ziet er veel voordelen in dit te combineren. ‘Eén dag per week zit ik in de raad, drie à vier dagen houd ik mij bezig met het werk in de Tweede Kamer.’ Op de vraag of de kans dan niet groot is dat hij dan veel Rotterdams raadswerk vanuit Den Haag zal doen, antwoordt Fortuyn: ‘Nee, dat is niet negatief. In Den Haag word ik gevoed door wat in Rotterdam leeft. Andersom zie ik hoe het rijksbeleid in Rotterdam uitpakt.’178 En verder: ‘In de eerste plaats houd ik van Rotterdam. Ik wil graag iets betekenen voor de stad. In de tweede plaats zijn veel problemen die landelijk spelen ook grotestadsproblemen. Het werk in de gemeente zal mij voeden in mijn Haagse 47
bezigheden. In de derde plaats hoop ik met lokale ervaring te voorkomen dat ik in Den Haag mee ga doen aan het maken van allerlei regels die de gemeentebesturen hinderen bij hun werk. Daar maakt de landelijke politiek zich nu namelijk nogal eens schuldig aan.’179 Een verslaggever van nrc Handelsblad woont de middag bij. Het valt hem op dat in de zaal van Leefbaar Rotterdam vooral blanke mannen van middelbare leeftijd zitten en in de zaal van Duurzaam Nederland vooral jongeren en allochtonen. Eén van de stellingen van Fortuyn is dat de middenklasse terug moet naar het centrum en de ‘monoculturen’ van alleen maar Turkse en Marokkaanse wijken gebroken moet worden, ‘desnoods met dwang’. Hij krijgt een daverend applaus als hij meedeelt dat er ook maar eens een einde moet komen aan het feit dat driekwart van de Turkse mannen zijn vrouw uit het land van herkomst haalt. Sørensen vergezelt Fortuyn die middag en schudt in de pauze Kneepkens, die hij in de gang ontmoet, de hand: ‘Dag Manuel.’ ‘Zo jongen, ben je bevrijd,’ lacht Kneepkens. Sørensen kijkt zuur en zegt dat niet zo te zien.180 Leefbaar Rotterdam hoopt, volgens Sørensen, met Pim Fortuyn op de populariteitsgolven van de moederpartij veel meer raadszetels te winnen en een lokale politieke aardverschuiving te veroorzaken. Sørensen heeft inmiddels een enthousiast gezelschap verzameld: van studenten tot gepensioneerden, van huisvrouwen tot ondernemers. Volgens Fortuyn is het een prachtige lijst: ‘De amateurs moeten terug in de politiek. Dat is pas volksvertegenwoordiging.’ De aandacht van de pers voor Pim Fortuyn is enorm en maakt duidelijk dat alle aandacht draait om deze charismatische en mediagenieke persoonlijkheid. Evenals op het verkiezingscongres van Leefbaar Nederland steelt hij ook nu de show bij de presentatie. Alles wat ook maar enigszins met het stadhuis te maken heeft, krijgt ervanlangs: de politie, het Havenbedrijf, de gemeenteambtenaren.181 Het Rotterdams Dagblad wordt door Fortuyn beschuldigd van een hetze tegen hem.182 Barry Madlener krijgt het al snel druk met het coördineren van de perscontacten. Madlener: ‘Dat was ineens zeer hectisch. Ik zat plotseling met heel de landelijke pers aan de telefoon die vroeg wanneer Pim waar kwam en of hij bij hen kon komen, en of ik dit of dat voor hen kon regelen. Toen kreeg ik dus al die aanvragen binnen. En dat besprak ik dan twee keer per week met Pim. Ik faxte de aanvragen naar hem toe, besprak dat telefonisch met hem om te horen wat hij wél en níet wilde. Hij heeft me daarbij een aantal 48
instructies gegeven, onder andere: let op hoe het zit met de veiligheid, let erop wie er binnenkomen, wat zijn de onderwerpen, met wie ga ik in debat? Zo maakten we samen een selectie van wat hij wel en niet zou doen. En dat ging in een heel leuke sfeer. Het ging wel heel hectisch natuurlijk. Het was voor Pim ook heel hectisch. Op een gegeven moment ging ik hem ook zelf ophalen, ging ik ook zelf mee, want we wilden hem niet alleen laten gaan.’183 Op maandag 21 januari om 14.00 uur heeft Fortuyn een afspraak bij de afdeling Verkiezingen van de dienst Burgerzaken op het stadhuis voor het ondertekenen van de ondersteuningslijst van Leefbaar Rotterdam. Na afloop schudt hij passanten de hand en beantwoordt vragen van journalisten, onder meer van Radio Rijnmond. Hij zegt van Rotterdam te houden en ziet graag dat de PvdA buiten het college treedt. Vervolgens stapt hij op zijn hoge herenfiets en rijdt via het Hofplein en Weena naar huis.184 Met Pim Fortuyn aan het roer van Leefbaar Rotterdam heeft Rotterdam, in navolging van Hilversum met Jan Nagel en Utrecht met Henk Westbroek, een persoonlijkheid als lijsttrekker gekregen.185 Oprichter Ronald Sørensen heeft er geen moeite mee dat Fortuyn lijsttrekker is geworden. Volgens hem staat Leefbaar Rotterdam er met Fortuyn een stuk florissanter voor: ‘Nederig heb ik plaats voor hem gemaakt.’186 3.5
Reacties
Fortuyns lokale politieke opponenten hebben hun bezwaren tegen Fortuyn als raadslid. Zij zijn vooral verbaasd over zijn opmerking dat hij het gemeenteraadslidmaatschap er in één dag per week bij kan doen.187 De kersverse lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam zal de stad volgens cda, PvdA, vvd, sp, d66 en de Stadspartij Rotterdam tekort doen als hij zijn raadslidmaatschap beperkt tot één dag per week. In Rotterdam waren eerder Henk Koning (vvd) en Ruud van Middelkoop (PvdA) lid van de gemeenteraad én de Tweede Kamer. Volgens Van Middelkoop telde in die tijd elke werkweek zo’n 70 uur. Voor Fortuyn zou daar waarschijnlijk het fractievoorzitterschap in de Kamer bij komen.188 Ook volgens vvd-wethouder Nico Janssens betreft het veel meer dan een dag werk in de week: ‘Maar ja, natuurlijk kan het raadswerk in één dag per week worden gedaan. Alleen, dan doe je een hoop dingen niet die wel moeten gebeuren.’189 cda-wethouder en lijsttrekker Sjaak van der Tak zet daarnaast vraagtekens 49
bij Fortuyns verkiezing als lijsttrekker. Volgens Fortuyn geschiedde zijn uitverkiezing ‘bij acclamatie’ maar volgens Van der Tak waren er nog geen dertig man aanwezig in de zaal.190 Manuel Kneepkens is volgens het Rotterdams Dagblad heel boos en voelt zich extra geprikkeld, omdat Fortuyn om hem ‘te pesten’ in Rotterdam aan de slag gaat een groot deel van de stemmen van zijn Stadspartij Rotterdam weg te halen.191 Kneepkens scheldt wederom op Fortuyn en noemt hem een ‘Armani-fascist’. Kneepkens: ‘Hij toont geen respect voor de democratische instellingen, wat rechtse leiders als Haider, Berlusconi en Dewinter nog wel deden.’192 En verder zegt hij: ‘Fortuyn is een flapdrol die terug moet in zijn hok. Hij doet de Rotterdamse bevolking ernstig tekort en geeft blijk van minachting voor het stadsbestuur.’193 Over Kneepkens kwalificatie, een ‘fascist in Armani-pak’, belt Fortuyn hem kwaad op. Kneepkens: ‘Pim belde mij woedend op. Hoe durfde ik hem Armani-fascist te noemen! Hij droeg kostuums van Oger. Armani was ordinair. Ik was verbouwereerd. Ik dacht dat hij boos zou zijn over dat fascist. Nee, dat vond Pim ook niet leuk natuurlijk. Schitterend. Fortuyn was in de eerste plaats een entertainer in de politiek, wat zijn volgelingen ook mogen beweren.’194 Volgens PvdA-wethouder en lijsttrekker Els Kuijper werkt Fortuyn met kreten zonder een programma met inhoud én wedt hij op twee paarden, wat zijn minachting voor Rotterdam toont.195 PvdA-wethouder Hans Kombrink is van mening dat de PvdA met Fortuyn op het politieke toneel een lastige periode tegemoet gaat, omdat hij een heel handige debater is. Volgens hem leidt de vraag of je Fortuyn zoekt of vermijdt tot problemen door de stellingname van Els Kuijper op de nieuwjaarsborrel op 12 januari 2002 in Delfshaven.196 De PvdA opent hier de aanval op Leefbaar Nederland en haar lijsttrekker Pim Fortuyn en neemt daarmee een voorschot op de verkiezingscampagne die een paar weken later in Rotterdam van start gaat. Onder de aanwezigen is landelijk partijvoorzitter Ruud Koole die Leefbaar Nederland een ‘weinig geloofwaardige’ regeringspartner noemt. Het partijprogramma van deze partij neemt hij niet serieus, terwijl Els Kuijper hamert op normen en waarden van burgers en alleen inhoudelijk op basis van argumenten wil discussiëren. Kuijper: ‘Met andere partijen praten we niet. Ik denk dan aan de nieuwe extreem-rechtse partij die mee wil doen aan de gemeenteraadsverkiezingen. En ik wil niet in discussie met verdachtmakende personen als Pim Fortuyn.’197 Op de bijeenkomst op 12 januari vertelt Kuijper dat ze 50
eventueel wel met de nieuwe partij Leefbaar Rotterdam in debat wil. ‘Maar ik ben benieuwd of we die tegenkomen in de verkiezingsstrijd. Meer dan één naam hebben we voorlopig nog niet gehoord. Heb je al een kieslijst gezien?’198 Op 20 januari is er wél een kieslijst en wel met Fortuyn als lijsttrekker. Hans Kombrink beschouwt Kuijpers stellingname als een uitglijder, ‘een ongelukje’. Kombrink: ‘Toen zei Els Kuijper: “Dat is iemand waar ik niet mee in debat zou willen gaan.” Dat was natuurlijk niet verstandig om dat te zeggen op de nieuwjaarsbijeenkomst. Ter plekke dacht ik: ai, foutje. Nooit de indruk wekken dat je niet met iemand wilt praten. Maar goed, dat gaf misschien al een beetje aan, een mengeling van lastige klant in het debat versus hij is controversieel in zijn inhoudelijke opvattingen. Dat laatste was natuurlijk de spannende vraag.’199 Volgens Kombrink heeft Kuijper het later hersteld en is er een debat geweest. Kombrink: ‘Maar als je eenmaal hebt laten merken dat je niet wilt debatteren met degene die je bestrijdt, vinden de kiezers dat geen sterktebod.’200 Kor Kegel reageert een paar dagen later in het Rotterdams Dagblad scherp op Els Kuijper en kopt in met: ‘Geen debat met Pim? Doe niet zo uit de hoogte, Els!’ Hij vindt het onzin dat Els Kuijper als lijsttrekker van de PvdA voor de gemeenteraadsverkiezingen op 6 maart alleen wil debatteren met serieuze partijen, niet met extreem-rechts en ook niet ‘met verdachtmakende personen als Pim Fortuyn’. Hij vraagt zich af hoe je een verkiezingsstrijd in kan gaan zonder met de concurrent in debat te gaan. Voelt Els Kuijper zich dan te verheven om met de favoriet van honderdduizenden Nederlanders in discussie te gaan?, vraagt hij zich af. De kans is groot dat Kuijper en Fortuyn elkaar zullen ontmoeten, zij als lijsttrekker voor de Rotterdamse raad en hij als lijsttrekker voor het parlement. Volgens Kegel ziet Els Kuijper er tegenop om met zo’n gewiekste debater de strijd aan te gaan. Zij zal het debat liever mijden, ‘maar,’ stelt de columnist, ‘zeg dat dan eerlijk en doe niet arrogant, alsof Pimmetje te min is om aandacht aan te besteden. Het is juist die houding, waardoor de PvdA in de jaren tachtig aan populariteit heeft ingeboet. Dat zelfgenoegzame. Nu al vergeten? In 1992 en 1996 bracht de PvdA na twee nederlagen meer bescheidenheid op.’201 Volgens Els Kuijper klopt de berichtgeving in het Rotterdams Dagblad niet en wilde zij niet met personen van extremistische partijen, zoals de Nieuwe Nationale Partij, praten. Kuijper: ‘Dat is vervolgens door een aanwezige jour51
nalist opgevat als dat ik het toen over Fortuyn zou hebben gehad, en daarna heeft Kor Kegel daar weer over gesproken dat ik niet met Fortuyn in gesprek zou willen en dat ik dat niet zou willen omdat ik het niet durfde. Dat was dus allemaal een beetje bezijden de waarheid.’202 De Rotterdamse minderhedenorganisaties reageren verontrust op de uitverkiezing van Fortuyn tot lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam. In november 2001 hadden zij aangifte wegens discriminatie tegen Fortuyn gedaan naar aanleiding van kwetsende uitspraken over moslims en de islam, maar het Openbaar Ministerie in Rotterdam heeft nog niet besloten wat te doen met deze aangifte. Fortuyn pleit op 4 november 2001 in het Yorin-programma Gogh’s Zondag voor het schrappen van artikel 1 van de Grondwet, waarin staat dat iedereen in Nederland gelijk moet worden behandeld.203 Overigens leidt deze uitspraak van Fortuyn in november niet tot politieke onrust.204 3.6
Fortuyns optreden bij rtv Rijnmond
Op 20 januari 2002, enkele uren na zijn verkiezing als lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam, zijn Pim Fortuyn, cda-wethouder Sjaak van der Tak, vvd-wethouder Nico Janssens en het PvdA-gemeenteraadslid Gerard Peet uitgenodigd voor een tv-debat bij rtv Rijnmond voor een live-uitzending. Fortuyn zegt vooraf tegen de programmaleiding dat hij alleen komt om zijn Rotterdamse verkiezingsprogramma uit te leggen. Wanneer zijn politieke opponenten tijdens het debat wél op zijn uitlatingen reageren is dat voor Fortuyn het moment om op te stappen. Kort nadat hij tegen presentatrice Wouke van Scherrenburg zei: ‘U bent zo vreselijk’, loopt hij weg omdat hij niet in debat wil met de andere gasten.205 Volgens hoofdredacteur Cees van der Wel had Fortuyn aangegeven dat hij niet in debat wilde. Van der Wel: ‘Toen de camera’s draaiden, begon hij keihard uit te dagen. Dan kun je niet verwachten dat mensen hun mond houden. Volgens mij wilde hij gewoon weglopen.’206 Volgens Ben Maandag van het Rotterdams Dagblad had de manier waarop Fortuyn wegloopt iets weergaloos en toont dit voorval hoe hij politiek denkt te voeren: namelijk zó dat hij zelf de spelregels bepaalt. Maandag over Fortuyns opponenten: ‘De drie schooljongens probeerden nog wel wat, maar Fortuyn maakte er, geheel volgens zijn eigen spelregels, zelf een einde aan. “Is er nog wat te vragen? Nee?” En weg was hij, de anderen verbouwereerd achterlatend.’207 52
Sørensen vergezelt Fortuyn die middag naar de studio en heeft levendige herinneringen aan het debat. Sørensen: ‘Het was de dag dat Pim onze lijsttrekker werd. ’s Middags zou er een live-uitzending zijn over Leefbaar Rotterdam voor Rijnmond-televisie. Er zou een debat zijn tussen onze lijsttrekker en de lijsttrekkers van de andere drie partijen. Wij stonden in de peilingen toen al redelijk. Voordat ze wisten dat Fortuyn het geworden was, zagen ze al in dat wij een factor van betekenis zouden kunnen worden. En toen ... toen werd Fortuyn het, dat zal ik nooit vergeten. Ik zeg tegen Pim: “Weet je, er is om 5 uur een debat op Rijnmond-televisie.” Hij zegt: “Daar heb ik geen zin in hoor.” Ik zeg: “Het kan niet anders, want Rijnmond wordt door een miljoen mensen bekeken. En met het oog op de verkiezingen lijkt het mij verstandig dat je wél komt.” “Maar die zijn zo anti, want ik ben een columnist geweest en ik heb hen wel eens beledigd en terecht.” Ik zeg: “Dat doet er niet toe.” Hij zegt: “Weet je, zeg maar dat ik kom, maar ik ga niet in debat. Het is ons feestje. Ik zal uitleggen waarom wij zijn opgericht. Waarom het zo hard nodig is voor deze stad, maar ik ga niet in debat.” Dus zitten wij daar om half vijf. Fortuyn, die kent de studio natuurlijk, toevallig is hij de make-uproom binnengegaan, de deur ervan was open. Toen hij daar zat, kwam Janssens binnen. Die loopt op me af: “Ha die Sørensen, onze grote onbekende. Dus wij gaan dadelijk met elkaar in debat?” Ik zeg: “Nee hoor.” Hij zegt: “Ik ga toch met de lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam in debat?” Ik: “Ja, dat ga je ook. Wel niet echt in debat, maar jullie gaan wel aan één tafel zitten.” Hij zegt: “Met jou niet?” Ik zeg: “Nee, met wie daar zit.” Ik heb zelden iemand zo zien schrikken. Hij zegt: “Dat is Fortuyn.” Ik zeg: “Ja, dat is onze lijsttrekker.” Hij: “Lijsttrekker…, gaan we daarmee in debat?” Ik zeg: “Nee, hij gaat niet met je in debat.” “Oh, oh, waarom niet?” Op dat moment komt Van der Tak binnen, die gaat gelijk naar Janssens. Ook effe mij een handje geven. Janssens zegt: “Weet jij wie de lijsttrekker is van Leefbaar Rotterdam? Fortuyn.” “Fortuyn, Fortuyn…” Janssens zegt: “Maar we gaan niet met elkaar in debat.” Intussen komt ook meneer Peet van de PvdA binnen. Op hetzelfde moment komt Fortuyn uit die schminkroom. Dus Van der Tak ziet Fortuyn en zegt: “Hé joh, meneer Fortuyn, wat is dat nou? Durf je niet met ons in debat?” Fortuyn kijkt hem aan en zegt: “Durf ik niet met jou in debat? Man, ik vreet je op. Wat jij gedaan hebt met ...” En dan begint hij allemaal punten op te noemen, weet je. Van der Tak stond perplex en die Peet liep maar te ijsberen. Ik weet dat hij gespecialiseerd is in pinguïns.208 53
Die liep me daar heen en weer te ijsberen. Aan de deur stond die Wouke van Scherrenburg. Pim gaat naar haar toe, hij kijkt die Wouke eens aan en zegt: “Oh bent u het. Mevrouw, u bent een etter. En u moet vooral niet proberen het gesprek naar u toe te trekken. Het is zo dat ík vandaag bepaal wat er gebeurt en niet u.” “Ja maar, meneer Fortuyn, wees een beetje sportief, zeg.” “Mevrouw nogmaals: u bent een etter en het zal u niet lukken om mij in debat te krijgen. Als u het probeert, dan sta ik op en loop ik weg.” “Ach, meneer Fortuyn doe eens een beetje sportief. Wat is er nou aan de hand? Durft u niet te debatteren met deze heren?” “Ik heb net al gezegd: ik ga met iedereen in debat op het moment dat het mij uitkomt, maar niet als het u uitkomt mevrouw. Niet u bepaalt wat er vanavond gebeurt, maar dat bepaal ik.” Zo ging dat. En toen gingen ze die studio in en liep Peet ook naar binnen. Dan kijkt Fortuyn mij aan en zegt: “Wie is dit?” Want Peet had zich helemaal niet voorgesteld, die was zo nerveus. Ik zeg: “Dat is een mijnheer Peet van de PvdA.” “Oh” zegt Fortuyn, “hoe zit dat met u? Wilt u ook niet met mij aan tafel?” “Jawel, mijnheer Fortuyn, want dat is juist de reden dat ik gekomen ben.” Nou, later is Fortuyn dus opgestapt. Je weet wel, met dat bekend geworden beeld, dat hij zegt: “Mevrouw, u bekijkt het maar.” Tegelijkertijd liep hij weg. Hij zei erover: “Ze hebben daar in ieder geval televisiegeschiedenis gemaakt.” En dat klopte.’209 PvdA-gemeenteraadslid Gerard Peet was in de veronderstelling dat het debat waarvoor hij door tv Rijnmond was uitgenodigd tussen hem en Ronald Sørensen zou gaan. Hij vertelt wat eraan het debat voorafging: ‘De lijsttrekker van de PvdA en de tweede man uit de fractie konden niet en toen werd ik gevraagd of ik dat debat wilde gaan doen.210 Het goot die dag. Ik kwam om vijf voor vijf in de studio, en toen was het niet met Sørensen, want toen was net die middag Fortuyn tot lijsttrekker gekozen, wat ik niet wist. Toen bleek het ineens een gesprek tussen mij, Fortuyn, Nico Janssens, lijsttrekker vvd, en Sjaak van der Tak, lijsttrekker van het cda, te zijn. Ik voelde mij daar wat bizar bij, omdat ik natuurlijk geen lijsttrekker was; ik stond als nummer zes op de lijst. Fortuyn deed ook niet aangenaam, al voor de uitzending niet. Er gebeurden voor de uitzending dingen, waarvan ik achteraf denk dat hij met dat soort trucs bewust probeerde de tegenstanders uit balans te krijgen. Ten opzichte van mij begon hij meteen van: “Wie bent u eigenlijk, waar bent u van?” “Ik ben van de PvdA-fractie.” Hij zei: “Dan bent u zeker mijnheer Van Middelkoop?” “Nee, ik ben meneer Peet en ik ben wel 54
eens bij u op bezoek geweest.” Later deed hij hetzelfde geintje bij Nico Janssens: “U bent toch van het cda?”, en dat soort onderhuidse; ik vind dat treiterdingetjes. Dat zijn debatingtrucs om mensen voordat een debat begint een beetje uit balans te krijgen.’211 Volgens vvd-wethouder Janssens debatteerde Fortuyn niet, maar verkondigde hij alleen stellingen. Janssens: ‘En de media hebben hem daarin gevolgd, dat vond hij prachtig. Iemand die dwars tegen alles inging, iemand die ook een flamboyante vertoning was. Laten we nuchter blijven, als hij binnenkwam dan kwam er iemand binnen. En als je dan een paar stevige uitspraken doet, die net iets anders zijn dan wat wij gewend zijn, dan is dat ook moeilijk bespreekbaar. Hij had ook geen program. Hij wist niet welke richting hij uit wilde op dat moment, ja, hij wilde in ieder geval één ding, dat hadden we wel gemerkt, hij wilde de PvdA niet meer terug aan de macht. Maar dat paste wel in het straatje van de vvd.’212 cda-wethouder Sjaak van der Tak ligt die zondagmiddag rustig op de bank als de redacteur van tv Rijnmond belt. Van der Tak: ‘Die vroeg of ik diezelfde dag in debat wilde gaan met de nieuwe lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam, de heer Pim Fortuyn. Aanvankelijk had ik helemaal geen zin, maar na een kwartiertje dacht ik: nou, dat ga ik doen. Het werd een bijzondere dag; tv Rijnmond had al gezegd dat het een interview kon worden met een onvoorspelbare uitkomst. “Fortuyn is onvoorspelbaar en wellicht gaat hij weglopen. Weg van het establishment. Dus daar moet u rekening mee houden.” Toen heb ik een halfuurtje bedenktijd genomen, waarin ik ben gaan bellen met oud-professor Zijderveld, die Fortuyn kende uit zijn periode als hoogleraar bij de Erasmus Universiteit. Ik heb hem toen gevraagd naar de karaktertrekken van Fortuyn. Nou, bij de studio aangekomen, half vijf, tien over half vijf, mocht ik daar plaatsnemen voor de grime bij de visagist. Net komt Fortuyn daarvandaan lopen, die geeft mij een hand en zegt: “Dit wordt vanmiddag mijn feestje.” Ik zeg: “Nou, dat heb je volgens mij ruw verstoord. Zondag is voor mij een rustdag, dus voor mij zal het geen feestje worden.” Hij zegt: “Je moet me vandaag helpen”. Ik zeg: “Laten we maar gewoon in discussie gaan, dat lijkt me veel beter, dan krijg je het nog pittig ook.” Dat zijn ongeveer de woorden die ik nu nog gemakkelijk terug kan halen. Enfin, we gingen dat interview doen met Wouke van Scherrenburg. Els Kuijper had als lijsttrekker van de PvdA niet willen komen, Nico Janssens, en Gerard Peet die wilde wel, heel goed van hem trouwens. 55
Uiteindelijk gingen we met z’n vieren aan de tafel zitten en begonnen we te discussiëren over Fortuyn, in ieder geval over datgene wat hij werkelijk wilde. En hij had het scenario al helemaal bedacht. Na zes minuten maakte hij het de interviewster onmogelijk, want hij wilde niet met een van de drie in debat gaan. Ik doorbrak dat, ik vond dat hij wel in debat moest gaan. Lijsttrekkers die horen tijdens verkiezingscampagnes met elkaar in debat te gaan, met als gevolg dat hij na twee, drie minuten na die eerste zes minuten opstond en de zaal verliet. We hebben die dag alle tv-stations gehaald, en nog dagen en weken erna ook. En de voorstanders van Fortuyn, die vonden dat natuurlijk prachtig, want het was een soort minachting voor het establishment. Aan de andere kant vonden degenen die tegen hem waren het heel onfatsoenlijk. Maar het was wel duidelijk dat het een markering was van iemand die met de waarden en normen brak in de politieke verhoudingen in Nederland op dat moment. Hij deed ongewone dingen. Hij trok daarmee de aandacht.’213
56
4 | De verkiezingsstrijd om de gemeenteraad in Rotterdam 4.1
Inleiding
De verkiezingscampagne voor de gemeenteraadsverkiezingen barst na Pim Fortuyns verkiezing tot lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam op 20 januari 2002 los. Fortuyn zet als feitelijk leider van Leefbaar Rotterdam zijn stempel op de partij. Op de lijst van Leefbaar Rotterdam voor de gemeenteraadsverkiezingen staan dertig kandidaten, onder wie vierentwintig mannen en zes vrouwen. Onder hen bevinden zich een leraar op een middelbare school, een loodgieter, een ict-ondernemer, een scheepsbevrachter, een makelaar, een student, een ondernemer in ruste, een bouwkundige, een advocaat, een productiemanager, een audio-visueel producent, een interieuradviseur, een tekenaar, een kroegbaas, een groepsleidster voor verstandelijk gehandicapten, een huisvrouw etc.214 De aanhang is voor een groot deel niet eerder (partij)politiek actief geweest, draagt een los karakter en men vindt elkaar in de krachtige persoonlijkheid Fortuyn. Volgens S.W. Couwenberg, lid Leefbaar Nederland en oud-hoogleraar Staats- en bestuursrecht en publicist, is Leefbaar Rotterdam een verzamelpunt van burgers met oorspronkelijk heel verschillende politiek-ideologische achtergronden, iets wat verband houdt met het teloorgaan van de oude ideologieën als bindmiddel en met het feit dat men gemakkelijk van partij verandert. Het probleem waar Leefbaar Rotterdam volgens hem mee te maken heeft, is hoe men de nodige samenhang en loyaliteit kan creëren in een prille en heterogene partijaanhang.’215 De door Fortuyn neergezette ambitieuze politieke agenda van ‘zijn’ landelijke formaties, Leefbaar Nederland en later de Lijst Pim Fortuyn, omvatten vijf aansprekende kernthema’s. De thema’s veiligheid, inburgering van immigranten, ‘menselijke maat’, transparante overheid en afrekenbare gedragsnormen voor overheid en burgers, gebruikt hij ook voor ‘zijn’ lokale politieke formatie Leefbaar Rotterdam.216 Voor Rotterdam waren zijn radicale opvattingen over een multiculturele samenleving van belang. Fortuyn spreekt over een zogenaamde ‘Nieuwe Politiek’ als contrast met de ‘Oude Politiek’, door hem bekritiseerd vanwege haar beleidsfalen (de achterstan57
den in het onderwijs, inburgeringproblematiek immigranten, de wachtlijsten in de gezondheidszorg), spelstijlen (laag ambitieniveau, ‘sorry’-cultuur, ‘pappen en nathouden’ en achterkamertjespolitiek) en personen, te weten de paarse politici die beter hadden moeten functioneren en presteren. In De puinhopen van acht jaar Paars geeft hij een analyse van de collectieve sector en doet hij aanbevelingen voor een krachtig herstelprogramma. Er is veel mediabelangstelling voor Fortuyn, hij is charismatisch, spreekt de taal die veel burgers willen horen en is daarmee in het politieke landschap uniek. Met de door hem aangeroerde thema’s kan hij veel electorale steun werven. De verkiezingscampagne is gericht op de media en die worden door Fortuyn gezien als hét verkiezingsplatform bij uitstek. Binnen de Rotterdamse politiek zijn volgens Rinus van Schendelen, hoogleraar Politicologie aan de Erasmus Universiteit, de thema’s veiligheid, migratie, onderwijs en zorg niet nieuw, maar ze krijgen met Fortuyn andere accenten.217 Of Leefbaar Rotterdam er inderdaad beter voor staat met Pim Fortuyn aan het roer zal blijken uit de verkiezingspeilingen die enkele dagen na zijn aantreden bekend worden gemaakt. 4.2
De eerste en tweede verkiezingspeiling
Het Hilversumse bureau Intomart krijgt van de Gemeente Rotterdam de opdracht om in de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen drie peilingen, zogenaamde verkiezingspolls, te houden. 218 750 Rotterdammers van 18 jaar en ouder ontvangen een brief van burgemeester Opstelten waarin zij worden uitgenodigd aan een telefonische enquête mee te doen. De eerste peiling wordt gehouden van 22 tot en met 24 januari, de tweede van 5 tot en met 7 februari en de derde van 19 tot en met 21 februari.219 Het onderzoek houdt rekening met de veranderde kiezersmarkt waarbij de meerderheid van de kiezers niet een voorkeur heeft voor een enkele partij, maar ‘zweeft’ tussen een aantal partijen. In het onderzoek zijn per respondent en per partij stemkansen geregistreerd, zodat van elke partij bekend is hoe groot de kans is dat de respondent op die betreffende partij gaat stemmen. Door al die stemkansen per geïnterviewde te combineren kan Intomart per partij twee dingen aangeven. In de eerste plaats hoe groot de harde kern is in termen van het aantal zetels; dat wil zeggen: het aantal zetels dat de betreffende partij vrijwel zeker zou gaan verzilveren als er op dat moment 58
verkiezingen zouden zijn. In de tweede plaats hoe groot het potentieel van die partij is, dat wil zeggen: het aantal zetels dat de betreffende partij zou kunnen binnenhalen, maar waarvoor die partij ook nog in concurrentie is met andere partijen. De harde kern en het potentieel bij elkaar opgeteld geven de maximale omvang weer van de partij op dat moment. Deze op stemkansen gebaseerde peiling geeft volgens Intomart een beter beeld van de feitelijke electorale situatie op dat moment, dan een peiling volgens klassiek electoraal onderzoek.220 Het Rotterdams Dagblad spreekt van een unieke peiling die bewoners naar de stembus moet lokken. De gemeente is met haar opdracht aan bureau Intomart ongeveer –c 24.000 kwijt. Niet eerder nam een gemeente het initiatief tot een dergelijke verkiezingspeiling. Rotterdam nam wel eerder een onorthodoxe stap om meer mensen naar het stembureau te lokken door een stembureau in te richten in een moskee. Volgens de gemeente worden de kiezers door de peilingen op scherp gezet doordat ze zien welke partijen op verlies of winst staan. Zo kan aan iedere kiezer duidelijk worden gemaakt dat hij nog invloed kan uitoefenen op de definitieve uitslag.221 Volgens de eerste enquête in Rotterdam, die van januari 2002, komt Leefbaar Rotterdam uit op maximaal 10 zetels, de PvdA krijgt er maximaal 13, de vvd maximaal 11 en het cda blijft gelijk met maximaal 6 zetels.222 Uit het zogenaamde stemkansenonderzoek blijkt dat de strijd in Rotterdam inderdaad gaat om de zwevende kiezer.223 Opvallend in de tweede peiling, die wordt gehouden van 5 tot en met 7 februari, is dat in vergelijking met de eerste peiling Leefbaar Rotterdam 2 zetels winst boekt en groeit naar een maximale omvang van 12 zetels. De nieuwe partij heeft op dit punt 2 zetels meer dan de vvd en zou daarmee de tweede grote partij in Rotterdam worden. Het cda haalt maximaal 8 zetels en de PvdA komt als grootste partij uit de bus met maximaal 15 van de 45 te verkrijgen raadszetels.224 4.3
Het interview in de Volkskrant
Op 5 februari 2002 hebben twee journalisten van de Volkskrant, Frank Poorthuis en Hans Wansink, een afspraak met Fortuyn in zijn woning, voor een interview over de islam, het paarse kabinet en de modernisering van Nederland. Leefbaar Nederland-campagneleider Kay van de Linde, met wie 59
Fortuyn het gesprek grondig voorbereidt, is bij het gesprek aanwezig.225 Pim Fortuyn doet tijdens dit gesprek enkele radicale uitspraken. Op zaterdag 9 februari verschijnt het interview in de krant. Het artikel draagt de titel ‘De islam is een achterlijke cultuur’. Met zijn uitspraken over immigratie en asiel (‘grens dicht voor islamiet’) breekt Fortuyn met de afspraken die hij met het bestuur van Leefbaar Nederland heeft gemaakt. Deze uitspraken, maar ook zijn opvattingen over de afschaffing van artikel 1 van de Grondwet, waarin alle soorten van discriminatie worden verboden en daarmee de vrijheid van meningsuiting wordt beperkt, biedt de gevestigde politieke partijen de gelegenheid om prijs te schieten op Fortuyn.226 Zij maken hier heel gretig gebruik van.227 Ook bij veel burgers maken de opvattingen van Fortuyn veel los. Na het interview wordt de verkiezingscampagne zowel landelijk als lokaal feller. Een direct gevolg van het artikel in de Volkskrant is een crisis bij Leefbaar Nederland. Op die zaterdag is de media-aandacht voor Fortuyn groot: camera’s en journalisten omringen Fortuyn. In een bovenwoning in Hilversum wordt urenlang crisisberaad gehouden. Na afloop hiervan zegt Fortuyn dat hij graag lijsttrekker van Leefbaar Nederland wil blijven, maar dat het bestuur daarover beslist. Op de vraag van een journalist wat hij gaat doen als het bestuur hem wegstuurt, antwoordt hij: ‘Dan heb ik twee opties. Of ik begin voor mezelf, of ik ga naar mijn huis in Noord-Italië om een boek te schrijven.’ Terwijl hij zijn chauffeur opdracht geeft te vertrekken, wenkt hij naar de omstanders en zegt: ‘Ik word de nieuwe minister-president. Vergis je niet. Ik word de nieuwe minister-president.’228 Het interview in de Volkskrant leidt uiteindelijk tot de breuk tussen Fortuyn en Leefbaar Nederland.229 De reden hiervan is dat Fortuyn in het interview op de vraag ‘U wilt veel minder asielzoekers toelaten dan tienduizend’ het antwoord geeft: ‘Wat mij betreft nul. Ik vind 16 miljoen Nederlanders wel genoeg. Het is een vol land.’ En op de vervolgvraag ‘Dat mag u niet zeggen van uw partij’, antwoordt Fortuyn: ‘Nou, daar moest ik me maar eens niet zoveel meer van aantrekken.’230 Het partijbestuur ergert zich aan het feit dat Fortuyn zich niet aan de afgesproken strategie houdt over wat hij wel en niet mocht zeggen en zijn eigen koers volgt.231 Voorzitter Jan Nagel van Leefbaar Nederland zegt, op zondagochtend 10 februari, in het tv-programma Buitenhof, het vertrouwen in Fortuyn op. Ook bij Leefbaar Rotterdam is de commotie groot. Op zondagochtend 10 60
Fortuyn in zijn Daimler op weg naar een mediaoptreden een dag na de spraakmakende publicatie in de Volkskrant, 10 februari 2002 (foto Kees Spruijt).
februari belt Marco Pastors naar Fortuyn en vraagt hem of hij door wil gaan met Leefbaar Rotterdam. Fortuyn bevestigt dit.232 Dezelfde avond om zeven uur vergadert Leefbaar Rotterdam in het partijkantoor aan het Heiman Dullaertplein 3, het Ocean Business Center, over de commotie naar aanleiding van het interview. Volgens Sørensen, voorzitter van de vergadering, staat er één punt op de agenda: ‘Wat doen we met Fortuyn? Gaan we achter hem staan of gaan we niet achter hem staan?’ Sørensen geeft als eerste zijn mening. Hij heeft moeite met het feit dat Fortuyn niet achter het partijprogramma staat van Leefbaar Nederland.233 In de kring van aanwezigen krijgt ieder de gelegenheid zijn zegje te zeggen. Sørensen, die aangeeft dat ‘het allemaal wel kon’, geeft vervolgens het woord aan Pastors. Deze deelt mee dat hij het volste vertrouwen in Fortuyn heeft. Hij vindt het interview goed en scherp gesteld en refereert aan de televisieuitzending Buitenhof op zondagochtend, waarin wordt gesteld dat artikel 1 en 7 van de Grondwet inderdaad haaks op elkaar staan en dat Fortuyns stellingname zo gezien zo erg niet is.234 Kandidaat-raadslid dr. H. van den Bouwhuijsen wil op geen enkele wijze met Fortuyn doorgaan en verlaat het partijkantoor voortijdig.235 Van den Bouwhuijsen, leraar geschiedenis aan de Wolfert van Borselen Scholen61
gemeenschap in Rotterdam, is door zijn collega Sørensen gevraagd zich kandidaat te stellen voor de gemeenteraadsverkiezingen voor de lijst van Leefbaar Rotterdam. Ook een ander kandidaat-raadslid, Nico Kok, oud-PvdA gemeenteraadslid, geeft aan dat hij niet kan leven met de uitleg van Fortuyn. Hij deelt mee op te stappen als Fortuyn lijsttrekker blijft bij Leefbaar Rotterdam.236 De rest van de aanwezigen conformeert zich aan het meerderheidsstandpunt. Kandidaat-raadslid Rabella de Faria, die ook op de lijst voor Leefbaar Nederland staat, vindt het overigens wél terecht dat Leefbaar Nederland met Fortuyn breekt vanwege het feit dat hij afstand heeft genomen van het partijprogramma.237 Op maandag 11 februari reageert Fortuyn geschrokken op de negatieve reacties van onder meer het bestuur van Leefbaar Nederland, maar hij neemt niks terug. Hij geeft aan met een eigen lijst verder te zullen gaan: ‘Zal wel moeten, kan burgers niet teleurstellen. Sta voor taak en opdracht. Ben eraan begonnen en ga ermee door.’238 En: ‘Ik heb kennelijk de achilleshiel van Nederland blootgelegd, namelijk het vreemdelingenvraagstuk, een onderwerp waarover je in dit land niet meer mag zeggen “genoeg is genoeg”. Nederland groeit toe naar een situatie van apartheid met no-go areas en mensen die in bewaakte villawijkjes wonen. Ik hoop dat te verhinderen en wil dat ook.’239 Volgens Wessel Penning van het Rotterdams Dagblad is de breuk met Leefbaar Nederland voor Fortuyn nog net op tijd om met een eigen lijst aan de Tweede-Kamerverkiezingen mee te kunnen doen. Zes dagen heeft Fortuyn nog de tijd om een nieuwe partijnaam te laten registreren bij het landelijk Centraal Stembureau. De kandidatenlijst moet vóór 2 april zijn samengesteld en ingeleverd. Een combinatie van een lidmaatschap van de Tweede Kamer en de gemeenteraad is toegestaan, maar als Pim Fortuyn ministerpresident wordt, moet hij de Rotterdamse gemeenteraad uit, aldus Thom Holterman, universitair docent Staatsrecht aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.240 In het Rotterdams Dagblad van 11 februari wordt verslag gedaan van de onrust die bij Leefbaar Rotterdam is ontstaan naar aanleiding van het artikel in de Volkskrant. Volgens de krant kan het partijbestuur van Leefbaar Nederland niet accepteren dat Fortuyn het partijprogramma aan zijn laars lapt en daarmee aangeeft geen enkele boodschap te hebben aan partijdiscipline. Dit is voor de landelijke partij de reden van de breuk met Pim Fortuyn.241 Voor 62
Pim Fortuyn, 11 februari 2002 (foto Kees Spruijt).
Leefbaar Rotterdam ligt de zaak gecompliceerder. Volgens Sørensen kan de ingediende en vastgestelde lijst van Leefbaar Rotterdam met Fortuyn niet meer veranderd worden. Op de bestuursbijeenkomst op maandagavond 11 februari wordt duidelijk of de banden tussen de lokale partij en de voorma63
lige lijsttrekker van Leefbaar Nederland gehandhaafd kunnen blijven. Het partijbestuur houdt zich die avond ook bezig met wat er na de gemeenteraadsverkiezingen moet gebeuren. Overigens zegt Sørensen niet te weten of Fortuyn voor Leefbaar Rotterdam actief wil blijven. Het bestuur van de lokale partij wil van Fortuyn weten hoe hij het heeft gezegd en of hij deze commotie heeft ingecalculeerd. Sørensen benadrukt dat Leefbaar Rotterdam de lokale politiek belangrijker vindt dan de landelijke en wacht af wat er uit de vergadering komt.242 ‘Tot we Fortuyn gesproken hebben schorten we ons oordeel op.’ Sørensen wil graag horen in welke context Fortuyn uitspraken als: ‘de islam is een achterlijke cultuur’ heeft gedaan. Als Fortuyn bijvoorbeeld bedoelt dat sommige aspecten van de islam achterlijk zijn, kan hij het daarmee eens zijn, net zoals naar zijn mening sommige aspecten van de gereformeerde cultuur achterlijk zijn. De krant deelt mee dat het bestuur van Leefbaar Rotterdam op zondagavond 10 februari unaniem heeft besloten pas een besluit over Fortuyn te nemen na een gesprek met hem. Volgens Rabella de Faria moet Fortuyn ‘onvoorwaardelijk’ zijn handtekening zetten onder het partijprogramma van Leefbaar Rotterdam.243 Sørensen, nummer twee van de lijst Leefbaar Rotterdam, wordt door verscheidene kranten geïnterviewd. In nrc Handelsblad van 11 februari zegt hij: ‘Wij hebben dertig kandidaten op de lijst staan en die hebben allemaal verschillende opvattingen. Maar we vonden elkaar op lokale punten. Daarop kunnen we door één deur. Ook met Pim Fortuyn.’244 Tegen het anp zei Sørensen: ‘Wij hechten er als bestuur aan te laten zien dat er binnen een partij verschillende meningen kunnen zijn. […] We weten precies wat we aan Fortuyn hebben. Hij heeft meegeschreven aan het verkiezingsprogramma, en ik neem aan dat hij zich aan zijn woord houdt.’245 Sørensen vindt het onbegrijpelijk dat het bestuur van Leefbaar Nederland zegt verrast te zijn. ‘Je weet waar Fortuyn voor staat. Wat hij nu zegt is niets anders dan wat hij altijd al in Elsevier en in zijn boeken schreef.’246 Sørensen geeft aan dat het er door de breuk tussen Leefbaar Nederland en Fortuyn voor zijn partij niet gemakkelijker op wordt: ‘We werden door buitenstaanders toch al met de nek aangekeken en geassocieerd met een extreem-rechtse partij, die we helemaal niet zijn. Verder neemt het aantal beledigingen en bedreigingen op ons e-mailadres hand over hand toe. Teksten als “we komen je binnenkort wel tegen” zijn al gewoon.’247 Op maandagavond 11 februari vindt een tweede besloten overleg plaats, 64
Pim Fortuyn met op de achtergrond Rabella de Faria, 11 februari 2002 (foto Kees Spruijt).
ditmaal in het huis van Fortuyn.248 Een delegatie van Leefbaar Rotterdam – Ronald Sørensen, Rabella de Faria en Barry Madlener – spreekt met hem. Fortuyn geeft een toelichting op zijn uitspraken in de Volkskrant. Hij bevestigt dat hij het partijprogramma van Leefbaar Rotterdam zal handhaven en deelt mee dat hij volledig achter het verkiezingsprogramma staat.249 Volgens Fortuyn begrijpen de Rotterdamse leden hem en moet niemand denken dat hij een racist is.250 Na afloop van de bespreking geeft Fortuyn een toelichting aan de aanwezige landelijke media die in groten getale op de stoep voor zijn woning aan het G.W. Burgerplein staan. In de deuropening wordt hij geflankeerd door Rabella de Faria. Fortuyn: ‘Ik was lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam. Ik ben het en ik blijf het,’ zegt hij tegen de aanwezige pers én hij vraagt: ‘Is nova er ook?’ Volgens de aanwezige journalisten van het Rotterdams Dagblad heeft het ‘Circus Fortuyn het rustige pleintje achter de Beukelsdijk in Rotterdam op zijn kop gezet. Reportagewagens, satellietschotels, felle lampen en geflits van fototoestellen verstoren de rust. Voorbijgangers houden de pas in.’251 Enkele kandidaat-gemeenteraadsleden van Leefbaar Rotterdam zitten op dat moment in Fortuyns huiskamer bij de televisie geboeid te kijken hoe hun lijsttrekker buiten uitleg geeft aan de media. 65
Sørensen merkt die avond op dat hij het ‘schandalig’ vindt dat de partijen in Rotterdam hebben aangekondigd niet met Fortuyn te willen samenwerken. Sørensen wil wél met iedereen praten, zelfs met PvdA’er Els Kuijper, die eerder nog afgaf op de ‘extreem-rechtse’ koers van Fortuyn en de zijnen. Sørensen vindt dat Kuijper maar wat ‘brult’: ‘Pim heeft óns wel gerustgesteld,’ deelt hij mee. Hij begrijpt niets van het bestuur van Leefbaar Nederland om de stemmentrekker Fortuyn op een zijspoor te zetten.252 Volgens Sørensen komt Fortuyns uitleg erop neer dat de onrust over zijn uitspraken in de Volkskrant vooral het werk van de media is geweest. De meeste kandidaat-gemeenteraadsleden zijn van mening dat Fortuyns omstreden meningen over bijvoorbeeld asielzoekers er op lokaal niveau minder toe doen. Leefbaar Rotterdam is volgens Sørensen een zelfstandige politieke partij, die geen binding heeft met het landelijk opererende Leefbaar Nederland.253 Barry Madlener vraagt Fortuyn op de man af wat hij zou doen als ‘die ene asielzoeker die thuis met de dood bedreigd wordt, voor de grens staat.’ Fortuyn antwoordt daarop dat ‘hij het hart op de juiste plaats heeft’.254 Dit stelt kandidaat-raadslid Madlener gerust. De nummer twaalf van de Leefbaar Rotterdam-lijst, Rabella de Faria, krijgt van een journalist de vraag voorgelegd hoe ze als Surinaamse achter de uitspraken van Fortuyn kan staan. Zij deelt mee dat ze het volle vertrouwen heeft in Fortuyn die als lijsttrekker het lokale partijprogramma volledig onderschrijft.255 Zij heeft het onderhoud met Fortuyn aangenaam gevonden. De Faria: ‘Dat was de avond dat hij aangaf dat hij de lijst Pim Fortuyn zou starten, gelijk de avond dat er vanuit Leefbaar Nederland aangegeven werd dat ze mij als de mogelijk nieuwe lijsttrekker voor Leefbaar Nederland op het oog hadden. We waren bij hem thuis en het eerste wat ik vroeg was of ik mij zorgen moest maken. Voor mij was het erg belangrijk, want ik ben natuurlijk niet alleen zwarte zakenvrouw van het jaar geworden in 2001, maar daarnaast ben ik geboren in Paramaribo, dus voor mij was het wel heel erg belangrijk om uit zijn mond te horen dat er geen sprake was van discriminatie en zeer zeker ook niet van een achterstelling van een bepaalde bevolkingsgroep. Die vrees heeft hij volledig weggenomen.’256 Madlener heeft moeite met de rol van Rabella de Faria. Madlener: ‘Pim gaf de uitleg die hij ook in de pers eraan gaf, en dat was voor ons een bevestiging van het vertrouwen. Wij hebben toen officieel de keuze gemaakt, ook naar 66
buiten toe, dat wij kozen om door te gaan met Pim en wij zetten ons op dat moment ook af tegen Leefbaar Nederland. Rabella heeft toen wel een curieuze rol gespeeld, want zij is min of meer als pion gebruikt tussen Leefbaar Nederland en Pim. Wat doet zij? Rabella was ineens een bekende Nederlander geworden, zowel bij Leefbaar Nederland als bij Pim in dat verhaal, haar werd iets aangeboden bij Leefbaar Nederland maar dan moest ze wel met Pim breken. Dus ze werd eigenlijk tot een keuze gedwongen, zo kwam het ook in de pers over. Dat was een heel curieuze rol, Rabella vond ik daar ook heel wazig in. Toen heb ik haar gezegd: Rabella je moet wel dat doen wat je zelf vindt en je niet als pion laten gebruiken. Je moet je hart volgen en dáár achter gaan staan waar je achter wilt staan. Je moet niet opportunistisch zijn, want inmiddels ging het om baantjes en posities. Ik vond dat zij zich daar toen te veel door liet leiden. Het ging niet meer om de politieke inhoud, de principes en de ideeën, maar het ging toen om de baantjes. Zij is uiteindelijk meen ik, zowel lid gebleven van Leefbaar Nederland als van Leefbaar Rotterdam. Ze was daar heel ambivalent in. En niet duidelijk, niet principieel.’257 Uiteindelijk wordt De Faria door Fortuyn als lijsttrekker voor Leefbaar Nederland naar voren geschoven. Madlener: ‘Ja, zonder met haar te overleggen. Hij heeft haar daarmee overvallen. De bekende kus voor de deur. Op die avond dat we met hem dat gesprek hadden, toen heeft hij haar gefeliciteerd met iets dat niet besproken was. Rabella is toen eigenlijk min of meer voor het blok gezet. Zij had toen moeten zeggen ik kies wél of niet voor Fortuyn, maar dat deed ze niet want ze was zo overvallen door de kus van Pim met gefeliciteerd, dat hij op dat moment zeker had gesteld dat Rabella bij hem zou blijven. En dat was voor de publiciteit erg goed.’258 Fortuyn zelf zei op die avond over Rabella de Faria: ‘Ik vind mevrouw De Faria een uitstekende lijsttrekker voor Leefbaar Nederland.’259 Volgens Rabella de Faria wilde Fortuyn zélf dat zij bij Leefbaar Nederland zou blijven. ‘Dan pakken we de kiezers van links én rechts,’ zei hij tegen haar.260 Leefbaar Nederland besluit De Faria uiteindelijk niet als lijsttrekker naar voren te schuiven. 4.4
De reacties op het interview in de Volkskrant
In de kranten verschijnt een groot aantal reacties naar aanleiding van het interview in de Volkskrant en Fortuyns wel of niet aanblijven als lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam. In Rotterdam ‘openen’ Fortuyns politieke oppo67
nenten de PvdA en de vvd ‘de aanval’ op Pim Fortuyn en Leefbaar Rotterdam. De nieuwkomer in de Rotterdamse politiek wordt verweten ‘haat in de stad te zaaien’ en kiezersbedrog te plegen.261 PvdA-wethouder en lijsttrekker Els Kuijper zegt dat er voor de kiezers in Rotterdam een onduidelijk beeld ontstaat als Leefbaar Rotterdam geen uitspraak doet over Fortuyns lijsttrekkerschap. Waar staan de leden van deze partij voor?, vraagt zij zich af en zij verwijst daarbij naar Nico Kok, oud PvdA-gemeenteraadslid, die hoog op de kandidatenlijst van Leefbaar Rotterdam voor de gemeenteraadsverkiezingen is geplaatst. In het openbaar laat Kok weten niet met ‘Pim Kalepim’ op één lijst te willen staan. Bang voor een Fortuyn-effect is Kuijper niet. Als Fortuyn aanblijft en hij wil een debat dan zal zij dat niet uit de weg gaan, mits het een zakelijk debat is, op argumenten. Kuijper: ‘Dat je hem extreem-rechts kunt noemen, blijkt alleen al uit het feit dat hij nu complimenten krijgt van het Vlaams Blok.’ Zij stoort zich aan zijn aanval op artikel 1 van de Grondwet. ‘Zoals anderen ook al hebben benadrukt gaat dat artikel niet over discriminatie tussen burgers, maar over discriminatie tussen overheden en burgers. Van dat artikel mag je dus nooit afdingen.’262 Volgens Els Kuijper is Fortuyn nu geen serieuze gesprekspartner meer en is ‘samenwerking met iemand die dergelijke ideeën debiteert, niet denkbaar’.263 vvd-wethouder en lijsttrekker Nico Janssens vindt dat Fortuyn met zijn uitspraken over artikel 1 van de Grondwet ‘de grenzen van het democratisch spectrum heeft overschreden’ en plaatst Fortuyn in de extreem-rechtse hoek. Janssens: ‘Als je dit soort onmenselijke standpunten inneemt, kun je je afvragen of Leefbaar Rotterdam wel een serieuze partij is.’264 Desondanks sluit Janssens samenwerking niet uit maar twijfelt hij aan de politieke diepgang van de partij. Hij vindt het raar en verwarringscheppend dat Leefbaar Rotterdam zich níet en Leefbaar Nederland zich wél distantieert van Fortuyns uitspraken.265 Theo Cornelissen van de Socialistische Partij wijst de term ‘extreemrechts’ voor Pim Fortuyn af en vindt een vergelijking met de denkbeelden van de neonazi’s onjuist, omdat er bij Fortuyn geen sprake is van een geheel beredeneerde visie maar slechts van wat losse uitspraken bij elkaar.266 Volgens Manuel Kneepkens is Fortuyn het slachtoffer van een spel binnen Leefbaar Nederland en is Jan Nagel niet alleen verantwoordelijk voor de opkomst van Fortuyn, maar óók voor zijn val bij Leefbaar Nederland. Nu 68
deze partij veel naamsbekendheid heeft gekregen, kan Nagel zichzelf de macht toe-eigenen en lijsttrekker worden, aldus Kneepkens. ‘Maar,’ vraagt het Rotterdams Dagblad zich af, ‘vergeet Kneepkens dan niet dat hij ook in zee wilde met de intrigant Nagel?’ Kneepkens beaamt dat hij zich heeft aangemeld als kandidaat-lijsttrekker voor Leefbaar Nederland, maar hij zegde zijn lidmaatschap op nadat hij doorkreeg dat de partij onbetrouwbaar was.267 In Hervormd Nederland is Kneepkens heel stellig over Fortuyn: ‘Er waart een spook door Nederland. Het spook van fortunisme. Een kwaadaardig mengsel van fascisme en opportunisme, vernoemd naar Pim Fortuyn, het macabere hoofd van de beweging.’268 4.5
De aangiften wegens discriminatie naar aanleiding van het interview
Na het artikel in de Volkskrant van 9 februari 2002 komen op het parket te Rotterdam in totaal veertien aangiften binnen, afkomstig van individuele personen en van organisaties her en der in het land. Fortuyn zou zich door zijn uitlatingen in de Volkskrant schuldig hebben gemaakt aan discriminatie, luidt de aanklacht.269 Het interview met Fortuyn is volgens Cyriel Triesscheijn, directeur van de Rotterdamse Anti Discriminatie Actie Raad (radar), een reden te meer om hem vanwege zijn aanval op de islam te vervolgen. Op 31 oktober 2001 deed hij al samen met twee andere organisaties aangifte tegen Fortuyn wegens discriminatie.270 Deze aangifte is nog niet behandeld en Triesscheijn vindt dat het Openbaar Ministerie inmiddels genoeg reden heeft om Fortuyn te vervolgen.271 De Stichting Turks Islamitische Culturele Federatie reageert fel op Fortuyns uitspraken in de Volkskrant en noemt hem een racist en fascist. De Nederlandse Moslimraad overweegt een rechtszaak aan te spannen tegen Fortuyn vanwege discriminatie van de moslimgemeenschap. Het coc, dat streeft naar integratie van homoseksualiteit in de samenleving, verwerpt eveneens het pleidooi van Fortuyn.272 Zoals al is aangegeven, had het parket te Rotterdam in december 2001 beslist te wachten op de uitkomst van de zaak tegen imam El-Moumni alvorens een beslissing te nemen over de eventuele vervolging van Pim Fortuyn naar aanleiding van de aangifte van 31 oktober 2001. Het Openbaar 69
Ministerie beslist vanwege hun onderlinge samenhang deze zaken met de recente aangiften tegen Fortuyn te combineren en verzoekt op 27 februari 2002 het Landelijk Expertise Centrum Discriminatie opnieuw om advies over de te volgen weg.273 Op 8 april 2002 wordt El-Moumni vrijgesproken door de rechtbank in Rotterdam. De rechtbank vindt dat de geestelijk leider niet opzettelijk homoseksuelen discrimineert en niet aanzet tot discriminatie en haat. Zijn uitspraken vallen volgens de rechtbank onder godsdienstvrijheid.274 Het advies van het Landelijk Expertise Centrum Discriminatie was op 6 mei 2002 nog niet binnen waardoor vóór die datum ook nog geen vervolgbeslissing was genomen. In die maand werden de beide zaken tegen Fortuyn geseponeerd.275 4.6
Het verdere verloop van de verkiezingsstrijd
Na de breuk tussen Leefbaar Nederland en Fortuyn trekt Broos Schnetz zich terug als campagneleider van Leefbaar Rotterdam.276 Broos Schnetz, partijvoorzitter en campagneleider van Leefbaar Utrecht en medeoprichter van Leefbaar Nederland, is na Fortuyns intrede bij Leefbaar Rotterdam aangetrokken om de campagne voor de raadsverkiezingen in Rotterdam te leiden. In zijn campagne voor de gemeenteraadsverkiezingen is het zijn intentie vooral te profiteren van de landelijke bekendheid van lijsttrekker Fortuyn.277 Door Fortuyns vertrek bij Leefbaar Nederland blijkt al snel dat het Leefbaar Rotterdam aan geld voor de verkiezingscampagne ontbreekt. Volgens Sørensen komt dit doordat Leefbaar Nederland na de breuk met Fortuyn en het vertrek van Broos Schnetz financieel niet langer bijspringt.278 Michiel Smit wordt nu de campagneleider van Leefbaar Rotterdam terwijl Barry Madlener de mediacontacten onderhoudt en de agenda met betrekking tot de activiteiten van Fortuyn ten behoeve van Leefbaar Rotterdam beheert. De website van Leefbaar Rotterdam wordt onderhouden door Victor Reijkersz.279 Smit maakt een budget voor een campagne met pamfletten en posters en een radio- en tv-spotje. Ook bestelt hij witte jasjes met daarop het logo van Leefbaar Rotterdam.280 Om de campagne te financieren wordt bij een aantal mensen geld geleend. Volgens Smit zijn er ook mensen ‘die geld als een lening hadden gegeven met de afspraak dat het zou worden terugbetaald als er zetels waren.’281 Uit deze middelen wordt onder meer de huur van het kantoor betaald. 70
Het verkiezingsteam van Leefbaar Rotterdam besluit een aparte campagne te voeren voor de Surinaams-Nederlandse Rabella de Faria die op plaats twaalf de eerste vrouw op de kandidatenlijst is. Het verkiezingsteam hoopt zo dat zij met voorkeurstemmen in de raad kan komen.282 Tegen het Rotterdams Dagblad zegt De Faria zich niet te storen aan de lage positie op de kandidatenlijst. De lijst was immers al grotendeels samengesteld toen zij zich aansloot bij Leefbaar Rotterdam. Zij stoort zich eraan dat Fortuyn na 11 september 2001 zei dat er een ‘koude oorlog’ tegen de islam gevoerd moest worden. Daarover heeft zij met Fortuyn gesproken en die heeft haar verteld dat het om de excessen van een godsdienst gaat. Zij staat achter zijn standpunten maar zou de boodschap anders uitdragen.283 Eind januari slaat Pim Fortuyn een uitnodiging van GroenLinks-fractievoorzitter Paul Rosenmöller om met hem in debat te gaan schriftelijk af, omdat hij ook lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam is en niet wil dat de nationale campagne de gemeenteraadsverkiezingen overschaduwt. Hij geeft aan zich ‘uit respect voor de lokalo’s ‘eerst te willen richten op de gemeenteraadsverkiezingen. Rosenmöller is teleurgesteld en vindt het excuus slap. Hij vindt dat Fortuyn wel degelijk met een landelijke campagne bezig is. Hij is immers niet van het landelijke scherm af te slaan.284 Op het landelijk lijsttrekkersdebat van 21 maart in de Erasmus Universiteit zullen Fortuyn en Rosenmöller elkaar weer treffen. Medio februari openen de vvd, bij de start van de vvd-verkiezingscampagne, en de PvdA, via een ingezonden artikel van PvdA-fractieleider Bert Cremers, de aanval op Leefbaar Rotterdam en Pim Fortuyn.285 Het Rotterdams Dagblad meldt dat vvd-lijsttrekker Nico Janssens op 15 februari bij de start van de vvd-verkiezingscampagne over Fortuyn zei: ‘Pim Fortuyn zet mensen tegen elkaar op en daarmee wordt onze samenleving niet toleranter, dus niet leefbaarder. Hij vergroot de angst onder de mensen en zaait haat. En in een stad waar de angst groter wordt, vertrekken de investeerders. Dat betekent minder werkgelegenheid. Het is vreselijk als mensen hun verantwoordelijkheid niet nemen en er verbaal op los timmeren. Welvaart en onrust gaan niet samen.’ Over Leefbaar Rotterdam zegt hij: ‘Die partij staat achter de uitspraken van Fortuyn. Ze hebben aangekondigd ongeacht het aantal zetels in de oppositie te gaan. Dat begrijp ik. Ze hebben niks te zoeken in de coalitie.’286 Volgens PvdA-fractieleider Bert Cremers, in een ingezonden artikel op de 71
Opinie-pagina van het Rotterdams Dagblad van 16 februari 2002, zijn de opvattingen van Fortuyn inmiddels bekend. Hij somt ze op en geeft er zijn commentaar op. Zo wil Fortuyn volgens hem oorlog met de godsdienst van tienduizenden Rotterdammers en wil deze politicus eigenlijk af van artikel 1 van de Grondwet, het verbod op discriminatie. Cremers vraagt zich af of deze standpunten overeenkomen met het programma dat bindend zou moeten zijn voor Leefbaar Rotterdam. Hierin staat dat verdraagzaamheid én de Grondwet gemeenschappelijke uitgangspunten zijn. Hij vraagt zich af waar de kiezers van Leefbaar Rotterdam nu eigenlijk op stemmen. Volgens Cremers bedriegt Sørensen ‘elke Rotterdammer die zijn stem op Leefbaar Rotterdam uitbrengt, want hij zal nooit weten voor welk standpunt zijn stem wordt ingezet.’ Cremers meent dat het bij Sørensen gaat het om het electoraal gewin: ‘Fortuyn is voor Leefbaar de Zilvervloot en Sørensen – hij geeft niet voor niets geschiedenis – ziet zich als de Piet Hein die deze buit niet wil laten glippen.’ Cremers daagt Sørensen uit voor een debat met hem of zijn partijgenoot Hans Kombrink; lijsttrekker Els Kuijper en Pim Fortuyn zullen elkaar ongetwijfeld tegenkomen.287 Eind februari wordt het beeld van een ‘blokkade’ door andere partijen inderdaad bevestigd.288 Het cda sluit zich op 25 februari aan bij de opvattingen van de PvdA, dat niet met Leefbaar Rotterdam zal worden gesproken bij de onderhandelingen voor een nieuw college. ‘De vvd en andere partijen gaan (nog) niet zo ver,’ schrijft de Haagsche Courant.289 Het Algemeen Dagblad van 26 februari brengt ook het nieuws dat PvdA en cda niet in een college met Leefbaar Rotterdam zitting willen nemen, in tegenstelling tot vvd en d66 die overigens wel eisen dat Fortuyn zich distantieert van zijn uitspraken over artikel 1 van de Grondwet. Het cda, onder aanvoering van lijsttrekker Sjaak van der Tak, ergert zich ook aan Fortuyns opmerkingen over artikel 1 van de Grondwet. Van der Tak verwijt Fortuyn met zijn kwetsende uitspraken over minderheden ‘onrust te zaaien onder grote groepen Rotterdammers.’ Van der Tak: ‘Hij zet groepen tegen elkaar op. Dat is geen goede manier om een stad te besturen. Bovendien worden er geen oplossingen genoemd waar wij iets mee kunnen.’290 PvdA-lijsttrekker Els Kuijper heeft vergelijkbare redenen om Leefbaar Rotterdam als kandidaat voor de onderhandelingen af te schrijven. Volgens Van der Tak is Leefbaar Rotterdam als collegepartij te instabiel, ook door het gebrek aan ervaren mensen. Hij vindt het geen kiezersbedrog om een partij bij voorbaat uit te sluiten van de 72
onderhandelingstafel. Van der Tak: ‘Niet als je dat van tevoren kenbaar maakt, zoals we nu hebben gedaan.’291 Ronald Sørensen vervangt Fortuyn vanwege zijn ‘overvolle agenda’ op 26 februari 2002 in het door Stichting Stimulans georganiseerde debat over de multiculturele samenleving, in wijkgebouw Pier 80 in Delfshaven.292 Volgens het Rotterdams Dagblad levert de discussie inhoudelijk niet veel op door het weidse thema van de bijeenkomst, die volgens de organisator vooral bedoeld is om de bewoners aan het stemmen te krijgen. Behalve het ‘veelkleurig publiek’ – er zijn ruim honderd bewoners op afgekomen – voeren vertegenwoordigers van negen politieke partijen het woord. Naast Sørensen zijn onder andere Els Kuijper, Lucas Bolsius (cda-raadslid) en Kees de Gruiter (vvd-gemeenteraadskandidaat) van de partij. Tijdens de discussie over de multiculturele samenleving komt vooral Ronald Sørensen onder vuur te liggen. Hij wordt aangevallen op Fortuyns uitspraken over de verdeling van bewoners uit achterstandswijken over de randgemeenten en diens recente opmerking dat Rotterdam ‘vol’ is. Sørensen: ‘Iedereen strooit nu met het begrip deportatie, maar daar is geen sprake van. We zeggen alleen dat sommige wijken heel onevenwichtig zijn samengesteld.’ Zijn antwoord dat we in het dichtstbevolkte land van de wereld wonen wordt weggehoond met een oneliner uit de zaal: ‘Nederland is te vol. Ja, te vol voor racisten.’293 In huis-aan-huisblad De Havenloods van 28 februari zet de redactie de stedelijke verkiezingsprogramma’s van de dertien partijen die aan de gemeenteraadsverkiezingen meedoen naast elkaar en vergelijkt ze aan de hand van een aantal thema’s. Met betrekking tot de veiligheid wil Leefbaar Rotterdam dat de politie efficiënter georganiseerd wordt, geen taken verricht die niet bij de politie thuishoren en strenger de bestaande wetten handhaaft. Ook is de partij voorstander van het verstrekken van harddrugs aan de harde kern van verslaafden. Over verkeer en vervoer: drukke ‘autoriolen’ (Henegouwerlaan, ’s-Gravendijkwal) onder de grond, nachtvliegverbod Rotterdam Airport terugbrengen tot 24.00-5.00 uur en gratis openbaar vervoer is het overwegen waard. Leefbaar Rotterdam wil betere en duurdere woningen bouwen of herstellen. De partij wil immigranten onder andere via onderwijs helpen achterstanden weg te werken; de plicht tot inburgeren hoort daar bij.294 Volgens burgemeester Opstelten treedt Fortuyn niet veel op in de Rotterdamse verkiezingscampagne en is hij in de eerste plaats de lijsttrekker van zijn nieuw gevormde partij, de Lijst Pim Fortuyn. Opstelten: ‘En daar73
naast was hij, in die volgorde, lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam. Dezelfde ideeën die hij landelijk naar voren bracht vertaalde hij inderdaad ook lokaal. Die gingen vaak over projecten die hier speelden, over het vorige college, de positie van de PvdA daarin, en ook over veiligheid, over de politie, over de haven, al dat soort zaken.’295 Deze onderwerpen brengt Fortuyn inderdaad voor het voetlicht in verscheidene debatten. 4.7
Het lijsttrekkersdebat bij vno-ncw West
Op 19 februari 2002 treedt Pim Fortuyn, op zijn 54e verjaardag, voor het eerst weer in het openbaar op als lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam, na zijn breuk met Leefbaar Nederland. Fortuyn neemt deel aan een stadsdebat in het Rotterdam Airport Hotel, waarvoor bijna alle lijsttrekkers zijn uitgenodigd. De organisatie is in handen van de werkgeversorganisatie vno-ncw West.296 Van Leefbaar Rotterdam zijn Michiel Smit en Barry Madlener aanwezig. Smit zorgt die dag voor taart vanwege Fortuyns verjaardag en onderhoudt met Madlener de contacten met de media.297 De lijsttrekkers zitten op hoge chromen stoelen. Van links naar rechts: Mea van Ravesteijn (d66), Pim Fortuyn, Els Kuijper, Manuel Kneepkens, Nico Janssens, Bea Kruse (GroenLinks) en Sjaak van der Tak. De Socialistische Partij wordt, hoewel vierde partij in de gemeenteraad, niet uitgenodigd voor het debat omdat ‘de partij toch altijd tegen is.’298 Telkens moet een van de lijsttrekkers naar voren komen om op een stelling te reageren. Het debat draait vooral om ondernemerskwesties als werkgelegenheid, de aanleg van de Tweede Maasvlakte, de nachtsluiting van het vliegveld en het tekort aan bedrijventerreinen. Volgens het Rotterdams Dagblad laat Fortuyn zich niet regisseren en praat hij uitgebreid over zijn stokpaardjes, zoals het ‘verdelen’ van kansarme bewoners over de randgemeenten, het tegengaan van gettovorming en de zorg voor betere woningen.299 Tussen Fortuyn en Kneepkens wordt vervolgens gediscussieerd over het thema wonen en werken in Rotterdam. Kneepkens pleit onder meer voor meer parkaanleg, op de Parijse wijze of ecologisch in de vorm van dakparken. Fortuyn vraagt zich af hoe Kneepkens dit allemaal wil doen. Fortuyn: ‘Alles moet groen en er mogen ook meer mensen over de grens komen. Kom nou eens op. […] En heeft u weleens gedacht aan de veiligheid? Zo is het altijd én én. Maar zo zit het leven niet in elkaar, meneer 74
Fortuyn tijdens het lijsttrekkersdebat, 19 februari 2002 (foto Kees Spruijt). Verder van links naar rechts: Mea van Ravesteijn (D66), Els Kuijper (PvdA), Manuel Kneepkens (Stadspartij Rotterdam), Nico Janssens (VVD) en Bea Kruse (GroenLinks).
Fortuyn geflankeerd door D66’er Mea van Ravesteijn (links) en PvdA’er Els Kuijper tijdens het lijsttrekkersdebat, 19 februari 2002 (foto Kees Spruijt).
75
Kneepkens. Het is altijd óf óf.’300 Volgens Eric de Brouwer van De Telegraaf laat Fortuyn tijdens het debat niet na zijn collega’s tegen de haren in te strijken over het besluit van de gemeente Rotterdam om Rotterdam Airport in de nachtelijke uren te sluiten. Fortuyn reageert heftig op de uitspraak van Bea Kruse, lijsttrekker voor GroenLinks, om het vliegveld te sluiten. Fortuyn: ‘Er is in Rotterdam fundamentalisme aan de gang. De geluidsoverlast in de omgeving van het vliegveld is best te overzien. Ik schaar me achter de luchthavendirectie en ondernemers die er zijn gevestigd.’301 Volgens Het Parool speelt Fortuyn ‘een futloze thuiswedstrijd’ en krijgt hij nauwelijks tegenwind van de andere partijen.302 HP/De Tijd constateert dat tijdens het debat alles om ‘Pim’ draait.303 cda-lijsttrekker en wethouder Sjaak van der Tak: ‘Fortuyn werd naast Els Kuijper neergezet, die keurden elkaar geen blik waardig. Ik heb begrepen dat Fortuyn die dag jarig was. Uiteindelijk spraken de werkgevers uit dat het debat was gewonnen door Van der Tak. Dus ik moet je zeggen, als er wellicht ooit een Nederlandse politicus is geweest die een debat heeft gewonnen van Fortuyn in werkgeverskringen, dan was ik dat.304 Wat ik me daarvan herinner, was dat hij mij probeerde te interrumperen op het element bestrijding sociale armoede en het minimabeleid, waarvan hij zei dat je mensen niet moet pamperen, waarop ik zei “heb je weleens gedacht aan een alleenstaande moeder met een paar kinderen, die jarenlang in de bijstand zit en amper aan werk kan komen vanwege de grote afstand tot de arbeidsmarkt, dat je voor zo iemand een schild voor de zwakken moet zijn?” Dat kon hij uiteindelijk niet ontkennen. Dus ik denk dat dat één van de redenen was waardoor ik hem van repliek diende en dat de werkgevers zeiden: “Hier mis ik toch een sociaal punt in zijn opstelling.” Ik vind voor de rest ook zelf dat mensen gewoon moeten proberen normaal aan het werk te komen, te participeren in de samenleving, dus ik denk dat ik op dat punt uiteindelijk gewonnen heb. En voor de rest was er in het debat geen vorm van animositeit naar mij toe. We spraken gewoon met elkaar over de Rotterdamse haven, over de zwaktepunten in de zin van drugsgerelateerde criminaliteit, we spraken over Zestienhoven, en we konden daarbij redelijk met elkaar in debat gaan, terwijl anderen, met name de lijsttrekker van de PvdA, zoveel mogelijk probeerden zich zuiver op te stellen, maar zich wel een beetje distantieerden. En daar zag je wel een verschil in de opstelling van Gerard Peet en de opstelling van de lijsttrekker.’305 76
Els Kuijper over het debat in het Airport Hotel: ‘Wij werden allemaal op een soort kruk neergezet, wat al niet zo aangenaam is en wat het al lastig maakte om met elkaar te debatteren. Daar is ook een foto van, waar ik veel op aangesproken ben, er zou uit blijken dat ik mij zeer van Fortuyn afkeerde, terwijl ik op een rijtje zat, en daar zat iemand links van mij die het debat leidde en Fortuyn zat rechts van mij en ik zat dus te kijken en te luisteren naar degene die de vragen stelde. Een beetje afgedraaid dus van degene die rechts van mij zat. Ik wil niet ontkennen dat er ook bij mij sprake was van enige lichaamstaal: dat ik niet verschrikkelijk dol op hem was. Maar de interpretatie van dat beeld was echt overdreven, maar ik werd er wel iedere keer mee geconfronteerd. Inhoudelijk was het een bijzonder debat, omdat wij allemaal stellingen kregen voorgelegd waarop we moesten reageren, en één
Affiche voor de gemeenteraadsverkiezingen op 6 maart 2002 (ontwerp Aart-Jan Moerkerke, foto Sjaak Ramakers, collectie Gemeentearchief Rotterdam)
77
van de dingen die me zeer is bijgebleven is dat Fortuyn met heel veel aplomb bepaalde aanpakken poneerde en propageerde, die echt helemaal niet konden. Wat mij bijbleef van dat debat is dat hij uitriep dat elke container die de Rotterdamse haven inkwam, moest worden gecontroleerd met een scan, of er geen foute dingen in zaten of drugs of gesmokkelde mensen. Als je je dan realiseert hoeveel miljoenen containers er door de Rotterdamse haven gaan en dat die scanner er ongeveer tienduizend per jaar kan verwerken, dan kan het dus gewoon helemaal niet. Wat Schengen is voor het verkeer van mensen, dat moest deze scan worden, niets mag er meer in. En dat was een behoorlijk opmerkelijke bijdrage aan het debat. Maar dat was natuurlijk ook zijn grote kracht, om kwesties te versimpelen, en op een aansprekende manier te formuleren. Daar kreeg hij veel mensen mee mee en als je probeerde wat inhoudelijker of genuanceerder te argumenteren, dan werd je al snel uitgelachen. Het was dus lastig om daar goed te debatteren.’306 Kuijper maakt na het debat op een vraag van tv Rijnmond duidelijk dat haar partij niet met Fortuyn kan samenwerken vanwege zijn uitspraken en de programmapunten van Leefbaar Rotterdam. Fortuyn reageert op deze opmerking van Kuijper: ‘Dat weet ik niet, je moet eerst samen praten, anders weet je niet of je het met elkaar eens kunt worden.’307 Fortuyn is na afloop ‘niet ontevreden’ over het debat maar had zich een leuker verjaardagsfeestje voorgesteld.308 4.8
De derde verkiezingspeiling
Bij de derde en laatste peiling van bureau Intomart, die van 19 tot en met 21 februari, lijken er van de 45 te verdelen zetels in de raad op dat moment, als men alle zetels in de harde kernen optelt, 22 vergeven. Over de overige 23 te vergeven raadszetels ontstaat een hevige concurrentie tussen de partijen. Bij de eerste peiling waren dat er 20 en bij de tweede peiling 19, zodat gesteld kan worden dat de onzekerheid op welke partij men gaat stemmen is gebleven. Gekeken naar de maximale omvang is het verlies van 2 zetels voor Leefbaar Rotterdam opvallend, een verlies dat geheel te wijten is aan de afname van het potentieel met 3 zetels. Ten opzichtte van de eerste twee peilingen heeft Leefbaar Rotterdam 1 zetel in de harde kern gewonnen. De aanvankelijke stijging van 2 zetels in het potentieel tussen de eerste twee peilingen, is bij de derde meting veranderd in een daling met 3 zetels in het potentieel. 78
Verkiezingsfolder van Leefbaar Rotterdam waarvan tienduizenden exemplaren in Rotterdam zijn verspreid (collectie Gemeentearchief Rotterdam).
Binnenzijde van de verkiezingsfolder van Leefbaar Rotterdam (collectie Gemeentearchief Rotterdam).
Het maximale aantal zetels dat Leefbaar Rotterdam volgens de derde peiling kan halen is evenveel als bij de eerste peiling: 10.309 In de derde enquête is bij de respondenten via een open vraag ook nagegaan wat zij het grootste probleem in Rotterdam vinden. Vijftig procent van hen noemt de veiligheid en de criminaliteit in de stad als grootste probleem. Ook bij de twee vorige peilingen is veiligheid en de criminaliteit op straat als grootste probleem genoemd.310 De uitslag van de derde peiling wordt op 24 februari 2002 door rtv Rijnmond bekendgemaakt. Het Rotterdams Dagblad schrijft het opmerkelijk te vinden dat bij de telling, waarbij ‘zekere zetels’ en ‘twijfelstemmers’ worden gescheiden, Leefbaar Rotterdam op maximaal 10 zetels uitkomt, waarmee de aanhang van de nieuwe partij iets slinkt.311 Volgens Intomart is Fortuyns achterban desondanks ‘heel stevig’ en heeft zijn vertrek bij Leefbaar Nederland dus slechts geringe electorale gevolgen voor Leefbaar Rotterdam.312 De uitslagen van bureau Intomart, onderverdeeld in harde kern, potentieel en maximale omvang per partij in zetels, geven het volgende te zien:313 Peilingen Intomart uitgedrukt in raadszetels per partij 1 Harde kern 2 Potentieel 3 Maximaal
22-24 januari
5-7 februari
19-21 februari
1
2
3
1
2
3
1
2
3
PvdA
5
8
13
5
10
15
6
8
14
vvd
5
6
11
4
6
10
5
7
12
cda
2
4
6
3
5
8
2
5
7
GroenLinks
1
6
7
1
5
6
2
5
7
sp
1
3
4
1
3
4
0
3
3
d66
1
4
5
1
5
6
1
4
5
Stadspartij Rotterdam
0
4
4
0
5
5
0
3
3
ChristenUnie-sgp
1
0
1
0
1
1
1
1
2
joop 2000
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Leefbaar Rotterdam
4
6
10
4
8
12
5
5
10
Nieuwe Nationale Partij
0
0
0
0
0
0
0
1
1
Nederlandse Volks-Unie
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Islamitische Partij Nederland
-
-
-
0
0
0
0
0
0
82
4.9
Het Maashavenincident
Op dinsdag 26 februari 2002 vindt er een incident plaats bij de Maashaven, waarbij de veiligheid van de lijstrekker van Leefbaar Rotterdam voor het eerst publiekelijk en daadwerkelijk in het gedrang is.314 Leefbaar Rotterdam neemt die middag bij de taxistandplaats naast metrostation Maashaven een verkiezingsspotje op voor tv Rijnmond. Het thema van de spot luidt: ‘Het is 5 vóór 12, om iets te veranderen: stem Leefbaar Rotterdam Pim Fortuyn.’315 Fortuyn, Sørensen en een paar andere campagnevoerende partijleden gaan met passanten in discussie.316 Tijdens de opnamen worden ze belaagd en uitgescholden door een groepje van ongeveer acht allochtone jongeren uit de buurt. Sørensen weet met behulp van enkele taxichauffeurs te voorkomen dat de zaak escaleert. Er wordt besloten te stoppen met het maken van de filmopnamen als blijkt dat de jongens via hun mobiele telefoons de hulp van vrienden inroepen. Volgens Sørensen raakt Fortuyn van deze gebeurtenis erg over zijn toeren en leidt het tot het besluit voor Leefbaar Rotterdam geen straatcampagne meer te voeren. Hierdoor gaat het uitdelen van pamfletten op zaterdag 2 maart in de binnenstad niet door.317 Het Rotterdams Dagblad bericht op 27 februari 2002 als eerste krant over het incident. Volgens Sørensen, die over de gebeurtenis verslag uitbrengt aan journalist Eefje Oomen, ontstond ‘een zeer bedreigende situatie’ toen een achttal jongens van buitenlandse afkomst Fortuyn uitschold voor ‘kankerhomo’, ‘racist’ en ‘fascist’ en enkelen van hen de lijsttrekker met stenen wilden bekogelen. Escalatie kon ternauwernood worden voorkomen. Sørensen is kort tevoren met de filmploeg in de Beurstraverse (de ‘Koopgoot’) geweest, waar Fortuyn juist heel hartelijk begroet en aangemoedigd werd. Sørensen zegt ‘oprecht geschokt’ te zijn door het incident en merkt op dat de Maashaven misschien ook niet zo’n slimme locatie is. ‘Hier heb ik nooit rekening mee gehouden,’ vertelt hij de verslaggeefster. Aangifte heeft de partij nog niet gedaan. Volgens Sørensen worden voortaan bij alle publieke optredens van Fortuyn tot aan de verkiezingen op 6 maart elke keer de risico’s ingeschat.318 Tegenover een journalist van De Telegraaf vertelt Sørensen: ‘We wilden doorgaan met filmen, maar besloten toch te stoppen toen Fortuyn met de dood werd bedreigd: “Ik schiet 9 mm door je hoofd” en “Durf maar eens in 83
onze wijk te komen”, wordt Fortuyn nog door twee Marokkaanse knapen toegeschreeuwd.’319 Ook aan de Volkskrant meldt Sørensen dat de sfeer heel bedreigend was: ‘Er werd geroepen dat hij de nieuwe Hitler is en dat ze hem zouden afmaken.’320 Aangifte doen bij de politie heeft volgens Sørensen ‘geen zin’. De gewelddadige confrontatie bij de Maashaven is volgens hem een gevolg van het negatieve beeld dat de politieke tegenstanders van Fortuyn geven. Hij en zijn medestanders zouden fascisten en racisten, tegen de islam zijn.321 Barry Madlener, de persvoorlichter van Leefbaar Rotterdam, haalt die dag Fortuyn met de auto op en figureert in het tv-spotje zij aan zij met de lijsttrekker tijdens de opnamen in de Beurstraverse.322 Madlener: ‘We zijn eerst naar de locatie in het centrum gereden. Daar hebben we een opname gehad, ik liep dan met Pim over straat. Ik had toen een oud Peugeootje 205 omdat mijn andere auto gestolen was, en we reden door de stad en dan zag ik al die blikken van “Hé, daar heb je Pim in zo’n gek autootje.” En er was natuurlijk heel veel lading om Pim heen, en je wist natuurlijk nooit wat voor reactie je zou krijgen. En ik moet zeggen dat als ik met Pim op straat liep we allemaal steunbetuigingen kregen: “Ja, ga door met je strijd.” Pim was echt een strijder voor het goede doel en dat werd ook op straat zo gevoeld. Maar het maakte heel veel emoties los als ik met Pim over straat liep, en daarom was het ook altijd spannend. Daarom wilde hij ook dat ik erbij was, hij wilde niet dat hij alleen over straat liep want hij kreeg zoveel reacties van omstanders. Ook handtekeningen vragen, handjes geven, gewoon aanmoedigen, meestal heel positief. We hebben toen eerst die opname in het centrum gedaan, en daarna wilden we naar een locatie op Zuid, omdat dat natuurlijk ook belangrijk is, toen dachten we aan de Maashaven. Echt een plek die iedereen herkent en die moet verbeteren, we wilden laten zien dat we er ook voor Rotterdam-Zuid zijn. Dat wilden we daar uitstralen. Maar goed, het is natuurlijk ook een plek waar wel wat probleemgevallen rondlopen. Dus we gingen daar heen, en we kregen reacties. Er kwamen steeds meer mensen bij, en de sfeer werd steeds meer geladen. Wij liepen in ons pak, Pim ook heel netjes, en ja, dan sta je tegenover allerlei mensen die zich aan de onderkant van de samenleving bevinden en dan krijg je een wij-zij-sfeer. Op een gegeven moment kan dan de vlam in de pan slaan. Er stond een man of tien, die zich er mee bemoeiden. En dat waren een paar buitenlanders, een paar blanke junktypes, en op een gegeven moment merkte je dat er mensen bij geroepen wer84
den. “Hé kom eens, hier is Pim.” Het groepje werd steeds groter, steeds dreigender. Op een gegeven moment kwam er een soort groepsheld, een blanke man die op zijn voorhoofd begon te wijzen en zei: “Hier, zal ik een gaatje maken van 9 mm.” Toen werd het wel echt bedreigend. Op een gegeven moment begonnen mensen ook stenen te pakken. En ik voelde aan dat het te bedreigend werd en ik zei tegen Pim dat ik gelijk de auto zou halen en dat hij gelijk naar de overkant zou gaan. “Ik rijd de auto voor, je stapt gelijk in en we rijden weg.” Ik ben toen van de groep afgescheiden die voor Pim stond, ben de auto gaan halen, de auto voorgereden op een afgesproken punt en Pim stapte gauw in en we reden gauw hard weg. En zo zijn we eigenlijk ontsnapt aan een escalatie.’323 Volgens Madlener reageert Fortuyn dapper en onverschrokken op het incident.324 Burgemeester Opstelten verneemt het nieuws over het incident een dag later uit de krant. Op die dag, 27 februari dus, informeert hij hierover de korpsleiding en maakt daarbij duidelijk welke beleidslijn hij in deze gevolgd wil zien, namelijk dat de politie zich actief opstelt ten opzichte van politici die campagne voeren en daarbij bedreigd worden. Voorwaarde hierbij is het doen van aangifte door de politieke formaties in geval van bedreigingen.325 Op het Rotterdamse politiekorps rust zodoende een grote verantwoordelijkheid voor de veiligheid en de mogelijke beveiliging van Fortuyn. Rotterdam is namelijk Fortuyns woonplaats én de vestigingsplaats van zijn politieke formaties Lijst Pim Fortuyn en Leefbaar Rotterdam.326 Het incident leidt ertoe dat de Rotterdamse politie een eerste poging doet om met Fortuyn in contact te komen. Zij stuurt Fortuyn op 28 februari een fax met de beleidslijn van de politie en het verzoek of hij aangifte wil doen naar aanleiding van het Maashavenincident.327 Deze wordt door Fortuyn, of door iemand anders namens hem, niet beantwoord. Omdat de politie niet op de hoogte wordt gebracht van het plan van Leefbaar Rotterdam om televisieopnamen te maken, kan zij het incident natuurlijk ook niet voorkomen.328 Naar aanleiding van het incident bezoekt Fortuyn alleen nog officiële bijeenkomsten, zoals verkiezingsbijeenkomsten en -debatten.329 ‘We laten ons natuurlijk niet intimideren,’ stelt Sørensen.330 De politieke tegenstanders van Fortuyn in Rotterdam reageren kritisch op het feit dat de lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam op straat geen campagne meer voert.331 Op 1 maart kopt het Rotterdams Dagblad: ‘Fortuyn is een mietje’. Twee raadsleden, die ook wel eens zijn bedreigd, geven commentaar op 85
het incident. PvdA’er Gerard Peet is naar eigen zeggen ook bedreigd als raadslid.332 Hij stoort zich enorm aan het feit dat Fortuyn na een scheldpartij direct besluit niet meer de straat op te gaan terwijl PvdA-vrijwilligers op straat ook uitgebreid worden uitgescholden maar wél doorgaan met folderen. Peet stelt dat als hij ook zo’n instelling had hij ook vaker thuis zou zijn. Hij noemt Fortuyn een ‘watje’ en vvd-gemeenteraadslid Stefan Hulman noemt hem een ‘mietje’.333 4.10 De interviews in De Havenloods en het Rotterdams Dagblad Op 25 februari 2002 ontvangt Fortuyn in zijn woning de twee Rotterdamse journalisten Mark Kivit en René Burger van De Havenloods voor een interview.334 Het komt op 28 februari in de krant. Fortuyn verklaart dat Leefbaar Rotterdam bij een grote verkiezingsoverwinning klaar is om in het college plaats te nemen. Met 4 of 5 raadszetels is hij ook tevreden, maar dan zal de nieuwe partij in de oppositie gaan. Het meest waarschijnlijke scenario acht hij dat hij in de gemeenteraad en de Tweede Kamer plaatsneemt. Mocht hij minister-president worden, dan laat hij Rotterdam schieten, ‘maar,’ zegt hij, ‘dat zou toch ook een eer zijn voor de stad.’ Veiligheid is hét onderwerp in de verkiezingscampagne en komt ook tijdens dit gesprek aan de orde. Het politieapparaat wordt door Fortuyn bekritiseerd. De veiligheid moet volgens hem verbeterd worden door een efficiëntere inzet van de politie in Rotterdam. Volgens Fortuyn zijn er agenten genoeg, maar hij vraagt zich af of ze wel het juiste werk doen. Er moeten zijns inziens keiharde afspraken gemaakt worden en als de oplossingspercentages daarna nog tegenvallen betekent dit dat het werk niet goed is georganiseerd en moet desnoods de korpschef weggestuurd worden. Fortuyn: ‘Het is toch verschrikkelijk dat Rotterdam de moordstad van Nederland is. Dat duizend Chinezen naar het stadhuis gaan om hun beklag te doen over de straatroof waar ze dagelijks mee te maken hebben en dan te horen krijgen dat naar een oplossing wordt gezocht. Niks naar oplossingen zoeken, morgen moet het opgelost zijn.’ In de multiculturele samenleving gelooft Fortuyn niet. ‘Tenminste niet in de zin van een nieuwe culturele mix, ontstaan door immigratie. Bevolkingsgroepen leven hier langs elkaar heen. Dit probleem is de grote uitdaging van deze tijd. Ik geloof dat we maar op één manier kunnen slagen: de nieuwko86
mers moeten zich aanpassen aan de dominante cultuur.’ Hij verwacht veel van de spreiding van bevolkingsgroepen over de stad. Fortuyn: ‘Ik bedoel niet dat we dwang moeten gebruiken, maar we hebben genoeg instrumenten om een betere spreiding te stimuleren. Woningbouwverenigingen mogen best een bepaald gezin in een bepaalde wijk plaatsen, en daarbij selecteren op herkomst en inkomen.’ Hij vindt het belachelijk dat hij door dergelijke onorthodoxe maatregelen in de rechts-extremistische hoek wordt gepositioneerd. ‘Ik word ziek van die vergelijkingen met Janmaat. Zulke verschrikkelijke dingen zeg ik helemaal niet. Van mij mogen allochtonen die hier al wonen, best blijven. Ik zeg alleen: nu even geen mensen meer binnenlaten. Zeker geen kansarme mensen uit het achterland van Turkije en Marokko. […] Veel problemen in de zorg, het onderwijs, onveiligheid, zijn ontstaan door een veel te grote instroom van vreemdelingen. 40.000 asielzoekers per jaar, dat is gewoon te veel. Daar zijn maar weinig echte vluchtelingen bij. Een groot deel gaat linea recta richting onderklasse. Zij doen een buitenproportioneel beroep op de gezondheidszorg. Dat zou eens onderzocht moeten worden.’335 Op 27 februari komen Eefje Oomen en Wessel Penning van het Rotterdams Dagblad Fortuyn in zijn woning opzoeken.336 Op 2 maart 2002 verschijnt hun bijdrage in de krant. In het gesprek blijft de vraag hangen of de emoties van Fortuyn geacteerd of oprecht zijn. Is Fortuyn werkelijk aangeslagen door de dreigbrief van ‘de islamitische partij’ die hij laat zien, of glijdt de haatmail van hem af? Fortuyn zegt met vochtige ogen zich gekwetst te voelen door het optreden van zijn criticasters. ‘Maar laat ik daarover ophouden, want ik ga nog bijna huilen ook.’ En: ‘Ik houd van ziekelijke grappen, sick jokes. Maar die kan ik natuurlijk niet meer maken. Zult u zien hoe de media die weer uitbuiten.’ Fortuyn is woedend op de journalistiek en politiek die hem ‘demoniseren’. Schandalig vindt hij Wim Koks recente uitspraak dat hij blijft steken ‘in het zaaien van haat en tweedracht’. Fortuyn: ‘De aantijgingen worden van kwaad tot erger. Ben al met Mussolini en Hitler vergeleken en nu halen ze ook Anne Frank en de Februaristaking erbij.’ Hij walgt van de Amsterdamse burgemeester Cohen die met zijn verwijzing naar de staking het leed exploiteert van de mensen die vervolgd zijn. Fortuyn: ‘Ja, het verbaast mij zéker dat mensen mij een racist noemen. Nog één keer: ik heb niets tegen buitenlanders.’ Over zijn voorstel om mensen uit achterstandswijken naar de Rotterdamse randgemeenten te verhuizen, zegt Fortuyn: ‘De afgelo87
pen tien jaar is de stad hollend achteruitgegaan. We moeten die ontwikkeling stoppen, voor het te laat is. Ik zeg u: het is vijf voor twaalf. Als eerste moeten we de middenklasse terughalen die de stad uit wordt gejaagd. We hebben een bovenklasse in de goede buurten, een onderklasse in de verpauperde buurten en voor je het weet, niets ertussen. De randgemeenten moeten helpen. Dat ze dat niet willen? Dat zullen we nog wel eens zien. Uiteindelijk is de hele regio gebaat bij een evenwichtig Rotterdam. Van evenwicht is nu geen sprake. Integendeel. Er ontstaan getto’s.’ Even later: ‘Ik houd van deze stad, laat dat duidelijk zijn. Ik houd van de daadkracht van de bewoners. Rotterdammers zijn doeners en daar past een denker als ik juist goed tussen. De voortvarendheid waarmee gebouwen worden neergezet: applaus. Maar soms draaft het stadsbestuur door. Waarom zo’n monument als het Centraal Station slopen? We kunnen de miljoenen voor zo’n nieuwbouwproject wel beter besteden.’ Volgens Fortuyn heeft de PvdA in de wederopbouwtijd goed werk verricht maar is de schwung eruit. De Rotterdamse PvdA is te lang aan de macht, wordt steeds bureaucratischer en staat niet meer open voor nieuwe ideeën. Verschillende onderwerpen komen ter sprake, waaronder de problemen in de achterstandswijken, de veiligheid en het volgens hem slecht georganiseerde en verbureaucratiseerde politieapparaat. Over het resultaat bij de verkiezingen beschouwt hij 5 zetels al als een wereldresultaat, zes weken na zijn kandidaatstelling. Of hij ermee zit als hij stemmen uit extreem-rechtse kring krijgt? Fortuyn: ‘Prima, alleen maar prima. Die stemmen zijn bij mij tenminste in goede handen. Gelukkig komen die stemmen niet bij iemand als Janmaat terecht. “Eigen volk eerst” ... Ik zou dat nooit zeggen. Als je met elkaar in een land woont, moet je het samen rooien. Ik verwacht ook stemmen van allochtonen. Jazeker. Sommige Marokkaanse intellectuelen gaan een stuk verder dan ik, hoor.’ Volgens Fortuyn moet je ‘toch helemaal geen bestuurders in de raad hebben, geen notavreters. Nee, gewone mensen. Bakkers, verpleegkundigen, mensen die weten wat er leeft en er een baan bij houden. Zij controleren het college en het college bestuurt. Voor die controletaak hebben raadsleden genoeg aan die dag, anderhalve dag die ik mezelf ook geef.’ Fortuyn zegt over acht jaar weer uit de politiek te gaan en over vier jaar uit de lokale politiek, als de fractie goed functioneert.337
88
4.11 De verkiezingsbijeenkomst in het Excelsior-stadion Op zaterdag 2 maart 2002 gaat Leefbaar Rotterdam, ondanks het Maashavenincident, op pad om in Rotterdam te folderen. Ook is er die dag een verkiezingsbijeenkomst van Leefbaar Rotterdam in de businessclub van het Excelsior-stadion op Woudestein. De eerste zesentwintig kandidaten van de lijst van Leefbaar Rotterdam verzamelen zich die dag in grand café Engels aan het Stationsplein. Behalve Pim Fortuyn ontbreekt ook Rabella de Faria op het appél. Vanuit het café gaan de partijleden, al dan niet gestoken in witte jassen met het logo van Leefbaar Rotterdam erop, de stad in om folders uit delen.338 De ledenvergadering en verkiezingsbijeenkomst van Leefbaar Rotterdam in het Excelsior-stadion wordt door ongeveer honderd sympathisanten en de kandidaat-gemeenteraadsleden van Leefbaar Rotterdam bijgewoond.339 Enkele medewerkers van Lebbink Security Services houden gratis toezicht. Fortuyn toont zich hierdoor verrast.340 Directeur R.H. Lebbink van deze firma – die normaal alleen hondengeleiders opleidt en verhuurt – heeft naar aanleiding van het Maashavenincident, waarover hij vanuit de media had gehoord, contact opgenomen met Sørensen. In het gesprek dat volgt maakt Sørensen duidelijk dat hij bang is voor ordeverstoringen op de bijeenkomst. Hij stelt de inzet van deze firma daarom op prijs.341 Nadat Ronald Sørensen, de nummer twee op de kandidatenlijst, de vergadering heeft geopend, loopt Fortuyn naar voren om de vergadering toe te spreken. ‘Klaar ben je met zo’n lijsttrekker. Iedere dag in het nieuws. Het nieuwste punt: Fortuyn wil kankerpatiënten uit de wao halen.’ Volgens Fortuyn is dit ‘grote onzin’ en hebben de journalisten zijn woorden weer eens verdraaid en uit hun verband gerukt. Fortuyn: ‘Het is een bloody, bloody shame! Ik word neergezet als een onmens. Dat verwijt ik de pers.’ Hij maakt duidelijk dat hij de wao’ers niet in de steek wil laten, maar ze apart wil verzekeren. Vervolgens gaat Fortuyn in op de grotestadsproblemen. ‘De verkeersproblemen zijn hier van God los.’ Hij wil de verkeersstromen samenvoegen terwijl de stadsregering met andere zaken bezig is en miljarden in de metro stopt. ‘Maar’, vraagt hij de zaal, ‘wie van u heeft er zin an om ’s avonds van Zuid naar hier te komen met de metro?’ Volgens Fortuyn natuurlijk niemand omdat de metro veel te onveilig is door opgeschoten jongelui. Hij noemt een bericht uit een Rotterdamse krant over een kaartcon89
trole op de tram die ontaardt in een vechtpartij tussen controleurs en ‘het tuig’. Maar, vertelt hij verder, de politie arriveert op tijd. ‘Ze rukten uit met acht wagens. Dat zijn dus zestien gewapende kerels. Die slaagden er niet in om ook maar één van die jongeren op te pakken. Wat is dat voor politie?’342 Een van de aanwezigen wil weten wat Pim ervan vindt dat hij zo wordt bejegend door de pers. Fortuyn tegen zijn achterban: ‘Als je niet tegen de hitte kunt, moet je niet in de keuken gaan staan. Ze kunnen mij van de wereld rammen, maar mijn ideeën kun je niet wegslaan.’343 4.12 Het debat bij tv Rijnmond Op zondag 3 maart 2002 zijn de nummers één en twee van Leefbaar Rotterdam, Pim Fortuyn en Ronald Sørensen, en de nummers één en drie van de PvdA, Els Kuijper en Bert Cremers, uitgenodigd voor een tv-debat in het programma R op Zondag van rtv Rijnmond. Natascha Kuit is de gespreksleidster.344 De gasten kijken eerst op televisie mee naar een overzicht van belangrijke momenten uit de verkiezingscampagne. Kuit begint vervolgens het debat plompverloren met een kwestie die niet in de televisie-introductie terug te vinden is. Zij stelt een vraag aan Els Kuijper over de opmerking die haar partijgenoot en gemeenteraadslid Gerard Peet maakte over Fortuyn. Peet noemt Fortuyn volgens haar een ‘mietje’ omdat hij geen campagne meer wil voeren op straat. Kuit vraagt aan Kuijper of dit ook een fractiestandpunt is. Kuijper zegt dat dit niet is besproken in de fractie. Volgens haar heeft Peet niet het woord ‘mietje’ gebruikt maar heeft vvd-gemeenteraadslid Stefan Hulman dit gezegd. Peet heeft Fortuyn een ‘watje’ genoemd. Zij licht toe waarom Peet dit zei. Peet bedoelt volgens haar duidelijk te maken dat iedere politicus met scheldkanonnades te maken heeft. Maar dat mag volgens haar niet de reden zijn om niet meer de straat op te gaan. Volgens Fortuyn echter staan deze bedreigingen in geen verhouding tot de bedreigingen aan zijn adres. Hij neemt het de PvdA maar ook de vvd buitengewoon kwalijk dat ze in de stad een sfeer creëren van haat. De PvdA heeft het volgens hem twintig jaar lang verboden om de problematiek rond veiligheid, rond de instroom van vreemdelingen, te bespreken. Als je hier wél iets over zei was je volgens Fortuyn een racist. Fortuyn: ‘Ik heb dus die sfeer niet gecreëerd, die hebben zij gecreëerd.’345 90
Natascha Kuit vraagt aan de aanwezigen om niet weg te lopen tijdens het interview, en refereert daarbij kennelijk aan het debat bij tv Rijnmond op 20 januari, waarbij Fortuyn voortijdig het debat verlaat. Fortuyn reageert laconiek op deze opmerking. Fortuyn: ‘Mag ik over dat blijven zitten kort iets zeggen. Ik ben geen wegloper en ik ben de vorige keer weggegaan omdat ik een exclusief interview had aangeboden gekregen en ineens met allerlei andere mensen aan tafel zat. Dat was alles.’346 Kuit brengt het dunne programma van Leefbaar Rotterdam en het dikke programma van de PvdA ter sprake. Cremers gaat in op een van de onderwerpen uit het programma van Leefbaar Rotterdam, de zogenaamde leidraad. Volgens de PvdA’er staan hier programmapunten in waarover Fortuyn een ander standpunt inneemt. Als voorbeeld noemt hij de vrije verstrekking van heroïne aan verslaafden waar volgens de leidraad Leefbaar Rotterdam een voorstander van is. Volgens Cremers is de vrije verstrekking van heroïne in Rotterdam overigens al staand beleid in Rotterdam. Fortuyn heeft volgens Cremers op een bijeenkomst in Heerlen op 3 februari gezegd dat ‘alle junks het bos in moeten worden gedumpt’ en ‘als ze zich met een overdosis willen doodspuiten, dan doen ze dat maar.’347 Fortuyn reageert geïrriteerd maar maakt duidelijk dat hij akkoord gaat met vrije verstrekking van heroïne als experiment, onder goede begeleiding. Fortuyn wil niet alleen kijken naar de sociale kant van de problematiek. ‘Je moet ook een hard restrictief beleid voeren en dus ook keihard optreden daar waar het misgaat, tegen de misdrijven in de stad. Dat gebeurt niet, we zijn de moordstad van Nederland.’ Fortuyn stelt harde eisen aan de hoofdcommissaris van politie. Hij wil een harder optreden van de politie en een hoger oplossingspercentage van het aantal misdrijven. De straatroof moet binnen een jaar substantieel omlaag met een oplossingspercentage in de richting van 50%. Volgens hem is de politieorganisatie een ‘gigantische bureaucratie’ waar het personeel niet efficiënt wordt ingezet. ‘Het ligt niet aan de diender op straat, maar aan de wijze waarop het hier is georganiseerd. Hier is de vakbond de baas en niet de commissaris van politie.’ Hij wil de hoofdcommissaris van politie afrekenen op resultaten: ‘als het niet lukt, kun je gaan.’348 Fortuyn stelt onomwonden dat als Leefbaar Rotterdam in het college van b&w komt, deze partij op het beleid mag worden afgerekend.349 De zogenaamde ‘bonnetjesaffaire’, het integriteitsonderzoek naar oudburgemeester Bram Peper in 2000, komt ter sprake. Volgens Fortuyn is dit 91
een gevolg van een gesloten bestuurscultuur waarin dit soort dingen kan gebeuren en waarin de PvdA heel dominant is. Hij vindt dat de netwerken van deze partij opengetrokken en dat er andere mensen bij betrokken moeten worden. Er moet meer openheid komen. Het zou goed zijn als de PvdA ‘wat zou inschikken’.350 Aan het eind van het debat vraagt Natascha Kuit aan Els Kuijper of er wellicht een samenwerking mogelijk is tussen de partijen. Hier komt in eerste instantie geen duidelijk antwoord op. Sørensen stelt echter aan het slot van het debat aan Kuijper de vraag: ‘Is er samenwerking mogelijk?’ Kuijper: ‘Het antwoord is: nee, mijnheer Sørensen.’351 Volgens PvdA-wethouder Hans Kombrink verliep het debat, ondanks het feit dat het door Kuijper en Cremers inhoudelijk wel goed was voorbereid, niet goed. Kombrink: ‘De enscenering alleen al gaf aan dat daar twee wat onderuitgezakte tutten zaten tegenover een energieke man. Dat hele beeld beviel mij al niet toen ik het zag. Ik dacht: dit overtuigt geen kiezer ervan dat je niet op Fortuyn moet stemmen, hoe goed men zich ook inhoudelijk had voorbereid. Maar het werd een beetje van achteren opgenomen, in de lengte van twee mensen die allebei aan tafel zaten en dan aan het hoofd de interviewer. En Cremers zat er onderuitgezakt bij en Els Kuiper had niet haar mooie frisse nieuwe jurkje aangetrokken, die dingen, die doen er geweldig toe. Tegenover een flamboyante Fortuyn en dan ook nog die houding. De één zit achterover gezakt en de ander actief naar voren, ja, daar is niet over nagedacht moet ik constateren.’352 4.13 Het lijsttrekkersdebat bij Radio Rijnmond Op maandag 4 maart 2002 is Pim Fortuyn aanwezig in het Rotterdamse Doelencafé voor het rechtstreeks uitgezonden publieke lijsttrekkersdebat van Radio Rijnmond onder leiding van Thijs Blom en Sandra van Steen. De overige lijsttrekkers zijn: Els Kuijper, Sjaak van der Tak, Nico Janssens, Manuel Kneepkens, Theo Cornelissen (Socialistische Partij), Bea Kruse (GroenLinks), Mea van Ravesteijn (d66), Arthur Vlaardingerbroek (ChristenUnie-sgp) en Nel Overhand (joop). Fortuyns stokpaardjes komen ter sprake, zoals zijn idee over verspreiding van bewoners uit achterstandswijken en de emancipatie van de allochtone vrouw. Thijs Blom memoreert de uitslag van een peiling op de website van Radio 92
Fortuyn wordt bij het lijsttrekkersdebat van Radio Rijnmond in het Doelencafé ingefluisterd door Ronald Sørensen, 4 maart 2002 (foto Kees Spruijt).
Fortuyn reageert geïrriteerd tijdens het lijsttrekkersdebat van Radio Rijnmond in het Doelencafé, 4 maart 2002 (foto Kees Spruijt).
93
en tv Rijnmond die eerder op de dag bekend is gemaakt.353 Opvallend in deze opiniepeiling via internet is dat Leefbaar Rotterdam als grootste uit de bus komt met 37% van de stemmen, bijna het dubbele van de PvdA, die met 19% de tweede partij zou worden.354 In de eerste debatronde staan Fortuyn, vvd-wethouder Janssens en PvdAwethouder Kuijper tegenover elkaar wat betreft het onderwerp allochtonen in Rotterdam. Volgens Fortuyn leggen vreemdelingen een groot beslag op onderwijs, justitie en politie en is het niet mogelijk dit bespreekbaar te maken vanwege de PvdA. Het feit dat hij het bespreekbaar maakt, zet hem en zijn partij volgens hem in de racistische hoek. Kuijper maakt bezwaar tegen de stelling dat problemen alleen door vreemdelingen zouden worden veroorzaakt. Fortuyn gaat vervolgens in op het feit dat de gemeente ‘hoort te presteren’ en als het product niet goed is, de burgemeester, de politiechef of de directeur van de ret ‘moet moven’.355 In een volgende ronde staan Fortuyn, cda-wethouder Sjaak van der Tak en Theo Cornelissen tegenover elkaar. Onderwerp: het spreidingsbeleid. Fortuyn wil geen wijken waar geen of nauwelijks Nederlands wordt gesproken omdat dit slecht is voor de emancipatie van de allochtone vrouwen en invloed heeft op de emancipatie van hun kinderen. Volgens hem is het een ‘bloody shame’ dat niemand zich bekommert om de allochtone vrouwen in de achterstandswijken, van wie velen niet geëmancipeerd zijn. Hij doet een oproep aan alle goedopgeleide en geëmancipeerde Turkse en Marokkaanse meisjes die volgens hem ‘een taak ten opzichte van hun zusters in de achterstandswijken hebben.’356 Als politicus kan hij de voorwaarden scheppen. Via woningbouwverenigingen kan er een een spreidingsbeleid uitgestippeld worden. Ook Van der Tak onderkent het probleem van de achtergebleven allochtone vrouwen. Dit ontlokt Fortuyn de opmerking dat er zich een nieuw college ontwikkelt: ‘Van der Tak en ik zijn het aardig eens.’ Van der Tak gaat vervolgens in op de opmerking die Fortuyn heeft gemaakt dat mensen van een bepaalde geloofsrichting achterlijk zijn. Fortuyn legt uit dat hij zich heeft verdiept in mensen met een islamitische achtergrond en ziet dat hun normen en waarden tegenover die van ons staan, tegenover onze idealen van gelijkwaardigheid en democratie: ‘Als u geen stront in uw ogen heeft, kunt u dat op straat zien.’357 Het Rotterdams Dagblad doet verslag en merkt op dat dit debat ook weer het debat van Fortuyn is. Volgens de krant is het ‘weer een avondje voor of tegen 94
Pim’ en heeft Fortuyn vóóral het publiek mee als hij door de andere politici wordt aangevallen.’358 Volgens Kuijper was het debat erg moeizaam en was er veel aanhang die zat ‘te joelen en ook wel lelijk te doen’. Kuijper: ‘Er was ook überhaupt geen sprake meer van een debat. Het was op een beetje kefferige toon statements maken, dat deden we allemaal. En het enige wat we dus niet wisten was wanneer wie op welk onderwerp zou worden bevraagd. Het was dus niet een debat tussen gelijken, hij was degene die de statements maakte. Je kunt wel zeggen dat wij allemaal, en daar was ik zeker geen uitzondering in, poogden om tegen dat mediagenieke geweld wat hij natuurlijk toch meebracht, om daar tegenop te kunnen. Maar dat was erg lastig, zeker gezien het feit dat hij tientallen aanhangers had meegenomen die hard zaten te roepen wat een schande het allemaal was wat wij zeiden.’359 Sjaak van der Tak over het debat. ‘Daar kregen we, met Thijs Blom en Sandra van Steen als interviewers, ieder twee ronden, en in de tweede ronde zat ik met Fortuyn en Theo Cornelissen, en wij discussieerden over allerlei onderwerpen, waarop Cornelissen op een gegeven ogenblik zei dat het tussen Fortuyn en de cda niet verkeerd ging, en daar heb ik twee punten aan de orde gesteld waar ik het mee oneens was. Dat was gedwongen spreiding. Mijn stelling was dat als er zes hoogleraren in een wijk wonen en er komt een zevende in, moet je dan de zevende weigeren? Daar had hij het lastig mee. Later heb ik van Leefbaar-aanhangers begrepen dat dat op zichzelf gezien een sterke stelling was. Daar hadden ze zelf natuurlijk ook moeite mee, het was een punt waar ze het lastig mee hadden. Een enkele quote is ook nog uitgezonden in het halftwaalfjournaal van de nos, want er waren zo’n zes à zeven cameraploegen in het Doelencafé. Thijs Blom, in het rondje met Fortuyn en Theo Cornelissen en mij, die concludeerde dat Van der Tak beter debatteerde dan Fortuyn, wat ik op zich wel een compliment vond. Andere lijsttrekkers zeiden: “Sjaak, het zal niet helpen want de pools van Fortuyn gaan skyhigh”. Althans, richting 10 zetels. Ik geloof dat ik de volgende dag nog een telefoontje van Fortuyn kreeg, die zei dat we na de verkiezingen toch eens moesten spreken, ik doe het voorstel. Nou, zei ik, dat hangt wel van de verkiezingsuitslag af, ik moet daar eerst even over nadenken. Het was voor mij geen uitgemaakte zaak.360
95
4.14 De demonstratie tegen Fortuyn door de Junkiebond Op dinsdag 5 maart 2002, een dag voor de gemeenteraadsverkiezingen, wordt voor het stadhuis aan de Coolsingel in Rotterdam een demonstratie georganiseerd door de Junkiebond. Ongeveer honderd verslaafden en daklozen verzamelen zich die dag.361 Om 12.30 uur vertrekt de groep van de Pauluskerk naar het stadhuis onder leiding van dominee Hans Visser, aanhangers van de Junkiebond van Nora Storm en de Internationale Socialisten, om te protesteren tegen racisme en Pim Fortuyn.362 Er wordt een toneelstukje opgevoerd en er worden enkele toespraken gehouden. De Rotterdamse Carrie, columniste en presentatrice bij Radio Rijnmond, is een van de betogers bij de manifestatie in de Rotterdamse Laurenskerk. Ze heeft een uitgesproken mening over Fortuyn. ‘Die man is gevaarlijk omdat hij altijd anderen de schuld geeft. Ik vind dat we het met z’n allen moeten maken in de wereld waarin we leven. Hij wijst alleen maar met zijn vinger naar anderen.’363 Uit veiligheidsoverwegingen worden door de politie enige stokken van spandoeken verwijderd. Enig tumult ontstaat als er onverwacht een geluidswagen van Leefbaar Rotterdam arriveert en in de nabijheid van de demonstranten provocerend enige teksten met de stem van Fortuyn afdraait waaronder: ‘Het is vijf voor twaalf.’ Volgens Ronald Sørensen verstoort Leefbaar Rotterdam de demonstratie moedwillig.364 Het Rotterdams Dagblad doet uitgebreid verslag van de demonstratie en een incidentje rond de geluidswagen van Leefbaar Rotterdam. Fortuyn mijdt de lijfelijke straatcampagne sinds hij bij de Maashaven door enkele allochtone jongeren werd bedreigd. Bij de demonstratie wordt aandacht gevraagd voor daklozen, uitgeprocedeerde asielzoekers, verslaafden, mensen met psychiatrische problemen, allochtonen, illegalen... Volgens de demonstranten hebben deze niets te verwachten van Fortuyn. Even later wordt de geluidswagen van Leefbaar Rotterdam op de Coolsingel klemgereden door een politieauto. De bestuurder is niemand minder dan sp-gemeenteraadslid Theo Cornelissen. Hij wordt aangehouden en verhoord. Cornelissen zegt dat hij de bus slechts ‘even heeft geleend’. Hij wordt onder zwaailichten meegenomen naar het politiebureau. Cornelissen maakt duidelijk dat het niet zijn bedoeling was de auto te stelen en wordt na een half uur weer vrijgelaten. Hij vond dat het busje nogal provocerend op de Coolsingel stond en besloot 96
Demonstranten van de Junkiebond in gesprek met Leefbaar Rotterdamcampagnemedewerker Jaap Roepius, 5 maart 2002 (foto Kees Spruijt).
de wagen ‘even uit het zicht te rijden’. Volgens Rien van den Heerik, vrijwilliger van Leefbaar Rotterdam, was dat niet zo. ‘We waren gewoon op weg naar de markt. Iedereen heeft toch het recht op vrije meningsuiting?’ Volgens chauffeur Dries Mosch, kandidaat-gemeenteraadslid nummer zesentwintig op de lijst van Leefbaar Rotterdam, was het een opzetje. ‘Ze plakten stickers, een fotograaf vroeg of ik even wilde kijken en ineens zat Cornelissen in de auto. Nee, van ons is het geen stunt. Ik ben echt witheet.’ De chauffeur van het busje van Leefbaar Rotterdam hervat zijn taak en laat op de Coolsingel Fortuyns stemgeluid uit de luidsprekers horen: ‘At your service.’ Sørensen laat weten dat Leefbaar Rotterdam niet van plan is aangifte te doen, maar hij is wel verbaasd over de snelle vrijlating van Cornelissen. ‘Niet dat Cornelissen een draaideurcrimineel is, maar we hebben er wel bezwaar tegen dat ie zo snel weer buiten stond.’ Toch ziet Sørensen er de humor wel van in.365 Het incident bij de Maashaven op 26 februari, de demonstratie op 5 maart, en de aangiften en meldingen wegens discriminatie tonen de beroering die sommige van Fortuyns standpunten bij de bevolking wekken.
97
5 | Gemeenteraadsverkiezingen
5.1
Het verloop van de gemeenteraadsverkiezingen
Op woensdag 6 maart 2002, de dag van de gemeenteraadsverkiezingen in Nederland, lijken alle ogen gericht op Rotterdam waar met spanning wordt uitgekeken naar het aantal stemmen dat op de partij van Pim Fortuyn, Leefbaar Rotterdam, zal worden uitgebracht. Massale steun voor Pim Fortuyn in Rotterdam kan ook betekenen dat hij voor zijn landelijke politieke formatie, de Lijst Pim Fortuyn (lpf), een groot aantal zetels binnenhaalt bij de Tweede-Kamerverkiezingen op 15 mei. De opkomst bij de Rotterdamse gemeenteraadsverkiezingen is tot tien uur ’s ochtends niet hoog, volgens de gemelde opkomstpercentages. Ondanks het feit dat de stemlokalen langer open zijn, van half acht ’s morgens tot negen uur ’s avonds, loopt het niet storm op de stembureaus. In het stadhuis wordt inmiddels niet uitgesloten dat Leefbaar Rotterdam na die avond de grootste partij wordt in de Rotterdamse gemeenteraad en maakt het zich op voor een hectische verkiezingsavond.366 Op woensdagochtend wordt voor de woning van Fortuyn een demonstratie gehouden door een actiecomité uit Amsterdam dat contact onderhoudt met het links-radicale krakersbolwerk Vrankrijk. De bedoeling van de actievoerders is om Fortuyn op de dag van de verkiezingen bij het stembureau op te wachten, pamfletten uit te delen en een ‘lawaaidemonstratie’ te houden. Na het stemmen is men van plan Fortuyn naar zijn huis te vergezellen, daar zijn tuin te bezetten om aan te tonen ‘hoe vol een plek moet zijn om vol te zijn’. De Rotterdamse politie neemt over deze aangekondigde demonstratie op 5 maart contact op met John Dost en Peter Langendam, twee van de drie medeoprichters van de Lijst Pim Fortuyn. Vervolgens neemt de politie in hun bijzijn contact op met Fortuyn die aangeeft dat hij het betreden van zijn privé-terrein door demonstranten niet wenst.367 Op dezelfde dag wordt door de wijkteamchefs van de politie een draaiboek in elkaar gezet voor de inzet van de politie en ontvangen de buurtbewoners van Fortuyn een brief over de te verwachten demonstratie.368 Bij het plantsoen voor de woning van Fortuyn worden ’s ochtends vroeg dranghekken geplaatst. Er zijn een tien98
Pim Fortuyn en Barry Madlener omgeven door demonstranten op weg naar het stembureau, 6 maart 2002 (foto Kees Spruijt).
In een stembureau aan de Beukelsdijk brengt Fortuyn op 6 maart 2002 zijn stem uit (foto Kees Spruijt).
tal agenten, van wie twee te paard, om de demonstratie in goede banen te leiden. Om vijf over elf ’s morgens verlaat Pim Fortuyn zijn woning om te gaan stemmen. Fortuyn zegt tegen de journalisten dat het vandaag ‘een feest van de democratie’ is. Op weg naar het stembureau wordt hij vergezeld door John Dost, Joao Varela (nummer twee op de kandidatenlijst van de Lijst Pim Fortuyn), Barry Madlener en tientallen fotografen en cameramensen.369 Het regent. Buiten staan politieagenten en een handvol demonstranten – Internationale Socialisten, die zichzelf ‘revolutionair links’ noemen. Ze dra99
gen kartonnen borden, voorzien van het portret van Pim Fortuyn en de tekst ‘Geen stem voor deze racist, Stop de Hollandse Haider! De Socialist’.370 Onderweg wordt Fortuyn door een meisje met een hanenkam toegeschreeuwd: ‘Fascist, ga terug naar je hol.’ Fortuyn krijgt meer verwensingen naar zich toegeslingerd. Aangekomen bij het stembureau aan de Beukelsdijk stemt Fortuyn op de nummer twee van zijn lijst: Ronald Sørensen. Fortuyn: ‘Die heeft er hard aan getrokken om het voor elkaar te krijgen.’371 De wandeling naar huis verloopt voor Fortuyn minder aangenaam. Het groepje van vijf á tien demonstranten krijgt bijval van ongeveer vijftien voornamelijk Marokkaanse jongens en meisjes die zich bij de groep demonstranten voegen. Ze protesteren, roepen boe en fluiten. Uiteindelijk blijken er meer vertegenwoordigers van de pers aanwezig te zijn, zo’n zestig, dan demonstranten.372 Fortuyn vraagt de politieagenten die met hem mee waren gegaan naar het stemlokaal vervolgens bij hem thuis op de koffie.373 Hij is prima te spreken over het optreden van de politie.374 Op de middag van de verkiezingen gunt Pim Fortuyn zich rust en valt thuis in slaap. De avond brengt hij door bij lpf-campagneleider Albert de Booij in Rotterdam. Hier volgt hij in de huiskamer via de televisie de verkiezingsuitslagen. Fortuyn stelt voor om een half uur later dan gepland bij het stadhuis te arriveren, om tien uur in plaats van om half tien.375 Burgemeester Opstelten reageert tijdens de verkiezingsavond geschrokken op de eerste uitslagen. Hij wil bij de eerste 10% van de getelde stemmen de uitslagen nog niet voorlezen, omdat hij denkt dat het niet representatief is. Na 50% doet hij dit wel. De grote overwinning van Leefbaar Rotterdam heeft hij niet voorzien. 10, 11 zetels verwachtte hij.376 Even later maakt hij op de persconferentie de eindresultaten van de gemeenteraadsverkiezingen bekend. Het blijft even later heel stil in de zaal en de gezichten van de lijsttrekkers van de zittende politieke partijen verraden totale verbijstering. Het opkomstpercentage is ruim 5% hoger dan in 1998 en bedraagt nu 55,02%. Ruim 248.000 Rotterdammers zijn naar de stembus gekomen, bijna 30.000 stemmers meer dan in 1998. Van de Rotterdammers stemmen er 86.027 op Leefbaar Rotterdam, waarvan 83.208 op Pim Fortuyn, dat is 97%.377 De uitslag van de gemeenteraadsverkiezingen is indrukwekkend voor Leefbaar Rotterdam en een bron van grote teleurstelling en ook wel conflict in de gelederen van de verliezende partijen, niet alleen in Rotterdam, maar ook landelijk. 100
Uitslag gemeenteraadsverkiezingen: PvdA 22,42% (30,2% in 1998), VVD 9,84% (18,1), CDA 11,3% (12), SP 3,95% (8,1), GroenLinks 6,48% (7,6), D66 5,12% (5,8), Stadspartij Rotterdam 2,46% (4,7), Nieuwe Nationale Partij 0,24% (-), ChristenUnie-SGP 2,75% (3,5), Islamitische Partij Nederland 0,33% (0,5), Nederlandse Volks-Unie 0,11% (-), Leefbaar Rotterdam 34,66% (-), JOOP 2000 0,35 (0,2).378 Het Rotterdams Dagblad toont de lezer een statistiek in de krant waaruit klip en klaar blijkt dat er een politieke aardbeving heeft plaatsgevonden.379
101
De stormloop van Pim Fortuyn op de gevestigde politieke orde overtreft alle verwachtingen. Leefbaar Rotterdam wint 17 van de 45 zetels van de gemeenteraad en wordt daarmee de grootste partij. Niet eerder in de Rotterdamse parlementaire geschiedenis is een dergelijke verkiezingswinst geboekt door een nieuwe politieke partij. Leefbaar Rotterdam doet, ongetwijfeld tot grote opluchting van de gevestigde politieke partijen, niet mee aan de deelgemeenteraadsverkiezingen, waarbij zij zeer waarschijnlijk ook een grote verkiezingsoverwinning had behaald. De deelgemeente IJsselmonde is de hofleverancier van Leefbaar Rotterdam: maar liefst 43,94% van de kiezers stemt bij de gemeenteraadsverkiezingen op de nieuwe partij.380 De cijfers over de stemverhoudingen wijzen erop dat in de meeste kiesdistricten de kiezers grotendeels langs etnische lijnen hebben gestemd. In delen van de districten met een overwegend allochtone bevolking zoals in Delfshaven, Feijenoord en de Afrikaanderwijk blijft Leefbaar Rotterdam steken onder de 20%, terwijl de meeste stemmen worden behaald in de zogenaamde overgangswijken, wijken die verkleuren maar nu nog overwegend ‘wit’ zijn. In deze wijken, de tuinsteden op Zuid, Heijplaat, Terbregge, Zestienhoven, Overschie en Landzicht, stemt bijna de helft van de kiezers op Leefbaar Rotterdam.381 5.2
De lijsttrekkersdebatten op de avond van de gemeenteraadsverkiezingen
De binnenkomst van Fortuyn in het stadhuis kort na tien uur ’s avonds is een ware triomftocht. De lijstrekker, omstuwd door zijn aanhangers en de pers, wordt direct om commentaar gevraagd door verscheidene journalisten. De mediabelangstelling uit binnen- en buitenland is groot. De eerste vraag van een journalist van tv Rijnmond is of het wel mogelijk is om het raadswerk in één dag in de week te doen. Fortuyn verwijst naar het nieuwe dualistische bestel waarin de stadsregering regeert en de raad controleert, het college benoemt en aanmoedigt en corrigeert. Over de collegeonderhandelingen maakt hij zich niet druk. Het uitgangspunt van Fortuyn is: ‘Wij worden het wel met elkaar eens.’ Hij sluit geen van de partijen uit, ook de PvdA niet. Ook wordt hem gevraagd hoe hij de gigantische verkiezingswinst kan verklaren. Fortuyn: ‘Niet moeilijk. Mensen zijn de onduidelijkheid van de 102
gevestigde politiek zat. Willen een nieuwe frisse wind, zeker ook in deze stad waar de PvdA het zo lang feitelijk alleen voor het zeggen heeft gehad.’ Volgens hem hebben de mensen genoeg van de wijze waarop deze stad wordt bestuurd. De politiek is ver van de burger afgedwaald.382 Fortuyn: ‘Dat hebben de mensen nu tot uitdrukking gebracht.’383 Door een kluwen van mensen begeeft Pim Fortuyn zich naar de Burgerzaal voor het lijsttrekkersdebat van tv Rijnmond met Natascha Kuit als gespreksleidster. Op het podium aan tafel zitten verder Els Kuijper, Nico Janssens en Sjaak van der Tak. Els Kuijper wordt gevraagd of zij consequenties trekt uit de verkiezingsuitslag. Kuijper antwoordt dat zij zich niet op zo’n groot verlies heeft voorbereid en dat er in partijverband verder over gesproken zal worden. Er zullen volgens haar consequenties aan verbonden worden. Het meest ‘vreselijke’ vindt zij hoe het nu verder moet met de stad. De PvdA zal afwachtend zijn wat het college betreft en laat het initiatief aan Fortuyn. Kuijper kan zich slecht voorstellen zaken met Fortuyn te doen. Volgens Van der Tak heeft de kiezer gesproken en moet Fortuyn het voortouw nemen en verantwoordelijkheid en oplossingen bieden voor de enorme explosie van onvrede en onveiligheid. Volgens Janssens is het signaal van de kiezers duidelijk en helder en vinden 76.000 kiezers dat het nu anders moet. Hij wil voordat de onderhandelingen beginnen een toelichting van Fortuyn naar aanleiding van zijn opmerkingen in de Volkskrant over het afschaffen van artikel 1 in de Grondwet. Fortuyn reageert gebeten op Janssens. ‘Dat heb ik in de Volkskrant al gedaan en dat ga ik niet nog een keer herhalen. Ik heb veel boeken geschreven, gaat u maar eens wat lezen vannacht.’ Tijdens het debat maakt burgemeester Opstelten in de Burgerzaal de definitieve uitslag bekend. Leefbaar Rotterdam krijgt geen 16 maar 17 zetels in de raad. Fortuyn vraagt zich af welke partij een zetel minder krijgt en kijkt wethouder Janssens, die naast hem zit, aan. Janssens deelt ontgoocheld mee dat zijn partij nog een zetel minder heeft. Fortuyn maakt duidelijk dat Leefbaar Rotterdam verantwoordelijkheid wil aanvaarden voor het stadsbestuur. Hij wijst de lijsttrekkers op de noodzaak de verantwoordelijkheid te grijpen: ‘Ik de mijne, u de uwe. Sluit niet te snel iets of iemand uit.’ Fortuyn, die aanvankelijk gehoopt had op 10, 11 zetels, wil zijn voorkeur niet voor de camera’s uitspreken maar zegt duidelijk: ‘We zijn aan de bak.’384 Om kwart over elf verlaat Pim Fortuyn het Rotterdams stadhuis en vertrekt naar Amersfoort waar het landelijk lijsttrekkersdebat wordt gehouden. 103
Hier is hij als lijsttrekker van de Lijst Pim Fortuyn voor uitgenodigd. Om kwart over twaalf arriveert hij in de studio.385 Dit lijsttrekkersdebat verloopt stroef maar Fortuyn geniet zichtbaar van de behaalde winst en domineert het gesprek door regelmatig de andere politieke leiders – onder wie zijn grootste politieke opponent, PvdA’er Ad Melkert – in de rede te vallen. Door de verpletterende nederlaag reageert Melkert in het debat krampachtig terwijl Fortuyn de show steelt zonder zich bijzonder in te hoeven spannen. Voor de late tv-kijker is het een onvergetelijk debat. In enkele landelijke dagbladen worden de oud-burgemeesters van Rotterdam, André van der Louw en Bram Peper, om commentaar gevraagd op het landelijk lijsttrekkersdebat in Amersfoort en Fortuyns overwinning in Rotterdam. Van der Louw, burgemeester van Rotterdam van 1974 tot 1981 en voorzitter van de PvdA in de jaren zeventig: ‘Ze zaten erbij als lamgeslagen, tragische regenten. Dat beeld kwam bij mij nog harder aan dan de uitslag van Rotterdam. Wat je ook van Fortuyn kunt zeggen, hij is een man met een missie, met passie en overtuigingskracht. Dat was bij de anderen totaal zoek.’386 Volgens Peper, burgemeester van Rotterdam van 1982 tot 1998, keken de lijsttrekkers ‘alsof er een inbreker was binnengekomen die te nette kleren aanhad.’387 Volgens hem is de daadkracht van Rotterdam weg: ‘In dat gat is Fortuyn gesprongen.’388 5.3
De politieke commentaren op de verkiezingsuitslag in de kranten
De krantenkoppen op de voorpagina’s van de dagbladen op 7 maart laten er geen misverstand over bestaan:389 ‘Paars duizelt na klap Fortuyn’,390 ‘Kiezer laat Paars hard vallen’,391 ‘De kiezers keren Paars de rug toe’.392 De overwinning voor Fortuyn komt bij de gevestigde partijen hard aan: ‘Rotterdamse zege Fortuyn slag voor Paars’,393 ‘De Rotterdamse politici zijn totaal uit het lood geslagen’,394 ‘Eén ding is na woensdag in ieder geval duidelijk: iedereen neemt de nieuwe politicus nu serieus’,395 ‘Het verschijnsel Fortuyn is geen politiek incident’, ‘In Rotterdam begon afgelopen woensdag de victorie van Pim Fortuyn echt. Geen virtuele cijfers meer, maar pure stemmen: 85.792 van de in totaal 247.385’.396 Het Rotterdams Dagblad noemt de stembusuitslag van Leefbaar Rotterdam gigantisch en historisch en schrijft dat de uitslag ervoor gezorgd heeft dat de 104
partij in één klap de grootste fractie in de Rotterdamse raad is. De partij geeft onder aanvoering van Pim Fortuyn alle gevestigde partijen een pak rammel: vooral de vvd, die meer dan halveert; de PvdA die in 1994 van 24 zetels naar 12 terugzakte, in 1998 weer opkrabbelde tot 15 zetels en nu op een historisch dieptepunt is uitgekomen met 11 zetels. In 1994 waren er al duidelijke signalen dat het broeit in de Rotterdamse samenleving getuige het succes van de Socialistische Partij en het (tijdelijke) succes van extreem-rechts. Dit ongenoegen over de politieke machthebbers is volgens de krant opgepikt door Fortuyn. De lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam, die het initiatief moet nemen bij de onderhandelingen voor een nieuw college, wacht een zware klus, want de aversie tegen zijn partij is groot. Fortuyn wordt verweten dat hij ‘haat zaait’ in stad en land door zijn uitspraken over onder meer de islam, artikel 1 van de Grondwet en de wao-problematiek. Doorgaan met de huidige samenwerking is ongewenst, volgens de krant, vanwege de afstraffing van de huidige coalitiepartijen. Leefbaar Rotterdam heeft veel uit te leggen en daarom wordt gevreesd dat het even zal duren voordat er een nieuw college is.397 Redacteur Jan Booister van het Rotterdams Dagblad beschouwt het solisme van Fortuyn als de achilleshiel van Leefbaar Rotterdam en ziet in zijn zestien trouwe en onervaren volgelingen een bonte stoet nieuwkomers, waarmee de plaatselijke politiek vier aparte jaren tegemoet gaat. De overwinning geeft Fortuyn de plicht tot formatie van een nieuw college. Booister vraagt zich af hoe anders het zou zijn geweest met Leefbaar Rotterdam zonder Fortuyn. Sørensen had mogelijk met Leefbaar Rotterdam 4 tot 5 zetels behaald, maar sinds Fortuyns komst vaart zijn partij een gewonnen koers. Volgens de redacteur komt de nieuwe partij voor veel problemen te staan. Zo ontbreekt een basis voor een degelijke koers, doordat er geen ideologische onderbouwing is. Het verkiezingsprogramma bevat plannen die al in uitvoering zijn. De leden van de lijst voor de gemeenteraad zijn snel bij elkaar gezocht om maar voldoende kandidaten te hebben. Sommige problemen werden direct zichtbaar. De nummer acht op de Leefbaar Rotterdam-lijst, Nico Kok, paste er direct voor om voor Leefbaar Rotterdam in de raad gaan zitten vanwege recente uitlatingen over de islam. Het grootste probleem van Leefbaar Rotterdam ziet Booister in de solist Pim Fortuyn, die alleen afspraken nakomt zolang ze hem uitkomen. Illustratief hiervoor is één zinnetje in het interview in de Volkskrant, waarin Fortuyn meldde dat hij zich maar even niet 105
aan afspraken met Leefbaar Nederland moest houden. In het tv-programma R op Zondag van tv Rijnmond verwijst Fortuyn zijn politieke opponenten naar zijn persoonlijke gedachtengoed, terug te vinden in zijn boeken en columns en blijkt het verkiezingsprogramma van Leefbaar Rotterdam niet maatgevend te zijn. Booister vraagt zich af hoe lang het duurt voor hij daar opnieuw van afwijkt en op welk moment daarover spanningen binnen Leefbaar Rotterdam zullen ontstaan.398 De Rotterdamse kiezer heeft volgens Booister niet alleen een oordeel geveld over het beleid van het zittende college, maar ook een overduidelijke boodschap meegegeven aan winnaar Pim Fortuyn. Zijn Leefbaar Rotterdam zal moeten waarmaken wat tijdens de campagne allemaal is beloofd. Fortuyn moet proberen Rotterdam een nieuw college van b&w te bezorgen. Maar de vraag is wie met Leefbaar Rotterdam, dat geen enkele bestuurservaring heeft, een college wil vormen? Els Kuijper heeft ondubbelzinnig laten weten niet met Fortuyn te willen samenwerken, ook al heeft ze beleefdheidshalve gezegd toch met Leefbaar Rotterdam te zullen gaan praten. Zou het kunnen met het cda en de vvd (totaal 26 zetels) en wellicht d66 erbij (28 zetels)? Maar het cda verklaart niet met Fortuyn te willen samenwerken, en de vvd en d66 leveren samen met Leefbaar Rotterdam een krappe meerderheid van 23 zetels op. Voor een werkbaar bestuur moet vertrouwen zijn en dat is moeilijk, omdat Leefbaar Rotterdam ‘de zittende politici voor rotte vis heeft uitgemaakt en lang niet altijd door met bewijzen te komen,’ aldus Booister. Volgens hem is de fractie nu al een kar met kikkers. Nico Kok gaat niet voor Leefbaar Rotterdam de raad in, Harry van den Bouwhuijsen bedankt voor het raadslidmaatschap en Rabella de Faria vertrekt,399 maar wil misschien toch wel weer terugkomen.400 Kor Kegel van het Rotterdams Dagblad vindt de verkiezingsuitslag ‘een terechte straf voor een afstandelijk stadsbestuur’. Volgens de journalist en columnist hebben de lijsttrekkers en de andere kandidaten te lang ten onrechte gehoopt dat het Fortuyn-effect wel mee zal vallen en Leefbaar Rotterdam tussen de 5 en 10 zetels zou winnen. ‘Of je nou bij de slager en de kruidenier of in het café stond, je hoorde dat een grote massa op Pim ging stemmen. Dat de uitslag van gisteravond tot zoveel schrik en ontsteltenis leidde onder de gevestigde partijen, toont aan dat ze nooit bij de slager en de kruidenier of in het café komen. Het bewijst dat de politiek ver van de mensen af staat.’ Hij spreekt van een terechte straf voor het gemeentebestuur dat 106
de laatste vier jaar slecht presteert, te veel met details bezig is en te weinig naar de Rotterdammers luistert en geen interesse toont voor hun initiatieven op wijk- en buurtniveau. Volgens hem functioneren de (deel)gemeenteraadsleden niet meer als volksvertegenwoordigers. De kiezers willen een herkenbare politiek en benaderbare politici die zich begrijpelijk uitdrukken. Hij heeft een hard oordeel over de verantwoordelijke politici. vvd-lijsttrekker Nico Janssens, die 5 zetels verloor en zei er eens een nachtje over te moeten slapen of hij met Fortuyn in zee wil of in de oppositie zou moeten gaan, moet vanwege een verkeerde campagne en slechte prestatie concluderen: wegwezen. Ook PvdA-lijsttrekker Els Kuijper, die zijn inziens een nogal hooghartige campagne voerde, moet ophoepelen.401 De verrassende verkiezingswinst van Fortuyns Leefbaar Rotterdam is voor de redactie van het Rotterdams Dagblad reden tot zelfreflectie. De redactie stelt zichzelf een paar weken na de verkiezingen de vraag of de krant wel schrijft over wat er leeft in de stad en of de krant wel een onafhankelijke koers volgt. ‘Heeft de redactie wel genoeg geluisterd naar wat er in de stad, in de wijken leeft? Zijn signalen van onvrede tijdig opgepakt? Is er wat mee gedaan in de kolommen van de krant?’ Aan het woord komen Bart Verkade, chef Nieuwsdienst en Kor Kegel, chef Stad. De redactie is het met burgemeester Opstelten eens dat de kiezers altijd gelijk hebben. Opstelten vraagt zich hardop af of de politieke elite, te beginnen bij de eerste burger van de stad, wel genoeg geluisterd heeft naar de Rotterdammers. Uit de ruim honderd ingezonden brieven in het Rotterdams Dagblad blijkt dat het onderwerp leeft. De krant wordt na 6 maart bekritiseerd in de trant van ‘Stop nu met dat gezeik over Fortuyn’. Sommige briefschrijvers vinden dat de krant meedoet aan het demoniseren van Fortuyn. Volgens Kees Haak, de schrijver van het artikel, is die kritiek niet terecht en schrijft het Rotterdams Dagblad op eigen gezag niet(s) vervelend(s) over Fortuyn. Er wordt kortweg verslag gedaan van wat Fortuyn zoal zeigt en hoe andere, vooral politici, daarop reageren. Sommige redacteuren vinden dat de krant tijdens de verkiezingscampagne niet alert genoeg is geweest en kritischer had moeten zijn. Haak vraagt zich af of het Rotterdams Dagblad wel echt weet wat er leeft in de stad. Verkade: ‘We zitten dagelijks zo dicht mogelijk op de beleving van de Rotterdammers, we kennen de signalen, we proeven het vuil en de onvrede in de wijken, we kennen de problemen in IJsselmonde, de Millinxbuurt, Spangen, Hoogvliet, noem maar op. We weten wat er speelt, schrijven erover. Misschien moeten 107
we dat nóg meer doen, maar we moeten tegelijkertijd oppassen dat we niet op het snijvlak gaan zitten waar je de haat juist gaat voeden.’ En Kegel over ‘zijn’ verslaggevers: ‘We hebben allemaal een deelgemeente als aandachtsgebied toegewezen gekregen waar we, ook buiten de nieuwsagenda om, nieuws halen, ja ook op de fiets. Een praatje maken in het buurthuis, we doen het, het is een van de pijlers van het beleid van de stadsredactie.’ Volgens Verkade en Kegel lijkt het erop dat de boodschapper wordt afgerekend op de boodschap die hij brengt. Over het verwijt van enkele briefschrijvers dat de krant te kritisch zou zijn over Fortuyn en vastgebakken zit aan de politieke elite en dat als uitgangspunt neemt voor de berichtgeving in de krant, zegt Verkade: ‘Dat is absoluut niet zo. Het omgekeerde ook niet, overigens.’ Volgens Verkade en Kegel zal er niet anders bericht worden over Fortuyn, al was het maar omdat er ook nog zoiets bestaat als de eigen maatschappelijke verantwoordelijkheid van het Rotterdams Dagblad, zoals die is vastgelegd in de beginselverklaring van de krant, waarbij de parlementaire democratie als uitgangspunt dient. Haak sluit het artikel af met de mededeling dat de onafhankelijke koers van de krant in ieder geval niet toestaat dat de krant partij kiest voor wie dan ook.402 5.4
De reacties op de verkiezingsuitslag in politieke kring
Bij de vvd, de grootste verliezer van de verkiezingen, komt de klap hard aan. De liberale partij verliest 5 van de 9 zetels. In de vvd fractiekamer is de verslagenheid groot. vvd-voorzitter Herman Touw: ‘Laten we hopen dat we niet te doen hebben met één leider en allemaal meelopers. Dat hebben we al eens gehad en dat mag niet meer terugkomen!’ De elfde vvd’er op de kandidatenlijst, Kees de Gruiter, is duidelijk in zijn woede om het ‘verraad’ van de kiezer: ‘Rotterdam is gek geworden.’ Met 4 zetels is De Gruiters politieke carrière definitief voorbij. ‘Maar,’ merkt het Rotterdams Dagblad op, ‘als Rotterdam dwaas is geworden, dan zijn de zittende politici als psychiaters die geen idee hebben wat ze aanmoeten met de stoornis van hun patiënten; eenderde van hun patiënten zelfs.’403 Raadslid Jan Cees van Duin die niet terugkeert in de raad: ‘Ik voel me alsof gisteravond een familielid is overleden’ en vvd-raadslid Sandra Korthals, die ook raadlid af is, zegt uitgesproken: ‘Schande! Schande. Schande dat zoveel vvd’ers op Fortuyn hebben gestemd.’404 De vvd in Rotterdam ziet als enige geen bezwaren in samen108
werking met Leefbaar Rotterdam. De PvdA en het cda willen eerst een gesprek. GroenLinks sluit samenwerking hoe dan ook uit.405 Nico Janssens, lijsttrekker van de vvd: ‘Ik ben een koopman, maar ik kan niet geloven dat de burgers al betalen voor een product dat ze nog niet eens hebben gekregen.’406 Janssens zag vroeg in dat de uitslag niet gunstig zou zijn voor zijn partij. Hij was er geestelijk redelijk op voorbereid dat zijn partij een politieke dreun zou krijgen. Dit had voor hem het voordeel dat hij goed kon reageren. Ook gaf het hem gelegenheid om over zijn positie na te denken, de politieke consequenties. Volgens de lijsttrekker zou de uitslag politieke consequenties moeten hebben voor de complete lijst, voor alle leden op de lijst die campagne hebben gevoerd. Direct na de verkiezingsuitslag heeft hij met zijn fractie een gesprek met de afdelingsvoorzitter. Janssens: ‘En ik heb tegen hem gezegd: vind jij dat ik politieke consequenties moet trekken? Als jij dezelfde vraag aan mij in jouw positie zou stellen zou ik zeggen: nee. Het heeft geen nut, want wat komt er dan in de raad voor de vvd te zitten? Een heleboel mensen die op die lijst stonden, die kwaliteit hadden, die zijn eraf gevallen, er bleven er maar vier over. Als je dan al wegtrekt, wat krijg je er dan voor terug. Dus dat was ook een afweging. Hoe gaat dat in de onderhandelingen dan? En er is in de fractie toch wel enigszins sprake geweest van: wij moeten wel in de oppositie. Toen heb ik gezegd: onder geen voorwaarde, in de oppositie is niets te verdienen, helemaal niets. Dan ga je alleen maar om geld te ontvangen en af en toe een vrijkaartje voor het theater of een voetbalwedstrijd. Maar je hebt niets bij te dragen aan de stad, dan moet je in de coalitie zitten, hoe groot of klein je ook bent. En ik had vrij snel geteld dat een combinatie alleen maar kon met de vvd, behalve als de PvdA en Leefbaar Rotterdam samen in de coalitie kunnen zitten. Maar ja, Fortuyn had 60.000 flyers verspreid met de tekst: “We rotten die socialisten de Coolsingel af.” Dus dat was een beetje een moeilijk uitlegbaar verhaal naar zijn achterban. Dan is de som heel snel gemaakt, en die had ik al gemaakt toen moesten de camera’s van tv Rijnmond nog gaan draaien.’407 De PvdA verliest 4 van de 15 zetels en wordt onttroond als grootste en leidende partij in Rotterdam. In de fractiekamer van de PvdA zijn verwelkte rozen illustratief voor de sfeer. Els Kuijper, lijsttrekker van de PvdA, spreekt van een uitslag gebaseerd op sentimenten, niet op resultaten.408 En: ‘Zoveel onvrede. Dat we dat niet hebben zien aankomen.’409 PvdA-raadslid Jan de Haas, die door de uitslag uit de boot is gevallen, klaagt over de pers: ‘Tijdens 109
de campagne zagen we ze nooit. Maar vandaag is iedereen al geweest. Ontbijt TV, SBS ... ze stonden met een nummertje in de rij. Voor sfeerreportages.’ Kandidaat-raadslid Matthijs van Muijen is gepasseerd voor een nieuw raadslidmaatschap en zegt boos dat de kiezers dom zijn geweest.410 PvdA-afdelingsvoorzitter Fred Burggraaf: ‘Of we met Fortuyn moeten gaan praten? Ik ben daar nog niet aan toe. Ik moet dit laten bezinken. Ik kan me ook niet voorstellen dat hij zóveel terugneemt dat hij acceptabel wordt. Er moet nog veel water door de Maas eer daar openingen zijn.’ En verder: ‘Ik vind de uitslag verbijsterend. Ja, ik trek het me aan. Ik zal me nog tot de Kamerverkiezingen van 15 mei inzetten, maar dan moet ik me nog eens beraden op mijn positie. Ik heb geprobeerd iets tot stand te brengen en door het fenomeen Fortuyn is dat niet gelukt.’411 Een paar dagen later trekt Burggraaf zijn conclusies over de verkiezingsuitslag. Hij voelt zich verantwoordelijk voor de nederlaag en legt zijn functie neer.412 PvdA-raadslid Gerard Peet is van mening dat de landelijke media achter Fortuyn en ‘meneer Zeurensen’ aanlopen. Ronald Sørensen vergeleek eerder de raadsleden met nijlpaarden. Peet vermoedt dat Fortuyn op de ene dag dat hij in Rotterdam is slechts de fractievergadering van Leefbaar Rotterdam zal voorzitten. ‘Hij gaat natuurlijk niet de stad in. Dat doen die zestien kabouters van hem.’413 Hans Kombrink over de verkiezingsuitslag: ‘Alles bij elkaar genomen vreesde ik van: nou ja, dit wordt geen leuke avond voor ons. Maar echt in de orde van grootte van 10, 12 zetels en dat het er 17 zouden worden, dat één op de drie kiezers op de lijst van Leefbaar Rotterdam had gestemd, ja dat overtrof niet alleen mijn verwachtingen, ook die van Fortuyn zelf overigens, zoals hij die avond ook verklaard heeft. Dat was een gekke boel op het stadhuis. Zeker toen hij binnenkwam, toen verdrong natuurlijk iedereen zich, media en aanhang, om hem. Dus dat was een schouwspel zoals we zelden zien in de Burgerzaal. Het was ook zelden zo druk als die avond.’414 Het cda verliest slechts 1 van de 6 raadszetels, maar desondanks komt ook bij deze partij de klap hard aan en wordt er soms heftig op de verkiezingsuitslag gereageerd. Volgens cda-voorzitter Leo van Atten is er ‘zwarte geschiedenis’ geschreven. cda-raadslid Frans-Jozef van der Heijden hoopt dat de nieuwe partij ‘in het eigen zwaard valt’. Van der Heijden: ‘Ik sprak nummer veertien van hun lijst. Nou, die man was het eigenlijk niet altijd eens met Fortuyn, maar hij vond het leuk om eens wat in de politiek te doen. Dat niveau.’415 cda-lijsttrekker Sjaak van der Tak spreekt van ‘een explosie 110
van ongenoegen’ en ‘een hele rechtse, hele onverwachte uitslag’.416 Van der Tak over de verkiezingsuitslag: ‘Op die avond heb ik Fortuyn gefeliciteerd, er was echt een politieke revolutie, zo noem ik dat nog steeds. Er was een grote inbreuk gepleegd op de grote rode burcht Rotterdam. Hij had alle politieke verhoudingen op zijn kop gezet. Ik had vooraf afgesproken met de nummer twee en nummer drie op de cda-lijst, dat als de cda zou zakken naar 4 zetels dat ik dan op zou stappen. Dan moet je de consequenties trekken uit datgene wat het verlies is, het zou eenderde zijn van het zetelaantal. Uiteindelijk is dat niet gebeurd, maar ik wilde het je nog wel melden. Ik vind dat je na grote politieke nederlagen je consequenties moet trekken op dat punt. Ik heb Fortuyn die avond gefeliciteerd, maar ik heb ook tegelijkertijd die avond met de felicitatie aangegeven dat hij nu wel een heel zware opdracht krijgt. Hij heeft de zwaarste opdracht te vervullen, en niet zo weinig ook.’417 Theo Cornelissen en Manuel Kneepkens zaten niet aan tafel bij het lijsttrekkersdebat en geven direct na afloop hun commentaar op de verkiezingsuitslag voor tv Rijmond. Cornelissen, die maar liefst 3 van de 4 zetels voor de Socialistische Partij verliest in de raad, voorspelt een college dat bestaat uit Leefbaar Rotterdam, cda en vvd. Volgens hem moet rechts nu laten zien dat ze het beter kan. Kneepkens, wiens Stadspartij een van de 2 zetels verliest in de raad: ‘Politici komen en politici gaan maar de dichter blijft altijd bestaan.’ En: ‘De opkomst van Fortuyn is de opkomst van een komeet en hij zal ook als een komeet ten onder gaan. Na vier jaar zal Fortuyn verdwenen zijn en zal hij niet anders zijn dan een voetnoot in de geschiedenis. De kiezer heeft zich laten bedotten door de schijnvertoning op de tv, het spook van de tv.’ Fortuyn biedt volgens Kneepkens geen oplossingen. ‘Wat gaan Fortuyn en die vijftien mensen die niemand kent doen in de raad, het zijn ledenpoppen. Ik voorzie een ramp voor Rotterdam en voor dit land als dit zo doorgaat.’418 Burgemeester Opstelten een dag na de verkiezingen: ‘Dit is natuurlijk niet goed voor ons imago. Het is belangrijk voor de economie van een stad om een stabiel bestuur te hebben. Dus daar maak ik me wel zorgen over.’ En verder: ‘Ik heb nog niet eerder meegemaakt dat ik na raadsverkiezingen buitenlandse media op bezoek kreeg. Engelse. Belgische. Nu wel. En dat vind ik geen goed teken. Ze komen hier niet omdat het goed gaat. Ik ben er trouwens niet happig op om op te treden voor de Vlaamse of Franstalige Belgische televisie. Ik wil niet dat Rotterdam met Antwerpen wordt vergeleken. Die vergelijking is niet aan de orde. Dus die media mijd ik.’419 111
Fortuyn reageert een dag na de verkiezingen ingetogen op de uitslag: ‘Als ik lid was van de PvdA of vvd zou ik me ook zorgen maken. Ik krijg een geweldig mandaat van de bevolking hier.’420 De lijsttrekker neemt een dag na de verkiezingen rust om bij te komen van alle hectiek. ’s Avonds is hij daarom niet aanwezig op de eerste fractievergadering van Leefbaar Rotterdam.421 5.5
Het interview met Hans Kombrink in het Rotterdams Dagblad
Op 8 maart 2002 interviewen Wessel Penning en Carel van der Velden van het Rotterdams Dagblad wethouder Hans Kombrink over de verkiezingsnederlaag van de PvdA. Een interview dat de nodige beroering veroorzaakt. Het interview is getiteld: ‘Dit zagen we voor het laatst in de jaren dertig’.422 Kombrink nuanceert de verkiezingsnederlaag. Hij zegt dat de PvdA slechts 1 zetel minder heeft gehaald dan bij de verkiezingen in 1994 en bij de deelgemeenteraadsverkiezingen heeft de PvdA een goed resultaat behaald. Maar de journalisten merken op dat Fortuyn daar niet aan meedeed.423 Kombrink spreekt van een unieke uitslag. ‘Ik wil hier geen etiketten van racisme of fascisme opplakken, maar dit verschijnsel was voor het laatst in de jaren dertig van de vorige eeuw te zien. Ook in de jaren dertig werd over de hele breedte verlies geleden, waren de kiezers op drift geraakt en was er één partij die de macht naar zich toe trok. Misschien is de parallel dat er een zoektocht gaande is naar een sterke man die durft te zeggen waar het op staat.’ Volgens Kombrink heeft Fortuyn alle ergernis over de verloederde, vuile, onveilige stad in stemmen omgezet, terwijl de gemeente hier op had geantwoord met het cameratoezicht, de ondergrondse containers en extra veegwerk. Maar dat heeft weinig geholpen, erkent hij. Volgens Kombrink combineren de mensen sinds 11 september alle problemen met de multiculturaliteit van de stad. Er hangt een onbestemde dreiging van een onzichtbare vijand in de stad waardoor het veiligheidsgevoel wordt aangetast. ‘Er zijn andere dingen aan de hand. Het valt niet te ontkennen dat de stad de afgelopen vijfentwintig jaar een revolutie heeft beleefd. Rotterdam is steeds gekleurder geworden en die verkleuring is stukje bij beetje opgeschoven in de richting van de tuinsteden.’ Hij noemt de blanke man, de vijftigplusser die deze ontwikkeling als bedreigend ervaart en zich niet meer thuis voelt in 112
zijn verkleurde stad. Kombrink ergert zich overigens hevig aan de voormalige burgemeester én partijgenoot Peper die op de verkiezingsavond bij de nos geringschattend deed over de kwaliteit van het Rotterdamse gemeentebestuur. Kombrink: ‘Ik ga niet met Peper in discussie. Die is zijn gram aan het halen. Hij is geblesseerd geraakt en sindsdien meer met zichzelf bezig dan met het belang van de stad. Maar één ding: de affaire Peper heeft het vertrouwen in het gemeentebestuur niet helpen vergroten.’ Op 13 maart plaatst het Rotterdams Dagblad een lezersreactie van Remko Tanis waarin deze ingaat tegen Kombrinks vergelijking die volgens hem kant noch wal raakt. Door na de grote verkiezingsoverwinning van Fortuyn een vergelijking te maken met ‘de roep om een sterke man’ in de jaren dertig, creëert Kombrink een stemming waarin een directe link met de opkomst van de nazi’s in die jaren snel is gelegd. Volgens Tanis zegt Kombrink dat natuurlijk niet zelf en ontkent hij ‘etiketten van racisme en fascisme’ te willen plakken op de opkomst van Fortuyn. Maar tegelijkertijd haalt hij er wel de ‘verkleuring van Rotterdam’ bij en ‘de blanke vijftigplusser die zich niet meer thuis voelt in zijn gekleurde stad’, om het succes van Fortuyn en Leefbaar Rotterdam te verklaren. Tanis spreekt van een ‘uitgedachte tegenaanval van Kombrink’.424 Het prominente PvdA-lid Kombrink erkent dat hij er met de parallel tussen de opkomst van Fortuyn en de roerige jaren dertig, dus ook de opkomst van de nsb, naast zit en de associatie niet had moeten maken.425 Hij heeft dit aan Fortuyn schriftelijk meegedeeld.426 Kombrink: ‘Mijn eerste stap was dat ik ergens gezegd heb dat hij Janmaat in het kwadraat was. Dat heb ik nooit teruggetrokken. Dat vond ik overigens ook. Zo goed als Janmaat later zelf heeft gezegd: wat ik niet mocht zeggen dat kan Fortuyn op een nog verdergaande manier zeggen zonder dat dat een probleem oplevert. Dus de standpunten hadden ook een zeer hoge mate van overeenkomst. Ik heb in een analyse van de uitslag in een interview met Penning van het Rotterdams Dagblad gezegd: dit hebben we één keer eerder gezien, in de dertiger jaren en op welk fenomeen doelde ik? Dat een partij die nieuw opkwam behoorlijk wat stemmen wist te vergaren, zowel van links als van rechts. Dat ging over dat fenomeen. Wat het unieke van deze uitslag was. Dat leefde ook in mijn herinnering. Ik kreeg meteen na dat interview een e-mail van een mijnheer uit Schiedam die zei: “U vergist zich, misschien niet in de herkomst van kiezers, maar wel in de omvang van de uitslag. U hebt de indruk gewekt dat daar ook 113
een gelijkenis in zit.” Die man heeft gelijk. Een boekwerk erbij gepakt, en ja, daar heb ik gewoon een miskleun gemaakt. En ik heb dus snel een correctie ingestuurd, zowel per brief aan Fortuyn als een ingezonden stuk. Dat helpt natuurlijk onvoldoende want je blijft ermee geconfronteerd worden. Dus iedere keer heb ik trouw gezegd: ik heb dat gecorrigeerd. Maar goed, dat blijft toch hangen.’427 Binnen de PvdA-fractie is niet iedereen even blij met Kombrinks interview in het Rotterdams Dagblad, waardoor de samenwerking met Leefbaar Rotterdam vrijwel onmogelijk wordt gemaakt. Op de fractievergadering direct na de verkiezingen is duidelijk afgesproken dat er geen uitspraken naar buiten zouden worden gedaan en dat er terughoudend zou worden opgetreden.428 Volgens Kombrink heeft het tijdstip waarop hij deze opmerkingen over Fortuyn maakt geen invloed op het verloop van de onderhandelingen.429 Of dat het geval is zal blijken tijdens de collegevorming.
114
6 | Collegevorming
6.1
Inleiding
Meteen na de verkiezingsuitslag komen de eerste speculaties over de vraag welke partijen een nieuw college moeten gaan vormen. Voordat dit onderwerp wordt beschreven, is het van belang aandacht te besteden aan de verschijning van het nieuwste boek van Pim Fortuyn, dat de veelzeggende titel draagt: De puinhopen van acht jaar Paars. Dit boek wordt algemeen gezien als een soort beginselprogramma van de partijen waaraan Fortuyn zijn naam verbindt. Verder behandelt dit hoofdstuk de installatie van de gemeenteraad, de collegevorming en het eindigt met een evaluatie van Fortuyns optreden tijdens de collegevorming. 6.2
De puinhopen van acht jaar Paars
In het land wordt met grote belangstelling uitgekeken naar het met veel tromgeroffel aangekondigde boek van Pim Fortuyn over het beleid van de twee op elkaar volgende Paarse kabinetten. Een paar dagen voordat De puinhopen van acht jaar Paars in het Haagse perscentrum Nieuwspoort wordt gepresenteerd ligt het al in de boekhandel. Op 13 maart 2002 staan de kranten er al vol van. Het wordt als een controversieel boek beschouwd en tevens als partijprogramma van de Lijst Pim Fortuyn voor de komende verkiezingen.430 Het is met het oog op de bespreking van de collegevorming nuttig hier eerst de hoofdlijnen van dit boek aan te geven. In hoeverre hebben de ideeën erin bij de collegevorming in Rotterdam een doorslaggevende rol gespeeld? Volgens Fortuyn moet het bestuurlijk beleid in Nederland op vele terreinen anders worden. Vanzelfsprekend is niet alles wat Fortuyn landelijk op de schop wil nemen ook zonder meer toepasbaar in de gemeentelijke situatie, maar punten als veiligheid en multiculturaliteit zijn dat wel. Op militair terrein is Fortuyn voor herinvoering van de dienstplicht en voor afschaffing van de landmacht en de luchtmacht. Alleen maritiem had Nederland binnen het kader van de militaire bondgenootschappen een rol te spelen. Alleen mensen 115
die als gevolg van een beroepsziekte arbeidsongeschikt zijn hebben recht op een wao-uitkering, de rest moet in de bijstand. Hij wil de wachtlijsten in de zorg wegwerken door minder bureaucratie. In het onderwijs wil hij minder regelzucht vanuit Den Haag. Het openbaar bestuur kan beter beperkt worden tot zes ministeries. De grenzen moeten dicht en Nederland zou alleen nog politieke vluchtelingen uit de direct omliggende landen moeten toelaten ‘als daar ernstige dingen gebeuren’. Hij wil paal en perk stellen aan gezinshereniging. Volgens Paul Koopman die het boek bespreekt in het Rotterdams Dagblad gaat Fortuyns partijprogramma uit van de zelfredzaamheid van de ondernemende burger en krijgt daardoor het karakter van een snoeihard beleid ten opzichte van de zwakkere in de samenleving.431 De leefsituatie, waarover in brede lagen van de bevolking onvrede is ontstaan, wordt met voorbeelden uit het dagelijks leven van een stad als Rotterdam in De puinhopen van acht jaar Paars besproken. Ze verklaren mede de grote nadruk op het aspect veiligheid tijdens de collegevorming. Fortuyn schrijft hoezeer het hem ergert als jongeren van Turkse afkomst na een overwinning van hun voetbalploeg toeterend door de stad rijden. Fortuyn: ‘Winst van het Turkse voetbalelftal verandert mijn stad, Rotterdam, in één klap in een klein Istanbul. Dat lijkt onschuldig, maar is het niet. Het doet mij het gevoel geven alsof onze stad tijdelijk is bezet door vreemde overheersers, die zich op dat moment ook als zodanig gedragen, en het maakt duidelijk dat integratie nog een hele lange weg is.’432 Fortuyn heeft in zijn boek weinig op met burgemeester Opstelten. Hij noemt Opstelten spottend ‘burgemeester Dickerdack’, naar de eerste burger van Ollie B. Bommels Rommeldam. Hij bekritiseert de burgemeester omdat hij als voorzitter van het College van Korpsbeheerders pedant een miljard gulden eist voor een spiksplinternieuw automatiseringssysteem voor de Nederlandse politie.433 Volgens Fortuyn wil de politie ook helemaal niet zoveel doen aan misdaadbestrijding en hij illustreert dat met enkele persoonlijke ervaringen. Fortuyn: ‘In mijn stad Rotterdam werd bij mijn buren ingebroken, de autosleutels uit huis gehaald en wég net aangeschafte spiksplinternieuwe auto. Een dag tevoren had een oplettende overbuurvrouw mij gebeld met de mededeling dat voor haar deur een paar gekleurde medelanders met een verrekijker in hun auto mijn huis zaten te bestuderen. Ze gaf me het kentekennummer van de betreffende auto, je kon immers nooit weten. De politie komt bij mijn buurman proces-verbaal opmaken en ik zeg tegen de agente 116
dat ik wellicht interessante informatie voor haar heb. Ik doe mijn verhaal en wil haar het kentekennummer geven. Waar ik mij ten eerste mee bemoeide en ten tweede kon iedereen dat wel beweren. In het suffe hoofdje kwam het niet op dat deze gekleurde medelanders niet op voorhand schuldig zijn, maar dat het desalniettemin interessant kan zijn een en ander eens na te trekken.’ En verder: ‘De politie is er in de eerste plaats voor de politie en vervolgens soms wellicht ook nog eens voor ons!’ De Gemeente Rotterdam verwijt hij ‘schaamteloos de zakken te vullen met parkeergelden, zonder daar ook maar een enigszins fatsoenlijke prestatie ten aanzien van de automobilist tegenover te stellen. […] Overdag doet men er in mijn stad, Rotterdam, ruim drie kwartier over om van Noord naar Zuid te komen en dat niet door overvolle wegen, maar door het getreiter van het gemeentebestuur op instigatie van PvdA en GroenLinks, want de auto is uitermate zondig en zij die erin zitten zijn zondaars. Het openbaar vervoer is geconfisqueerd, dikwijls gratis, door de onderklasse, daar ga je dus als fatsoenlijk burger niet in zitten. Leve ons stadsbestuur!’434 Op donderdagmorgen 14 maart presenteert Fortuyn zijn boek De puinhopen van acht jaar Paars in Nieuwspoort in Den Haag. De bijeenkomst, bijgewoond door veel persmensen, verloopt chaotisch. Leden van de Biologische Bakkers Brigade voeren actie en gooien drie taarten naar Fortuyn. De actievoerders vinden dat Fortuyn een ‘racistische hetze’ voert en verwijten de media zijn ideeën te omarmen.435 De taartsmijters willen de in hun ogen extreemrechtse populist van zijn voetstuk stoten. Bij de hervatting van de persconferentie doet Fortuyn een beroep op minister-president Kok en de regering hem niet te demoniseren en de verkiezingsstrijd op inhoud te voeren. Fortuyn: ‘U bent minister-president van alle Nederlanders, dus ook mijn minister-president.’436 De toonzetting van de politici als reactie op het boek van Fortuyn is negatief, maar zeker niet zo agressief als de reacties op het interview van 9 februari in de Volkskrant. PvdA-lijsttrekker Melkert: ‘Met Fortuyn gaan we achteruit in plaats van vooruit’.437 Paul Rosenmöller noemt de ideeën van Fortuyn, tijdens een spreekbeurt in Den Haag op 13 maart, ‘nationalistisch, isolationistisch en een breuk met de solidariteit tussen arm en rijk’. Fortuyn heeft volgens de lijsttrekker van GroenLinks een blinde vlek voor natuur en milieu.438 Hij deelt Fortuyns kritiek op Paars maar niet zijn oplossingen. Als Pim Fortuyn het voor het zeggen krijgt, komt er volgens hem een vechtcul117
tuur.439 sp-lijsttrekker Marijnissen schrijft in het Rotterdams Dagblad een uitgebreid stuk waarin hij bepleit Fortuyn op de inhoud aan te pakken en niet op de vorm.440 Meteen na de boekpresentatie gaat Fortuyn door naar Rotterdam voor zijn installatie als raadslid.441 Opstelten spreekt met Fortuyn over het incident met de taarten. Fortuyn was er volgens de burgemeester van onder de indruk, maar ‘hij gaf er geen blijk van dat hij daar niet mee om kon gaan. Dat vond ik juist wel knap.’ Ze maakten er zelfs nog cynische grapjes over, spraken over autoriteiten die voor dit soort situaties in een speciale kast een reservepak hebben hangen. Een reservepak achter de hand maakt altijd indruk, zei Opstelten, ‘want dan krijg je die taarten en na een minuut sta je weer gloedvol te recipiëren.’442 6.3
De installatie van de nieuwe gemeenteraad
Bij de installatie van de gemeenteraad op donderdag 14 maart 2002 is veel pers aanwezig. Vooral door de spanningen tussen de PvdA en Fortuyn wordt veel spektakel verwacht. Op de perstribune wordt een brief rondgedeeld van de PvdA aan Fortuyn. In de brief zoekt de PvdA alsnog de dialoog en samenwerking met Leefbaar Rotterdam en loopt daarmee vooruit op het eerste openbare overleg op vrijdag.443 De brief besluit met: ‘Wij nodigen u uit morgen duidelijk te maken met welke inhoudelijke uitgangspunten u het gesprek over coalitievorming aangaat.’444 Fortuyn is bij binnenkomst in het stadhuis inmiddels omgekleed vanwege het taartincident die ochtend en draagt een roze das en roze pochet. Met zijn nieuwste boek De puinhopen van acht jaar Paars in de hand wordt hij gefilmd door verscheidene cameraploegen. In de raadszaal is plaats voor ongeveer twintig journalisten en fotografen. De overige journalisten en fotografen zitten in een vergaderzaal op de begane grond waar drie beeldschermen zijn neergezet. Als voorzitter opent burgemeester Opstelten de raadsvergadering waarin de installatie en beëdiging van de leden van de gemeenteraad van de stad Rotterdam plaatsvindt in overeenstemming met artikel 14 van de Gemeentewet. Ieder lid moet voordat het de functie van gemeenteraadslid kan uitoefenen de eed of de verklaring en belofte afleggen. Fortuyn legt in handen van de voorzitter de eed af en steekt de voorste twee vingers – de wijs- en de middelvinger – van zijn rechterhand op en spreekt de woorden ‘Zo waarlijk 118
Fortuyn bij aanvang van de raadsvergadering waarin de installatie en beëdiging van de leden van de gemeenteraad plaats vindt, 14 maart 2002 (foto Kees Spruijt).
119
helpe mij God Almachtig.’ Nadat de leden de eed of de verklaring en belofte (‘Dat verklaar en beloof ik’) hebben uitgesproken verklaart de voorzitter hen tot lid van de gemeenteraad te hebben geïnstalleerd.445 Van de vorige gemeenteraad worden eenentwintig leden in de nieuwe raad geïnstalleerd en beëdigd terwijl er vierentwintig nieuwkomers zijn. Vijf zijn door voorkeurstemmen in de raad gebracht. Als Fortuyn de eed aflegt is dit nauwelijks hoorbaar door het geklik van tientallen camera’s.446 Hij neemt felicitaties in ontvangst van verscheidene raadsleden. Enige hilariteit ontstaat als Sørensen na de installatie, die ongeveer twintig minuten duurt, een motie van wantrouwen wil indienen. Op de fractievergadering van 11 maart is door de fractie van Leefbaar Rotterdam besloten om ex-partijgenoot Nico Kok, die gebroken heeft met Leefbaar Rotterdam en van plan is als éénmansfractie zelfstandig verder te gaan, politiek aan te vechten. Men vraagt zich af met welk mandaat van de Rotterdamse kiezers hij in de raad zit.447 Een groot deel van de raad, niet gewend aan moties tijdens een installatie, moet erom lachen. Sørensen vergeet echter uitleg te geven waarom hij de motie indient en leest de motie ten overstaan van de raad voor. Kok had gebroken met Leefbaar Rotterdam vanwege Pim Fortuyn maar wilde zijn zetel behouden als onafhankelijk lid van de gemeenteraad. Volgens Sørensen was intern de afspraak gemaakt dat kandidaten voor de lijst van Leefbaar Rotterdam na de verkiezing een zetel in de gemeenteraad zouden innemen binnen de dan gekozen fractie van Leefbaar Rotterdam. Kok had hoegenaamd geen voorkeurstemmen behaald en was ‘meegelift’ op het succes van Leefbaar Rotterdam.448 Leefbaar Rotterdam keurt ‘het gedrag van de heer N. Kok’ af en acht het moreel verwerpelijk.449 Er wordt verbaasd en lacherig gereageerd op de motie. Volgens verscheidene raadsleden is het niet mogelijk een dergelijke motie in te dienen. cda-lijsttrekker Van der Tak spreekt van een novum in de Rotterdamse politiek dat op een installatievergadering een motie van wantrouwen wordt ingediend. Hij merkt op dat moties altijd tegen het college dan wel tegen een lid van het college zijn gericht. Raadslid Kneepkens is het met wethouder Van der Tak eens en wijst de vergadering erop dat een dergelijke motie volgens het reglement niet kan worden ingediend. 450 Maar Opstelten is van mening dat het volgens de formele spelregels wel kan en brengt de motie in stemming. Kneepkens vindt dit heel erg fout van de burgemeester en concludeert dat Opstelten zich 120
Burgemeester Opstelten tijdens de opening van de installatievergadering van de gemeenteraad, met op de voorgrond het hoofd van Fortuyn, 14 maart 2002 (foto Kees Spruijt).
121
Fortuyn legt de eed af tijdens de installatievergadering van de gemeenteraad, 14 maart 2002 (foto Jaap Rozema, Rotterdams Dagblad). Naast en achter Fortuyn staan van links naar rechts de Leefbaar Rotterdam-raadsleden Barry Madlener, Michiel Smit, Sjef Siemons en Frans van der Hilst.
blijkbaar had voorgenomen aan die kant te gaan staan. Kneepkens vindt het een onbegrijpelijke fout.451 Els Kuijper vindt het betreurenswaardig en zorgelijk dat de eerste kwestie die aan de orde komt een dergelijke is. Fortuyn deelt mee dat Kok 127 stemmen heeft gekregen en dus geen enkel mandaat van de Rotterdamse kiezer heeft gekregen. Hij spreekt van kiezersbedrog en zou het prettig vinden als de gemeenteraad zich unaniem achter de motie schaart. Theo Cornelissen van de Socialistische Partij, die over de motie blijft doorvragen, wenst Fortuyn niet te woord te staan: ‘Er is hier geen spreekplicht. Ik heb geen zin om op dit soort spelletjes in te gaan. U zoekt het maar uit.’452 Alleen Leefbaar Rotterdam stemt voor de motie.453 122
Ontmoeting van twee tegenstanders voorafgaand aan de installatievergadering van de gemeenteraad, Hans Kombrink en Pim Fortuyn, 14 maart 2002 (foto Kees Spruijt).
Els Kuijper en Pim Fortuyn begroeten elkaar bij aanvang van de installatievergadering, 14 maart 2002 (foto Kees Spruijt). Op de achtergrond PvdA’er Peter van Dijk.
123
Burgemeester Opstelten zegt in zijn installatierede dat de verkiezingsuitslag laat zien dat er veel onvrede bij de Rotterdammers bestaat. De kiezers hebben volgens hem ‘de urgentie willen onderstrepen van de problemen die Rotterdam ondervindt. Wij moeten dat signaal goed onderkennen en er lering uit trekken’. Een goede samenwerking in de raad acht hij noodzakelijk. ‘Hoe verschillend wij ook tegen de problemen aankijken, één ding is zeker: wij houden allemaal van Rotterdam.’454 Na de installatie, die door de ingediende motie minder feestelijk eindigt, volgt de traditionele kennismaking van raadsleden onderling in de Burgerzaal, waarna men per bus naar de Westerkade vertrekt voor een gezamenlijk boottocht. Ook Rabella de Faria wordt beëdigd als raadslid voor Leefbaar Rotterdam. Volgens De Faria hebben haar fractieleden er zeer op aangedrongen bij Leefbaar Rotterdam te blijven. De Faria meent dat haar verbintenis met zowel Leefbaar Rotterdam als Leefbaar Nederland toch wel goed aan de burger is uit te leggen. Een wethouderschap sluit zij niet bij voorbaat uit.455 Rabella de Faria vindt het een heel mooie dag. De Faria: ‘Het was echt heel apart om daar in die raadszaal te zitten, te voelen om het maar even zo te zeggen, aan de ene kant dat je daar als nieuweling staat en met de nek wordt aangezien en aan de andere kant met veel nieuwsgierigheid bekeken wordt. Iedereen had toch zoiets van: wie zijn die mensen? Want nou waren we gekozen. Maar wie is de mens achter de persoon die gekozen is? Daarna gingen we varen en was het de bedoeling dat er zoveel mogelijk mensen kwamen om elkaar te leren kennen. En dan zie je dat er een heel aantal mensen is weggebleven. Vanuit de PvdA zijn er vrij veel mensen weggebleven. Het was de bedoeling dat iedereen van de gemeenteraad zou gaan varen. Je kunt elkaar natuurlijk niet leren kennen als je niet komt. We hebben toen kennis gemaakt met een aantal cda’ers en een aantal vvd’ers. Die kende je dan, maar voor de rest waren er toch veel mensen niet.’456 Fortuyn heeft op de avond van 14 maart een druk programma. Hij treedt op voor de radio en in vier televisieprogramma’s: Netwerk, 2 Vandaag, Den Haag Vandaag en Barend & Witteman. Fortuyn wordt geïnterviewd over een mogelijke toenaderingspoging van de PvdA in Rotterdam. Deze partij moet hem echter in zijn ogen eerst haar excuses maken omdat zij in Rotterdam en in het land een sfeer creëert waarin hij als een soort Haider of Mussolini wordt voorgesteld, zelfs met van alles wat fascistisch is wordt vergeleken.457 Hij 124
herhaalt nog eens dat de Partij van de Arbeid in de personen van Marcel van Dam, Hans Kombrink en vooral premier Kok hierin een belangrijk aandeel hadden die zich volgens Fortuyn nu eerst maar eens moeten excuseren: ‘Eerst maar eens je mond spoelen, dan praten we nader.’458 6.4
Fortuyn als formateur
Fortuyn neemt als voorman van de grootste partij het initiatief tot coalitievorming en zegt in volle openbaarheid het college te willen vormen. De collegevorming valt sinds 2002 onder de nieuwe Wet Dualisme, waarbij de raad meer afstand heeft van het college, omdat de wethouders geen lid meer zijn van de gemeenteraad. Het college maakt op basis van een beleidsakkoord zijn eigen programma. Voorheen vond in de zes weken voordat de nieuwe gemeenteraad werd geïnstalleerd de formatie plaats. In de nieuwe situatie is er minder tijdsdruk om de formatie te realiseren. Reeds in de verkiezingsnacht zegt Fortuyn tegen vvd-wethouder Janssens dat hij met vvd en cda in zee wil gaan. cda en vvd zouden ieder twee wethouders en Leefbaar Rotterdam zou drie wethouders leveren. Fortuyn en Janssens realiseren zich dat de verliezende partijen vvd en cda moeten wennen aan de nederlaag én dat de omgeving eraan moet wennen dat de verliezers misschien stevig in het zadel zullen blijven zitten.459 Fortuyn vraagt zich af hoe je een dergelijke formatie moet aanpakken. De ochtend na de verkiezingsdag stapt hij op de fiets en stelt even later op het stadhuis deze vraag aan burgemeester Opstelten. Bij dit korte gesprek zijn ook gemeentesecretaris Nico van Eck aanwezig en hoofd Culturele Zaken Kees Weeda, die aangewezen is als schrijver van het coalitieakkoord.460 Volgens Opstelten is Leefbaar Rotterdam aan zet. De nieuwe partij moet zeggen wat ze wil en een programma op tafel leggen, partners vinden en onderhandelen.461 Volgens Marco Pastors bestond bij ambtenaren op het stadhuis het ‘bezopen idee’ dat Fortuyn de klus zonder ambtenaren zou willen klaren en een adviesbureau zou inhuren. Fortuyn was dat volgens hem geenszins van plan en wilde het ambtenarenapparaat, dat daarvoor was aangesteld, het stuk laten opstellen.462 Fortuyn voert op zaterdagmiddag 9 maart – in het geheim – gesprekken met Nico Janssens en Sjaak van der Tak in het Rotterdamse Novotel. De ontmoeting duurt een uur. Fortuyn is er duidelijk over met het cda en de vvd 125
zaken te willen doen. Hij stelt zich met een 3-2-2 verdeling van de wethoudersposten bescheiden op. Janssens staat een achtpersoons college voor met één wethouderspost voor d66. Onder vier ogen geeft Janssens Fortuyn enige adviezen: ‘Pim, er zijn twee dingen waar je voor moet zorgen. Eén: je moet Sjaak de tijd geven dat hij aan dingen kan wennen en jij moet publiekelijk afstand gaan nemen van de PvdA, want zolang jij dat niet doet, ga ik niet met je in zee. Ga ik ook geen onderhandelingen met je beginnen, want straks zit ik te onderhandelen en dan blijkt er op een andere tafel ook gespeeld te worden. Dat gebeurt in de politiek zo vaak, daar trap ik niet in.’463 Van der Tak geeft Fortuyn te kennen dat hij de afgelopen jaren met uitstekende coalitiepartners heeft samengewerkt en geen zin heeft om dat zomaar op te geven. Hij heeft geen negatieve gevoelens over samenwerking met de vvd, maar die partij is wel de grootste verliezer van de gemeenteraadsverkiezingen. Hij vindt een college Leefbaar Rotterdam, cda, vvd en d66 geen voor de hand liggende keuze. Vervolgens komen verschillende thema’s die in het collegeprogramma moeten staan aan de orde, waaronder veiligheid en het sociale profiel van de stad. Fortuyn deelt Van der Tak en Janssens mee pas te willen onderhandelen na de installatie van de raad op 14 maart. Tevens wordt afgesproken dat de partijen elkaar niet zullen verketteren in de pers.464 Fortuyn sluit samenwerking met de PvdA uit wegens de anti-Fortuyn houding van veel allochtone PvdA-raadsleden en de uitlatingen van wethouder Kombrink die de actuele politieke situatie vergelijkt met die in de jaren ’30.465 Fortuyn noemt Kombrinks uitlatingen ‘een schandalige vergelijking. Zo maakt de PvdA het zich erg moeilijk.’466 Ondanks zijn ergernissen over de PvdA heeft hij op vrijdag 8 maart nog wel contact gehad met lijsttrekker Els Kuijper.467 Dit contact vond plaats na afloop van het op initiatief van Opstelten gehouden procedureel overleg van alle fractievoorzitters met de burgemeester.468 Fortuyn en Kuijper spreken elkaar een minuut of tien. Fortuyn vraagt haar of er wel of niet met de PvdA valt te praten. Kuijper zegt dat er altijd valt te praten, afhankelijk van de inhoud. Als hij vasthoudt aan bepaalde punten zoals die in de campagne zijn uitgesproken, lijkt het niet zinvol om te praten.469 Op maandagavond 11 maart opent Pim Fortuyn de fractievergadering van Leefbaar Rotterdam en spreekt een welkomstwoord. Hij blikt terug op de megaoverwinning, het verlies van de zittende partijen en hun reacties op de overwinning van Leefbaar Rotterdam. Hij schetst de actuele situatie en gaat 126
Fortuyn bij aanvang van de fractievergadering van Leefbaar Rotterdam in het stadhuis, 11 maart 2002 (foto Kees Spruijt).
127
Voltallige raadsfractie van Leefbaar Rotterdam bij aanvang van de fractievergadering op de trappen van het stadhuis, 11 maart 2002 (foto Kees Spruijt). Staand van links naar rechts: Harry Borst, Marco Pastors, Rabella de Faria, Sjef Siemons en Pim Fortuyn. Zittend onder: Ineke Sonneveld, Harry Maronier, Michiel Smit en Gerard Dorsman; zittend midden: Joop van Heijgen, Johan Soijer, Victor Reijkersz, Joanna Brand en Frans van der Hilst; zittend boven: Barry Madlener en Ronald Sørensen.
vooral in op wat er in de media geschreven en gezegd is. Hij meldt dat op vrijdag 15 maart het coalitieoverleg van start gaat. Over de collegeonderhandelingen wordt afgesproken dat deze via hem of Ronald Sørensen zullen lopen. Om de fractie bij elkaar te houden en het proces te bewaken wordt voorgesteld om een mental coach aan te stellen.470 Fortuyn is expliciet in zijn advies aan de lijsttrekkers van de verliezende partijen, Nico Janssens van de vvd (5 zetels verlies) en Els Kuijper van de PvdA (4 zetels verlies): ‘Als ik hen was, zou ik weg zijn. Het is niet alleen een verpletterende uitslag voor ons, maar ook een verpletterende uitslag voor hen.’ Volgens Fortuyn is de PvdA de slechtste verliezer. ‘Ik heb me netjes opgesteld na de verkiezingsuitslag. Ben geen zout in de wonden gaan wrijven. Dat kun je van de PvdA niet zeggen. Die steekt de hand nog steeds niet in eigen boezem.’ Hij verwijst daarbij naar de uitspraken van Hans Kombrink die hem op tv al eerder ‘een Janmaat in het kwadraat’ heeft genoemd.471 Fortuyn heeft haast met het vormen van een college en wil vrijdag 15 128
maart al weten of de leiders van cda, vvd en d66 daarover met hem verder willen praten. Willen zij dat niet, dan geeft hij het initiatief aan de PvdA. Volgens het commentaar in het Rotterdams Dagblad wil Fortuyn de klus snel klaren om voor de Lijst Pim Fortuyn zijn handen vrij te hebben en campagne voor de Tweede-Kamerverkiezingen te kunnen voeren. Het succes daarbij wordt volgens deze krant niet kleiner als hij buitenspel komt te staan. Want dan kan hij klagen over ‘die regenten’ in Rotterdam die niet wilden luisteren naar de stem van de burgers. Om Fortuyn dwars te zitten zou men hem zo lang mogelijk bezig moeten houden in Rotterdam.472 Op verzoek van de fracties vinden de collegeonderhandelingen – voor het eerst – in het openbaar plaats en Leefbaar Rotterdam heeft daartoe een uitnodiging naar alle partijen laten sturen.473 Fortuyn wil op de bijeenkomst van 15 maart niet over inhoudelijke kwesties praten en wil het overleg beperken tot intentieverklaringen. Voor tv Rijnmond zegt Fortuyn: ‘Het is net zoals bij een verloving, dan zeg je: we vinden elkaar wel aardig en dan ga je uitzoeken of je verder met elkaar kan. Nou, dat is wat er vrijdag gaat gebeuren.’474 Als het volgens Fortuyn niet lukt om met elkaar samen te werken moet de PvdA de leiding nemen. Fortuyns voorkeur ligt bij een college met vvd, cda en d66 en hij acht samenwerking met de PvdA ‘steeds onwaarschijnlijker’.475 Fortuyn stelt zich wat betreft de verdeling van de wethouderszetels bescheiden op. Hij ontkent dat zijn voorstel iets te maken heeft met het gebrek aan bestuurservaring bij Leefbaar Rotterdam. Fortuyn: ‘Ik ben ook niet zo onder de indruk van de bestuurservaring van de andere partijen, hoor.’ cda, vvd en d66 hebben vooraf een toelichting geëist van Fortuyn op zijn uitspraken in de Volkskrant. Fortuyn: ‘Over dat interview heb ik genoeg gezegd, ik ga er niet opnieuw op in. Ik ben die spelletjes zat.’ De partijen vinden de ‘leidraad’ van Leefbaar Rotterdam te summier en willen een uitbreiding van het programma van deze partij om verder te kunnen praten. Fortuyn: ‘Zo’n uitbreiding is in het geheel niet nodig. Het gaat om de hoofdlijnen.’ Lukt het volgens Fortuyn om deze week tot een intentieverklaring te komen, dan vinden de verdere onderhandelingen over het collegeprogramma achter gesloten deuren plaats. Als er overeenstemming over de hoofdlijnen van het programma is, wordt het college volgens Fortuyn heel snel geïnstalleerd en kan de ‘invulling van het program dan later plaatsvinden’.476 De openbare collegeonderhandelingen een dag na de installatie van de 129
nieuwe gemeenteraad, zijn de eerste confrontatie tussen Leefbaar Rotterdam en de gevestigde politieke orde. Het Rotterdams Dagblad vraagt zich af: wat voor oplossingen heeft Fortuyn voor de problemen in de stad? Het zal volgens de krant een clash of the titans zijn tussen het neergehaalde machtsbolwerk van de PvdA en winnaar Leefbaar Rotterdam. Volgens PvdA-fractieleider Bert Cremers werkt Fortuyns eerste voorstel, om een aantal zittende wethouders met mensen van Leefbaar Rotterdam bij elkaar te zetten om een program te laten maken, niet. Van der Tak heeft volgens redacteur Booister het een en ander aan zijn kiezers uit te leggen, omdat hij zich heeft laten uitnodigen voor overleg met Pim Fortuyn in diens nieuwe rol als informateur om met Leefbaar Rotterdam de stad te gaan besturen. De opstelling van het cda is volgens de krant opmerkelijk, omdat lijsttrekker Sjaak van der Tak vóór de verkiezingsuitslag keihard zei niet met Leefbaar Rotterdam te zullen samenwerken. De partij was volgens hem instabiel en de lijsttrekker deed rare uitspraken. Ook vvd-lijsttrekker Nico Janssens was op het geheim overleg aanwezig in het Schiedamse Novotel. Van der Tak zou afwachten wat voor voorstellen er op tafel zouden komen. Behalve het cda en de vvd waren de andere politieke partijen niet uitgenodigd voor dit overleg. Ook de PvdA niet, ondanks de handreiking om toch, onder voorwaarden, samen een college vormen.477 Jan Booister noemt Fortuyn een politicus van de oude stempel door geheim overleg te voeren. Sørensen zegt zelf hiervan niets te hebben geweten. Ook de volgende onderhandelingsronde op maandagmiddag 18 maart gaat weer achter gesloten deuren. Tegenover deze ‘geheime’ bijeenkomsten staat de door de pers druk bezochte openbare bijeenkomst in het stadhuis op 15 maart. Fortuyn wil snel onderhandelen maar vergeet het oud zeer bij cda en vvd vanwege de verkiezingsuitslag. De vraag is enerzijds of Leefbaar Rotterdam echt een college wil vormen en anderzijds hoe serieus het cda en de vvd hun best doen om met Leefbaar Rotterdam de stad te gaan besturen. Volgens Booister moet Fortuyn op veel punten duidelijk maken wat hij precies wil voordat de onderhandelingen op gang kunnen komen. Booister vermoedt dat Fortuyn zo lang mogelijk zal worden beziggehouden tot aan de Tweede-Kamerverkiezingen op 15 mei, om de klappen die cda, vvd en PvdA landelijk gaan oplopen, beperkt te houden. Als het Fortuyn namelijk niet lukt in Rotterdam vlot een college te vormen, dan kan dat bij de landelijke verkiezingen nadelig voor hem uitpakken.478 130
Fortuyn maakt zijn standpunten en voorwaarden bekend tijdens de openbare besprekingsronde voor een nieuw college, 15 maart 2002 (foto Kees Spruijt).
De openbare besprekingsronde vindt op vrijdagmiddag 15 maart plaats in kamer 7 van het stadhuis. Alle partijen zijn hiervoor uitgenodigd. Burgemeester Opstelten volgt de zitting vanuit zijn kamer op tv.479 De media uit binnen- en buitenland zijn in groten getale komen opdraven. De bijeenkomst begint harmonieuzer dan verwacht. Fortuyn geeft als neutrale vergadervoorzitter na een korte introductie alle partijen ongestoord het woord over hun visie op de onderhandelingen. Zelf geeft hij een toelichting op zijn uitspraken in het Volkskrant-interview van 9 februari over de islam, artikel 1 van de Grondwet en de multiculturele samenleving. Fortuyn: ‘Ik wilde het debat openbreken. Zorgen dat mensen kunnen zeggen wat ze denken. Ik wil in een land wonen, waar mensen met bepaalde godsdienstige opvattingen zich ook vrijelijk over mijn geaardheid uit kunnen laten.’ Over Fortuyns typering van de islam als een achterlijke cultuur: ‘In de islamitische cultuur zitten elementen die haaks staan op onze waarden. Neem de positie van man en vrouw. Veel islamitische vrouwen worden onderdrukt, door hun cultuur, door hun man. We hebben toch niet voor niets een feministische golf gehad?’ Fortuyn verwees naar de ‘totale’ vrijheid van meningsuiting in de vs. ‘Daar mag je zelfs zeggen dat Hitler een fijne vent is.’480 Het verwachte scenario waarbij Leefbaar Rotterdam zou aansturen op een 131
Marco Pastors en Pim Fortuyn op een moeilijk moment tijdens het overleg over de collegevorming, 15 maart 2002 (foto Kees Spruijt).
conflict met de coalitiekandidaten om zo een rol in de oppositie op zich te nemen, komt niet uit. Fortuyn zou een rol als debater in de oppositie volgens sommigen beter liggen dan het besturen van de stad, volgens PvdA’er Els Kuijper een taak die ‘geen spelletjes, kunstjes of gekwetste ijdelheden’ verdraagt. Nico Janssens van de vvd ging als eerste in op Fortuyns uitnodiging voor een vervolggesprek waarmee voorkomen werd dat Pim Fortuyn de handdoek in de ring zou werpen. Toen Mea van Ravesteijn (d66) naar Fortuyns visie op de deelgemeenten vroeg zei hij: ‘Ben niet tegen de deelgemeenten, maar we hebben gewoon niet aan die verkiezingen meegedaan.’ Vervolgens keek hij naar vvd’er Nico Janssens: ‘Wees daar blij mee, anders was het nog slechter voor u afgelopen.’481 Als de partijen vragen naar Fortuyns allochtonenbeleid ontstaat wrevel, vooral tussen Leefbaar Rotterdam en de PvdA.482 Fortuyn zegt de multiculturele samenleving niet ‘als urgente collegekwestie’ te zien. Els Kuijper reageert en haalt een Marokkaans meisje van acht jaar aan die aan haar vader vraagt: ‘Papa, als jij bij oma bent geweest in Marokko, mag jij er dan nog in?’ Fortuyn kortaf: ‘Ik zou zeggen: gaat u dat uitleggen.’483 Volgens Pastors zegt Els Kuijper onzinnige dingen op deze bijeenkomst. Ze insinueert en wil de dingen volgens hem niet begrijpen zoals het ingrijpen bij misstanden in 132
Vertrouwelijk onderhoud van Rabella de Faria met Pim Fortuyn op de middag van de openbare collegeonderhandelingen, 15 maart 2002 (foto Kees Spruijt).
Na afloop van de besprekingsronde voor een nieuw college wordt Fortuyn belaagd door de pers, 15 maart 2002 (foto Kees Spruijt).
133
islamitische gezinnen en in de islam. Toen zei Pim: ‘Bij alles wat in het openbaar gebeurt, daar gaan we optreden. Dus als het op scholen gebeurt, als het in moskeeën gebeurt buiten de gebedsdienst om, in gesubsidieerde organisaties, ziekenhuizen, overal waar dat soort discriminatie plaatsvindt van vrouwen, homo’s, daar moet je bovenop zitten. Daar hebben we voor gevochten in deze maatschappij om dat voor elkaar te krijgen en dat willen we zo houden. Maar het houdt op bij de voordeur.’ En toen zei Els Kuijper: ‘En bij kindermishandeling?’ Het was juist om aan te geven dat er een privédomein is en wat mensen in hun privé-domein doen, dat moeten ze zelf weten. Maar als er brand is, dan gaan we natuurlijk ook naar binnen. Het is wel achter de voordeur maar dan ga je toch optreden. Dat was echt niet willen begrijpen wat er gezegd werd. En op dat moment ging Pim met z’n handen omhoog zitten, zo van: ‘Hier kunnen we echt niets mee.’484 Tot Fortuyns ongenoegen tonen de partijen geen enthousiasme. De partijen willen uitgewerkte voorstellen voor de komende vier jaar.485 Van der Tak vraagt voor de derde keer aan Leefbaar Rotterdam om de standpunten ten aanzien van een hele serie kwesties die spelen in de stad op papier te zetten en de deelname van de PvdA aan een college te heroverwegen. Fortuyn wordt het op dat moment opeens te veel: ‘U staat kennelijk niet te trappelen om met ons een college te vormen. Dan houden we er nu mee op. Ik heb hier geen zin in.’486 Fortuyn draait toch bij en stelt een nieuw ultimatum. Hij maakt duidelijk vóór maandag 18 maart twaalf uur uitsluitsel van cda, vvd en d66 te willen hebben, anders is de PvdA aan zet. Hij vindt het logisch als de PvdA in de oppositie komt omdat deze partij zelf voor de verkiezingen heeft gezegd niet mee te willen doen in een college met Leefbaar Rotterdam. Fortuyn: ‘Ik heb geen zin in kiezersbedrog.’487 Na afloop zegt Fortuyn liever aan het college mee te werken, want dat zou meer recht doen aan de keuze van de kiezer. De politieke verliezers sluiten zich bij Fortuyns voorkeur aan.488 Na de mislukte bijeenkomst vindt hij het beter en petit comité te gaan.489 In antwoord op Van der Taks verzoek om de standpunten van Leefbaar Rotterdam op papier te zetten, is Pastors de leidraad gaan herschrijven. Hij moet dit stuk toch goed bestuderen, vooruitlopend op de formatie. Volgens Pastors kon het cda dan ook iets zeggen als: ‘Kijk met dit stuk, nu snappen we het. Nu kunnen we in ieder geval doorpraten.’490 Fortuyn laat op deze dag nogmaals weten voorstander te zijn van een wethouderspost veiligheid die wordt afgerekend op targets, bijvoorbeeld met 134
betrekking tot de straatroof. In een volgend college kan deze post wat hem betreft afgeschaft worden ‘als het veiligheidsbeleid in de afzonderlijke portefeuilles de goede plaats heeft gekregen en de samenhang heeft gekregen die het moet hebben.’491 Janssens merkt dat Fortuyn nog niet helemaal aan het spel gewend is, als hij na enige kritische opmerkingen en het aanhoren van de andere meningen van de partijen op een bepaald moment dreigt weg te lopen, terwijl de vvd met Leefbaar Rotterdam in zee wil gaan en ook het cda daartoe geneigd is.492 Volgens Van der Tak liggen hij en Fortuyn mijlenver uit elkaar. Fortuyn wil eerst het huwelijk sluiten en daarna pas de huwelijkse voorwaarden afspreken, terwijl zij nog niet eens aan de verloving toe zijn. Na afloop sprak Van der Tak Fortuyn: ‘En ik heb hem erop gewezen dat we met hen in het college willen, maar dat ze toch even moesten kijken naar de uiteindelijke uitslag bij de verkiezingen. Hij zou daar het weekend nog over nadenken. Hij zei dat ik het nog wel zou horen, en dat ik toch wel een stevige tegenstander aan het worden was. Want hij zou ook zo naar de PvdA kunnen gaan om met hen een deal te sluiten. Ik zeg: “Ja daar heb je het volste recht toe, het is een meerderheid, wat let je”.’493 Op maandag 18 maart begint de tweede ronde van besprekingen, een besloten beraad van Leefbaar Rotterdam met cda en vvd in kamer 113, de trouwzaal van het stadhuis.494 d66 past ervoor eraan deel te nemen. Lijsttrekker Mea van Ravesteijn wil eerst een programma zien van Leefbaar Rotterdam.495 Fortuyn wil een college vormen met cda en vvd. Van der Tak wil echter per se de sociaal-democraten bij de discussie betrekken en wil dat bij de onderhandelingen aan twee dingen recht wordt gedaan: de uitslag van de verkiezingen en het huwelijk ná het vastleggen van de huwelijkse voorwaarden.496 Janssens wil d66 erbij betrekken. Bovendien wil de vvd weten of de PvdA zonder Els Kuijper en Hans Kombrink wél een potentiële coalitiepartner is.497 Sørensen ziet het vertrek van Els Kuijper en Hans Kombrink niet als een oplossing om uit de impasse te komen. Volgens Sørensen gaat het om het beleid dat is gevoerd.498 Van der Tak blijft er volgens Sørensen bij dat voor het cda collegevorming onbespreekbaar is zonder de PvdA erbij. Sørensen zegt dat dat moeilijk gaat in verband met de folders – waarvan de binnenzijde door hem en de buitenzijde door Fortuyn is geschreven – die uitgedeeld zijn en waarin staat dat Leefbaar Rotterdam niet met de PvdA in zee wil gaan. Sørensen: ‘Fortuyn vroeg: “Wat willen jullie dan?” “Nou” zegt 135
Besloten beraad van Leefbaar Rotterdam, CDA en VVD in het stadhuis, gekiekt vanuit een hoogwerker, 18 maart 2002 (foto Roel Dijkstra). Van links naar rechts: Pim Fortuyn, Nico Janssens en Ronald Sørensen.
Van der Tak, “PvdA, Leefbaar Rotterdam en cda”. Waarop Van Gent van de vvd zei: “Pardon?” Van der Tak: “Nou, ik ben duidelijk: Leefbaar Rotterdam, PvdA en cda, in die volgorde”. Daar zat ook Janssens bij van de vvd. En Van Gent werd des duivels, natuurlijk. Ik heb toen gezegd: “Ja hoor eens, Van der Tak, als wij met de PvdA meegaan, hebben wij jullie dan nog wel nodig?” Zegt Fortuyn: “Dat moet je niet zeggen, maar denken”. Ik zeg: “Als we dan toch gaan tellen.” En Fortuyn weer: “Ik weet niet wat ik nu doen moet. Dit is een patstelling, gemeentesecretaris help me eens een handje. Wat moet ik nou doen?” Sørensen: ‘Toen liepen Fortuyn en de gemeentesecretaris weg voor een terzijde. En ik ging ook mee. Ook ik dacht: wat nu? Dit is een impasse. Het gaat niet. Wij kunnen niet met de PvdA samengaan. En toen hebben we gezegd: de coalitiebesprekingen zijn mislukt.’499 Pim Fortuyn concludeert na een uur onderhandelen dat de PvdA nu het initiatief moet nemen.500 Fortuyn geeft de schuld van het mislukken aan Van der Tak die vasthoudt aan de eis dat de PvdA deel moet uitmaken van het college. De cda-lijsttrekker vindt een coalitie Leefbaar Rotterdam, cda en vvd met 25 van 45 zetels een te krappe meerderheid en daardoor te kwetsbaar.501 Van der 136
Tak geeft de schuld aan Fortuyn die een voorstel voor een externe formateur resoluut afwijst. Fortuyn maakt duidelijk niet erg enthousiast te zijn over zijn toekomstige collega’s. Na de mislukte formatie op maandag 18 maart belegt Fortuyn een persconferentie op het stadhuis. Fortuyn: ‘Ik ben even uitgeformeerd, geef opdracht terug aan de fracties in de raad. De PvdA moet nu een poging ondernemen, wens ze geen succes toe.’502 Ondanks zijn mislukking als formateur blijft Fortuyn van mening dat Leefbaar Rotterdam in het college hoort.503 Hij maakt duidelijk waarom Leefbaar Rotterdam geen coalitie wil met de PvdA. In de eerste plaats omdat zijn inziens 86.000 stemmers op Leefbaar Rotterdam dat niet willen en in de tweede plaats omdat de PvdA het gedachtengoed van Leefbaar Rotterdam verwerpelijk vindt. Verslaggever Jan van Loenen van nova vraagt Fortuyn of een gesprek onder vier ogen met Els Kuijper de lucht kan klaren. Fortuyn: ‘Nee. Ik moet er niet aan denken. Waar moet ik dan over praten? Over Marokkaanse kindjes en vaders? Schiet toch op.’504 In het programma Studio R van tv Rijnmond is Fortuyn te gast en zegt hij dat de kiezer een totaal andere bestuurs- en politieke cultuur in de stad wil. De leidraad van Leefbaar Rotterdam is wat hem betreft duidelijk. Fortuyn: ‘Er zijn absoluut goede mogelijkheden om tot een goed college te komen van cda, vvd en Leefbaar Rotterdam. Dat blijft m’n inzet. Er moet kennelijk een tussenfase plaatsvinden, nou oké, dat gaan wij dan niet dwarszitten. Wat mij betreft gaan we, nadat de PvdA het heeft geprobeerd, met gezwinde spoed verder met cda, vvd en Leefbaar Rotterdam.’505 De PvdA laat via een persverklaring weten er niet voor te voelen om een college te gaan vormen. Kombrink heeft het idee dat Fortuyn geen zin heeft om de stad te besturen en dat het hem om de landelijke campagne gaat.506 Kuijper vindt het Fortuyns taak en verantwoordelijkheid om te proberen er iets van te maken. Zij schrijft namens de fractie hierover een brief aan Fortuyn met de strekking dat het niet goed is op basis van zo’n enkel rondje de conclusie te trekken: ‘het lukt niet, dus nu moet een ander het maar proberen.’507 Overigens is het prominente fractielid Gerard Peet het hier niet mee eens. Zijn minderheidsstandpunt is dat de PvdA op dat moment de gelegenheid moet aangrijpen om de onderhandelingen naar zich toe te trekken. Door dat niet te doen ontstaat er een patstelling.508 Op een drukbezochte persconferentie op 19 maart laat Fortuyn weten niet in te gaan op het verzoek van Van der Tak een coalitie met de PvdA te over137
wegen. Fortuyn geeft commentaar op de rol van de wethouders Van der Tak en Janssens: ‘Het zou een stuk gemakkelijker praten als je niet de mensen die verantwoordelijk zijn voor het voorgaande beleid en daar de verkiezingen mee hebben verloren, als die nu weer het voortouw nemen voor een nieuw college.’509 Van der Tak vindt het niet erg dat hij volledig de schuld krijgt van de botsing, omdat hij met Fortuyns voorstel breekt. Op dezelfde avond doet hij een handreiking door een informateur voor te dragen als een mogelijkheid om uit de impasse te raken.510 De volgende dag, 19 maart, komt Fortuyn vervolgens met het voorstel een referendum te organiseren over de vraag, of er een coalitie moet komen van PvdA en Leefbaar Rotterdam. Bij de belangrijkste onderhandelingspartners PvdA, cda en vvd is hier geen politieke steun voor, omdat men meent dat het voor veel onduidelijkheid zal zorgen. Zij vinden dat een referendum voorbijgaat aan de inhoudelijke kant van de onderhandelingen. Volgens PvdA’er Cremers blijft het na zo’n referendum de vraag wat er moet gebeuren als de combinatie Leefbaar Rotterdam en PvdA niet kan. Hij vindt dat nu eerst de hulp van een informateur moet worden ingeroepen. Van der Tak doet de suggestie om prof. dr. F. Leijnse, lid van de Sociaal-Economische Raad (PvdA’er), bij de onderhandelingen te betrekken. Eerder noemde Van der Tak prof. dr. A.C. Zijderveld, die echter bedankte voor de eer, mede omdat hij lid is van het cda. Ook de PvdA had de dag tevoren tijdens de gesprekken met burgemeester Opstelten suggesties voor mogelijke informateurs gedaan. Een rol van de burgemeester als informateur ligt volgens Cremers niet voor de hand: ‘Het goede is juist dat een informateur nadat hij zijn werk heeft verricht, weer vertrekt. Voor Opstelten geldt dat natuurlijk niet.’511 De collegevorming is vooral in een impasse geraakt, omdat cda-wethouder Sjaak van der Tak wil dat Leefbaar Rotterdam met de PvdA in gesprek gaat. Fortuyn wil echter absoluut niet samenwerken met de PvdA. Deze partij is volgens Fortuyn dan als tweede grote partij aan zet maar die kaatst de bal terug. Volgens Van der Tak komt aan het einde van de week de informateur in beeld als de collegeonderhandelingen niet vlotten.512 De fractie van Leefbaar Rotterdam vergadert op dinsdagavond 19 maart over de situatie, zonder Fortuyn die in het tv-programma Het elfde uur zit waar hij zijn voorstel voor een referendum doet. Op de vergadering wordt duide138
lijk gesteld dat de deur voor de PvdA gesloten blijft, ondanks het verzoek van de cda deze partij erbij te betrekken. Een minderheidskabinet van Leefbaar Rotterdam, vvd en d66 levert een te moeilijke situatie op, zo wordt geconcludeerd.513 In het Rotterdams Dagblad zet Jan Booister de stand van zaken uiteen met betrekking tot de collegeonderhandelingen. Volgens hem hebben de Rotterdamse politici zichzelf door onvermogen in een bijna onontwarbare gordiaanse knoop gedraaid. Hij spreekt van een loopgravenoorlog en een patstelling. Leefbaar Rotterdam wil onder geen beding met de PvdA samenwerken, terwijl deze partij nu weer wel met Leefbaar Rotterdam wil. Leefbaar Rotterdam legt de bal bij de PvdA die de bal weer terugschopt. Het cda wilde eerst niet maar wil nu wel in een college met Leefbaar Rotterdam en de PvdA, maar nu weer zonder de vvd. Ook wil het cda een informateur. De vvd vindt dat het cda moet gaan formeren. Booister vraagt zich af of Leefbaar Rotterdam de stad wel wil besturen. Hij vindt dat Fortuyn niet de indruk maakt echt te onderhandelen en vermoedt dat hij zijn handen liever vrijmaakt voor de landelijke formatie. Fortuyn ontkent dit. Volgens Booister proberen cda en vvd Pim Fortuyn langer en intensiever bezig te houden in Rotterdam, zodat hij landelijk minder schade kan aanrichten aan de gevestigde partijen. cda en vvd ontkennen deze tactiek. Booister begrijpt niet waarom Leefbaar Rotterdam het zo snel opgeeft en het cda vasthoudt aan de PvdA en niet verder wil met de vvd. Deze opstelling van het cda maakt het voor Fortuyn moeilijk om tot een coalitie te komen met als gevolg dat de onderhandelingen muurvast zitten. Hij vraagt zich af of er serieus wordt gewerkt aan een nieuw bestuur voor de stad. Het geopperde referendum maakt de zaak volgens hem alleen maar onoverzichtelijker en ook vraagt hij zich af of het verstandig is om Opstelten als bemiddelaar te laten optreden of dat er vanwege de impasse iemand vanbuiten moet komen.514 6.5
De benoeming van een informateur
Burgemeester Opstelten neemt na het vastlopen van de onderhandelingen onder leiding van Fortuyn zijn verantwoordelijkheid en nodigt op woensdag 20 maart alle fractieleiders uit om zich te laten informeren over de actuele stand van zaken. Bij het gesprek zijn ook aanwezig: gemeentesecretaris Nico van Eck, topambtenaar Kees Weeda en collegevoorlichter Ivar Nijhuis. 139
In de nieuwe gemeentewet staat dat tijdens de onderhandelingen de onderhandelaars en de fractievoorzitters de burgemeester moeten informeren over de stand van zaken. Opstelten rekt de grenzen van zijn bevoegdheden op door na de fractievoorzitters gehoord te hebben het voorstel te doen om een informateur te benoemen.515 Opstelten wijst hen op de urgentie en stelt hun de vraag: ‘We moeten nu verder, het lijkt mij verstandig om nu een informateur te benoemen.’516 Na de mislukte overlegrondes ziet Fortuyn in dat hij zelf niet goed ligt in de onderhandelingen met eventuele coalitiepartners over de deelname van Leefbaar Rotterdam aan een nieuw college. Hij trekt zich terug en laat het werk over aan Marco Pastors en Ronald Sørensen. Volgens Sørensen had Fortuyn heel snel in de gaten dat het door zijn dominantie misschien mis zou kunnen gaan en zijn aanwezigheid tijdens een overleg ‘het effect van een rode lap op een stier’ heeft.517 Ook wil hij voorkomen dat iedereen denkt dat bij Leefbaar Rotterdam alles om Fortuyn draait. Wat ook speelt voor Fortuyn is tijdgebrek. Hij wordt namelijk bijna volledig opgeëist door de campagne van zijn partij, de Lijst Pim Fortuyn, voor de kamerverkiezingen op 15 mei 2002.518 Op korte termijn moet de kandidatenlijst worden ingeleverd. Tegen Pastors zegt hij: ‘Zolang het goed gaat, ga alsjeblieft door, want ik heb het druk genoeg.’519 Ook moet hij tijd vrijmaken voor zijn vader die op 18 maart overlijdt. Sørensen en Pastors worden door Opstelten op het stadhuis uitgenodigd. Sørensen: ‘Opstelten kijkt ons aan en zegt: “Heren, het lot van deze stad ligt in uw handen.” Ik kijk Marco eens aan en die kijkt mij aan van: “Zo, zo…” Ik draai zo’n beetje met mijn hoofd. Dan zegt de burgemeester: “Mijnheer Sørensen, u weet toch wat ik gezegd heb?” Ik zeg: “Ja, maar ik zie nog even om in verwondering.”520 Inmiddels heeft Opstelten aan prof. dr. M.P.C.M. van Schendelen, hoogleraar Politicologie aan de Erasmus Universiteit, gevraagd om als informateur op te treden in Rotterdam.521 Fortuyn spreekt met Opstelten af dat deze dit voorstel in de raad brengt.522 Desondanks pleit Fortuyn diezelfde avond in het programma Het elfde uur voor een referendum onder de Rotterdammers over een nieuw te vormen coalitie.523 Tijdens dit gesprek wordt afgesproken dit niet als Fortuyns voorstel naar buiten te brengen. In het geval de PvdA tijdens de informatieronde wordt uitgesloten, kan Leefbaar Rotterdam niet het verwijt krijgen dat het afgesproken werk was.524 140
Opstelten kan zich vinden in het voorstel van een externe en niet-partijgebonden informateur. Op woensdagmiddag 20 maart belt de burgemeester Van Schendelen en zegt iets moois voor hem te hebben. Of hij de mogelijkheden van een collegevorming wil onderzoeken. Opstelten en Van Schendelen maken een afspraak voor een gesprek die woensdagavond bij de burgemeester thuis. In de tussentijd vraagt Van Schendelen advies aan Simon Jonker, lobbyist voor de gemeente Rotterdam in Den Haag. Hij vraagt Jonker als zijn adviseur. Jonker, die het gemeentelijk apparaat ‘van de zolder tot de kelder kent’, stemt daarmee in.525 Diezelfde avond deelt Van Schendelen de burgemeester mee de opdracht te accepteren en tekent hij het benoemingsbesluit. Opstelten gaat akkoord met Jonker als ‘maatje’ van Van Schendelen. Van Schendelen deelt mee donderdagmorgen te beginnen en vóór zondagavond 24 maart zijn taak voltooid te willen hebben.526 Opstelten is onder de indruk van deze korte termijn.527 Van Schendelen stelt zijn spelregels. Hij werkt op een locatie die voor de pers geheimgehouden is, het Parkhotel in Rotterdam. Terugblikkend op de onderhandelingen over een nieuw college spreekt Booister in het Rotterdams Dagblad zijn vermoeden uit dat de naam van de informateur door de burgemeester zelf is geopperd, maar deze stelt dat de naam van Van Schendelen naar voren is gekomen in de gesprekken die hij heeft gevoerd met de fracties. Een aantal fracties vond volgens hem dat er een informateur moest komen. De krant stelt echter vast dat bij Leefbaar Rotterdam, PvdA, cda, vvd en d66 niemand de naam van Van Schendelen heeft genoemd. Sørensen: ‘Pim kent hem, geloof ik. Maar het is ook voor ons een verrassing.’ Op de vraag van Booister of hij verbaasd is dat er al zo snel een informateur nodig is, antwoordt Opstelten: ‘Het zijn de feiten. Het heeft niet zoveel zin nu verbaasd te zijn. We hebben in ieder geval een situatie in Rotterdam waarbij het voor de hand ligt dat er een informateur aan de slag gaat. Zeker als je ziet hoe het met de collegevorming gelopen is.’528 Op donderdag 21 maart, om 13.00 uur, is er op het stadhuis een korte levendige persconferentie waarin Opstelten het nieuws brengt van de benoeming van Van Schendelen tot informateur. Van Schendelen reageert diplomatiek op vragen van de persvertegenwoordigers. Hij zegt te streven naar een stabiel, werkbaar college waarvan de samenstelling hem niet interesseert. Van Schendelen: ‘Het zou me niet verbazen als mijn toegevoegde waarde achteraf zal blijken gering te zijn geweest, maar misschien is het 141
nodig dat er iemand van buiten komt om zichtbaar te maken dat partijen toch dicht bij elkaar zitten.’ De informateur is niet verbaasd dat de vorming van een college al na drie overlegrondes muurvast zit. ‘Als een nieuweling in de raad komt met ineens 17 van de 45 zetels, dan is er iets gebeurd. Dan zijn er enige weken nodig om de zaak tot rust te laten komen. Het is een golfslag. De ringen eromheen hebben tijd nodig om de klap te verwerken.’ Hij weet niet hoeveel tijd hij nodig zal hebben, maar zegt ‘een Rotterdams tempo’ aan te willen houden. Volgens zijn zeggen kan hij effectiever functioneren omdat hij geen lid is van een partij. Hij werkt pragmatisch: ‘Soms is het beter vanuit het papier te werken, soms is het beter dat vanuit de persoon te doen.’529 Hij ziet het als zijn eerste taak iedereen op zijn gemak te stellen. En verder: ‘Ik geloof in een reële kans op succes en in dit geval is succes dat ik de burgemeester kan rapporteren welke sleutels gebruikt kunnen worden om een college te vormen.’530 Na de persconferentie voert Van Schendelen in een salon in het Parkhotel verkennende gesprekken met de vertegenwoordigers van Leefbaar Rotterdam (fractievoorzitter Ronald Sørensen en raadslid Marco Pastors), van de PvdA (fractievoorzitter Els Kuijper en raadslid Bert Cremers), van het cda (fractievoorzitter Sjaak van der Tak en raadslid Leonard Geluk) en van de vvd (fractievoorzitter Nico Janssens en raadslid George van Gent). Van Schendelen ontvangt de partijen apart, zorgt voor een informele sfeer, laat zich Rinus noemen en toont warmte, vooral naar de verliezers met een ‘negatief trauma’ zoals hij dat noemt.531 Pim Fortuyn spreekt met Sørensen en Pastors af dat zij de coalitievorming op zich zullen nemen en dat hij van hen wel zal horen als het vastloopt. Fortuyn ziet vooral veel in de kwaliteiten van Pastors en betrekt Sørensen erbij om hem niet voor het hoofd te stoten.532 Volgens Van Schendelen getuigt het stapje opzij van Fortuyn na de ‘ravage van de openbare formatievorming’ van grote wijsheid. Van Schendelen: ‘Hij schoof Marco Pastors naar voren, Ronald bleef als fractievoorzitter, maar al in het eerste gesprek met die twee zag ik: het is Marco waar ik moet zijn, niet Ronald. Marco heeft de hersens, Ronald is aardig, vreselijk aardig, de onschuld zelve. Ook helemaal in de war op dat moment, want hij zat de maanden daarvoor eigenlijk in de wao als leraar geschiedenis middelbare school. Ronald was op een dag naar de gemeente gegaan om een nieuw partijtje aan te melden: Leefbaar Rotterdam; nou dat sukkelde helemaal niet, dat was niks. Tot op een dag ineens ene P. Fortuyn op zijn schouder neer142
daalt, maar onder die last bezweek hij, want die bracht 17 zetels binnen. Dus Ronald was nog helemaal in de war.’533 In de gesprekken die hij voert probeert Van Schendelen iedereen op zijn of haar praatstoel te krijgen. ‘Dat is de informele aanpak. De echte vragen komen halverwege, komen ze dan niet op de goede manier los dan valt zo’n kandidaat af. En dat ging dus vlot en efficiënt. Ik heb het leed gedeeld, uiteraard met droefheid, van Els Kuijper en Bert Cremers. En alles oprecht hoor. Want daar kun je best oprecht mee meeleven, dat is helemaal niet zo moeilijk. Er is veel reden om de PvdA te respecteren om wat zij in het verleden heeft gedaan, zoals je ze ook mag bekritiseren, maar je mag ze ook prijzen om wat ze tot stand heeft gebracht. Dus dat heb ik ook gezegd: ‘Het is verdomd jammer dat dat nou net jullie moet overkomen, dat de rode burcht in jullie termijn valt.’ Ik zie die tragiek best. Dus als je dat nou maar uitstraalt, op een aardig niveau van mens tot mens, dan ontdooit het ijs. Want ze kwamen allemaal stram binnen. Ik kende niemand, laat ik het nog sterker zeggen, mijn netwerk zit in Den Haag en Brussel en niet lokaal. Alleen die merkwaardige Manuel Kneepkens ken ik natuurlijk want die komt van hier [van de Erasmus Universiteit, ao]. Dat was de enige die ontdooid binnenstapte: “Dag Rinus!” Maar ja, aan Manuel had ik niet veel. Zo ging dat.’534 Sørensen en Pastors maken Van Schendelen duidelijk absoluut niet met de PvdA te willen regeren. Leefbaar Rotterdam heeft voor 6 maart tienduizenden folders uitgedeeld waarin staat dat ze niet met de PvdA wil samenwerken.535 In de eerste gespreksronde constateert Van Schendelen dat de partijen niet of nauwelijks met elkaar communiceren. De reden hiervan ligt volgens hem niet zozeer op programmatisch maar op emotioneel gebied. De informateur merkt dat men slechts met hem communiceert. Hij geeft Sørensen en Pastors de raad om met de belangrijke personen van de andere partijen te praten, zij het niet officieel. De werkverdeling was dat Sørensen de procedure in de gaten hield en Pastors het denkwerk deed, de plannen maakte en die op schrift stelde.536 Op zaterdagochtend 23 maart heeft Pastors een een-opeen gesprek met cda-gemeenteraadslid Leonard Geluk. Andere kennismakingsgesprekken volgen, Pastors spreekt met Nico Janssens en Rabella de Faria met Sjaak van der Tak.537 De gevestigde partijen vallen vooral over het program van Leefbaar Rotterdam, de zogenaamde leidraad, en vragen de politieke nieuwkomer om een nadere toelichting. Om rust te krijgen rond 143
de onderhandelingen nemen de Rotterdamse partijen op verzoek van Van Schendelen een paar dagen radiostilte in acht.538 Op vrijdag 22 maart voert Van Schendelen gesprekken met de kleine fracties. De bestaande coalitie van PvdA, vvd, cda en GroenLinks kan nog wel voortgezet worden, maar telt na de verkiezingsuitslag 23 zetels, een meerderheid van slechts één zetel. De informateur constateert dat alle partijen vinden dat Leefbaar Rotterdam deel moet uitmaken van het college. Een oppositiestatus voor Leefbaar Rotterdam wordt door alle andere partijen niet gewenst geacht. De PvdA wil dan wel éérst een inhoudelijk debat aangaan met Leefbaar Rotterdam en meent hier enkele weken voor nodig te hebben. Dit spoort echter niet met het strakke tijdschema dat van Van Schendelen voor de informatie heeft uitgezet. De voorkeur van Leefbaar Rotterdam is een coalitie met vvd en cda en niet met de PvdA vanwege de lastercampagne die deze partij volgens hen tegen Fortuyn heeft gevoerd.539 De voorkeur van het cda ligt bij Leefbaar Rotterdam en PvdA. De vvd, de grootste verliezer van de verkiezingen, heeft een voorkeur voor Leefbaar Rotterdam aangevuld met het cda en eventueel d66. De informateur maakt alle hoofdrolspelers duidelijk dat een college met hen erin min of meer mogelijk is als zij toenadering tot elkaar zoeken.540 Volgens Van Schendelen zagen alle partijen perspectief om in een college te komen en heeft hij tegen iedereen gezegd: “Ik ben nergens aan gebonden, ik ben ingehuurd als oliemannetje, koppelaarster, mij maakt het niet uit welk college er komt. Het is jullie stad, het is jullie college, ik ben toevallig inwoner, maar voor de rest: het is jullie college. En hoe het eruitziet? Als het maar volgens de opdracht van de burgemeester is: maak het werkbaar en stabiel! Dus de onderlinge verhoudingen moeten werkbaar zijn, en het college moet langer kunnen zitten dan een half jaar. En als ik daar in geloof, die twee dingen, dan zeg ik: mijn werk zit erop. Zo simpel is het, en welke kleur het heeft, dat interesseert mij geen bal.” ‘Dat heb ik tegen iedereen in glasheldere bewoordingen gezegd. Dus toen zagen ze van de PvdA: hé, hij is niet tegen ons. Wij hebben ook gewoon een kans. Toen heb ik een plan gemaakt, dat is heel simpel, als je een prijs hebt, een grote prijs, de verdeling van de Rotterdamse begroting op jaarbasis, hoeveel miljard is dat? Ik weet het niet eens, zeg zes, zeven miljard euro. Als je dat mag verspijkeren, dat is een grote prijs, dat wil iedereen wel. En je hebt daar op papier veertien partijen, maar je schrapt de helft weg, want die zijn te klein. En een coalitie van vier is al te 144
hoog, dus houd het bij drie. Dan houd je ongeveer acht combinatiemogelijkheden over, dat is meer dan genoeg. Je hebt maar één combinatie nodig. Dus het enige wat je hoeft te doen, is een soort wedren organiseren, van de hazen op die prijs. Meer is het niet. En dan moet je dus tempo maken. Dan moet je zeggen: we gaan een wedren organiseren, en bij acht combinatiemogelijkheden is het in feite een afvalrace, want je moet lozen, er moeten er afvallen. Wie niet naar voren beweegt die valt vanzelf af, dus ik raad jullie aan ook te gaan bewegen.’541 Op zondag 24 maart om vijf uur begint in het Parkhotel de tweede gespreksronde. Van Schendelen hanteert bij de procesgang het omvangcriterium. Hierbij komen de partijen naar aflopende grootte aan zet. Eerst wordt getracht Leefbaar Rotterdam en de PvdA aan elkaar te koppelen. Lukt dat niet dan onderzoekt Van Schendelen de mogelijkheden tussen Leefbaar Rotterdam en de andere partners. Indien dit ook niet lukt, keert hij weer terug bij de PvdA om rond deze partij een coalitie te vormen zonder Leefbaar Rotterdam. Vooraf deelt Van Schendelen zijn werkwijze mee aan de partijen.542 Zondagnamiddag ontvangt Van Schendelen Els Kuijper en Bert Cremers. Sørensen en Pastors komen volgens Kuijper een paar minuten later binnen met de openingstekst: ‘Ja, wat heeft dit voor zin, wij komen net bij Pim vandaan, we willen gewoon niet, de deur is dicht’.543 Volgens Kuijper heeft het gesprek onder leiding van Van Schendelen krap twintig minuten geduurd.544 Zij hadden programmatische onderhandelingen verwacht, terwijl Van Schendelen volgens hen vooral sprak over combinaties van partijen.545 Later heeft Van Schendelen van Kuijper en Cremers hierover een brief ontvangen, waarin zij meedeelden dat een aantal van de conclusies gebaseerd op dat gesprek niet kunnen worden getrokken, omdat dat gesprek volgens hen nauwelijks heeft plaatsgevonden.546 Van Schendelen over Kuijper en Cremers: ‘Ik zie ze nog zitten. Ik probeerde ook hen in een kring te krijgen, maar die twee trokken zelf de stoelen recht. Goed, dat moesten ze zelf weten. Ronald, Marco, Els en Bert, ik had beter gelijk de koelcel in de haven kunnen instappen, ijskoud.’547 Leefbaar Rotterdam acht samenwerking onmogelijk, omdat de kiezers vernieuwing willen en PvdA’ers, onder wie Hans Kombrink, beledigende uitlatingen hebben gedaan en de PvdA hier geen afstand van neemt. Grote programmatische verschillen constateren zij niet tussen de partijen. De PvdA constateert dit ook, maar wil desondanks meer inzicht krijgen in hoe Leefbaar Rotterdam staat tegenover multicultu145
raliteit, de spreiding van de bevolking over de stad en andere punten. Leefbaar Rotterdam weigert hierover documenten te overleggen om de simpele reden dat zij niet met de PvdA in een college wil. Bij de PvdA was volgens Van Schendelen Els Kuijper formeel het eerste aanspreekpunt, maar was Bert Cremers feitelijk de enige die redelijk ontspannen tekst kon uitspreken. Als hij het woord richtte tot Cremers gaf Kuijper antwoord. Volgens Van Schendelen was Kuijper ‘helemaal verkrampt, ze zat nog met een tasje. Ze was zichzelf niet, ze moest iets vasthouden. Dan ben je even jezelf niet. Dat is gewoon het trauma van die verkiezingsnederlaag. Ja, helemaal verbitterd, haar achterban lag helemaal door elkaar heen op dat moment.’548 Volgens Van Schendelen is Hans Kombrink niet meer te houden. ‘Die ging, terwijl wij binnenskamers al om de tafel zaten op donderdag, vrijdag en zaterdag, op zaterdagmorgen nog door met een scheldpartij voor de radio, waarin hij Fortuyn met Haider vergeleek.’549 Van Schendelen concludeert dat Leefbaar Rotterdam geen zaken wil doen met de PvdA en vraagt Kuijper en Cremers ‘hun knopen te tellen en te bewegen’. Maar daar wordt niet op gereageerd en dan besluit Van Schendelen de tweede variant te onderzoeken.550 Volgens Van Schendelen waren de risico’s, als deze combinatie niet lukte, minder groot voor Leefbaar Rotterdam dan voor de PvdA, want zij ging de volgende ronde in. De PvdA was op dat moment in het nadeel, want zij zou eerst moeten wachten op de uitkomsten van de rondes met Leefbaar Rotterdam in de hoofdrol. Van Schendelen vond die ongelijkheid fair, want het alternatief was geweest dat hij niet de grootste partij maar de op één na grootste partij voorrang zou hebben gegeven, wat volgens hem niet paste in het democratisch mechanisme waarbij wordt uitgegaan van de grootste partij.551 Van Schendelen gaat vervolgens verder met Leefbaar Rotterdam en voert afzonderlijke gesprekken met Sjaak van der Tak en Leonard Geluk namens het cda en Nico Janssens en George van Gent namens de vvd. Uit de eerste ronde van bilaterale gesprekken blijkt het al goed te zitten tussen Leefbaar Rotterdam en de vvd. Volgens de informateur waren zij ‘elkaar al in de armen gevallen’.552 Volgens Van Schendelen was dat ‘achteraf ook heel gemakkelijk verklaarbaar, want Nico Janssens had ongeveer de helft van zijn zetels verloren, die had een vreselijke dreun gehad. Maar een dag later kon hij alweer lachen want Pim had gezegd dat, als hij met Pim in het college stapte, het voor de wethouderszetels van de vvd geen verschil hoefde te 146
maken. Dus de steun van de vvd was, op zijn koopmans gezegd, gekocht. Heel intelligent van Fortuyn. Dat hoort ook bij de etiquette, ook in Den Haag, ook in de geschiedenis: een grote partij moet wat afstaan. Dus dat deed Pim Fortuyn royaal.’553 In een persoonlijk gesprek vroeg Janssens aan Fortuyn: “Pim, ik heb één vraag aan je, besodemieter je me ja of nee?” En hij zei: “Nee, ik besodemieter je niet.” “Oké, dan is dat helder voor mij, dan ga ik daar ook vanuit.” ‘Je weet dat er in de politiek van alles gebeurt, maar als je iemand recht in de ogen kijkt en je krijgt dat antwoord, dan ga ik er in ieder geval vanuit dat dat niet gebeurt. Ik heb geen seconde het gevoel gehad dat ik door Pim besodemieterd werd. Ik heb eerder het gevoel gehad: hij heeft ons hard nodig om zijn beloften aan de kiezers waar te maken.’554 Voor het cda was Sjaak van der Tak de leider. Zijn hart, zijn gevoel trok hem toch naar de PvdA waarmee hij nog in het college zat en waaraan hij zich loyaal voelde.555 Volgens Van Schendelen hoorde het bij hun cultuur om niet zomaar over te lopen, maar hij wilde ook niet buiten spel komen te staan. Van Schendelen: ‘Hij moest kiezen en zag al snel in dat hij maar hoefde aan te schuiven bij Leefbaar Rotterdam en de vvd en het zaakje zou rond zijn. Dat heb je dan binnen, en of het op die manier ook nog zo prettig zou lukken in de richting van de PvdA was de vraag, want dan had je ook nog een derde partij, en misschien nog een vierde nodig, dus hij zat zijn knopen te tellen. En dat prijs ik in Sjaak van der Tak; waar Els Kuijper niet bewoog en geen knopen telde, deed Sjaak van der Tak dat wel. Die bewoog, die had genoeg gepiekerd, die was weer bij de les, de stad moest toch bestuurd worden. Het cda moest wel in het zadel blijven, knopen tellen: wat is voordeliger, dan gaan we die kant op. Op zondagavond zei hij: “Ik wil er nog één nachtje over slapen.” En dat bracht hij gewetensvol in de vorm van: ik moet mijn fractie nog raadplegen. Nou, als je het aantal fractieleden telt, Sjaak van der Tak, Leonard Geluk, de voorzitter geeft de doorslag, dat was allemaal ritueel. Toen zei ik: “Akkoord, jij mag nog een nachtje slapen, maar ik reken erop dat je goed slaapt”.’556 Het ‘harde’ standpunt dat Leefbaar Rotterdam inzake allochtone inwoners zou innemen wordt uit de wereld geholpen door op voorstel van de informateur te spreken over respect voor ‘oude en nieuwe Rotterdammers’. Hier kunnen de partijen zich in vinden. Vervolgens ontmoeten de fractievertegenwoordigers elkaar en stemmen ze in met Van Schendelens voorstel om te komen tot een preambule of gemeenschappelijke intentieverklaring, waar147
uit de intentie tot samengaan spreekt. Op maandagochtend blijkt dat de fracties van cda en vvd hebben ingestemd met de tekst van de intentieverklaring.557 Binnen vijf dagen heeft Van Schendelen als informateur de basis gelegd voor een combinatie Leefbaar Rotterdam, cda en vvd en adviseert hij Opstelten met deze drie partijen verder te gaan. Van Schendelens opdracht zit er na het maken van het eindverslag op. Dit overhandigt hij dinsdagochtend 26 maart aan Opstelten. Hierin staat onder meer dat de drie partijen met behulp van een ‘moderator’ gaan formeren en de burgemeester zullen rapporteren over hun voortgang. Van Schendelen geeft nog een aantal praktische tips waaronder het instellen van werkgroepen die alle beleidspunten van overeenstemming moeten inventariseren. Dezelfde ochtend om 12.00 uur vindt de persconferentie plaats. De tactiek van Van Schendelen om in het grootste vertrouwen, in stilte en beslotenheid te werken wordt verlaten. De ‘high publicity’ wordt gezocht met op het stadhuis veel pers, zodat de drie coalitiepartners ‘niet meer weg durven te lopen’.558 Van Schendelen doet verslag van de informatie, en leest de preambule voor. Het advies van Van Schendelen strookt met Fortuyns wens: een coalitie van Leefbaar Rotterdam (16 zetels), cda (5 zetels) en vvd (4 zetels). Namens de drie partijen voeren Sørensen, Van der Tak en Janssens het woord, geven hun politieke analyse en committeren zich zodoende aan elkaar.559 Sjaak van der Tak en Nico Janssens bevestigen dat de drie partijen, die gezamenlijk beschikken over 25 zetels, een eerste gezamenlijke verklaring opgesteld hebben met daarin de belangrijkste beleidspunten, waaronder veiligheid. Van der Tak is ‘zeer teleurgesteld’ dat een combinatie van zijn eigen partij met Leefbaar Rotterdam en de PvdA mislukt is. ‘Maar we hebben het tijdens drie gespreksronden geprobeerd, op een gegeven moment moet je toegeven dat het er niet in zit. Vooral niet omdat Leefbaar Rotterdam en de PvdA geen enkele toenadering doen,’ aldus Van der Tak.560 Janssens rept over ‘een gebrek aan chemie’. Volgens lijsttrekker Els Kuijper wilde haar partij wel praten met Leefbaar Rotterdam, maar wilde deze partij dat niet. Kuijper heeft kritiek op het verloop van de onderhandelingen. ‘Alles gebeurde achter gesloten deuren: waar blijft de transparantie waar Leefbaar Rotterdam zich hard voor maakte?’561 Demissionair wethouder Hans Kombrink vindt Fortuyn ‘te arrogant’: ‘Het is gênant om te zien hoe hij onderhandelt met de fractievoorzitters in de 148
raad. Hij bevestigt het beeld van iemand die de grote man wil zijn en voor even met tegenzin bij de kleuterklas aan moet schuiven. Die houding gaat hem flink opbreken, ook bij de media verspeelt hij sympathie. Het nosJournaal reageerde met een kritische ondertoon over zijn opstelling.’562 Volgens Kombrink ligt het min of meer voor de hand dat je na zo’n dreun bij de verkiezingen in de oppositie terechtkomt en moet je daar niet moeilijk over doen. Maar het was hem wel opgevallen dat de PvdA wel heel snel buiten de deur werd gewerkt en duidelijk niet welkom was. Kombrink: ‘En de informateur, Rinus van Schendelen, heeft daaraan meegedaan. Wij wisten niet dat hij lpf-georiënteerd was, dat was een beetje een konijn uit de hoed, die bij de burgemeester vandaan leek te komen.563 Maar goed, hij kende Fortuyn al wat langer uit het professorale circuit. En daar liepen ook lijntjes. We hebben achteraf begrepen dat het Fortuyn was die was gekomen met het idee om hem in te schakelen, dat het niet een geheel eigen bedenksel van Opstelten was. Ik heb niet zelf aan die onderhandelingstafel gezeten, maar bij elk contact was in ieder geval heel sterk mijn gevoel: deze coalitie moet er komen.564 Daar doe ik mijn best voor. En iets anders past ook niet echt bij de uitslag. En ik kon het nog begrijpen ook, want ik zou dezelfde redenering hebben gehad. Maar het ging wel gepaard met enige sympathieën.’565 Volgens Kombrink had Fortuyn zich de hele campagne afgezet tegen het regentendom en de vermeende vriendjespolitiek van de PvdA. Zijn partij kreeg volgens hem van alles wat verkeerd was gegaan in de stad de schuld. Het was de verantwoordelijkheid van de PvdA en niet die van de vvd en het cda, die ook in de colleges zaten. Om die politieke reden lag het dus helemaal niet voor de hand dat Leefbaar Rotterdam en de PvdA, die in de campagne elkaars tegenvoeters waren, plotseling in één coalitie zouden opduiken.566 Els Kuijper laat Van Schendelen weten zeer teleurgesteld te zijn en dat ze in een herkansing had willen zitten. Van Schendelen verwijst naar zijn werkwijze. Op haar opmerking dat zij de tekst ook wel hadden kunnen ondertekenen, antwoordt hij: ‘ “Nou, dan had je dat moeten doen. Daar is het nu te laat voor.” Toen was ik weer lief en zei: “Over drieënhalf jaar zijn er weer verkiezingen”.’567 Tegen PvdA’er Dik Wolfson, die in opdracht van de PvdA moest onderzoeken wat er allemaal fout is gegaan, zei Van Schendelen: ‘Het was heel simpel, in één woord samen te vatten: de PvdA had zijn huiswerk niet gedaan. Die hadden er zo blind op vertrouwd dat zij ook nu de grootste 149
partij zouden blijven en dat zij dus vanzelfsprekend in het college zouden zitten. Die hadden zich mentaal, laat staan op papier, totaal niet geprepareerd op deze verkiezingsuitkomst, en wisten dus vervolgens wekenlang niet wat zij moesten doen. Ze hadden gewoon hun huiswerk in de maanden daarvoor moeten maken. Wat gaan we doen indien dit, indien dat? En dan moet je niet bang zijn om een negatief scenario uit te tekenen, dat hoort bij je werk. Dus dat was in de kern hun manco. Nou had Leefbaar Rotterdam ook helemaal geen huiswerk gedaan, maar je went gemakkelijker aan een overmaat aan geluk dan aan een overmaat aan rampen. Dus Fortuyn had zich eerder hersteld. Toen was die persconferentie met al die camera’s, die stampvolle zaal daar. ’s Avonds al het nieuws, de buitenlandse pers. Iedereen zag dat die drie elkaar een kusje gegeven hadden. Toen wist ik dat het werk erop zat. Klaar.’568 Volgens Van Schendelen was de PvdA verdoofd door de verkiezingsuitslag. Van Schendelen: ‘Ik heb er begrip en sympathie voor dat de PvdA tijd nodig heeft om dit te verwerken. De rode burcht is een historisch begrip. Bijkomen uit de verdoving vraagt meer dan drie weken, maar de stad kan daar niet op wachten.’ Volgens de informateur is het beter dat de PvdA niet deelneemt aan het college. ‘De PvdA heeft zoveel te doen en moet zich herpakken na de verkiezingsuitslag. Het is een dagdroom als je PvdA en Leefbaar Rotterdam bij elkaar krijgt. Dat lukt misschien bij de volgende verkiezingen.’569 De PvdA heeft zakelijk gezien gefaald. Van Schendelen is van mening dat de partij zich na 6 maart niet constructief heeft opgesteld, ondanks dat de partij in theorie met Leefbaar Rotterdam had willen samenwerken. Hij typeert de houding van de sociaal-democraten in de praktijk als schrikachtig en wantrouwend. Van Schendelen: ‘Als er een college moet komen, kun je immers niet op je stoel blijven zitten, afwachten en eisen stellen. Je moet bewegen.’ Over de opstelling van de PvdA ten opzichte van Leefbaar Rotterdam: ‘De deur was niet open en niet dicht. Hij stond op een kier. Ik heb mijn oor bij die kier te luisteren gelegd. Maar: geen aanbod, alleen maar vragen.’ Zijns inziens was de houding van Leefbaar Rotterdam veel duidelijker. ‘Daar was de deur gewoon dicht.’570 Hij noemt het optreden van Fortuyn ‘chic’, omdat hij zichzelf op de achtergrond hield om problemen bij de onderhandelingen te voorkomen. PvdA en Leefbaar Rotterdam konden onmogelijk samen komen. Er was sprake van een ‘onoverbrugbare kloof’, een principieel verschil van mening, soms op 150
het niveau van de mannetjes en de vrouwtjes, oordeelt Van Schendelen.571 Over het optreden van informateur Van Schendelen op de persconferenties is PvdA-raadslid Gerard Peet duidelijk. Peet: ‘Waar ik gewoon uit eigen waarneming vind dat Van Schendelen schandalig optrad was dat hij op persconferenties heeft verteld hoe Els Kuijper in de onderhandelingen, die vertrouwelijk waren, had geopereerd. Hij heeft dingen verteld uit de onderhandelingen waarvan ik vind dat hij die als informateur niet had mogen vertellen. En die waren persoonlijk beschadigend voor onze mensen. Dat vond ik een schandaal, dat hoort niet.’572 Volgens Peet heerste in PvdA-gelederen sterk het gevoel dat Van Schendelen de PvdA wilde wippen. Hij is van mening dat de PvdA niet zozeer de verkiezingen heeft verloren, maar de coalitieonderhandelingen.573 Bij de informatie werkt Van Schendelen op zijn eigen manier. Hij volgt niet de gebruikelijke werkwijze om een coalitie te formeren waarbij programma’s worden vergeleken. Van Schendelen: ‘Zo werk ik dus niet, zo heb ik nog nooit een club in elkaar gezet. Die woensdagavond bij Ivo kreeg ik ook zo’n stapel papieren mee. Ik zei: “Wat is dat?” Hij zei: “Dat zijn de programmastukken.” Die heb ik donderdag in mijn tas geschoven, donderdagmorgen vroeg voor het begin van mijn college op mijn plankje gelegd en verder helemaal vergeten, al die weken. Pas bij het opruimen van dat plankje waar ik alle Rotterdamse affaires op gooide kwam ik het tegen: oh ja, die programma’s die hebben we ook nog! Die heb je helemaal niet nodig, die spelen totaal geen rol. Het laatste wat je moet gaan doen is programma’s vergelijken, want als je programma’s vergelijkt zie je altijd verschillen. Dus wat je aan het doen bent bij het begin van een proces om mensen bij elkaar te brengen, dat is de afstanden juist te meten. Je moet ze eerst bij elkaar brengen, met spel, met list, met gevoel, met belangenmenging op abstract niveau. En als ze aan elkaar vastzitten, dan ga je zeggen: oh ja, er liggen nog wat programma’s, er moet nu wel een compromis komen over de verschillen. En zo is dat door mij aangepakt. Die programma’s kwamen pas weken later op tafel, daar ben ik met mijn handen van afgebleven.’574 6.6
De formatie Van Schendelen
Dinsdagmiddag 26 maart start de formatie en wordt Van Schendelen door Fortuyn, Van der Tak en Janssens gevraagd als formateur. Hij gaat akkoord 151
en stelt zich ten doel dit karwei in twintig werkuren te klaren. Van Schendelen: ‘En dan ben ik geen formateur, jullie zijn formateur, maar ik ben een soort moderator, oliemannetje.’575 De drie partijen besluiten gezamenlijk de formatie op zich te nemen, met Van Schendelen als ‘procesbegeleider’, en streven ernaar de burgemeester optimaal te informeren. Leefbaar Rotterdam, cda en vvd proberen binnen drie weken een zogenoemd programmakader vast te stellen dat de basis wordt van het collegeprogramma.576 Dezelfde middag schuift het formatieteam met elkaar aan tafel en stelt het aan Van Schendelen voor om programma’s te vergelijken. Van Schendelen adviseert echter met de bemensing van het college te beginnen. “Want het college moet uiteindelijk leven met jullie program, met jullie regeerakkoord en als je die mensen al hebt gaan ze gelijk meedenken, die investeren in elkaar en dan gaat die hele programvergelijking in een zucht. Dan gaat het veel sneller. Je moet altijd van achter naar voren werken, niet van voren naar achter. Dus haal mensen naar voren, hoest namen op.” Van Schendelen: ‘Toen bleek Leefbaar Rotterdam er nog helemaal niet klaar voor te zijn, en daar bleek uiteindelijk het knelpunt te zitten in het hele proces.’577 Vanuit zijn vakgebied geeft Van Schendelen gereedschap aan, trucs, om het formatieproces goed te laten verlopen. ‘En af en toe keken ze mij dan aan van: wat vind jij ervan? Dan zei ik: het is jullie vervoersbeleid, het is jullie trambeleid, jullie erfpacht, mij interesseert het niet. Maar technisch, meningsverschil, hoe kun je dat oplossen? Ik zei: kijk maar naar het menu, dat kun je dus zus of zo oplossen. Oké. Het is noeste arbeid programma’s in elkaar vlechten, het is uren draaien, maar het is verder niet ingewikkeld, het is vreselijk saai. En dan nog de tekst een beetje leesbaar maken, want het zijn geen literatoren onder elkaar.’578 Het formatieteam bestaat uit dezelfde personen als het informatieteam: Pastors en Sørensen, Van der Tak en Geluk en Janssens en Van Gent. Hun inzet is een coalitieakkoord over een beleidsprogramma en de invulling van het college met geschikte mensen. Uitgangspunt is het Concept Programmakader van Leefbaar Rotterdam waarop cda en vvd binnen één dag hun aanvullingen geven. Vervolgens worden op advies van Van Schendelen zes werkgroepen samengesteld, met leden uit de drie fracties, die binnen anderhalve week schriftelijk tot overeenstemming moeten proberen te komen over het hun toebedeelde beleidsterrein (ruimtelijke ordening en verkeer, 152
veiligheid, haven etc.).579 De werkgroepen bestaan elk uit twee of drie leden van Leefbaar Rotterdam en één van het cda en één van de vvd. Eventuele geschilpunten koppelen zij terug naar het formatieteam.580 Spelenderwijs komt er meer commitment vanuit de fracties, die niet meer terug kunnen. Een paar keer is Fortuyn ’s avonds op het stadhuis aanwezig bij deze besprekingen, ondanks het feit dat hij het echte werk aan Pastors overlaat. Pastors dekt alles af met Fortuyn, die volop bezig is met de campagne voor de Tweede-Kamerverkiezingen. Volgens Van Schendelen had Fortuyn haast bij het afronden van de collegeonderhandelingen. Met een goed resultaat in Rotterdam kon hij landelijk immers beter scoren bij de verkiezingen.581 Volgens Pastors heeft het werken met deze werkgroepen wel even geduurd, maar men kwam er toch uit. Hij ergert zich aan oud PvdA-wethouder Hans Simons die volgens de krant zei: ‘Ik snap niet dat ze er zolang over doen, dat is toch een heel slecht teken. Ze zullen er wel niet uitkomen, want in mijn tijd ging ik in mijn eentje met één ambtenaar in een hok zitten en dan schreven we dat hele coalitieakkoord zo in één keer op.’ Volgens Pastors typeert dit het gedrag van de PvdA om zoiets zelf te doen, zonder je raadsleden en je coalitiepartners erbij te betrekken. Dit heeft hen dan ook uiteindelijk de kop gekost.582 Ten slotte blijven er een paar onderhandelingspunten over die tot een oplossing gebracht moeten worden. De drie partijen willen in het collegeprogramma extra accenten gelegd hebben op veiligheid, onderwijs en jeugd, variatie in woningaanbod, de economische ontwikkeling van de stad en kennis van taal en cultuur bij allochtonen. Bij de programmatische onderhandelingen blijken de partijen het nog niet eens te zijn over onder meer de ruimtelijke ordening en de haven. Uit een geheime discussienota waarmee Leefbaar Rotterdam de onderhandelingen is ingegaan blijkt dat er vele politieke hobbels genomen moesten worden voordat de drie potentiële coalitiepartijen tot een akkoord konden komen over een collegeprogramma. Binnen drie weken wilde men tot een akkoord komen, maar dat zou volgens het Rotterdams Dagblad nog de nodige moeite kosten, omdat er verschillen van mening waren over onder meer de privatisering van enkele gemeentelijke diensten, de verdeling over de randgemeenten van mensen uit achterstandswijken, de nachtsluiting van het regionale vliegveld en de nieuwbouwplannen voor het Centraal Station.583 Leefbaar Rotterdam wil een beleid voeren waar de burger de politiek op af kan rekenen. Deze door Fortuyn geuite ambitie is terug te vinden in de vei153
ligheidsparagraaf. Zo stelt Leefbaar Rotterdam voor om ‘een maand na installatie van het nieuwe college’ de veiligheid op minimaal drie plekken in de stad te hebben verbeterd.584 Kort nadat de fractie van het cda heeft besloten om te gaan onderhandelen, ontmoeten Van der Tak en Fortuyn elkaar voor een gesprek. Fortuyn heeft het in die dagen razend druk vanwege de landelijke verkiezingen. Van der Tak: ‘Vervolgens ben ik die vrijdagmiddag naar zijn woning gegaan. En in plaats van een half uur is het een uur en drie kwartier geworden. Er werd opengedaan door de butler die mij naar de zitkamer bracht. Het viel me op dat Fortuyn ontzettend precies was. Alles lag recht en geordend. Verder had hij ook een gevoel voor cultuur, voor schoonheid, voor netheid, dat had ook wel met zijn aard te maken. En de vriendelijkheid: je had echt het gevoel, hier woont iemand met beschaving. Hij kwam de trap aflopen, in driedelig kostuum, niet met zijn jasje aan, maar wel met een van die markante stropdassen van hem. Hij kwam aanlopen op pantoffels. De professor op pantoffels, dat was een vorm van vriendelijkheid die ervanaf straalde. We hebben daar een gesprek gehad over antisemitisme, over rassenhaat, gemeenschapszin, over politieke verhoudingen in Nederland. Ik lees Trouw, Ephimenco had daarin een duidelijke column geschreven over Fortuyn en de drie punten waarop je hem zou moeten toetsen. Dat heeft voortdurend in mijn achterhoofd gespeeld. Daarmee heb ik ook uiteindelijk de basis gelegd voor de preambule en uiteindelijk het coalitieakkoord, waarin de algehele gelijkwaardigheid van alle Rotterdammers werd benadrukt, heel nadrukkelijk werd het sociale gezicht weer benadrukt, investeringen die te maken hebben met onderwijs, met veiligheid, met economische ontwikkeling, en daarbij kwamen dan zijn punten inzake huisvesting.’585 Begin april is duidelijk dat de onderhandelaars van Leefbaar Rotterdam, cda en vvd nog enige hindernissen en belangrijke beslissingen moeten nemen voor ze een collegeprogramma kunnen opstellen. Zo vindt Pim Fortuyn de plannen voor het Centraal Station, de zogenaamde ‘champagneglazen’ van architect William Alsop, veel te duur. Hij gebruikt het woord ‘megalomaan’ voor de plannen. Het Centraal Station wordt een steeds groter vervoersknooppunt en de vraag is of het verder wel zo luxe moet worden uitgevoerd. Het probleem is dat cda en vvd in september 2001 al akkoord gingen met het masterplan van architect Alsop. Leefbaar Rotterdam stelt in het onderhandelingsdocument voor te onderzoeken of de miljarden niet beter 154
gebruikt kunnen worden voor de verlaging van de verkeersdruk in de stad.586 Op de vergadering van 11 april gaat de gemeenteraad akkoord met Fortuyns verzoek om de nauwere samenwerking tussen de havens van Rotterdam en Vlissingen even uit te stellen.587 Fortuyn wil de plannen van het Gemeentelijk Havenbedrijf Rotterdam om –c 50 miljoen te investeren in de onderneming Zeeland Seaports eerst nog beter bestuderen. Fortuyn vraagt zich af of het geld niet aan andere zaken, zoals het onderwijs, kan worden besteed. Hij laat weten dat hij tegen de verzelfstandiging van het Havenbedrijf is. ‘De dominantie van de politiek moet blijven,’ stelt hij, verwijzend naar onder meer het milieu. Fortuyn vraagt zich af of het verstandig is te participeren in andere havens. ‘Wij geloven in concurrentie, ook die tussen ondernemers. Dat heeft op de lange termijn de beste resultaten. Wij geloven dat het goed is dat Vlissingen ons gaat beconcurreren. En het college wil dat voorkomen.’588 PvdA’er Els Kuijper merkt dat Fortuyn zich in deze zaak verdiept heeft, dat hij groeit in het debat, intelligent is en zich de materie snel eigen maakt. Kuijper: ‘Dit gold naar mijn gevoel bepaald niet voor de rest van die fractie, want die zaten wel vol bewondering te kijken van “kijk hem nou toch”, maar of ze hem konden volgen dat is erg de vraag. Tegelijkertijd kon hij nog helemaal niet loskomen van de actietoon uit de campagne, dus begon hij bij allerlei dingen te roepen “het is een schande dit, en het is een schande dat”. Wat eigenlijk in zo’n gemeenteraad toch niet helemaal thuishoort.’589 Volgens onderhandelaar Marco Pastors, die op 10 april een toelichting geeft op de onderhandelingen, moet er binnen een maand een nieuw college voor Rotterdam zijn. Er wordt gewerkt aan het ‘programmakader’ zoals Leefbaar Rotterdam dat noemt. Het telt zeven à acht A4-tjes en geeft de hoofdlijnen aan. Op instigatie van Fortuyn heeft Leefbaar Rotterdam zich enigermate ingedekt door het program niet te expliciet te laten zijn, zodat als de omstandigheden zich wijzigen ze niet achteraf kunnen zeggen: jullie hebben je daarop vastgelegd. Ten slotte worden naast die zeven A4-tjes nog zeven andere A4-tjes opgesteld met eventuele beleidsveranderingen waarnaar gestreefd kan worden als de omstandigheden daartoe aanleiding geven.590 De zes werkgroepen met vertegenwoordigers van cda, vvd en Leefbaar Rotterdam bespreken alle ingebrachte zaken en leggen hun bevindingen neer bij hun onderhandelaars.591 155
Op 12 april wordt het laatste werkgroepverslag besproken en blijkt er over de meeste beleidsgebieden overeenstemming te zijn. Over geschilpunten wordt door de voormannen onderhandeld. Deze onderhandelingen lopen op het eind van de rit nog bijna fout als de oud-wethouders Van der Tak en Janssens volgens Sørensen voortdurend gebruikmaken van hun kennisvoorsprong en iedere keer wat zeiden in de trend van ‘Ja maar, in de praktijk…, ja maar in de praktijk!’ Op voorstel van Sørensen verlaten Van der Tak, Janssens en hijzelf de besprekingen om George van Gent, Leonard Geluk en Marco Pastors gelegenheid te geven het karwei verder af te ronden.592 Na de presentatie van het programmakader met de hoofdlijnen van het te voeren beleid, volgt de verdeling van de portefeuilles. In tegenstelling tot het cda (Van der Tak en Bolsius) en de vvd (Janssens en Hulman) is Leefbaar Rotterdam nog op zoek naar wethouderskandidaten en wordt volgens Pastors binnen én buiten de fractie gezocht. Leefbaar Rotterdam claimt de portefeuilles veiligheid, haven en economische zaken en fysieke infrastructuur. Volgens Leefbaar Rotterdam kan het verbeteren van de veiligheid in de stad niet zonder de hulp van politiek Den Haag. Pastors: ‘Over veiligheid hebben we lokaal nauwelijks wat te zeggen. We zullen zaken moeten afdwingen.’ Volgens Pastors wekte het vorige college de indruk dat het weinig kon doen en liet het daar vervolgens bij. Op de vraag van Jan Booister in het Rotterdams Dagblad van 11 april of Leefbaar Rotterdam intussen geconstateerd heeft dat er al zaken op de rails zijn gezet, antwoordt Pastors: ‘Dat een en ander al is bedacht, wil niet zeggen dat het goed wordt uitgevoerd.’593 Op maandagavond 15 april om acht uur is de finale bespreking in de vergaderzaal van b&w, kamer 105. Aanwezig zijn Van Schendelen, de zes onderhandelaars en Pim Fortuyn. Sørensen: ‘Fortuyn komt binnen, kijkt en zegt: “Hier ga ik niet zitten vergaderen.” Ik zeg: “Hoezo niet?” Hij zegt: “Moet je kijken op wat voor grote afstand we van elkaar zitten. Dan zit er ook nog zo’n microfoon tussen. Je moet, als je met iemand vergadert, de ander in de ogen kunnen zien. Het gaat toch over personen?”’594 Fortuyn is van mening dat je in een vergaderzaal beslissingen met je verstand neemt en dat er die avond beslissingen met het gevoel genomen zouden worden waarbij je elkaar in de ogen zou moeten kunnen zien.595 Vervolgens worden in de meer huiselijke wethouderskamer van Nico Janssens de geschilpunten besproken die de werkgroepen niet konden oplossen. Fortuyn zet druk op de onderhandelingen door te zeggen dat hij om tien uur weg moet in verband met de verkie156
zingen. De onderhandelaars begrijpen deze tactiek wel, maar hebben niet het gevoel erdoor onder druk te staan.596 Fortuyn stelt zich soepel op, er worden vrij gemakkelijk compromissen gesloten. Het ‘geven-en-nemenprincipe’ wordt door de partijonderhandelaars gevolgd, ook door Fortuyn en wel onder het credo ‘wie vertrouwen wil krijgen, moet dit geven’.597 Pastors vindt het knap hoe Fortuyn op zo’n moment kon doorduwen. Bij aanvang keek Fortuyn naar het lijstje en zei het niet nodig te vinden hier een uur over te praten, omdat hij verwachtte dat men het er snel over eens zou zijn. Volgens Pastors ging het in de trend van ‘jij wat, jij wat, jij wat, klaar!’598 Volgens Van Schendelen is Pim Fortuyn bij de besprekingen zeer gehaaid en begrijpt hij het politieke spel. Waar hij eerst een concessie doet bij een onderwerp, neemt hij het tien minuten later bij een volgend onderwerp weer terug. ‘Die man was uiteindelijk, niet vroeger in zijn leven, want toen heeft hij veel ruzie lopen maken, maar in zijn slotfase gewoon een raspoliticus. Hij heeft voorafgaand aan de lokale verkiezingen een agenda opgebouwd, hij beloofde alles. Alles, behalve de fileoplossing. Hij zei “dat probleem kan ik niet oplossen”. Maar voor de rest beloofde hij alles.’599 Door zijn kolossale agenda is er voor Fortuyn en zijn onderhandelaars sprake van een makkelijke afruil van verlangens. Na een uur zijn de knelpunten behandeld en bespreekt men welke wethouderszetels door de partijen geclaimd zullen worden. Het voorwerk hiervan is al gedaan door de drie onderhandelaars Pastors, Geluk en Van Gent. ‘Na afloop van de onderhandelingen zegt Fortuyn: “Nou jongens, champagne.” Zegt Janssens: “Dat hebben we niet.” Zegt Fortuyn: “Heb je nou niet eens gedacht aan champagne? Je wist toch dat het vanavond geregeld zou worden. Wat heb je dan?” “Witte wijn.” “Nou, dan maar witte wijn.” En toen hebben we geproost.’600 Volgens Sørensen is er door de 3-2-2 verdeling van de wethoudersposten geen minderheidspositie voor Leefbaar Rotterdam in het college. Leefbaar Rotterdam heeft drie sterke zware wethoudersposten geclaimd. Op veiligheid wilde Fortuyn iemand zetten met haar op de tanden, een vrouw. Hij had daar Rabella de Faria voor in gedachte, ‘want,’ zei hij, ‘je moet de driehoek aansturen, de driehoek: burgemeester, hoofdcommissaris van politie en officier van Justitie, dat zijn drie mannen. Zet je daar een andere man bij, dan krijg je twee tegen twee. Zet je daar een vrouw bij, dan gaan ze voor die vrouw werken.’601 Verder werden de haven en fysieke infrastructuur geclaimd. Volgens Sørensen was de verdeling 3-2-2 op voorwaarde dat er in 157
het college niet gestemd zou worden, tenminste dat dit zoveel mogelijk zou worden vermeden. De afspraak is dat als het niet lukt om tot consensus te komen en er moet worden gestemd en de drie wethouders van Leefbaar Rotterdam zeggen A en de vier andere wethouders zeggen B, dan is het A. Dan houden we gewoon rekening met de meerderheid die er in de raad voor te vinden is.602 Volgens Janssens wordt in het college zelden of nooit gestemd. Als een voorstel niet unaniem wordt aangenomen, wordt het meestal teruggenomen of er wordt gevraagd om het nog even te bespreken met collega’s waarna men er alsnog achter kan staan.603 Door het voeren van besloten topoverleg en het instellen van de werkgroepen komen binnenskamers gesloten compromissen tot stand en domineert in feite de oude politieke cultuur.604 Wat betreft de verdeling van de wethoudersposten heeft Fortuyn zich soepel opgesteld. Het coalitieakkoord bouwt voort op de preambule en blijft beperkt tot hoofdlijnen. Opstelten is het met de gevolgde procedure eens om aan de hand van dat akkoord op hoofdlijnen, via de raad wethouders te benoemen, die vervolgens het collegeprogram kunnen gaan vormgeven, samen met hem als voorzitter van het college. Nieuw hierbij is volgens hem de verkiezingsuitslag, een nieuwe partij Leefbaar Rotterdam met 17 zetels, nieuw in de raad en het feit dat er wordt overgestapt van een monistisch stelsel naar een dualistisch stelsel, waarbij het past dat het college zelf zijn programma gaat maken, met een op hoofdlijnen gebaseerd politiek akkoord dat in de raad moet worden beklonken. Er moet een politieke meerderheid zijn in de raad en op basis daarvan moeten de wethouders worden benoemd. Deze wethouders kunnen vervolgens als team kijken wat er binnen het coalitieakkoord kan worden opgesteld als collegeprogramma.605 Het coalitieakkoord wordt uiteindelijk geschreven door topambtenaar Kees Weeda en enigermate gestileerd door Van Schendelen; het draagt als titel ‘Het nieuwe elan voor Rotterdam!’606 Het akkoord dat zeven bladzijden telt en een bijlage bevat van acht bladzijden met concrete actiepunten wordt op woensdag 17 april vastgesteld.607 Het akkoord weerspiegelt een aantal van Fortuyns gelanceerde politieke thema’s met afrekenbare doelstellingen, vooral op het speerpunt veiligheid, het hoofdthema van het nieuwe college. De punten van Leefbaar Rotterdam (vooral openbare orde, burgerschap en rekenschap en integratie van allochtonen) worden overgenomen in het Rotterdamse collegeprogramma.608 Opvallend hierbij is dat het college zich 158
De wethouders Van der Tak (links) en Janssens maken samen met Fortuyn tijdens een persconferentie de samenstelling van het nieuwe college bekend, 22 april 2002 (foto Kees Spruijt).
op veel doelstellingen laat afrekenen,609 bijvoorbeeld dat in 2006 100% van de ‘nieuwkomers’ moet zijn doorgestroomd naar ‘werk, opleiding of opvang’. In het programma is Fortuyns ferme taalgebruik uit de verkiezingscampagne terug te vinden. De coalitiepartners schrijven over straatroof, onveiligheid etc.: ‘Het moet ophouden. Rotterdam is het zat!’ Een deel van het totstandgekomen akkoord is echter ook een voortzetting van het bestaande beleid.610 De wethouders werken het akkoord vervolgens uit tot een collegeprogramma. Pastors, Geluk en Van Gent buigen zich inmiddels over de invulling van de wethoudersportefeuilles. Daarbij blijkt dat Leefbaar Rotterdam op korte termijn geen goede kandidaten kan voordragen. Ondertussen informeert formateur Van Schendelen burgemeester Opstelten over de voortgang. Hij deelt hem mee op maandagmorgen 22 april het coalitieakkoord en het nieuwe college te presenteren op een persconferentie. Fortuyn heeft voor de opmerkelijke wethoudersverdeling 3-2-2 verschillende redenen.611 Het is moeilijk (meer) wethouders te vinden voor Leefbaar Rotterdam en hij wil cda en vvd enthousiast krijgen. Bovendien wil hij snel resultaat zien.612 Fortuyn geeft de voorkeur aan wethouders van buiten de raad, afkomstig uit 159
De samenstelling van het nieuwe college wordt gevierd met een taart, 22 april 2002 (foto Kees Spruijt). Van links naar rechts: Nico Janssens, Pim Fortuyn, Sjaak van der Tak en informateur Rinus van Schendelen.
het bedrijfsleven. Dit punt komt in de laatste fase van het formatieproces ter sprake. Fortuyn heeft vanaf het begin gezegd dat er een college moest worden gevormd bestaande uit wethouders van buiten de raad, desnoods vanuit de consultancy. Zo wil hij bijvoorbeeld een consultant inhuren op uurtarief en als die niet bevalt hem er na een half jaar uitzetten. Dat vinden de anderen niets en Leefbaar Rotterdam uiteindelijk ook niet. En al heel snel stellen de andere twee, vvd en cda, dat ze toch wel mensen van binnen het apparaat willen, want je moet voeling houden met een fractie, kennis van zaken hebben etc. om ongelukken te voorkomen. Volgens Van Schendelen ging het er gewoon om dat Van der Tak en Janssens door wilden gaan als wethouder.613 cda en vvd rekruteren inderdaad intern en hebben geen bezwaar tegen externe rekrutering. Leefbaar Rotterdam laat weten niet te voelen voor wethouders uit het oude college in het nieuwe college. Maar het lukt hen niet dit vol te houden, wat volgens Pastors achteraf niet erg was vanwege de ervaring die ze meebrachten in het nieuwe college. Wel wordt afgesproken dat het tussentijds mogelijk is van wethouder te wisselen.614 Bij toekenning van de portefeuilles spelen ook de commissielidmaatschappen een rol, die goed moeten aansluiten bij de persoon van de wethouder. Het lukt Leefbaar 160
Rotterdam niet vlot de derde wethouderspost in te vullen. vvd en cda zetten er druk op en willen voor vrijdag 19 april om 12.00 uur uitsluitsel hebben van Leefbaar Rotterdam, anders stoppen ze ermee.615 Uiteindelijk draagt Leefbaar Rotterdam naast Wim van Sluis en Rabella de Faria op die bewuste vrijdag Marco Pastors voor als wethouder ruimtelijke ordening. Pastors en De Faria komen uit de raadsfractie en hebben evenals Van Sluis, accountant in Capelle aan den IJssel, een bedrijfsachtergrond. Voor de invulling van de wethouderspost veiligheid heeft Fortuyn vanaf het begin De Faria op het oog.616 De keuze voor Wim van Sluis en Marco Pastors wordt ook voorgesteld door Fortuyn. Pastors voelt aanvankelijk niet voor een wethouderschap, maar Fortuyn, Sørensen en Van Sluis weten hem uiteindelijk over te halen. Zij zien in hem een sterke kandidaat omdat hij de onderhandelingen heeft gevoerd en ook omdat hij de politieke ideeën heeft.617 De vriendschap van Fortuyn met Pastors en Van Sluis dateert uit de tijd dat zij alledrie voor de ov-Studentenkaart bv werkzaam zijn. Behalve dat zij de politieke overtuiging van en met Fortuyn delen is er ook sprake van solidariteit (‘we laten je niet vallen’) die hun keuze voor het wethouderschap bepalen.618 Volgens Van Sluis durft bijna geen enkele kandidaat-wethouder met Leefbaar Rotterdam in zee te gaan. Van Sluis: ‘Iedereen met naam en faam zei “leuk”, maar ten eerste vroegen ze zich af wat wethouder was, het waren met name zakelijke mensen, ten tweede was het de reputatieschade, het afbreukrisico, gevaarlijk, wat moeten we ermee.’619 Voor het cda worden Sjaak van der Tak en Lucas Bolsius wethouder, voor de vvd Nico Janssens en Stefan Hulman. De persconferentie verloopt goed. Van Schendelen start als moderator, licht zijn functie toe en spreekt van een solide en werkbaar college. Fortuyn, Van der Tak en Janssens tekenen het akkoord. Van de leden uit het formatieteam gaan Pastors, Van der Tak en Janssens verder als wethouder, Geluk en Van Gent als fractievoorzitter en Sørensen als vice-fractievoorzitter. Rotterdam krijgt een college dat naast burgemeester Opstelten twee ervaren bestuurders kent: de cda’er Sjaak van der Tak en vvd’er Nico Janssens. Vijf wethouders hebben geen ervaring met collegetaken en drie van hen zijn niet eerder politiek actief geweest. Volgens het Rotterdams Dagblad is het opmerkelijk dat de wethouder die veiligheid in zijn portefeuille heeft, Sjaak van der Tak, weer lid is van het college terwijl Leefbaar Rotterdam er steeds op hamert dat het Openbaar Bestuur van Rotterdam het juist op dit punt de afgelopen jaren heeft laten afweten.620 161
Op maandagmorgen 22 april, op een feestelijke persconferentie op het stadhuis waarbij aanwezig zijn: de drie Leefbaar Rotterdam-wethouders, alsmede Ronald Sørensen, Nico Janssens, Sjaak van der Tak en Van Schendelen, snijdt Pim Fortuyn de ‘bruidstaart’ aan.621 De speciale taart is door Van Schendelen besteld en voorzien van vier foto’s: van Pim Fortuyn, Nico Janssens, Sjaak van der Tak en Ronald Sørensen.622 De belangrijkste punten in het nieuwe program van het nieuwe college van b&w zijn: extra veiligheidspersoneel voor bus, tram en metro; behoud van zeggenschap over maar wel verzelfstandiging van de haven; verruiming van het nachtvluchtregime op Rotterdam Airport en afschaffing van de erfpacht.623 Alle reserveringen voor het toekomstige beleid worden tegen het licht gehouden om zo –c 50 miljoen vrij te krijgen voor de start van een nieuw collegeprogramma: ‘Het nieuwe elan voor Rotterdam!’624 6.7
De installatie van het college
Op donderdagochtend 25 april wordt in een ingelaste vergadering de nieuwe coalitie aan de gemeenteraad gepresenteerd. Als laatste agendapunt staat het afscheid geagendeerd van de oud-wethouders Sandra Korthuis (vvd) en Herman Meijer (GroenLinks). De sfeer in de raadszaal is gespannen, soms zelfs vijandig. Fortuyn is niet aanwezig bij deze plechtigheid. In zijn afscheidsrede verwijst vertrekkend wethouder Herman Meijer naar een door een ‘fortuynist’ ondertekende brief. Een van de stellingen in deze brief luidt dat van tegenstanders van de multiculturele samenleving niet mag worden verwacht dat ze contact opnemen met hun Turkse buren. Volgens de briefschrijver zijn buitenlanders hier te gast en moeten zij zich aanpassen aan onze cultuur. Meijer reageert hier, in een kennelijke verwijzing naar Fortuyns uitspraak dat de islam een achterlijk cultuur is, scherp op: ‘Mensen die nu nog zeggen dat buitenlanders hier te gast zijn, lopen dertig jaar achter. Dat is een uiting van een achterlijke cultuur, om het in andere woorden te zeggen.’625 Voor Leefbaar Rotterdam zijn deze opmerkingen onacceptabel. Een deel van de Leefbaar Rotterdam-fractie, onder wie Ronald Sørensen, verlaat boos de raadszaal. Ook de kandidaat-wethouders De Faria en Pastors verlaten de zaal.626 De ochtendbijeenkomst zet meteen de toon voor de raadsvergadering die ’s middags plaatsvindt. 627 Opstelten geeft die middag, nadat hij de vergadering heeft geopend, het 162
woord aan Fortuyn voor het afgeven van een korte verklaring. Fortuyn deelt mee dat de onderhandelingen in een heel plezierige sfeer zijn gevoerd en dat het cda, de vvd en Leefbaar Rotterdam tot overeenstemming zijn gekomen over de hoofdlijnen van een programma-akkoord voor een nieuw college van deze stad. Opstelten krijgt als voorzitter het coalitieakkoord getiteld ‘Het nieuwe elan voor Rotterdam!’ uitgereikt, met als bijlage de ‘Nadere Aandachtspunten bij het coalitieakkoord’. Hij deelt mee dat het programmakader al naar de leden van de raad is gestuurd en onderwerp van debat is. Hij geeft achtereenvolgens het woord aan de heer Cremers (PvdA), mevrouw Kruse (GroenLinks), mevrouw Van Ravesteijn (d66), de heren Cornelissen (Socialistische Partij), Vlaardingerbroek (ChristenUnie-sgp), Kneepkens (Stadspartij), Kok (Onafhankelijke lijst Kok), Fortuyn, Van der Tak en Janssens.628 Fortuyn reageert teleurgesteld na de eerste discussie over het akkoord in de Rotterdamse raad: ‘Als dat de toonzetting moet worden voor de komende vier jaar, wordt het mij droef te moede.’629 Na de pauze gaat Fortuyn in op de vraag wat de betekenis is van 6 maart. Zijn belangrijkste punt is het herstel van de relatie tussen de burger, het bestuur en de gekozen raad. Volgens hem is de belangrijkste inzet: ‘verandering van bestuurscultuur en het heel direct betrekken van de burger bij het bestuur.’630 Ook gaat hij in een debat met Cremers in op de uitsluiting van de PvdA bij de formatieonderhandelingen. Fortuyn: ‘Ik heb u één- en andermaal duidelijk gemaakt dat het kiezersbedrog zou zijn om dat te doen. U hebt ons voor en na de verkiezingen zodanig behandeld en uitgesloten dat ik het absoluut niet aan de bevolking van Rotterdam zou kunnen uitleggen om met uw partij in één college te gaan zitten. Dat is de reden.’631 Er volgt een urenlange uitvoerige bespreking van het programmakader. Er wordt gevraagd om nadere uitwerkingen en verduidelijkingen over het voorliggende coalitieakkoord. Volgens Fortuyn zal het nieuwe college (‘de stadsregering’) deze vragen te zijner tijd beantwoorden. Op het einde van de vergadering vindt de stemming plaats voor de kandidaat-wethouders. Dit blijkt dit keer geen formaliteit te zijn. De wethouders De Faria en Pastors krijgen respectievelijk elf en twaalf tegenstemmen.632 De reden waarom verscheidene raadsleden tegenstemmen is omdat zij zich ergeren aan Pastors en De Faria die ’s ochtends de raadszaal verlieten tijdens de toespraak van Herman Meijer.633 Na de stemming volgt de installatie van 163
de nieuwe wethouders: Lucas Bolsius (cda): Wijken en Buitenruimte; Rabella de Faria (Leefbaar Rotterdam): Veiligheid en Volksgezondheid; Stefan Hulman (vvd): Kunstzaken en Vervoer; Nico Janssens (vvd): Middelen en Sport; Marco Pastors (Leefbaar Rotterdam): Fysieke Infrastructuur; Wim van Sluis (Leefbaar Rotterdam): Economische Infrastructuur en Sjaak van der Tak (cda): Sociale Zaken.634 Sommige raadsleden, die naar de oppositie zijn verwezen, hebben zichtbaar moeite met de nieuwelingen. Vooral Els Kuijper is emotioneel, kijkt bijna niet één keer Fortuyn aan635 en huilt als de wethouders worden beëdigd.636 Na de installatie van het college richt Fortuyn zich vrijwel geheel op de landelijke politiek en laat hij de leiding van Leefbaar Rotterdam over aan Pastors, Sørensen en Van Sluis; drie mannen die hij ziet zitten, vooral Pastors.637 Van Sluis: ‘Maar in die tijd, vanaf 20 maart tot 25 april toen we aangetreden zijn, hebben we een aantal dingen geanalyseerd en gezegd dat we er een aantal mechanismen op moesten zetten. Een personal coach, want het is bijna een gelegenheidselftal wat dadelijk gaat spelen, en wat moet dat worden. Om het groepsproces te krijgen. Ik vond dat een goed idee. Ik wist iemand uit mijn relatiekring. Roger Kramer moet je nemen, dat is een jonge vent, goed, stevig. Ik zou hem bellen om te vragen of hij het wilde doen en zich in de politieke sfeer kon vinden. Ik heb met Ronald de afspraak gemaakt hoe we vanuit het coalitieprogramma een collegeprogramma gingen maken: houd jij nou de fractie bij elkaar, dan gaan wij de stad besturen. Want we wisten al dat de grootste uitdaging zou zijn (voor Ronald) om de club bij elkaar te houden, zodat het ook goed kon gaan werken en zodat we de problemen in de stad konden gaan aanpakken. Want we wisten toen natuurlijk al dat Pim zei dat hij maar anderhalve dag in de week in Rotterdam ging zitten. Ik wist voor mezelf ook, en dat wist eigenlijk iedereen, dat hij dat nooit zou doen, omdat hij landelijk bezig was. We waren al blij als hij één keer in de week een uurtje zou kunnen klankborden met ons. Dat zou ook dik voldoende zijn geweest.’638 De politicoloog Van Schendelen heeft bij zijn werk als informateur persoonlijk twee emoties ervaren. Hij realiseerde zich hoe revolutionair directe verkiezingen kunnen zijn waarbij betrokken burgers pardoes ‘bezit’ kunnen nemen van het stadhuis. Ook heeft hij zich afgevraagd hoe hij het speelveld van Leefbaar Rotterdam in gelijke mate als dat van de andere partijen open kon houden vanwege ‘moralistische teksten in de media over Fortuyn en de 164
zijnen’. Met de notie dat zowel Leefbaar Rotterdam en de verkiezingen legaal en democratisch zijn, legitimeert hij zijn taak als onpartijdig informateur.639 6.8
Reacties
Zoals verwacht zijn de kranten, en vooral het Rotterdams Dagblad, uitvoerig in hun verslag over de collegevorming, maar ook politici en organisaties reageren. Jan Booister van het Rotterdams Dagblad vindt de basis van het Rotterdamse college wankel en vraagt zich af of dit college van b&w het vier jaar zal uithouden. Van Schendelen is hierover hoopvol en denkt dat er een goede kans is dat het college de vier jaar vol maakt, omdat er geen alternatief is. Volgens Booister heeft het verstand de coalitie mogelijk gemaakt. Voor de verkiezingen zei Van der Tak namelijk dat hij niet met Leefbaar Rotterdam wilde samenwerken omdat Fortuyn te omstreden uitspraken deed en de nieuwe politieke club te instabiel was. Zijn wens was om de PvdA bij het college te betrekken en de vvd erbuiten te houden. Ook Janssens was terughoudend en verweet Fortuyn haat te zaaien in de stad. Volgens Booister zitten in het nieuwe college te veel onervaren politieke bestuurders en zal Leefbaar Rotterdam, meer nog dan de andere partijen, zich de komende vier jaar moeten waarmaken. De kiezers zullen Leefbaar Rotterdam bij de volgende raadsverkiezingen keihard afrekenen op de gedane beloften. Hij stelt dat Leefbaar Rotterdam wethouder Rabella de Faria over een jaar de deur moet wijzen en hij citeert Fortuyn die vond dat dit moet gebeuren als de NoordZuidmetrolijn nog onveilig is, de West-Kruiskade niet zonder risico’s kan worden betreden en de straatroven niet ‘substantieel’ zullen zijn teruggedrongen.640 Het Rotterdams Dagblad vraagt zich af of de nieuwe wethouder Rabella de Faria de belofte van Leefbaar Rotterdam wel kan waarmaken met betrekking tot de veiligheid in de stad. Het handhaven van de openbare orde is namelijk een belangrijke wettelijke taak van burgemeester Opstelten, de korpsbeheerder van de politie Rotterdam-Rijnmond. Hij legt geen verantwoording af aan de gemeenteraad maar aan het regionaal college van burgemeesters van andere gemeenten en de hoofdofficier van Justitie. De relatie tussen het openbaar bestuur en de politie op lokaal niveau is ingewikkeld. Het korps Rotterdam-Rijnmond telt tweeëntwintig gemeenten waardoor 165
Rotterdam het niet alleen voor het zeggen heeft. Lokaal heeft de gezagsdriehoek van burgemeester, hoofdofficier van Justitie en korpschef de leiding. Als veiligheidspartner staat het Openbaar Ministerie (de hoofdofficier van Justitie) formeel boven de politie. Het gemeentebestuur is in de praktijk dus slechts één van de vele spelers op het veld van veiligheid en heeft hier een zware dobber aan. Rotterdam had de afgelopen vier jaar al een wethouder voor veiligheid, Sjaak van der Tak, die ook in het nieuwe college zit.641 Jan Booister memoreert ook een aantal vernieuwingen in de lokale politiek nu Leefbaar Rotterdam aan het college meedoet. Wat de zetelverdeling in het college betreft neemt de splinternieuwe partij genoegen met drie wethouders. Met voor cda en vvd ieder twee wethouders accepteert Leefbaar Rotterdam bewust een minderheidspositie in het college. Heeft de partij niet genoeg kandidaten voor dat werk of denkt Leefbaar Rotterdam niet in termen van macht en stelt het het vertrouwen tussen de coalitiepartners voorop? Booister constateert dat het coalitieakkoord ook breekt met tradities. De leidraad van Leefbaar Rotterdam komt vrijwel overeen met het bij de onderhandelingen ingediende concept-programmakader en de uiteindelijke overeenkomst die met cda en vvd is gesloten, waarmee de splinternieuwe partij op papier bijna alle politieke wensen heeft gerealiseerd. In essentie staan de uitgangspunten van Leefbaar Rotterdam recht overeind in het coalitieakkoord (vooral het onderwerp veiligheid) en is de leidraad bijna helemaal collegeprogramma geworden. Het is geen program met een grootse visie gedragen door een ideologie, maar het is een stuk met concrete punten die moeten worden gerealiseerd, waarbij de overheid zich dienstbaar opstelt tegenover de burger. De doelen die gehaald moeten worden, staan concreet omschreven zodat de wethouders daarop kunnen worden afgerekend.642 De fractievoorzitter van het cda, Jan Peter Balkenende, toont zich op 22 april enthousiast over Fortuyns optreden in Rotterdam dat in een college heeft geresulteerd. ‘In eerste instantie was Fortuyn zeer scherp en polariserend bezig, maar de rabiate beleidsvoornemens waarvoor werd gevreesd zijn niet uitgekomen. In Rotterdam ligt nu een volwassen afspraak waarmee goed is te werken.’643 In een debat in Emmen nodigde Balkenende Ad Melkert uit eens te kijken naar het in Rotterdam bereikte akkoord. ‘Is dat nou een voorbeeld van een samenleving waarin zulke ongelooflijk foute dingen staan te gebeuren?’644 PvdA-fractieleider Bert Cremers constateert naar aanleiding van het op 22 166
april gepresenteerde programmakkoord dat Leefbaar Rotterdam, cda en vvd op belangrijke punten het bestaande beleid voortzetten.645 Hieruit blijkt dat de druiven voor deze partij zuur zijn. Verscheidene maatschappelijke organisaties ‘zitten in hun maag met de opkomst van Pim Fortuyn’ en spreken zich over hem uit. 646 Op 14 maart vindt in de Kunsthal de nieuwjaarsbijeenkomst plaats, georganiseerd door de Stichting Platform Islamitische Organisaties Rijnmond (spior). De viering van het islamitisch nieuwjaar komt hier ongewild in het teken te staan van de verkiezingsoverwinning van Leefbaar Rotterdam. Het feest – met als thema Allemaal Rotterdammers – was bedoeld om de dialoog tussen culturen op gang te houden. Volgens Wim Reijnierse, beleidsadviseur van de gemeente inzake het allochtonenbeleid, was de verkiezingsoverwinning van Leefbaar Rotterdam voor de moslims geen reden om feestelijk uit te pakken. Reijnierse: ‘Terwijl we hier het nieuwjaar vieren, vindt verderop in het stadhuis ook een nieuwe start plaats met Pim Fortuyn. Iedereen herinnert zich zijn uitspraak dat de islam een achterlijke cultuur is. Velen zijn geschrokken van die uitspraak en ik hoop dat in de komende jaren zal blijken dat de onderstroom van goede betrekkingen in Rotterdam sterker is dan de woeste schuimkoppen die daarop drijven.’ Naar aanleiding van de verkiezingsoverwinning van Leefbaar Rotterdam zegt spior-voorzitter Y. Duran in zijn nieuwjaarstoespraak dat hij hoopt dat de verschillende organisaties die samen met de gemeente aan integratie werken niet zullen verdwijnen.647 Ook de Kaapverdische stichting Welzijn en Integratie van Kaapverdianen in Rotterdam en omstreken (Wikro) maakt zich zorgen over de populariteit van Pim Fortuyn. Naar aanleiding van de kandidaatstelling van Joao Varela als nummer twee op de Lijst Pim Fortuyn, stelt de voorzitter van de stichting dat ‘de Kaapverdiërs niet geassocieerd willen worden met de politicus’.648 6.9
Tot besluit
Hoe moet de rol van Pim Fortuyn in de Rotterdamse collegevorming worden gewaardeerd? De vooral in het begin vaak gehoorde veronderstelling dat Fortuyn Leefbaar Rotterdam liever op de oppositiebanken wil zien dan op het wethouderspluche is niet houdbaar. Tegelijk met de geweldige overwinning bij de Rotterdamse gemeenteraadsverkiezingen moet Fortuyn, de inspirator tot deze zege, zich hebben gerealiseerd dat Leefbaar Rotterdam 167
bestuursverantwoordelijkheid niet kon ontlopen. Ook moet het voor hem hebben vastgestaan, dat hij niet bereid was in zee te gaan met elke mogelijke combinatie waarmee zijn partij een meerderheid zou kunnen vormen. Daarvoor was in de voorafgaande campagne teveel gebeurd. Na Leefbaar Rotterdam was de PvdA in de Maasstad de grootste fractie met elf leden in de raad. Maar een combinatie van Leefbaar Rotterdam en de PvdA zat er wat Fortuyn betreft van het begin af aan niet in, omdat hij zich in zijn persoonlijke integriteit te veel beschadigd voelde door kopstukken uit deze partij. Ten tweede zagen hij en de meeste aanhangers van Leefbaar Rotterdam de PvdA als de partij van de regenten, de rode burcht, die decennialang de dienst in Rotterdam had uitgemaakt en die zij verantwoordelijk stelden, zonder oog te hebben voor de rol van coalitiepartijen als cda en vvd, voor alles wat in de stad verkeerd was gegaan. In tienduizenden verkiezingsfolders was de afwijzing van de PvdA door de Leefbaren in de Rotterdam uitgevent. Na de mislukte overlegrondes, waarbij Fortuyn het voortouw had, is een impasse ontstaan, die hem terecht heeft doen besluiten het initiatief tot coalitievorming over te dragen aan de na de verkiezingen tweede grote fractie de PvdA. Demissionair wethouder Els Kuijper bedankt, tegen de zin van sommige fractieleden, voor de eer de verantwoordelijkheid voor de vorming van een werkbare coalitie over te nemen.649 Fortuyn bewijst, in alle oprechtheid of als tactische manoeuvre, dat is moeilijk te zeggen, opnieuw zijn respect voor de kiezer door een referendum voor te stellen om uit de impasse te geraken. De uitspraak moet gaan over de vraag: ‘Moet er een coalitie komen van PvdA en Leefbaar Rotterdam?’ Terecht werpen de andere partijen tegen dat daarvan geen duidelijkheid hoeft te worden verwacht. Wat te doen als de meerderheid voor of tegen zo’n coalitie klein is? En hoe verder in het geval van een afwijzende uitslag? Nee, een referendum was niet de weg tot een snelle oplossing geweest. Maar mogelijk suggereerde de in zijn slotfase als gehaaid politicus opererende Fortuyn650 het advies voor een weinig realistisch referendum als een tussenstap om de coalitievorming in een andere fase te brengen? Een fase waarin naar een bekwaam informateur zou kunnen worden omgezien? Zijn voorstel om professor Van Schendelen tot informateur te benoemen vindt een gunstig onthaal bij burgemeester Opstelten, met wie hij tactisch afspreekt om niet bekend te maken dat hij degene is die de naam Van 168
Schendelen heeft laten vallen. Opstelten durft tegenover de pers wel toe te geven dat de naam uit zijn gesprekken met de fractievoorzitters naar voren is gekomen. En mogelijk is het initiatief tot benoeming van een informateur ook in belangrijke mate van de burgemeester uitgegaan. Men moet erkennen dat hij als procesbeheerder van vrijwel alle ruimte gebruikmaakte die hem in de nieuwe wet geboden werd. Fortuyn zag in dat hijzelf niet goed lag in onderhandelingen met eventuele coalitiepartners over de deelname van Leefbaar Rotterdam aan een nieuw college. Hij trok zich terug en liet het werk over aan Marco Pastors en Ronald Sørensen. Anderzijds kan het ook tijdsgebrek zijn geweest, hij werd namelijk bijna volledig opgeëist door de campagne van zijn partij, de Lijst Pim Fortuyn, voor de kamerverkiezingen op 15 mei. Door de onderhandelingskunst van Van Schendelen als informateur en formateur komt er binnen een maand een college tot stand van Leefbaar Rotterdam, cda en vvd. Fortuyns doel de PvdA buiten het college te houden slaagt. Door vanaf het begin een zetelverdeling voor te staan van 3-2-2, dat wil zeggen drie wethoudersposten voor Leefbaar Rotterdam, twee voor het cda en twee voor de vvd, heeft Fortuyn eerst Janssens (vvd, die niet minder dan 5 zetels verloren had) en later ook Van der Tak (van het cda, dat 1 zetel verloren had) voor een combinatie met Leefbaar Rotterdam weten te winnen. Hij bewees hiermee zijn psychologisch inzicht of politieke feeling, hoe men het noemen wil. Hij paste overigens wel op de grote verkiezingswinst van Leefbaar Rotterdam zomaar weg te geven, want hij eiste wel de drie zwaarste wethoudersposten en maakte afspraken hoe er in het college van b&w gestemd zou gaan worden. Dat Fortuyn al direct over drie wethouders voor zijn partij sprak in plaats van over vier, heeft waarschijnlijk minder te maken met de notie dat het moeilijk zou zijn om zoveel gekwalificeerde wethouders bij elkaar te krijgen. Inderdaad bleek dat nog lastig genoeg, maar dat probleem was, toen hij er op de dag van de verkiezingsuitslag met Janssens over sprak, toch iets van later zorg. Wethouder Rabella de Faria, die overigens na ruim anderhalf jaar bestuur zou worden afgedankt, had hij al op het oog, terwijl de twee anderen zich pas in een later stadium door hem lieten aanwerven.651 Het spreekt vanzelf dat de totstandkoming van het Rotterdamse college met Leefbaar Rotterdam op sleutelposities binnen en buiten de partij als een groot succes wordt gezien, waarvan de verdienste al gauw volledig aan For169
Pim Fortuyn, 16 april 2002 (foto Paul Dijkstra).
tuyn wordt toegeschreven. Van dit positieve resultaat gaat ongetwijfeld ook een wervende kracht uit die bijdraagt aan het succes van de landelijke Tweede-Kamerverkiezingen van de Lijst Pim Fortuyn.
170
7 | De laatste weken van Fortuyn
7.1
Inleiding
Fortuyn heeft het in de maanden voor de Tweede-Kamerverkiezingen heel zwaar. De drukte is door alles wat er in korte tijd nog gedaan moet worden enorm. Na de gemeenteraadsverkiezingen vertrouwt hij de leiding van Leefbaar Rotterdam toe aan Ronald Sørensen en Marco Pastors. Hij woont in het totaal drie fractievergaderingen bij van Leefbaar Rotterdam. Op de vergadering van 11 maart blikt hij terug op de grote verkiezingsoverwinning, en op 26 maart brengt Fortuyn zijn ergernis over het afvallige lid Nico Kok ter sprake en vraagt zich af of er niet iets tegen ondernomen kan worden. Op de vergadering van 8 april informeert Fortuyn de fractie over de voortgang van de sollicitaties voor de wethoudersposten.652 Volgens Sørensen is Fortuyn hard voor politieke tegenstanders, maar kan hij ook politieke medestanders stevig de les lezen als hij dat nodig vindt. Sørensen ervaart dit tijdens de fractievergaderingen. ‘In het begin zat Pim die voor en ging hij als een wervelwind door de agenda heen om na een kwartier in de gaten te krijgen dat wij hem niet meer volgden. Hij delegeerde vervolgens links en rechts wat en ergerde zich vaak heel duidelijk aan het tempo. Wij hebben de situatie snel aangepast: vergaderen van half acht tot negen uur, zoals wij dat gewend waren, en na negenen met Pim.’653 Het komt ook een enkele keer voor dat Fortuyn met Herman Dikkers, de butler, en de hondjes komt. Bij binnenkomst zegt Fortuyn op te willen schieten met vergaderen om zo na afloop eerder gezellig te kunnen borrelen. Als Fortuyn niet aanwezig is, leidt Sørensen de vergaderingen, als fractievoorzitter.654 Fortuyn spreekt in maart en april over de hectische tijden met Wim van Sluis, vriend en wethouder van Leefbaar Rotterdam. Volgens Van Sluis is de geest uit de fles en krijg je die er ook niet meer in. Van Sluis vertelt wat hij tegen Fortuyn zei. “We moeten door Pim, maar wat heb je losgemaakt?” Toen gingen de peilingen namelijk naar 20 of 30 zetels voor de landelijke verkiezingen. Hij twijfelde niet; hij zat even in zak en as toen hij uit Leefbaar Nederland ging, maar hij ging door. Dat was wel zwaar, want nu moest hij dingen zelf organiseren. Maar de 6e maart heeft hem natuurlijk een giganti171
sche kick gegeven, toen besefte hij echt dat hij veel meer succes zou kunnen hebben dan 10 of 12 zetels landelijk. Hij zei dat als hij 12 of 15 zetels zou kunnen halen, dat dat fantastisch zou zijn. Daarna ging het vrij snel en heeft hij soms angst gehad voor wat het moest worden. Hij kon de mensen van de fractie van Leefbaar Rotterdam niet zelf kiezen. Dat hebben Ronald en Marco voor hem gedaan. Er zijn ook een aantal mensen uit de lijst gesaneerd, mensen van wie ze de gegevens hebben nagetrokken en aan wie ze hebben gevraagd of ze geen afstand wilden doen met afstandsverklaringen. Toen zijn er bij Leefbaar Rotterdam nog aardig wat dames en heren uitgefietst. En in het Haagse was het nog erger. Zoveel mensen op die lijst, sommigen door Pim gevraagd, anderen via netwerken aangetrokken. Bij sommigen had hij forse twijfel, “Waar ben ik aan begonnen? Want het zijn ook wel mensen met weinig politieke ervaring.”’ In hun gesprekken hebben Fortuyn en Van Sluis diverse analyses gemaakt en scenario’s opgezet van mogelijke ontwikkelingen van Leefbaar Rotterdam.655 In april neemt Fortuyn nadrukkelijk afstand van de vergelijking die wordt gemaakt met het rechts-extremisme, in het bijzonder met dat van Le Pen. Zijn programma voor de Lijst Pim Fortuyn wordt op een aantal belangrijke punten afgezwakt, maar de toon van discussie, vooral met zijn politieke aartsrivaal PvdA’er Ad Melkert, blijft hard. Het verloop van de ontwikkelingen in Rotterdam laat verder zien dat met Fortuyn te onderhandelen en te besturen valt. De Haagsche Courant heeft het in haar commentaar van 26 april over de snelle inburgering van Pim Fortuyn. In Rotterdam vormt ‘zijn’ Leefbaar Rotterdam samen met het cda en de vvd een college met een gematigd politiek programma, met slechts wat extra nadruk op veiligheid. Volgens de krant heeft Fortuyn daarmee niets revolutionairs toegevoegd in Rotterdam en matigt hij met de Tweede-Kamerverkiezingen voor de deur zowel zijn toon als zijn programma. ‘Zijn inburgering in het politieke establishment verloopt voorspoedig. Het is goed dat de kiezer dit op tijd weet.’656 7.2
Lijst Pim Fortuyn
Een paar dagen na het verschijnen van het interview in de Volkskrant op 9 februari 2002, dat hem zijn positie als lijsttrekker van Leefbaar Nederland heeft gekost, besluit Fortuyn, die hevig teleurgesteld is, om ondanks de 172
tegenslag door te gaan en samen met zijn vrienden Peter Langendam, John Dost en Albert de Booij een eigen politieke partij op te richten. Langendam is atoomfysicus en ondernemer, Dost is onroerendgoedhandelaar en De Booij is uitgever en directeur van de Speakers Academy. De mannen kennen elkaar nauwelijks maar zijn alledrie bevriend met Fortuyn. Zij vinden dat Fortuyn ‘een opdracht’ heeft te voltooien en maken hem lijsttrekker van de Politieke Vereniging ‘Lijst Pim Fortuyn’.657 Ook vormen de drie vrienden van Fortuyn de kern van de Stichting Ondersteuning Lijst Pim Fortuyn, die fondsen gaat werven. Al snel krijgt Fortuyn financiële ondersteuning van enkele kapitaalkrachtige zakenlieden zoals makelaar Harry Mens, vastgoedmagnaat Chris Thünessen en hotelexploitant Eddy de Kroes.658 Een van de medeoprichters, De Booij, beheert de agenda van Fortuyn en onderhoudt de contacten met de pers.659 Dost is vice-voorzitter en penningmeester en voert de dagelijkse leiding over het partijkantoor dat hij ter beschikking stelt in de Kubus, een bedrijvengebouw op het industrieterrein Spaanse Polder in Rotterdam. Langendam is secretaris-penningmeester en selecteert de potentiële kandidaat-kamerleden en zet de partijorganisatie op poten.660 Fortuyn is voorzitter en kondigt op maandagavond 11 februari aan – onder grote belangstelling van de media – met een eigen lijst voor de landelijke verkiezingen te komen. Fortuyn spreekt van een ‘hell of a job’ om dit op zo’n korte termijn te realiseren.661 Fortuyn richt zich nu geheel op de campagne voor de Lijst Pim Fortuyn (lpf). Voor de landelijke campagne is Mat Herben de perswoordvoerder. Herben krijgt het al snel zeer druk. Volgens De Booij komen er dagelijks tussen de vijftig en zestig media-aanvragen binnen, waarvan er acht tot tien worden gehonoreerd.662 Op 21 maart staat Fortuyn weer in de politieke arena. Hij geeft acte de présence op het landelijk lijsttrekkersdebat op de Erasmus Universiteit. Het is de eerste keer na het debat op de avond van de gemeenteraadsverkiezingen op 6 maart dat de lijsttrekkers Melkert (PvdA), Dijkstal (vvd), Balkenende (cda), De Graaf (d66) en Rosenmöller (GroenLinks) elkaar weer treffen.663 Het publieksdebat ‘De Herkansing’ krijgt veel aandacht in de media en wordt, zoals de naam al zegt, gezien als een herkansing voor de deelnemers na de uitslagen van de gemeenteraadsverkiezingen. Het Rotterdams Dagblad doet verslag van het tweede lijsttrekkersdebat. Volgens de krant verschilt het debat hemelsbreed met dat van 6 maart op televisie. De (Paarse) fractieleiders maakten toen een lamgeslagen indruk, 173
terwijl zij nu in de aula, gevuld met negenhonderd studenten, onder het oog van de televisiecamera’s pogingen doen ‘te scoren’.664 Het debat begint in een ontspannen sfeer. Er wordt een tweetal keren stevig gedebatteerd over Pim Fortuyns standpunten ten aanzien van de wao en de multiculturele samenleving. Andere onderwerpen in het debat zijn lastenverlichting, inburgering, en legalisering van softdrugs. Na afloop van het debat, als de studenten vragen kunnen stellen, komt de discussie tot een onverwacht hoogtepunt. Rosenmöller zegt tijdens het debat tegen Fortuyn: ‘Als jij wordt bekritiseerd op je kwetsbare punten, maak je theater en ga je niet meer in op de inhoud. Daar zit jouw zwakte.’665 Het is een opmerking die leidt tot langdurig applaus in de zaal. Hoe langer dat duurt, hoe furieuzer de uitdrukking op Fortuyns gezicht wordt. Hij pakt zijn spullen bij elkaar en maakt aanstalten op te stappen. Op het laatste moment bedenkt hij zich, maar de uitgestoken hand van Rosenmöller weigert hij resoluut.666 De aanwezigen weten niet dat Fortuyn een dezer dagen is geconfronteerd met het overlijden van zijn vader, wat zijn emotionele reactie misschien kan verklaren. Na afloop wordt Fortuyn op weg naar zijn auto vergezeld door een horde journalisten, onder hen Wouke van Scherrenburg: ‘U bent een slecht verliezer meneer Fortuyn.’ Fortuyn reageert gebeten, en zegt, tot hilariteit van de aanwezigen: ‘Ga lekker naar huis, koken!’667 Volgens de uitslag van de Nipoenquête, gebaseerd op een telefonische enquête onder achthonderd Nederlanders die het lijsttrekkersdebat op televisie hebben gevolgd, eindigt Fortuyn met een 5,7 op de laatste plaats. Rosenmöller komt als winnaar naar voren en krijgt van de kijkers een 7,2.668 Na het lijsttrekkersdebat presenteert de partij ’s avonds haar kandidatenlijst op het partijbureau.669 Op de lijst staan eenenvijftig personen die meedoen aan de Tweede-Kamerverkiezingen.670 De bedrijfseconoom Joao Varela staat op plaats twee, op plaats drie mr. Jim Janssen van Raay, op plaats vijftien Philomena Bijlhout, eindredacteur tv Rijnmond, en op plaats negentien Joost Eerdmans, secretaris van burgemeester Opstelten.671 Fortuyn zegt op de bijeenkomst dat hij streeft naar een evenwichtige opbouw van zijn lijst,672 jong en veelbelovend, carrière gemaakt en oudere wijze heren.673 Op 22 maart 2002 is de begrafenis van Fortuyns vader. Vier medewerkers van een beveiligingsbedrijf houden op de begraafplaats publiek en pers op afstand.674 Op 27 maart vertrekt Fortuyn naar zijn vakantiewoning ‘Rocca Jacoba’ in Provesano in Noord-Italië voor een week vakantie.675 174
De verkiezingspeilingen voor de Lijst Pim Fortuyn wisselen wekelijks. Op 27 maart 2002 komt de peiling van het Nipo uit waarin de uitkomsten van het lijsttrekkersdebat zijn terug te vinden: de Lijst Pim Fortuyn zakt van 29 naar 26 zetels en GroenLinks stijgt van 10 naar 14 zetels. Op 6 april zakt de partij in de peilingen van 26 naar 16 zetels.676 Op 8 april organiseert de Lijst Pim Fortuyn in de Kubus een drukbezochte internationale persconferentie om negatieve typeringen over Fortuyns persoon in de buitenlandse pers te ontzenuwen. Fortuyn begint de persconferentie met het voorlezen van een verklaring waarmee hij opnieuw ‘duidelijk wenst te maken’ dat hij elke vergelijking met extreem-rechtse partijen in België, Oostenrijk of Denemarken afwijst. Zijn uitspraken worden in een aantal belangrijke nieuwsmedia aangehaald: ‘I want to make it absolutely clear that I utterly reject any comparison with ultra right-wing parties in Belgium, Austria or Denmark.’677 Naar aanleiding van de voor de Lijst Pim Fortuyn minder gunstige verkiezingspeilingen zegt Fortuyn op 8 april: ‘Bij 6 zetels of minder zal ik uit de politiek gaan. Dan zoekt Nederland het maar uit.’678 In de weken erna maakt de Lijst Pim Fortuyn al weer een deel van de teruggang ongedaan. Op 11 april staat Fortuyns politieke formatie in de peilingen op 20 zetels, op 19 april op 24.679 7.3
De laatste dagen
Met de voor de Lijst Pim Fortuyn gunstige verkiezingsprognoses lijkt Fortuyn, in navolging van zijn grote verkiezingswinst met Leefbaar Rotterdam bij de gemeenteraadsverkiezingen in zijn woonplaats, ook bij de Tweede-Kamerverkiezingen op weg naar een sensationeel verkiezingsresultaat. In de weken voor de Tweede-Kamerverkiezingen staat Fortuyns agenda iedere dag vol gepland met afspraken. Op donderdagavond 25 april vertrekt hij vanaf Schiphol per vliegtuig naar Italië waar hij de volgende ochtend een afspraak heeft met Ivo Niehe voor de tros tv Show. In de namiddag staat zijn retourvlucht alweer gepland.680 1 Mei is illustratief voor de volle agenda die Fortuyn deze dagen heeft. Die dag heeft hij acht afspraken. ’s Ochtends om 9.00 uur ontvangt hij thuis Business News Radio, om 10.30 uur Job Frieszo van de nos en van 11.00 tot 12.00 uur weekblad Nieuwe Revu. ’s Middags komt sbs 6 televisie over de vloer voor een portret, om 16.00 uur de ncrv voor het programma Man bijt hond, om 16.20 uur gpd-uitgevers, om 17.00 uur Sunday Times en om 18.00 uur BBC175
Radio. ’s Avonds om 21.00 legt hij een districtsbezoek af. In zijn agenda, die door Albert de Booij wordt bijgehouden, staat dat hij deze dag ook de tekst voor een column moet inleveren.681 Op donderdag 2 mei houdt Fortuyn in de vooravond een voordracht voor de Haagse Ondernemers Sociëteit en bezoekt hij na afloop met een klein gezelschap restaurant Saur in Den Haag. Allochtone jongeren die zich voor het restaurant ophouden veroorzaken als ze Fortuyn binnen zien zitten een gespannen situatie.682 De Haagse politie verzoekt de jongeren weg te gaan. Die geven er gehoor aan en daarmee wordt escalatie voorkomen. Het incident maakt dat Fortuyn zich onveiliger voelt en brengt hem ertoe professionele persoonsbeveiliging te accepteren. Eén van zijn tafelgenoten, A.H.G. Thies, directeur van het beveiligingsbureau Secad, biedt hem dit gratis aan. De afspraak wordt gemaakt dat Fortuyn hierover op 6 mei contact met hem zal opnemen.683 Op vrijdag 3 mei is er ’s ochtends in Fortuyns woning een drukbezochte persconferentie.684 Fortuyn: ‘Wie is het ooit gelukt, na Den Uyl en Wiegel, om de politiek op straat te krijgen? Ik héb al geschiedenis geschreven, want dat is mij in mijn eentje gelukt. Iedereen heeft het weer over de politiek.’685 Op vrijdagavond 3 mei is hij om 18.30 uur te gast bij Felix Rottenberg in het Amsterdamse at5-televisieprogramma Duivels. Na afloop van dit interview om 20.30 uur laat Fortuyn zich bij Oger Fashion in de P.C. Hooftstraat in Amsterdam een pak aanmeten, een overwinningspak, compleet met schoenen en stropdas. Dit zogenaamde ‘premierspak’ wordt op 6 mei bij hem thuisbezorgd.686 Op zaterdag 4 mei treedt hij in Noordwijk op in het programma Business Class van Harry Mens, dat een dag later, op zondagochtend op televisie wordt uitgezonden. ’s Middag heeft hij thuis interviews met de Zwitserse tv en het weekblad Privé. ’s Avonds dineert hij met de ondernemer Wim Zegwaard en Albert de Booij met echtgenote.687 Op zondag 5 mei doet Fortuyn mee aan het twee uur durende NOS Radio 1-lijsttrekkersdebat in het Haagse café Dudok; hierin komen de zogenaamde no-go areas in Rotterdam ter sprake.688 Fortuyn stelt dat er in Rotterdam wijken zijn waar je je beter niet kunt vertonen. De opmerking wordt door de andere lijsttrekkers in twijfel getrokken. Rosenmöller gelooft niet dat Rotterdam wijken heeft die te gevaarlijk zijn om te bezoeken. Fortuyn wordt door een journalist gevraagd om samen met Rosenmöller ‘naar die no-go areas’ 176
te gaan. Fortuyn: ‘Dat zou ik hem niet aanraden, want ik ben binnen vijf minuten in elkaar geramd, en dat wil ik dus niet.’689 Rosenmöller vindt dit ‘slappe hap’.690 ’s Middags heeft Fortuyn met zijn opponent Ad Melkert om 14.00 uur in het Haagse Hotel des Indes een dubbelinterview, gearrangeerd door het Algemeen Dagblad. Fortuyn houdt er een goed gevoel aan over, na afloop bedankt hij de verslaggevers dat hij eindelijk zijn gram heeft kunnen halen op zijn tegenstander.691 In de ochtendkrant de Volkskrant staat op maandag 6 mei het bericht dat bureau Intomart 38 zetels voor de Lijst Pim Fortuyn voorspelt.692 De onderzoekers van dit bureau voorspellen na een laatste peiling dat de Lijst Pim Fortuyn de grootste partij wordt en lijsttrekker Pim Fortuyn zelf waarschijnlijk premier. Volgens hen is het vrijwel zeker dat, als Fortuyn de meeste zetels binnenhaalt, hij een coalitie probeert te vormen met het cda en de vvd.693 Fortuyn heeft op deze dag verscheidene afspraken. Door de verkiezingsprognoses is hij in een goede stemming. Om vijf over tien wordt hij gebeld door Arbeidsvitaminen op 3FM en is hij telefonisch te gast in dit radioprogramma. Kort daarna, om 11.00 uur heeft hij een afspraak in de Kuip met Feyenoord-voorzitter Jorien van den Herik en diens rechterhand Jan Swart.694 Omdat Leefbaar Rotterdam de grootste partij is geworden in Rotterdam willen Van den Herik en Swart met Fortuyn spreken over de veiligheid in het stadion. Op het stadionterrein wordt Fortuyn na afloop van het gesprek tweemaal gefotografeerd door een supporter. Fortuyn is geen echte voetballiefhebber, en ook meer een Sparta-aanhanger, maar hij laat zich goed gehumeurd mét een Feyenoordpetje kieken. Vanuit de Kuip vertrekt hij naar Breda voor een optreden om 13.00 uur voor een groep lezers van de regionale krant De Stem in hotel Brabant.695 Later op die dag, rond de klok van vier, gaat Fortuyn naar Hilversum voor een live-interview in de uitzending van dj Ruud de Wild voor Radio 3FM. Samen met Albert de Booij en de kandidaat-Tweede-Kamerleden Firouze Zeroual en Hans Smolders, zullen zij na afloop samen naar Leeuwarden rijden voor een etentje met Friese partijgenoten. Even na zes uur verlaat Fortuyn de studio. Dat is het moment dat de gevierde politicus op weg naar zijn auto wordt neergeschoten, waardoor heel het land in rep en roer wordt gebracht. Na achtervolgd te zijn door de chauffeur van Fortuyn wordt een 32-jarige man uit Harderwijk, actief lid van de Vereniging Milieu-Offensief, door de politie ingerekend.696 177
De laatste foto die van Pim Fortuyn in Rotterdam is gemaakt na afloop van zijn werkbezoek aan Stadion Feyenoord op 6 mei 2002 (foto Koos de Bie).
178
7.4
Reacties
Uit binnen- en buitenland is de aandacht van de pers massaal en wordt Rotterdam bezocht door tientallen cameraploegen, fotografen en schrijvende journalisten.697 De omgeving van Fortuyns huis aan het G.W. Burgerplein wordt vanwege de toeloop en omdat er al snel sprake is van een soms gespannen sfeer afgezet door de politie. Onder de aanwezigen zijn her en der verhitte discussies. Volgens de Volkskrant verbroedert de sfeer tussen autochtone en allochtone aanwezigen, zodra laatstgenoemden hun afschuw uitspreken over de moord op Fortuyn. Ook keert de opgekropte agressie zich tegen de media; een cameraploeg wordt door een groepje omstanders uitgescholden.698 Het Rotterdams Dagblad geeft in een aantal artikelen een sfeerreportage van wat er zich op de avond na Fortuyns overlijden bij diens woning, het stadhuis en in De Kubus, het partijkantoor van de Lijst Pim Fortuyn in de Spaanse Polder, afspeelt. Volgens Jan Booister en Wessel Penning is binnen een uur na de moordaanslag het G.W. Burgerplein omgetoverd tot een plein van herdenking. Buurtbewoners en Rotterdammers leggen bloemen, knuffels etc. neer voor Fortuyns woning. Er branden kaarsen en fakkels. Op de neergelegde briefjes staan teksten als ‘Waarom moest jij dood?’ en ‘Jij was mijn hoop op een betere samenleving.’ Mensen zwijgen, huilen of vloeken. Even dreigt een relletje als een jongen uit een groepje opgeschoten Marokkaanse pubers zegt dat Fortuyn het verdiend heeft en dat hij een racist is. Deze jongeren worden door ouders en agenten in toom gehouden en uiteengedreven. Volgens Booister en Penning wordt door de sympathisanten van Fortuyn gescholden op de media en op de politici die dit op hun geweten zouden hebben.699 Eefje Oomen van dezelfde krant beschrijft de sfeer op het stadhuis. Volgens haar is de marmeren hal van het Rotterdams stadhuis vaker het decor van onwerkelijke momenten. Twee maanden eerder was er de verbijsterende overwinning van Leefbaar Rotterdam na de voorafgaande verhitte politieke strijd en daarna de vorming van een nieuw rechts college met Leefbaar Rotterdam, cda en vvd. George van Gent, fractieleider van de vvd, spreekt over ‘een film, te bizar voor woorden.’ Leefbaar Rotterdam-raadslid Harry Borst: ‘Ik kan dit niet geloven. Dit kan niet. Niet in Nederland.’ Burgemeester Opstelten reageert ten overstaan van de verslaggevers: ‘Dit 179
gebeurt niet in Nederland. Het democratisch hart van Nederland is vandaag geraakt. Dit kan niet; dit is niet echt gebeurd.’ De fractie van Leefbaar Rotterdam trekt zich aan het begin van de avond terug in de fractiekamer. Ronald Sørensen verlaat als eerste de fractiekamer en wordt troostend de hand geschud door GroenLinks-collega Bea Kruse, d66’er Mea van Ravesteijn en PvdA’er Bert Cremers. De zestien raadsleden van Leefbaar Rotterdam komen in de loop van de avond via de achterzijde het stadhuis binnen en zijn nauwelijks aanspreekbaar. Raadslid Ineke Sonneveld vertelt met rood aangelopen ogen samen met burgemeester Opstelten in de fractiekamer gebeden te hebben, verder naar de radio geluisterd te hebben en samen gehuild te hebben. Barry Madlener: ‘We zijn te verslagen om te reageren.’ De journalisten, Wouter Kurpershoek (nos-Journaal), Marc Hamer (Radio 1), Wouke van Scherrenburg (Den Haag Vandaag), houden zich volgens het Rotterdams Dagblad opvallend stil in de hal van het stadhuis waar de eerste bewoners zich melden voor het tekenen van het condoleanceregister.700 In het partijkantoor van de Lijst Pim Fortuyn omhelzen de partijleden elkaar, vechtend tegen de tranen terwijl de bloemenzee voor de hermetisch gesloten en door speciaal opgeroepen beveiligingsmensen bewaakte hekken groeit. Woordvoerder Mat Herben deelt mee zeker niet bij voorbaat akkoord te gaan met het inmiddels geopperde voorstel om de Tweede-Kamerverkiezingen uit te stellen en wil vóórdat hierover overleg is in Den Haag eerst samen met elkaar het grote verdriet verwerken.701 Burgemeester Opstelten krijgt tijdens de vergadering van het presidium een briefje voorgelegd waarop staat dat Fortuyn is neergeschoten. Opstelten: ‘Toen was het nog niet duidelijk dat hij was overleden. Ik heb meteen de vergadering afgebroken, onmiddellijk het nieuws meegedeeld en de aanwezigen daarna uitgenodigd op mijn kamer te komen. Ik heb mijn korpschef gebeld om meer informatie te horen, het nieuws bekeken en de wethouders laten informeren en hen ook gevraagd hiernaartoe te komen. Inmiddels was hij overleden. We hebben een paar dingen gedaan: meteen het stadhuis open laten stellen, condoleanceregisters beschikbaar gesteld. Dat is hier gaan lopen, dus hebben we de mensen uitgenodigd om naar het stadhuis te komen als men daar behoefte aan had. Ik ben naar de fractie van Leefbaar Rotterdam gegaan, en heb met hen gesproken, zelfs gebeden daar. Er waren heel veel media. Ook heb ik regelmatig overleg gehad met de andere leden van de driehoek, de korpschef van de politie en de hoofdofficier van Justitie. 180
Kijken wat er in de stad verder gebeurde. Zo is die eerste avond verlopen, zeer emotioneel. En iedereen zeer aangeslagen, onder de indruk.’702 tv Rijnmond is kort na de moord op het stadhuis en vraagt de burgemeester om een reactie. ‘Daar zijn geen woorden voor, daar past misschien ook alleen een diep stilzwijgen en rouw.’ Volgens de burgemeester is iedereen verbijsterd: ‘Dit is een waanzinnige die dit heeft gedaan, maar dit helpt ons niet.’703 In een extra televisie-uitzending van de gezamenlijke omroepen zegt Opstelten persoonlijk emotioneel geraakt en verbijsterd te zijn: ‘Hij was campagne aan het voeren, zoals dat in een vrije democratie en onze rechtsstaat kan en moet, en nu dood. Het zijn de feiten, maar hier passen geen woorden bij. Daar kan je niet over nadenken, je kan het niet analyseren, het is gebeurd. Dit gebeurt in Nederland. Pim Fortuyn is dood.’704 Opstelten spreekt van een ontredderd stadhuis. ‘We zullen dit eerst eens gaan verwerken, als dat al kan. Dit is zó onvoorstelbaar, dit is een dieptepunt.’705 De sfeer rond het Binnenhof in Den Haag is onrustig en grimmig. Opstelten reageert alert en roept op tot kalmte, rust en waardigheid. Hij gaat uit van een waardige reactie van de mensen in Rotterdam, ofschoon hij er rekening mee houdt dat er zich in Rotterdam schermutselingen zouden kunnen voordoen. Uit het hele land komen belangstellenden naar Rotterdam.706 Vanwege de massale drukte wordt het stadhuis de hele nacht opengehouden.707 Het bericht van de aanslag bereikt Ronald Sørensen tijdens de vergadering van het presidium, de vergadering van alle fractievoorzitters. Sørensen: ‘Toen kwam de bode binnen en die drukte Opstelten iets in de hand. Opstelten zet zijn bril op en zegt: “Heren, ik heb onthutsend nieuws. Er is op de heer Fortuyn geschoten. Hij is neergeschoten.” Ik ben gelijk weggelopen en ook gelijk opgevangen. Er staat bij de burgemeester een televisietoestelletje in de kamer. Daar zijn wij toen naartoe gehold. We zagen de consternatie ter plaatse, maar toen hadden we nog hoop. We wisten niet wat er gebeurd was. Alleen dat Pim was neergeschoten. Maar toen we hoorden dat er een arts kwam voor de lijkschouwing was het wel duidelijk. Toen heb ik gelijk Marco gebeld. Wim was al gebeld. Marco was helemaal overstuur. Ik zei: “Het is toch het beste als je naar ons toekomt.” En dat heeft hij gedaan. Toen kwam iedereen naar de fractiekamer. Daar hebben we in verbijstering bij elkaar gezeten. Ik werd voortdurend weggeroepen. De pers was er ook al heel snel. Toen zijn ook onze collega’s gekomen. Toen Hans Kombrink 181
kwam, hebben we iemand vast moeten houden. Ik vond het toch wel dapper dat hij kwam. Kuijper kwam niet. Die was weg geloof ik. Nico Kok was er ook niet, gelukkig. Kneepkens kwam ook condoleren, zaten we eigenlijk ook niet op te wachten. We wilden onder elkaar zijn, begrijp je. Wim was er en Marco, die was echt helemaal overstuur. Mij werden regelmatig vragen gesteld, ook in verband met wat er daarna zou gaan gebeuren. Ik weet ook nog, dat ineens het nos-Journaal er stond, met Wouke van Scherrenburg, die zegt: “Mijnheer Sørensen, mag ik u even een paar vragen stellen?” Ik zeg: “Jij, op dit moment?” Ik zag ze schrikken. “Hoe bedoel je?” Ik zeg: “Wat denk je nou dat ik bedoel?” Dus ik liep door. Later kwam Opstelten bij ons in de fractiekamer. En toen hebben we gepraat met elkaar. Ineke, een lid van onze fractie, vroeg op een bepaald moment of er ook gebeden kon worden. Ze bedoelde: door degenen die gelovig zijn en daar hoor ik ook bij. Toen hebben we met elkaar het Onze Vader gebeden. En daarna zijn we, ja … Smit werd ook bijna ... Ja huilend. Verbijstering. Ik heb me vooral om Marco zorgen gemaakt. Of vooral ... je leeft in een volslagen roes. Die hele week trouwens. Na dat gebed zei Opstelten tegen me: “Ronald, je moet wel naar het Journaal, daar kun je niet omheen.” Hij had gelijk. Dus ben ik naar Wouke toegegaan en heb gezegd: “Sorry hoor.” “Joh, ik snap het best.” Toen heeft ze mij geïnterviewd. Op dat moment leefde ik in een roes. Al die mensen voor het stadhuis. Algauw kwamen er bodes die zeiden: “Er moet wat aan gedaan worden.” Toen hoorden we van rellen. Het gerucht ging dat in Rotterdam Marokkanen feestvierend over straat gingen. Ondertussen hoorden we ook dat de vermoedelijke dader een Nederlander was. Dat was een hele opluchting. In alle ellende was het een lichtpuntje dat het een Nederlandse dader was. Anders hadden we zeker rellen gekregen. Daar zijn we heel erg bang voor geweest. Toen kwam Opstelten of een van de bodes, dat weet ik niet meer, op het idee om condoleanceregisters neer te leggen. Om te beginnen werden er twee neergelegd. Toen liep heel snel de hele hal van het stadhuis vol. Doordat mensen bij elkaar konden komen, kon de woede die er was enigszins worden gekanaliseerd.’708 Barry Madlener was die avond in Opazzo, een pizzeria in Rotterdam. ‘Ik zat daar te eten met twee vrienden. Ik had mijn mobiele telefoon uit. Ik had fractievergadering die avond. Ik liep de pizzeria uit, zette mijn telefoon aan en kreeg het bericht dat ik vijfentwintig berichten had gemist. Toen dacht ik dat mijn vader was overleden, want hij was toen ziek, of er moest iets anders 182
gebeurd zijn. Ik ben in mijn auto gestapt, zette de radio aan, en toen hoorde ik dat hij was neergeschoten. Ik wist niet dat hij overleden was, alleen dat het om een aanslag ging en dat hij beschoten was. Ik reed naar het stadhuis, ik was beduusd, en onderweg hoorde ik een Amsterdamse politicus, misschien Cohen of Oudkerk, wel van de PvdA, die zei dat hij iedereen wilde condoleren. Toen schrok ik heel erg, ik sidderde, hij is dood. Ik heb mijn auto voor het stadhuis gezet, aan de zijkant, niet eens in een parkeervak, ik was helemaal gechoqueerd. Ik ben als een robot naar de fractiekamer gelopen, ik kwam binnen, er waren zoveel emoties, allemaal huilende mensen. Ik stond ook op springen, ik had ook veel emoties, verdriet, ik voelde me verslagen. Ik had het gevoel alsof mijn beste vriend overleden was. Echt verschrikkelijk, ik voelde eigenlijk veel meer dan ik had verwacht. Want hoewel ik Pim wel kort, maar in een hectisch moment heb gekend, het is maar een maand of vier geweest, verbaasde me de kracht van de emoties. Dat bleek in heel Nederland zo te zijn. Ook mensen die hem nooit hadden ontmoet, hadden het idee dat ze hem goed kenden. En dat had ik dus nog veel erger.’709 Michiel Smit vertrekt na het bericht van de moord in shocktoestand naar het stadhuis. Smit: ‘Op een gegeven moment komt Marco Pastors binnen, die echt helemaal in tranen is. Toen had ik het gewoon niet meer. Je probeert jezelf een beetje te bedwingen, ik heb echt keihard lopen janken. Bij Johan op zijn schouder, van waarom dan … je zit zo met spanning en van alles. Dan gebeurt er zoiets, ook toen daarna al die mensen kwamen en de burgemeester, toen zaten we rond de tafel. Ineke Sonneveld die zei “in gebed, in gebed” en ik kon het toen ook niet meer drooghouden, want dat was echt een heel indrukwekkend moment, dat de burgemeester en wij allemaal daar rond de tafel stonden.’710 Volgens Wim van Sluis was iedereen zeer emotioneel en reageerden de mensen die er iets verder vanaf stonden anders op de moord. ‘Van Gent van de vvd bijvoorbeeld, zei dat ze ontzettend gelukkig zijn dat ze de man gepakt hebben, en dat het geen allochtoon is. Ik vroeg wat hij bedoelde.’711 Tegen een verslaggever van het Algemeen Dagblad zegt Van Sluis die avond: ‘Het is niet zo dat Pim alleen stond, we kennen elkaar al heel lang. Zeker voor zijn nagedachtenis gaan we gewoon door.’712 Wethouder en loco-burgemeester Sjaak van der Tak zit die avond met partijgenoten aan tafel in hotel New York als zijn zoon hem belt. ‘Ik zal het nooit vergeten. Het was tien over zes, hij belde op mijn mobiel en zei: “Pa, er 183
is een extra nieuwsuitzending want er is iets met Fortuyn aan de hand.” “Hoezo dan?” vroeg ik. Ik zei: “Bel me maar terug als je iets meer weet.” Dus ik meldde dat in die bespreking waar ik het coalitieakkoord uitlegde aan mijn collega-cda-ers van de deelgemeenten, wat de inhoud van het coalitieakkoord was, en daarna zouden wij een ledenvergadering hebben. De voorzitter was er ook bij. Om twintig over zes belde mijn zoon opnieuw. Hij zei: “Pa het lijkt erop alsof Fortuyn is doodgeschoten, is vermoord.” Toen heb ik de burgemeester gebeld. Hij zei dat er iets vreselijks was gebeurd. Ik vroeg of het verstandig was dat ik naar het stadhuis zou komen; hij zei dat dat zeer verstandig was. Dus toen heb ik vanuit hotel New York een taxi genomen naar de Coolsingel en hebben we met de fractievoorzitters geprobeerd om het allemaal zo goed mogelijk te doen. En halverwege de avond vroeg de burgemeester mij of het verstandig was om het stadhuis open te doen. Ik zei: “Het lijkt me absoluut verstandig, want mensen zullen iets willen, en dan hebben we in ieder geval de mogelijkheid hun vragen te beantwoorden en ze op hun gemak te stellen. En ook om een condoleanceregister te openen.” We zijn met één tafeltje begonnen die avond en uiteindelijk waren er een stuk of twintig tafeltjes om het register te tekenen, want er was ’s nachts om één uur nog een hele lange rij mensen. Ik denk dat dat wel een grote escalatie heeft voorkomen. Ook omdat ik loco-burgemeester ben moest ik meedenken hoe de begrafenis in goede banen geleid zou kunnen worden en de burgemeester hield nauw contact met mij, ook om feedback af te leggen over de stappen die hij had genomen. Ik denk dat ik nog van minuut tot minuut kan registreren wat er gebeurd is.’713 Voor Hans Kombrink is de moord een dieptepunt in zijn carrière.714 Hij condoleert kort na de moordaanslag de fractieleden van Leefbaar Rotterdam op het stadhuis. Dries Mosch, die net geen raadslid is geworden, raakt zeer geëmotioneerd en roept ‘moordenaar’ tegen hem. Volgens Kombrink is de reden hiervan dat Mosch een link legt tussen het demoniseren van Fortuyn en de moord.715 In de tv-uitzending van de gezamenlijke omroepen reageert Kombrink op de opmerking van de verslaggever dat er een demon van Fortuyn is gemaakt en dat je dan gekken krijgt die zoiets doen. Kombrink vindt dat Fortuyn soms vergeleken is met mensen, van wie hij vindt dat Fortuyn er niet mee vergeleken mag worden. Hij zegt zelf één vergelijking te hebben gemaakt waarvan hij vindt dat Fortuyn die opriep vanwege de standpunten die hij verkondigde, doelend op de vergelijking van Fortuyn met Janmaat.716 184
8 | Rotterdam na de moord op Fortuyn 8.1
Rotterdam in de dagen na de moord
De dood van Fortuyn beheerst Rotterdam in de dagen na de moord. In alle lagen van de bevolking wordt de aanslag op de populaire politicus besproken en verafschuwd. Burgemeester Opstelten weet, geconfronteerd met heftige gevoelens van verontrusting, boosheid en ontzetting – aldus het Rotterdams Dagblad – de leiding op het stadhuis stevig in handen te houden. Door kordaat en soepel optreden blijft hij volgens de krant overtuigend overeind. Behalve de nasleep van de moord moet de burgemeester ook de finalewedstrijd voor de uefa Cup – Feyenoord speelt op 8 mei in eigen stadion tegen Borussia Dortmund – in goede banen leiden. Moet hij deze wedstrijd laten doorgaan, of niet? Opstelten besluit tot laten doorgaan; hij beleeft een gedenkwaardige week en heel Rotterdam mét hem. Voor Fortuyns woning op het G.W. Burgerplein leggen burgers in de dagen na de moord bloemen, knuffels, lichtjes en persoonlijke teksten neer en waken sympathisanten. Voor het stadhuis, waar het condoleanceregister getekend kan worden, ontstaat ook een bloemenzee.717 Het Rotterdams Dagblad brengt op dinsdag 7 mei een extra ochtendeditie uit. Erwin Tuil verwijst hierin naar een interview van een week eerder, waarin het lijkt alsof de politicus voorzag dat het slecht kon aflopen met zijn ambities om ministerpresident van Nederland te worden. ‘Stel dat ik zou overlijden. Dat kan. Dan nog wordt de politiek nooit meer wat het geweest is. Politici zullen anders met de burgers hebben om te gaan. De samenleving wordt niet na 15 mei plots veranderd. De samenleving is al veranderd. En dat heeft niet eens veel met mij te maken.’718 Wessel Penning constateert in dezelfde extra editie grote wanhoop bij de mensen en een bijna religieuze aanbidding van Pim Fortuyn; het plein voor zijn woning krijgt al snel iets weg van een bedevaartsoord. De bewonderaars van Fortuyn zijn behalve verdrietig ook verbijsterd en voelen zich stuurloos. Het aantal neergelegde briefjes met teksten als ‘U was mijn enige hoop’ en ‘Hij wilde ons redden en beschermen’ neemt zienderogen toe.719 Het stadhuis krijgt het aanzien van een groot rouwcentrum. Fortuyn 185
In de dagen na de moord op Fortuyn vormden zich lange rijen wachtenden bij het stadhuis voor het tekenen van het condoleanceregister, 7 mei 2002 (foto Jaap Rozema, Rotterdams Dagblad).
186
Tekenen van het condoleanceregister in het stadhuis, 7 mei 2002 (foto Kees Spruijt).
wordt in zijn woonplaats herdacht met een stille tocht door de stad. Daarna volgt onder zeer veel publieke belangstelling zijn uitvaart vanuit de H.H. Laurentius en Elisabethkathedraal aan de Mathenesserlaan naar zijn voorlopige rustplaats op Driehuis-Westerveld. De ondertekenaars van het condoleanceregister richten zich in hun schriftelijke reacties niet alleen op de moordenaar en de politieke tegenstanders van Fortuyn, maar hun verontwaardiging richt zich ook op de pers die zij medeschuldig achten. De journalisten die in die dagen vanuit het stadhuis berichten, reageren timide op de geladen stemming aan de Coolsingel. Bij de ingang van het stadhuis hangt een spandoek met de tekst: ‘Wouke, Wim, hebben jullie nu je zin’. Hiermee wordt verwezen naar premier Wim Kok en parlementair verslaggever Wouke van Scherrenburg. Twee verslaggevers krijgen van een man in de menigte te horen: ‘Sodemieter nou snel op. Jullie hebben dit ook op je geweten.’ Volgens sommigen hebben de media een rol gespeeld bij het tragische einde van Fortuyn, die zich dan ook meermaals over hen had beklaagd. Maar, merkt Eefje Oomen in haar reportage in het Rotterdams Dagblad op, Pim Fortuyn was zonder de media nooit zo populair geworden. Niet voor niets 187
bestempelde Manuel Kneepkens hem als ‘mediacraat’. Kneepkens vond de pers veel te slaafs als het om de berichtgeving over Fortuyn ging.720 Op 9 mei meldt tv Rijnmond dat de wachttijd aan het G.W. Burgerplein die dag twee à drie uur is en dat er tenten gebracht worden zodat mensen die door de hitte bevangen dreigen te raken verkoeling kunnen zoeken. Voor de lange rij wachtenden zijn mobiele toiletten neergezet. De bloemenzee loopt inmiddels over de straat door tot over het grasveld in het middenplantsoen van het plein. Van de weg voor het huis zijn de bloemen verwijderd om ruim baan te maken voor belangstellenden.721 Fortuyns dood leidt tot tientallen ingezonden stukken in het Rotterdams Dagblad. H. van Hemert uit Rotterdam concludeert uit de massale steunbetuigingen aan Fortuyn na diens dood dat de Partij van de Arbeid zich de afgelopen jaren op een ongelofelijke manier heeft vervreemd van de Rotterdamse bevolking. J.C. van Putten uit Nieuw-Beijerland vindt dat de Lijst Pim Fortuyn moet blijven bestaan. Fortuyns partijgenoten hebben volgens hem de morele, politieke en sociale plicht om het nu in gang gezette maatschappelijke proces in goede banen te leiden.722 De verschillende allochtone organisaties en belangenverenigingen, die Fortuyns denkbeelden en standpunten vaak niet delen, reageren toch ook vol afschuw en ongeloof op de moord. De migranten zijn bang voor onrust in de multiculturele samenleving.723 Ook onder hen zijn er die bloemen neerleggen bij het huis van Fortuyn en die het condoleanceregister op het stadhuis tekenen. Volgens Mohammed Sghir van de stichting Samenwerkende Arabische Jongeren is het een zwarte dag: ‘Iemand met in jouw ogen dubieuze denkbeelden bestrijd je met woorden, niet met geweld.’ Ook hij kan niet geloven dat zo’n moord in Nederland mogelijk is. Mohammed Bibi, coördinator van het Platform Buitenlanders Rijnmond, zegt dat veel allochtonen trots zijn op een land als Nederland, waar je gewoon voor je mening kunt uitkomen. ‘Dat is prachtig, een groot voorrecht. Maar dat is nu allemaal veranderd. Het is een zwarte dag. Ik kan het nog nauwelijks bevatten. Wij zullen bloemen leggen en stilstaan bij de dood van Pim Fortuyn. En ons vervolgens realiseren dat we er een gedenkdag bij hebben. Op 4 mei herdenken we de gevallenen, op 5 mei vieren we de bevrijding en nu kan daar 6 mei aan worden toegevoegd. Als een zwarte dag.’724 In Rotterdam worden raadsleden en leden van de deelgemeenteraden, vooral van de PvdA en GroenLinks, na de moord geconfronteerd met bedrei188
gingen door onbekenden.725 Zij worden uitgescholden op straat en ontvangen anonieme dreigtelefoontjes en per e-mail verstuurde hatelijke teksten.726 Verkiezingsaffiches van de PvdA voor de Tweede-Kamerverkiezingen met het portret van Ad Melkert worden in verscheidene plaatsen voorzien van het woord ‘moordenaar’. Op verzoek van de PvdA worden deze biljetten een dag na de moord overplakt met andere affiches.727 De Rotterdamse Taxi Centrale komt op 7 mei met het initiatief voor een rouwactie, er worden zwartje lintjes aan de antennes gebonden.728 Het nieuws van de moord was hard aangekomen bij de chauffeurs. Vanwege de vele dreigementen had Pim Fortuyn afspraken gemaakt met de Rotterdamse taxiwereld. Mocht hem iets gebeuren, dan zouden binnen een mum van tijd verschillende chauffeurs toesnellen.729 Op 10 mei zijn de chauffeurs in groten getale aanwezig als de rouwstoet door de stad rijdt. Op de vraag van een verslaggever van tv Rijnmond waarom de taxichauffeurs massaal achter Fortuyn staan, antwoordt één van hen dat de politicus alles ‘zonder poespas’ in ‘gewoon Hollands’ en zonder moeilijke woorden zei.730 Op tientallen internetadressen kunnen mensen afscheid nemen van Fortuyn. Op vrijdagochtend 10 mei, vier dagen na de moord, zijn op de drie drukstbezochte sites in totaal 335.000 reacties op zijn dood binnengekomen. Op de website www.pimfortuyn.nl hebben ruim 165.000 mensen het register getekend en op de site www.icondolement.nl circa 50.000. De site van radiozender 3FM ontving in drie dagen naar schatting 120.000 mails met steunbetuigingen en commentaren naar aanleiding van de moord.731 Ook verschijnen in de kranten tientallen rouwadvertenties. Op de fractievergadering van Leefbaar Rotterdam valt het besluit dat Ronald Sørensen, de nummer twee op de lijst, Fortuyn opvolgt als fractievoorzitter. Behalve fractievoorzitter wordt Sørensen ook bestuursvoorzitter. Hij zal worden bijgestaan door Frans van der Hilst als vice-bestuursvoorzitter en Michiel Smit als secretaris-penningmeester.732 Dries Mosch neemt de raadszetel in die door het overlijden van Fortuyn vrijkomt.733 8.2
De stille tocht
Op dinsdag 7 mei deelt burgemeester Opstelten op een persconferentie mee dat de uefa Cupfinalewedstrijd in het Feyenoordstadion van woensdag 8 mei doorgaat. Uit piëteit wordt besloten bij winst van Feyenoord de huldi189
Wethouders Wim van Sluis (in het midden) en Marco Pastors hand in hand tijdens de stille tocht, 7 mei 2002 (foto Kees Spruijt).
ging niet te houden op de Coolsingel maar dezelfde avond in de Kuip. Ook maakt Opstelten bekend dat de stille tocht op 7 mei ’s avonds om 20.00 uur doorgaat. Deze herdenkingstocht is overigens zonder overleg met het stadhuis door de verspreiding van anonieme pamfletten al aangekondigd.734 Het Rotterdams Dagblad en tv Rijnmond doen verslag van de stille tocht waarin Pim Fortuyn wordt herdacht. De herdenkingsmanifestatie is georganiseerd door de Rotterdamse ondernemer Ruud Both die met enkele sympathisanten ’s ochtends tienduizend flyers had laten drukken en uitdelen. De ‘stille’ tocht begint bij het stadhuis en gaat via het Weena, de Westersingel en de Westblaak terug richting Coolsingel. Voorop en hand in hand lopen burgemeester Opstelten en zijn vrouw te midden van raadsleden en wethouders van Leefbaar Rotterdam en kandidaat-Tweede-Kamerleden van de Lijst Pim Fortuyn, gevolgd door een circa twee kilometer lange stoet.735 Tijdens de wandeling wordt er geapplaudisseerd. De tocht eindigt bij het stadhuis waar zelfs minutenlang wordt geklapt. Volgens politievoorlichter Anne Geelof lopen er 15.000 tot 20.000 mensen mee in de tocht. Na afloop richt burgemeester Opstelten het woord tot de menigte voor het stadhuis. Hij dankt hen voor hun deelname aan de herdenkingstocht. Na 190
deze toespraak wordt er luidkeels gezongen: ‘Hand in hand kameraden, hand in hand met Pim Fortuyn, geen woorden maar daden, leve Pim Fortuyn.’ Ook Joao Varela, nummer twee op de kandidatenlijst van de Lijst Pim Fortuyn spreekt de massa toe. Hij dankt de deelnemers namens zijn partij en roept: ‘We gaan door,’ waarna massaal wordt geklapt. De meeste mensen geven na afloop van de tocht gehoor aan de oproep van de burgemeester en de organisatoren om rustig naar huis te gaan.736 Een op zaterdagmiddag 11 mei geplande tweede stille tocht door het centrum van Rotterdam wordt op het allerlaatste moment afgelast. De stille tocht vindt op verzoek van Leefbaar Rotterdam-wethouder Rabella de Faria geen doorgang. Dit is overeenkomstig de wens van de familie Fortuyn. De gemeente trekt de toestemming in met als argument dat gemeente en politie een drukke week achter de rug hebben, ook vanwege de finale van de uefa Cup en dat de mensen hun medeleven al hebben kunnen tonen tijdens de stille tocht van dinsdagavond.737 Desondanks maakt een groepje van enkele tientallen mensen de wandeling.738 8.3
De buitengewone vergadering van de gemeenteraad
Op het Stadhuisplein is op woensdag 8 mei sprake van een vreemde sfeer omdat daar aanwezige supporters van Feyenoord in afwachting zijn van de finalewedstrijd tegen Borussia Dortmund en tegelijkertijd rouwen om de dood van Fortuyn.739 ’s Middags wordt Pim Fortuyn tijdens een speciale vergadering in de raadszaal van het Rotterdams stadhuis herdacht. Naast familie en nabestaanden zijn ook leden van de Lijst Pim Fortuyn en de commissaris van de koningin, J. Fransen, aanwezig. De vertegenwoordigers van de politieke partijen condoleren de fractieleden van Leefbaar Rotterdam uitgebreid voor aanvang van de vergadering. Naast verdriet is er ook broederschap. Op Fortuyns plaats in de raadszaal staan naast zijn naambordje een groot oranje bloemstuk en een portretfoto. De fractieleden van Leefbaar Rotterdam besluiten unaniem dat de stoel van Fortuyn in de gemeenteraadszaal vrij moet blijven bij wijze van eerbetoon aan hun lijsttrekker.740 Volgens raadslid Barry Madlener was dat voor de fractie een logische beslissing: ‘Pim is onvervangbaar en dat brengen wij op deze manier op symbolische wijze tot uiting.’741 Het is de tweede keer in korte tijd dat burgemeester Opstelten een her191
denkingswoord uitspreekt naar aanleiding van een moord op een raadslid. In de raadsvergadering op 28 maart stond burgemeester Opstelten stil bij de aanslag op de gemeenteraad van Nanterre, een voorstad van Parijs. Vanaf de publieke tribune werden op 27 maart acht raadsleden dodelijk getroffen en nog eens negentien mensen gewond door een kogelregen. Het antwoord op de vraag naar het waarom van zijn daad kon niet meer door de dader worden gegeven omdat deze kort na zijn moorddadige actie zelfmoord pleegde.742 Opstelten, Sørensen en Cremers staan stil bij de rol die Fortuyn heeft gehad in de nationale en vooral lokale Rotterdamse politiek. Volgens Opstelten heeft Fortuyn in de korte periode waarin hij actief was in de Nederlandse politiek, een onuitwisbare indruk gemaakt en sprak hij uit wat velen dachten, maar niet onder woorden konden brengen. Opstelten: ‘In Rotterdam heeft ruim eenderde van de kiezers zijn stem aan hem gegeven. Dat is een feit, maar het omgekeerde is net zo waar. Hij heeft eenderde van de kiezers een stem gegeven. Die boodschap klinkt door in de reacties van velen.’ Volgens de burgemeester is Fortuyns dood een aanval op de vrijheid en de democratie. Fortuyn was de spreekbuis van mensen die ontevreden waren met de politiek en hij dwong zijn politieke tegenstanders zich uit te spreken. ‘Hij vocht tegen de zelfgenoegzaamheid die naar zijn idee in de politiek de overhand had gekregen. Hij zocht het debat en opende de luiken. Een discussie met Pim Fortuyn was er altijd een op het scherpst van de snede.’ Opstelten zegt dat Fortuyn er trots op was dat dit college met zijn wethouders tot stand is gekomen.743 Een emotionele Ronald Sørensen spreekt over de plaats van Fortuyn in de fractie, memoreert de cruciale rol die Fortuyn heeft gespeeld bij het vlot brengen van de collegeonderhandelingen en stelt dat het college ook Fortuyns erfenis is. Volgens Ronald Sørensen was Fortuyn een mens met ongekende mensenkennis en veel humor. Hij vertelt ook enige anekdotes. ‘Na een fractie- of een middagvergadering liep Pim naar de auto, een kleine Ford Ka, en ik liep, omdat wij toen al bang waren, met hem mee. Op de binnenplaats van het stadhuis waren enkele bouwvakkers bezig en op de stelling stond er één met een rode helm op, een tamelijk corpulente man die brulde: “Hé Pimmetje, ik heb op je gestemd!” Pim keek om en riep: “Fijn, je bent ook een heel mooie jongen”.’ Fortuyn was volgens Sørensen eerlijk, dit bleek toen hem in maart 2002 werd gevraagd hoe hij tegenover het overlijden van zijn vader stond. ‘Hij verwoordde toen datgene wat velen van ons in 192
gelijke gevallen voelen, maar nooit durven te zeggen. Hij zei: “Het is eigenlijk wel goed zo, hij kon toch niet zonder mijn moeder en hij is nu bij haar”. Pim, jongen, als God bestaat – deze zin mogen wij in deze zaal en in dit land zeggen – ben je nooit meer eenzaam en heb je nu de ware liefde gevonden.’744 PvdA-fractievoorzitter Cremers spreekt namens de hele raad. ‘Waar in een democratie kogels vliegen, sterft het woord. Waar het woord sterft, sterft de vrijheid. Op 5 mei vierden wij onze herwonnen vrijheid en de dag ervoor eerden wij onze doden. Zij stierven, opdat anderen in vrijheid zouden kunnen leven en hun opvattingen vrijelijk zouden kunnen geven, en stierven niet, opdat in vrijheid iemand het leven zou laten.’ Cremers spreekt van een ‘lafhartige moord, een dolksteek voor de democratie. […] Het stelt ons voor vragen die wij niet kunnen beantwoorden: Waarom? Wat doen wij hiermee? Hoe gaan wij hier persoonlijk mee om en welke gevolgen heeft het voor ons werk? Wij zijn allen volksvertegenwoordigers en weten dat wij in moeilijke situaties en in debatten kunnen terechtkomen, maar niemand van ons hoeft te verwachten dat zijn leven op het spel staat bij het uitoefenen van zijn werk. Bij Pim Fortuyn gebeurde dat wel. Hij genoot van het debat en gebruikte en koesterde de vrijheid. Hem kostte dat het leven.’745 Na de laatste toespraak verzoekt de burgemeester allen te gaan staan en enige ogenblikken stilte in acht te nemen ter nagedachtenis van Pim Fortuyn. Sommigen raadsleden barstten in de raadszaal in tranen uit.746 Burgemeester Opstelten nodigt de leden van de raad, de familieleden, de commissaris van de koningin en de andere aanwezigen een kort moment in de Burgerzaal bijeen te komen. Voor het stadhuis is het in de namiddag inmiddels rustiger geworden omdat de supporters van Feyenoord niet meer op het Stadhuisplein zijn maar naar het stadion zijn vertrokken. ’s Avonds bruist de Kuip als zelden tevoren. De beoogde minuut stilte ter ere van Fortuyn verloopt niet geheel en al zonder enig rumoer.747 8.4
De uitvaartdienst
Voordat het publiek afscheid neemt van Pim Fortuyn wordt in rouwcentrum Memoriam aan de Langenhorst in Rotterdam-Zuid in besloten kring afscheid genomen. Het is een locatie die geheimgehouden wordt. Barry 193
Madlener: ‘Daar zag ik hem. Ik keek naar zijn hoofd, het gat was met was opgevuld, er was niets aan hem te zien. Het was een moeilijk moment. Wat me nog is bijgebleven is dat, hij had altijd een maatpak aan, en daarvan was altijd zijn laatste knoopje los, en dat was in zijn kist ook zo. Toen kwam er een vrouw die zei: “Hé, het knoopje is open”, en die heeft het toen dichtgedaan. En ik dacht, dat wil hij open hebben. Hij heeft altijd zijn knoopje open. Toen kwam zijn butler Herman en die zei dat het knoopje dicht moest. Ik denk achteraf dat het knoopje helemaal niet dicht moest. Herman zei dat hij er mooi bij lag. Ik zei dat je er niets van zag, maar dat ik het niet mooi vond, dat ik hem liever met kogelgaten had gezien. Ik vind dat hij daar juist niet mooi bij hoefde te liggen, dat hij gewond erbij mocht liggen. Het liefst nog met kogelgaten in zijn pak. Dat vond ik toen het meest gepast. Hij is door geweld om het leven gekomen en dat wilde ik eigenlijk terugzien in hoe hij in de kist lag. Ik dacht: dit is een groot drama en onrecht, dit moet gezien worden. Ik had echt de indruk dat dit een dramatisch afscheid was.’748 Op hemelvaartsdag, donderdag 9 mei, arriveert even na 9.00 uur ’s ochtends de lijkwagen met het lichaam van Pim Fortuyn bij de H.H. Laurentius en Elisabethkathedraal aan de Mathenesserlaan.749 Duizenden aanhangers en belangstellenden kunnen die dag tussen 15.00 en 22.00 uur afscheid nemen van de opgebaarde politicus.750 Zij trotseren urenlange wachttijden in een immense rij. Behalve bij de kathedraal is het ook druk bij Fortuyns woning en het stadhuis. Veel mensen maken er een bedevaartsdag van en proberen alledrie de plekken te bezoeken.751 Wethouder Rabella de Faria is nauw betrokken bij de uitvaart en de dienst in de kathedraal.752 Volgens De Faria zijn er 350 plaatsen beschikbaar voor belangstellenden die de uitvaartmis willen bijwonen. Samen met Nel, de echtgenoot van Ronald Sørensen, en een paar fractieleden selecteert zij op donderdag bezoekers die in de kathedraal Fortuyn de laatste eer mogen komen bewijzen en op vrijdag de mis bijwonen. De Faria: ‘Dat heeft een aantal mensen verschrikkelijk goed gedaan, dat ze gevraagd werden. Die mensen hebben we een papier laten invullen met hun naam, adres en leeftijd. We hebben echt een dwarsdoorsnede genomen van de Pim-stemmers om het maar zo te zeggen en dat waren dus mensen van elke achtergrond, van elk niveau, maar ook van elke kleur. We hebben 350 personen uitgenodigd. Op een gegeven moment zaten we moeilijk omdat er vrij veel hoogwaardigheidsbekleders uit Den Haag 194
zouden komen. Toen dreigde dat we geen permissie zouden krijgen die 350 mensen de kerk in te krijgen. Men was bang dat de prominenten gevaar zouden lopen. Toen ben ik samen met twee van mijn beveiligers teruggegaan naar het politiebureau en hebben we de lijst van die 350 mensen onder de loep genomen. Samen hebben we de hele nacht opgezeten om al die 350 mensen te controleren. We hebben ze toen allemaal gebeld en iedereen moest zijn paspoort of rijbewijs meenemen en ze mochten gefouilleerd worden. Toen dat allemaal georganiseerd was, was het oké.’753 Woordvoerder Han Verheijen van het Bisdom Rotterdam deelt mee dat op verzoek van de familie Fortuyn op vrijdag een traditionele eucharistieviering wordt gehouden, een mix van gezangen, deels gregoriaanse en deels Nederlandse gezangen, eenstemmig en meerstemmig. Voor de requiemmis voor de vermoorde politicus is in de kathedrale kerk plaats voor 800 mensen onder wie 300 genodigden.754 Op vrijdag 10 mei zijn tienduizenden sympathisanten uit het hele land naar de Maasstad gekomen om Fortuyn de laatste eer te bewijzen. Om 11.00 uur vertrekt de rouwstoet met het opgebaarde lichaam van Fortuyn uit rouwcentrum Memoriam in Zuidwijk en rijdt via de Erasmusbrug door de stad naar de kathedraal waar men om 11.25 uur verwacht aan te komen. Ook deze ochtend tekenen honderden mensen in de hal van het stadhuis het condoleanceregister, waarvoor tot 11.00 uur gelegenheid is. Dan vertrekt namelijk de rouwstoet in Rotterdam-Zuid en gaat het stadhuis dicht.755 De baar met het lichaam wordt in een witte limousine vervoerd. Herman Dikkers, de butler, rijdt erachter, met de hondjes Kenneth en Carla naast zich op de rechtervoorstoel.756 De rit gaat vanaf de Erasmusbrug via de Schiedamsedijk, de Coolsingel, het Weena, de Beukelsdijk naar Fortuyns woning aan het G.W. Burgerplein, waarna via de Beukelsdijk en de Heemraadssingel naar de kathedraal aan de Mathenesserlaan wordt gereden. Fortuyn, opgebaard in een witte kist, krijgt langs de route een staande ovatie van tienduizenden belangstellenden. Het eerbetoon gaat gepaard met steunbetuigingen, er wordt ‘geen woorden maar daden…’ gescandeerd, en er worden vergelijkingen gemaakt met Jezus, Kennedy en Martin Luther King.757 Onderweg worden bloemen op de witte lijkwagen gegooid. De vlaggen hangen halfstok. Bij de kathedraal zijn, onder het luiden van de klokken, spreekkoren te horen met variaties op Feyenoord-liederen zoals ‘hand in hand voor Pim Fortuyn’ en ook wordt ‘You’ll never walk alone’ gezongen. Ook wordt er verwoed 195
gediscussieerd over de politieke toekomst. Er worden leuzen geschreeuwd tegen politici van linkse partijen en de media. Vanwege de vrees voor een aanslag is de beveiliging groot en betreden familie, vrienden, politici en aanhangers van Pim Fortuyn de kathedraal via detectiepoortjes.758 Namens het kabinet zijn minister-president Kok en de vice-premiers Borst en Jorritsma en de fractievoorzitters van de Tweede Kamer aanwezig. Deze Haagse politici betreden de kathedraal via een aparte, streng beveiligde ingang aan de achterzijde in de Robert Fruinstraat. Namens koningin Beatrix woont haar grootmeester drs. L.W. Veenendaal de plechtigheid bij. In de kerk worden witte rozen uitgedeeld. Om half twaalf, nadat de lijkkist onder groot applaus de kathedraal is binnengedragen, begint de uitvaartmis onder leiding van de Rotterdamse bisschop drs. A.H. van Luyn, geassisteerd door pastoor L. Berger van de Pastoor van Arsparochie te Den Haag en deken A. Bosman van het dekenaat Rijnmond. Volgens Ronald Brouwers, verslaggever van tv Rijnmond, hangt er een rare geur in de kathedraal, een mengeling van wierook, duizenden bloemen en brandende kaarsen.759 Van Luyn noemt tijdens de sobere bijeenkomst de moord op Pim Fortuyn een ‘meedogenloze daad waardoor een publieke persoonlijkheid in de kracht van zijn jaren ons is ontvallen.’ Hij wijst op de noodzaak tot solidariteit en leest voor uit een brief van de apostel Paulus aan de Romeinen: ‘Niemand leeft voor zichzelf, niemand sterft voor zichzelf.’ Van Luyn vindt dit een troostrijke gedachte nu velen de grote verwachtingen zijn ontnomen die zij hadden van Pim Fortuyn.760 ‘Wat hij voor anderen gedaan en betekent heeft, wordt door zijn sterven niet teniet gedaan.’ 761 Tijdens de toespraak van Simon Fortuyn is er bezinning. Fortuyns broer bedankt het publiek voor de steun. ‘Ik wil u bedanken, ook namens Pim. We zullen nooit begrijpen wat er gebeurd is, maar ik denk dat het een troost zal zijn dat Pim op presidentiële wijze naar het graf is gebracht. Laten we met elkaar, eensgezind en in waardigheid verdergaan.’ Ook na afloop van de eucharistieviering, bij het verlaten van de kathedraal door de genodigden, is er een menigte van belangstellenden op de been en worden er luid liederen ten gehore gebracht: ‘You’ll never walk alone’ en ‘Hand in hand kameraden.’ Bij de kathedraal moet men na afloop van de dienst uren wachten, voordat men de kerk binnen mag. De Geneeskundige Hulp bij Ongevallen en Rampen vangt mensen die flauwvallen op in een tent en verstrekt water aan de wachtenden.762 Om twee uur vertrekt de 196
Begrafenisstoet passeert de Beukelsdijk ter hoogte van het G.W. Burgerplein, 10 mei 2002 (foto Kees Spruijt).
Ontroerde omstanders langs de Beukelsdijk bij het passeren van de lijkwagen van Pim Fortuyn, 10 mei 2002 (foto Kees Spruijt).
197
Bloemenzee voor het huis van Fortuyn aan het G.W. Burgerplein, 10 mei 2002 (foto Kees Spruijt).
Politieman salueert tijdens het passeren van de rouwstoet op de Beukelsdijk, 10 mei 2002 (foto Kees Spruijt).
198
rouwstoet onder daverend geklap richting begraafplaats Westerveld in Driehuis, bij Velsen, waar de begrafenis zal plaatsvinden in besloten kring. De leden van Leefbaar Rotterdam en de Lijst Pim Fortuyn rijden in bussen mee. Onderweg naar zijn tijdelijke rustplaats nemen nog eens duizenden mensen langs de route afscheid van Fortuyn. Om kwart over vijf arriveert de stoet onder applaus bij de begraafplaats. Fortuyn wordt niet bijgezet in het familiegraf maar op een plek waar het publiek afscheid van hem kan nemen. Marten Fortuyn, Pims broer, bedankt het publiek voor het geven van hulp en troost.763 Vanaf 20.00 uur kunnen belangstellenden het graf bezoeken.764 De begrafenis maakt diepe indruk op Ronald Sørensen. ‘Dat vergeet ik van mijn leven niet. Van het begin af aan biggelden de tranen over onze gezichten. We kwamen van de Erasmusbrug af, allemaal bloemen, allemaal bloemen. Mensen klappen. En wat mij ook opviel: ontzettend veel Nederlandse vlaggen ertussen. Toen we in die kathedraal zaten tijdens de uitvaartmis, was daar ook Kok met heel die handel. Toen hoorden we ze op straat “Moordenaars, moordenaars” roepen. Dat was voor de heren wel wat bedreigend. Dat was maar kort. Naar de begraafplaats is Nel ook meegegaan. Het was Driehuis-Westerveld. Die tocht, het was ongelofelijk. De rijksweg was helemaal afgezet. Alle auto’s stonden stil. Op de auto’s stonden mensen te salueren. Alle viaducten waren behangen met Nederlandse vlaggen. Overal mensen, die doodstil stonden. Mannen salueerden; alle politieagenten salueerden. Midden in een weiland stond een boer in zijn eentje ook groetend. Langs de route, in manshoge letters: ‘vaarwel’ en ‘rust zacht Pim’. Het was geweldig, geweldig en dat vergeet je nooit meer.’765 Raadslid Manuel Kneepkens woont de mis bij. ‘Ik ben katholiek opgevoed, hoewel ik er weinig meer aan doe. Het is natuurlijk wel zo’n moment van déjà vu. Een ouderwetse drieherenmis, gregoriaans, wierook en wijwater. In de ene zijkapel zat de raad van Rotterdam, en in de andere kapel zat Leefbaar Rotterdam en de lpf-fractie. In het midden van de zaal zat de kerk vol met mensen die genodigd waren. Dijkstal, Kok zat er ook. Die mensen ken je niet persoonlijk, maar die ken je van de tv. Naast Kok zat een figuur die ik niet kende, maar die zat wel op de eerste rij. Ik dacht: wie mag dat nou zijn? Kok heeft dat later nog eens bij de vpro verteld, dat tussen die missen “Melkert moordenaar”, “Feyenoord, Feyenoord” en “Pimmetje, Pimmetje” klonk. Het was een beetje “jarendertiggevoel”. Mijn vrouw is de dochter van een gereformeerde dominee en weet weinig van de katholieke eredienst. Met de 199
PvdA was het al niet anders gesteld. Op een gegeven moment gaat dan bisschop Van Luyn van start, hij moet met de twee andere priesters de kist ophalen. Dat gebeurt plechtig in processie. Druk gezwaai met de wijwaterkwast, idem dito met de wierookvaten. Voorop gaat de hoofdacoliet met het kruis, daarachter een rij kleine acolieten (misdienaars), dan de drie priesters. Op een gegeven moment komt die hoofdacoliet terug en richt zich tot de onbekende naast Kok. Opeens besef ik wie dat moet zijn. Het was de vicaris die het bisschoppenconvent vertegenwoordigt. Druk gefluister. Er was namelijk een theologisch probleem gerezen. Butler Herman stond met de twee hondjes voor de deur, klaar om de kerk binnen te gaan. Nu is de Heilige Mis de viering van een sacrament. God daalt neer in de hostie tijdens de handeling van de consecratie. Bij de protestanten is dat symbolisch, maar bij de katholieken is dat werkelijk zo. Het brood wordt geacht werkelijk het lichaam van Christus, dus de zoon van God te zijn. Als je daar als mens bij mag zijn, is dat heel bijzonder. In de Grieks-orthodoxe kerk krijg je dat niet eens te zien, dan is het achter een scherm. Dieren, die geen ziel hebben, mogen er helemaal niet bij zijn. Daarom dus dit overleg. Maar buiten drong het volk hoorbaar op. Butler Herman met zijn hondjes de kerk uit sturen, zou ongetwijfeld het grauw een alibi opleveren om de kerk binnen te dringen. Dat moest natuurlijk kost wat kost voorkomen worden. Toen hebben ze die honden binnengelaten. Dus Pim heeft wel degelijk revolutie gemaakt in de Katholieke Kerk. Erkenning van het dier, wat Franciscus van Assisi nooit gelukt is. Alleen als je zelf katholiek bent opgevoed kun je deze geweldige revolutie zien. Er was nog iets wat buitengewoon merkwaardig was. Ik kijk naar die tweede priester op dat altaar, zo’n Punch-and-Judykop. Die kwam me toch zo bekend voor. Ik heb in Leiden rechten gestudeerd. Ik kijk in het boekje: pater Berger. Pater Berger? Dat is Louis! Louis Berger was in de tijd toen ik studeerde nog een echte ouderwetse student. Die had dus een oppasser, die klopte ’s morgens aan de deur. Die zei: “Meneer Berger het is nu 9.00 uur, je hebt college, ik wil je wel brengen met de auto. Het pak is geschuierd. Gaat u of blijft u nog even liggen? Moet ik om 11.00 uur een punch maken?” En dan zei Louis ja of nee. Hij was schatrijk. Dat was deze Louis Berger, die was uiteindelijk priester geworden. Die is pastoor in Kijkduin, dat is de enige parochie die loopt in Zuid-Holland. Na afloop van de mis kreeg je gratis Chablis te drinken dus de Haagse coterie die komt daar en flikkert die collecteschaal vol. Louis Berger blijkt de biechtvader van Pim. 200
Ineens werd me veel duidelijk: Pim is altijd een katholiek gebleven. Een volstrekt katholieke middenstandsjongen. Ook met de ambities en het roepingsbesef en helemaal het Messiasbesef, dat natuurlijk sterk aanwezig was. En wat nog na zijn dood is doorgegaan. Het graf, begraven in DriehuisWesterveld. De plaats des doods waar hij vandaan komt. Die broer Marten staat bij het graf en zegt: “Waarom doen wij dit? Opdat er mensen zeggen dat hij niet in dit graf ligt.” Dat is een volstrekt bijbelse uitspraak na de dood van Jezus. Dan gaan ze naar Zestienhoven, en draaien ze ook nog eens een paar keer over dat vliegveld heen. Een soort mislukte Hemelvaart en gaan ze hem uiteindelijk daar in Italië in dat graf leggen met een gigantisch Mariabeeld erop. Helemaal marmer en zo. Palazzo di Pietro, zijn operagedoe, zijn Berlusconi-verering, het is allemaal heel Italiaans, heel katholiek. Het is de machtsdroom van een katholieke jongen, die paus had willen worden. Door een Godswonder ben ik aan die machtsdroom ontsnapt, omdat ik van het begin af aan intuïtief heb gevoeld dat dat allemaal nergens toe zou leiden. Ik ben een politicus, ik ben een dichter, ik ben affectief bezig. De afstoting en de aantrekking is gegeven natuurlijk. Daarna leef je verder, maar het blijft je obsederen. Ik ben ook van plan om dat voor mezelf op papier te zetten, om daar ook vanaf te komen. Omdat je op een historisch moment plots deel hebt uitgemaakt van de geschiedenis. En, achteraf, als je dit geweten had… of als je dat geweten had… maar, inderdaad, dat is gepraat achteraf. Het is natuurlijk een historisch moment de moord op 6 mei. Dat is toch in zekere zin vergelijkbaar met Willem van Oranje.’766 8.5
Tweede-Kamerverkiezingen
De fractieleden van Leefbaar Rotterdam ondergaan de gang naar het stembureau op 15 mei 2002 voor de Tweede-Kamerverkiezingen als een kwelling. Sommige raadsleden vechten tegen de tranen en sommigen worstelen met hun politieke keuze die meer is dan een zakelijke druk op een knop. Fractielid Victor Reijkersz aarzelt wie op de Lijst Pim Fortuyn zijn stem verdient maar kiest uiteindelijk voor de Rotterdamse Philomena Bijlhout. Ook van zijn fractiegenoot Frans van der Hilst krijgt de door onderling gekrakeel verscheurde partij Lijst Pim Fortuyn het voordeel van de twijfel. Partijgenoot Dries Mosch was én is lid van Leefbaar Nederland en meldt zich pas later aan bij Leefbaar Rotterdam, maar besluit uiteindelijk toch op de Lijst Pim 201
Fortuyn te stemmen. Fortuyns persoonlijke vriend Marco Pastors kiest voor Pim Fortuyn. Ook de nieuwe fractievoorzitter Ronald Sørensen komt evenmin onbewogen het stembureau uit en heeft ook tranen in zijn ogen bij het stemmen. ‘En, ik voelde ook woede. Ingehouden woede. Ik dacht steeds: hoe zou het zijn geweest met Pim erbij?’767 Met Leefbaar Rotterdam behaalt Fortuyn op 6 maart 34,7% bij de gemeenteraadsverkiezingen tegen 29,6% voor de Lijst Pim Fortuyn bij de TweedeKamerverkiezingen op 15 mei. De Lijst Pim Fortyn haalt in Rotterdam 88.861 stemmen, ruim drieduizend stemmen méér dan op 6 maart.768 Door de hogere opkomst – er gaan 52.500 mensen meer naar de stembus dan in maart – valt het aandeel in de uitgebrachte stemmen echter lager uit.769 De negen dagen tevoren overleden lijsttrekker Pim Fortuyn krijgt bij de TweedeKamerverkiezingen op 15 mei in totaal van 1.358.942 mensen in Nederland hun stem. De Lijst Pim Fortuyn haalt 26 Kamerzetels binnen.770 8.6
Fortuyns herbegrafenis
Op 19 juli wordt de kist met het lichaam van Pim Fortuyn opgegraven op de begraafplaats Westerveld in Driehuis en een dag later via vliegveld Zestienhoven overgebracht naar zijn laatste rustplaats op een kerkhof in het Noordoost-Italiaanse dorp Provesano di San Giorgio della Richinvelda.771 Het dorp wordt in de week voor de herbegrafenis overspoeld met mensen van de media, toeristen en Fortuyn-aanhangers.772 Een voorwaarde om het stoffelijk overschot van Pim Fortuyn naar Italië te kunnen transporteren is dat het lichaam wordt gebalsemd, dit gebeurt op 9 mei.773 Vóór de herbegrafenis in juli wordt Fortuyn in Rotterdam nog een keer herdacht. Op 17 mei vindt er tot zijn nagedachtenis nog een bloemenuitstrooiing plaats, die wordt bijgewoond door honderden toeschouwers op de Erasmusbrug en de Willemskade. De bloemenhulde is een initiatief van de familie van Fortuyn en wordt ook bijgewoond door de raadsleden en wethouders van Leefbaar Rotterdam en door burgemeester Opstelten. Vanaf het gemeentelijk jacht Nieuwe Maze worden versnipperde restanten van de bloemenzee die voor Fortuyns huis en het stadhuis heeft gelegen in de Maas gegooid. In Rotterdam hebben in totaal 65.000 burgers het condoleanceregister getekend.774 Op 21 mei meldt het Rotterdams Dagblad dat er sinds de begrafenis van Pim 202
Fortuyn 65.000 belangstellenden een bezoek hebben gebracht aan de begraafplaats Westerveld.775 Zondag 19 mei, met Pinksteren, is er een topdrukte en komen ongeveer 12.000 bezoekers naar het graf. Op 17 juni zijn volgens een woordvoerder van de begraafplaats sinds Fortuyns begrafenis op 10 mei 115.000 bezoekers langs het graf getrokken.776 Begin juli deelt Bruno Ambrosio, een vriend van Pim Fortuyn, mee dat de voorbereidingen voor de herbegrafenis in het Italiaanse dorp Provesano vrijwel voltooid zijn.777 De natuursteenwerker Ambrosio ontwerpt samen met de Italiaanse kunstenaar Nane Zavagno de tombe uit één stuk hagelwit Carrara-marmer.778 De graftombe met familiewapen is 4,55 meter lang bij 3,45 meter breed. Aan het hoofdeinde staat een boog in een sierlijke piekfiguur, die vlak voor de piek wordt onderbroken en Fortuyns levenslijn symboliseert die vlak voor het hoogtepunt wordt verbroken. Op de tombe komt verder een beeld van de maagd Maria en een simpele inscriptie: Pim Fortuyn, 1948 - 2002.779 Op vrijdag 19 juli wordt op de begraafplaats Westerveld de verzegelde kist met het lichaam van Pim Fortuyn opgegraven. De televisiezender sbs 6 heeft het exclusieve uitzendrecht van de opgraving, die rechtstreeks wordt uitgezonden.780 De gebeurtenis trekt op vrijdagavond 19 juli ongeveer 300 belangstellenden naar de begraafplaats, terwijl 900.000 mensen de rechtstreekse televisieuitzending volgen.781 In Rotterdam staan vrijdagavond al de eerste mensen bij Rotterdam Airport om de stoet met het stoffelijk overschot op te wachten. Bij de rit naar Rotterdam wordt de lijkstoet gevolgd door een grote groep motorliefhebbers.782 Op Zestienhoven wordt ’s nachts door de familieleden in een hangar een wake gehouden voor de vermoorde politicus.783 Zaterdagochtend 20 juli hebben de familieleden en vrienden, onder wie Ronald Sørensen en de wethouders Marco Pastors en Rabella de Faria, zich verzameld op Rotterdam Airport.784 Herman Dikkers, de butler en chauffeur van Pim Fortuyn, houdt het een paar dagen voor de herbegrafenis voor gezien, hij gaat niet mee naar Italië, in zijn ogen heeft Fortuyn al een staatsbegrafenis gehad.785 Twee bijzondere objecten worden meegenomen, bestemd voor de grafkelder: Fortuyns kostuum dat hij op de dag van de liquidatie droeg en de foto van het optreden van de lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam in de Rotterdamse gemeenteraad.786 Ook belangstellenden wordt de gelegenheid geboden de ceremonie bij te wonen. Ongeveer 500 203
Nederlanders gaan naar Rotterdam om Pim Fortuyn op Zestienhoven de laatste eer te bewijzen. Op het vliegveld wordt geapplaudisseerd wanneer de witte kist met het stoffelijk overschot van Fortuyn naar het vliegtuig wordt gedragen. Het is doodstil als de Last Post wordt geblazen en familieleden en vrienden op de klanken van het Gerard Joling-nummer ‘At your service’ het vliegtuig betreden. Als de deuren zich sluiten, stijgt op de luchthaven een applaus op en klinkt de kreet: ‘Pim Fortuyn, wij gaan door!’ 787 Voor het opstijgen rijdt het vliegtuig door een gordijn van water, dat wordt opgespoten door twee brandweerwagens, waarbij door het zonnige weer een regenboog te zien is. Als het vliegtuig van de maatschappij Trans Travel Airlines om tien over elf vertrekt en op geringe hoogte met de wielen van het toestel uit en de landingsverlichting aan – naar oud luchtvaartgebruik – een extra rondje maakt boven de stad, gaan de armen van de aanwezigen massaal de lucht in.788 Na de afscheidsronde wordt, met tweeëndertig familieleden en vrienden van Fortuyn en Pim Fortuyns lichaam aan boord, koers gezet naar het vliegveld Ronchi dei Legionare, vlakbij Triëst.789 Om 13.45 uur landt het vliegtuig daar en wordt er een paar uur doorgebracht op het vliegveld, waarna om vier uur per bus koers wordt gezet naar Provesano. Hier arriveert de stoet om half zes. De klokken galmen over het rustieke dorp, waar ongeveer tweehonderd belangstellenden, onder wie enkele tientallen Fortuyn-fans en nieuwsgierige buurtbewoners, zich hebben opgesteld om de plechtigheid bij te wonen. Het kerkje biedt officieel ruimte aan ongeveer honderdtwintig bezoekers, maar telt uiteindelijk bijna het dubbele aantal. Op het kerkplein buiten kan het publiek de eucharistieviering via luidsprekers volgen.790 Ook de Nederlandse ambassadeur woont de plechtigheid bij. De president van de provincie, vertegenwoordiger van premier Berlusconi’s Forza Italia, en zijn adviseur namens de Nationale Alliantie, de partij van vice-premier Fini, arriveren onverwachts en keren pardoes huiswaarts als blijkt dat er geen plaats meer is in de kerk.791 Een Italiaanse priester draagt de mis op samen met pastoor Dick Verbakel, de eerste plaatsvervanger van bisschop Van Luyn van Rotterdam. De Gregoriaanse uitvaartmis wordt opgeluisterd door het militair bergkoor Stelutis Alpinis.792 Voordat de kist met wijwater wordt gezegend en de kist naar het kleine mausoleum op de begraafplaats wordt gebracht, houden Jan ’t Hooft, tandarts en goede vriend van Pim, Marten Fortuyn en Bruno Ambrosio, de organisator van de herbegrafenis, toespraken.793 De begrafenis wordt bijgewoond door ongeveer achthonderd 204
belangstellenden onder wie circa tweehonderd Nederlanders.794 Tijdens de teraardebestelling worden talrijke graven beschadigd door filmende Nederlanders die graven als opstapje misbruiken. In Nederland volgden 640.000 mensen de herbegrafenis op televisie.795 De herbegrafenis loopt op dit incident na niet uit de hand, mede door het ontbreken van grote publieke belangstelling ter plekke.796 Marten Fortuyn zei na afloop: ‘The show is over.’797 Sørensen vindt het eigenlijk absurd om iemand twee keer te begraven, maar is desondanks aanwezig op Zestienhoven en gaat mee naar Italië. Hij ziet het eigenlijk als een uitje. Het gebeuren geeft hem niet het gevoel dat bij een begrafenis hoort. ‘We gingen toen eerst met elkaar naar de hangar, waar de kist stond. En – dat vond ik heel mooi – toen hebben wij, zonder dat anderen dat wisten, een bepaald ritueel uitgevoerd. Toen zijn we hand in hand om die kist gaan staan. Dat gaf mij een heel goed gevoel. Dat vond ik echt het belangrijkste moment van het geheel. Dat we een poosje met elkaar zo stonden van: we horen bij elkaar en hij hoort eigenlijk in deze kring te staan. Dat is goed beschouwd vrijmetselaarssymboliek. Maar dat wist men niet. Om persoonlijke redenen trok mij dat juist erg aan.’798 Volgens Sørensen liep de herbegrafenis in Provesano helemaal uit de hand. Sørensen: ‘Wij liepen daar in dat Italiaanse dorp. Het was duidelijk dat men te weinig dragers had ingezet. Die kist is natuurlijk loodzwaar. Dus ging het bijna fout. In de tweede plaats liepen er mensen die meer naar de fotograaf liepen te kijken dan naar het gebeuren, waar ze voor kwamen. Wij liepen daarachter en van alle kanten drongen zich toeristen door de stoet heen. Op een gegeven moment liepen achter de kist Marten en Simon en de familie. En daarachter een grote tros fotograferende toeristen, journalisten, enzovoort en dan volgde de rest van de genodigden. Dat was een hectische vertoning. Wel heel mooi was, en dat zal ik nooit vergeten, de scène met die foto. Ik zei: “Marco, hier heb je die begraafplaats. Hier heb je de begraafplaats, hier is de tombe, hier de entree.” Hij was in een keer helemaal vol. Marco en ik gingen ergens staan. Men stond op graven die daar lagen. Wij gingen erachter staan op nogal een afstand. Op een gegeven moment komt Rabella naast ons staan. Ze vraagt: “Waar zijn de kleren van Pim? Waar zijn de kleren van Pim?” Ik zeg: “Hoe weet ik dat nou.” Ze zegt: “Die moeten in dat graf.” Het deksel van de tombe hing er al boven. Ik had een stropdas meegenomen. Een bloemstuk ook, maar ook een Leefbaar Rotterdam-stropdas, die heeft hij nooit 205
De foto die op 20 juli 2002 bij de herbegrafenis van Fortuyn door Rabella de Faria op de kist is gelegd: burgemeester Opstelten onderbreekt Fortuyn tijdens de raadsvergadering, 25 april 2002 (foto Wim Vleghaar). Naast Fortuyn van links naar rechts: Ronald Sørensen en Michiel Smit; tweede rij: Marco Pastors, Barry Madlener, Sjef Siemons en Frans van der Hilst; derde rij: Harry Maronier en Harry Borst. Naast de burgemeester: gemeentesecretaris Nico van Eck.
mogen dragen. Ik had ook een actiefoto van Pim als politicus. Het is een schitterende foto. Je ziet Pim erop midden in de fractie van Leefbaar Rotterdam als politicus in debat. Dat is één van de weinige momenten geweest dat hij echt de kans heeft gehad om zijn kunnen te tonen. Dat was in een raadsvergadering als lid van onze fractie. Die foto had ik in dat graf willen zetten. De familie zei: “Het zou fijn zijn als die op de kist komt.” Maar ook de kleren die hij aanhad toen hij werd doodgeschoten. Herman, de butler, had hem namelijk opgebaard in zijn kostuum dat Pim wilde gaan dragen als hij minister-president zou zijn geworden. Hij had namelijk een speciaal kostuum gekocht voor als hij minister-president werd. Gekleed in dat kostuum hebben ze hem begraven, of begraven… ingemetseld. Maar ze wilden er ook de kleren bij die hij droeg toen hij werd doodgeschoten. Die waren echter ergens blijven liggen. Rabella heeft ze toen snel gehaald. Zij kwam met die kleren aan en vroeg: “Waar is die foto?” Ik was blij dat ik kon zeggen: “Hier is de foto.” Wat ze toen deed, hebben we later op de televisie teruggezien. Ze 206
bracht die kleren naar het graf en Rabella zelf legde ten slotte ook nog die foto op de kist, daarna kon het deksel erop. Dus op de kist van Pim ligt die foto nog steeds zo. Het zal daar niet waaien, dus zal hij er nog liggen.’799 8.7
Monument Pim Fortuyn
Alsof de massale rouw, de bloemenzeeën en de stille tocht nog niet genoeg zijn, wordt ook nog het initiatief genomen voor een straatnaamverwijzing en het plaatsen van een standbeeld voor de vermoorde politicus. De voorstanders van het idee om de naam G.W. Burgerplein te wijzigen in Pim Fortuynplein worden al snel teleurgesteld. De voorzitter van de Rotterdamse straatnamencommissie, gemeentearchivaris Els van den Bent, maakt duidelijk dat een bestaande straatnaam niet zo gemakkelijk vervangen kan worden door een nieuwe naam, omdat de bewoners en bedrijven die daar gevestigd zijn dit om begrijpelijke redenen niet zomaar accepteren.800 Dries Mosch, die Fortuyn in de raad opvolgt, stelt voor om het Hofplein om te dopen tot Pim Fortuynplein, ondanks het feit dat de gemeente inmiddels
Jaap Roepius, lid van Leefbaar Rotterdam, brengt namens de sympathisanten van Fortuyn een nieuwe naam aan voor het Hofplein, 14 mei 2002 (foto Kees Spruijt).
207
heeft aangegeven dat een dergelijke naamswijziging problematisch is. Volgens Mosch kan de gemeente hiermee laten zien hoeveel de politicus voor de stad heeft betekend. Mosch hoopt dat het initiatief voor het indienen van een voorstel tot naamsverandering wordt gedaan door een van de linkse oppositiepartijen, de PvdA of sp.801 De Stichting Beeld van Pim wordt in het leven geroepen om een standbeeld van Fortuyn te verwezenlijken. Rien van den Heerik, campagnevrijwilliger van Leefbaar Rotterdam, is een van de initiatiefnemers van deze stichting. Een van de acties is het verkopen van ballonnen voor één euro per stuk; de opbrengst gaat naar genoemde stichting en de ballonnen kunnen bij een speciale herdenking op 20 juli te Rotterdam worden opgelaten. Ook wordt er met collectebussen gecollecteerd en wordt een bankrekeningnummer voor het storten van bijdragen opengesteld. Herman Dikkers, de butler, en verscheidene vrijwilligers werken er belangeloos aan mee.802 Op 20 juli verzamelen zich bij Fortuyns huis aan het G.W. Burgerplein ongeveer vijftig mensen. Er worden bloemen neergelegd en een enkeling steekt een kaarsje aan. ’s Middags vindt de herdenking plaats bij het stadhuis, er komen ongeveer honderd aanhangers naar toe. Het is een warme zomerdag met een knalblauwe lucht. Op het moment dat het vliegtuig met het stoffelijk overschot van Fortuyn in Italië landt, telt één van de initiatiefnemers van Stichting Beeld van Pim af: ‘drie, twee, één’ en roept luid: ‘At your service!’, waarna voor het stadhuis duizenden witte ballonnen, vele voorzien van een persoonlijke boodschap, de lucht in vliegen.803 Harry Mens, makelaar en presentator van het televisieprogramma Business Class, wil ook een monument ter nagedachtenis van Pim Fortuyn oprichten, daarin bijgestaan door zangeres Connie Breukhoven; ze willen het een plaats geven op het G.W. Burgerplein. Uit angst voor overlast verzet de bewonersorganisatie Beukelsdijk en omgeving zich tegen verwezenlijking op deze locatie. Men is bang dat het een bedevaartsoord wordt waar ook extreemrechtse types op af kunnen komen.804 De bewoners stellen voor om het monument elders in de binnenstad te plaatsen. Leefbaar Rotterdam deelt de bezwaren. Volgens Dries Mosch, die op 30 mei als raadslid wordt geïnstalleerd, moet de Rotterdamse bevolking over de uiteindelijke keuze voor de locatie worden geraadpleegd. Hij stelt een ‘klein referendum’ voor.805 Het beeld van een saluerende Pim Fortuyn, dat Harry Mens laat maken door de Nederlandse beeldhouwster Daphné du Barry, wordt uiteindelijk toch 208
Het standbeeld van beeldhouwster Daphné du Barry in de voortuin van Fortuyns woning aan het G.W. Burgerplein, 23 augustus 2005 (foto Max van Essen, Gemeentearchief Rotterdam).
209
Het monument van beeldhouwster Corry Ammerlaan-van Niekerk tegenover Het Schielandshuis aan de Korte Hoogstraat, 23 augustus 2005 ((foto Max van Essen, Gemeentearchief Rotterdam).
geplaatst aan het G.W. Burgerplein, in de tuin van het Palazzo di Pietro.806 Het borstbeeld van Pim Fortuyn, gemaakt door beeldhouwster Corry Ammerlaan-van Niekerk van de Stichting Beeld van Pim, krijgt een prominente plaats tegenover het Rotterdams Historisch Museum Het Schielandshuis, aan de Korte Hoogstraat en wordt op 6 mei 2003 onthuld.807 Op de sok210
kel staat de tekst Loquendi Libertatem Custodiamus (Laten wij waken over de vrijheid van het spreken). De familie van Pim Fortuyn maakt in juli 2002 bekend de teksten te willen bundelen die de mensen op de gedenkplaatsen (het stadhuis van Rotterdam, het Mediapark in Hilversum, het huis van Pim Fortuyn en de begraafplaats in Driehuis) voor de vermoorde politicus hebben neergelegd. De condoleanceregisters zullen niet worden gebruikt. Volgens Marten Fortuyn zouden er drie boeken moeten komen elk met een thema: ‘Pim premier’, ‘Pim, onze spreekbuis’ en ‘Pim, verdriet en vertroosting’. Marten Fortuyn verwacht dat de boeken, uitgegeven door Pims uitgever Karakter, aan het eind van het jaar zullen verschijnen tegen de kostprijs, verhoogd met één euro. Van de opbrengst zal de helft naar de stichting Pim Fortuyn gaan, die zich bezighoudt met het ‘materiële en immateriële erfgoed’ van de vermoorde politicus en de andere helft naar het zwerfjongerenproject van bisschop Van Luyn in Rotterdam.808 De boeken worden uiteindelijk niet uitgegeven.809 8.8
De veiligheid en de beveiliging van Pim Fortuyn
Kort na de moord op Fortuyn wordt in opdracht van Klaas de Vries, de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, de Commissie Feitenonderzoek Veiligheid en Beveiliging Pim Fortuyn ingesteld, die onderzoek doet naar de veiligheidssituatie van Fortuyn. In het najaar van 2002 verschijnt het rapport van deze commissie, waarin een integraal overzicht wordt gegeven van de feitelijke gang van zaken met betrekking tot Fortuyns veiligheid en de rol van de overheidsinstanties die op het gebied van de veiligheid een rol spelen.810 In het kader van deze studie naar Pim Fortuyn en Rotterdam is het interessant om te weten waarmee de lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam wordt geconfronteerd in zijn woonplaats en wat de plaatselijke overheid, de Rotterdamse politie, in het voorjaar van 2002 doet om met hem in contact te komen en of en hoe zij overleg voert over zijn veiligheid.811 Wat vindt Fortuyn van de beveiliging die de Rotterdamse politie hem biedt? Even interessant is het om te weten hoe Leefbaar Rotterdam de beveiliging heeft aangepakt en welke zorgzaamheid deze partij betoont aan Fortuyn, nadat hij op 20 januari 2002 tot lijsttrekker is gekozen. De commissie voert gesprekken met fractievoorzitter Ronald Sørensen, met de raadsleden Harry Borst en Barry Madlener en met wethouder Wim van Sluis. 211
Deze paragraaf over de veiligheid en de beveiliging van Fortuyn is voornamelijk gebaseerd op de studie van de genoemde Commissie Feitenonderzoek. Na de bekendmaking op 20 augustus 2001 dat Pim Fortuyn meedoet aan de Tweede-Kamerverkiezingen op 15 mei 2002 en na zijn uitverkiezing tot lijsttrekker van Leefbaar Nederland op 25 november 2001, is Pim Fortuyn bestuurlijk-politiek gesproken een kwetsbaar iemand. Als toekomstig bestuurder loopt hij het risico te worden gechanteerd of fysiek te worden aangepakt. De integriteit van het openbaar bestuur zou hierdoor in het geding kunnen komen.812 Inderdaad wordt Fortuyn na zijn overstap naar de politiek geconfronteerd met uiteenlopende vormen van protest, gericht tegen zijn persoon vanwege zijn opvattingen en uitlatingen. Over Fortuyns privé-leven is bij de politie weinig bekend. In 1993 deed Fortuyn twee aangiften inzake afpersing en in 1998 volgde een melding van hem dat op de voordeur van zijn huis aan de Randweg een briefje was geprikt met de tekst: ‘Kankerhomo, jij gaat dood omdat je een racist bent. Afz. toffe Marokkaan.’ In december 2000 was er ook nog een aangifte inzake diefstal. Verder wordt Fortuyn ook gechanteerd door personen aan wie hij in bepaalde omstandigheden geld heeft geleend. Deze willen dit niet terugbetalen en dreigen Fortuyn met schadelijke publiciteit over zijn privé-leven als hij zijn schuldvorderingen niet intrekt. Fortuyn besluit onder druk van dit dreigement de vorderingen niet door te zetten. Hij informeert de politie echter niet over deze gebeurtenis.813 Waaruit de chantage bestond is niet bekend. Pim Fortuyn maakte in elk geval geen geheim van zijn homoseksualiteit.814 Eind oktober 2001 neemt de anti-stemming tegen Fortuyn toe. Op 29 oktober ontvangt Leefbaar Nederland twee aan Fortuyn geadresseerde dreigmails.815 In weekblad Panorama van 7 november 2001 laat hij zich tijdens de verkiezingscampagne voor het eerst bezorgd uit over zijn veiligheid en beveiliging en zegt dat hij door zijn stellingname tegen de islam moet ‘vrezen voor goed en leven’. Ook zegt hij zich te ergeren aan de Rotterdamse politie die zich niet bekommert om zijn veiligheid.816 Op 26 november 2001 bekommert wel één van (de latere) gangmakers van Leefbaar Rotterdam, Wim van Sluis, zich om Fortuyn als hij hem uitnodigt om te spreken op een symposium van zijn bedrijf. Vanwege de exposure van Fortuyn huurt hij vier beveiligingsmensen in om alles ordelijk te laten verlopen. Fortuyn doet er 212
‘Palazzo di Pietro’, het woonhuis van Fortuyn aan het G.W. Burgerplein met ervoor het beeld van de vermoorde politicus, 23 augustus 2005 (foto Max van Essen, Gemeentearchief Rotterdam).
213
nogal lacherig over, maar vindt het toch wel plezierig.817 De particuliere beveiligingsorganisatie Business Security Company geeft op 6 december Leefbaar Nederland advies over de beveiliging van Fortuyn en maakt tevens een voorlopige risicoanalyse van het woonhuis van Fortuyn. Op grond hiervan stelt de firma een summier veiligheidsadvies op. De beveiliging van Fortuyns huis kan de toets der kritiek niet doorstaan; er zijn veel aanvullende veiligheidsmaatregelen gewenst. Fortuyn wil niets weten van de beveiligingsmaatregelen voor zijn woonhuis, omdat hij zichzelf niet wil opsluiten. Omtrent persoonsbeveiliging krijgt de firma de indruk dat Fortuyn wil doen en laten wat hij wil en niet zit te wachten op persoonsbeveiliging. Fortuyn wil slechts meegaan in een stuk beveiliging bij door hem af te leggen bezoeken. Het advies over beveiliging van de woning neemt hij niet over.818 In februari en maart 2002 zijn er in het land veel aangiften, klachten en meldingen tegen Fortuyn wegens vermeende discriminatie en besluit de politie Rotterdam de naar haar toegestuurde aangiften tegen Fortuyn te coördineren.819 Door zijn uitlatingen in de Volkskrant van 9 februari zou Fortuyn zich hebben schuldig gemaakt aan discriminatie. Na de moord op Fortuyn worden de zaken uiteindelijk geseponeerd. 820 Via het zogenaamde Politie Intranet worden de medewerkers van het politiedistrict Rotterdam-West op 13 februari 2001 geïnformeerd over het feit dat Fortuyn woonachtig is in hun district. De wijkagenten moeten Fortuyns woonomgeving voortaan opnemen in hun dagelijkse routine.821 Op de avond van 13 februari wordt Fortuyn voor zijn woning geconfronteerd met een opstootje als Marokkaanse jongens Fortuyn uitschelden voor ‘vuile flikker’ en hem ‘we krijgen je nog wel’ naroepen. Langendam stelt voor om de politie te bellen, maar daar wil Fortuyn niet van horen.822 Ook worden op dezelfde dag twee dreigbrieven bij Fortuyn afgeleverd en krijgt hij een poederbrief toegestuurd. Fortuyn en Dikkers stoppen de poederbrief eerst in een vuilnisbak maar halen die er later weer uit en geven hem vervolgens aan John Dost van de Lijst Pim Fortuyn in bewaring.823 Op 14 februari 2002 worden opnieuw twee dreigbrieven bij Fortuyn afgeleverd; die worden opgeborgen in de kelder van Fortuyns huis.824 De beveiliging van Fortuyn wordt volgens Sørensen bij Leefbaar Rotterdam onderwerp van gesprek na het Maashavenincident op 26 februari, als de veiligheid van Fortuyn persoonlijk één keer overtuigend in het gedrang is 214
geweest. Sørensen zegt dat Fortuyn het flauwekul vindt om aangifte te doen, omdat hij van mening is dat de politie het druk genoeg heeft. Sørensen zelf voelt er ook niet voor aangifte te doen, omdat dit geen zin zou hebben.825 Volgens de oprichter van Leefbaar Rotterdam zorgt de partij er na aankomst van Fortuyn altijd voor dat er mensen om Pim heen zijn om hem veiligheid te bieden. Zij houden er rekening mee dat iemand hem wil slaan, schoppen of bespugen. De zogenaamde ‘zware jongens’ Dries Mosch en Jaap Roepius nemen deze taak op zich en zijn volgens hem professioneler dan een beveiligingsfirma.826 Opstelten informeert een dag na het Maashavenincident de korpsleiding en geeft duidelijk de beleidslijn aan: een actief politieoptreden ten opzichte van politici die campagne voeren en daarin bedreigd worden.827 Naar aanleiding van het Maashavenincident accepteert Sørensen op de partijbijeenkomst in het Excelsior-stadion op 2 maart wel de gratis diensten van een beveiligingsbedrijf, bang als hij is voor ordeverstoringen. Sørensen geeft geen gevolg aan het verzoek van de directeur van dit bedrijf om te praten over de kosteloze beveiliging van Fortuyn en de partij in de toekomst. Volgens de Commissie Feitenonderzoek heeft dit wellicht te maken met Fortuyns opstelling ten aanzien van beveiliging; op deze avond heeft hij geen interesse voor beveiliging en is verrast door de aanwezigheid van beveiligers in uniform.828 Voor Barry Madlener is het Maashavenincident aanleiding om in de campagneagenda van Fortuyn bij elke afspraak buitenshuis een risicoaanduiding te geven.829 Rond de gemeenteraadsverkiezingen worden kleinschalige demonstraties gehouden: op 5 maart door de Junkiebond voor het stadhuis en op 6 maart bij Fortuyns stembusgang voor de gemeenteraadsverkiezingen. Over het optreden van de politie op die ochtend is Fortuyn prima te spreken. Dan wordt hij op 14 maart recht in zijn gezicht aangevallen door leden van de Biologische Bakkers Brigade, die hem met taarten bekogelen. In tegenstelling tot het Maashavenincident doet hij deze keer wel aangifte bij de politie en grijpt hij deze gebeurtenis aan om in de media een openhartige discussie over zijn veiligheid en beveiliging op gang te brengen.830 Volgens butler Herman Dikkers was Fortuyn toen hij thuiskwam totaal ontzet. ‘Hij realiseerde zich dat de drie taarten ook drie kogels hadden kunnen zijn. Naar buiten toe heeft hij niet veel laten merken, maar hij was echt geschrokken door dit incident.’831 Wat voor Fortuyn zwaar weegt, is dat de actie een zekere agressie in zijn richting belichaamde.832 215
Op 15 maart dringt een als ‘nar’ uitgedoste man de vergaderzaal van het stadhuis binnen en verstoort de vergadering over de collegevorming. De man, van wie de Regionale Inlichtingendienst weet dat die eerder bedreigingen aan het adres van Fortuyn heeft geuit, wordt door de politie uit het stadhuis verwijderd. De verwarde man had al eerder gemeld dat hij een keer de vergadering zou komen verstoren.833 Op zondag 17 maart zouden volgens een gerucht een aantal personen in de tuin van Pim Fortuyn hebben rondgelopen. Via een melding werd de politie hierover geïnformeerd. Bij surveillance blijkt hier geen sprake van te zijn; op het gras tegenover zijn woning houden zich slechts zo’n zes personen op, overigens louter uit nieuwsgierigheid. Op verzoek van de surveillancedienst gaan ze weg. Het beleid van burgemeester Opstelten met betrekking tot de beveiliging van de lijsttrekkers vindt zodoende navolging.834 Op 18 maart komen bij Leefbaar Rotterdam dreigtelefoontjes binnen met de strekking: ‘Ik kom jullie koppen in elkaar slaan.’ Leefbaar Rotterdam informeert via het Hoofd Beveiliging op het stadhuis de Rotterdamse politie. Deze weet de dader te achterhalen en stelt vast dat het een zeer labiele figuur is. Op de uitnodiging om naar het stadhuis te komen, had hij gezegd: ‘Ik kijk wel uit, want jullie hebben allemaal een wapen.’ Uit een politierapport van 21 maart blijkt dat in de voorgaande dagen op het stadhuiskantoor van Leefbaar Rotterdam drie telefoontjes zijn binnengekomen met dergelijke dreigementen.835 Volgens Sørensen ontvangt Leefbaar Rotterdam verscheidene zogenaamde dreigtelefoontjes en zijn deze voor een groot deel op Fortuyns homoseksualiteit geënt. Sørensen neemt zelf ook een paar van dergelijke telefoontjes aan. Fortuyn wordt hier niet mee geconfronteerd omdat het demoraliserend voor hem werken. De post, waaronder e-mail, wordt geselecteerd en Fortuyn krijgt alleen de leuke reacties te zien.836 Wegens deze bedreiging worden op het stadhuis een aantal beveiligingsmaatregelen genomen; zo worden op de kamers van Leefbaar Rotterdam veiligheidsvoorzieningen aangebracht en krijgen de bodes opdracht scherper toezicht te houden.837 Een week na het taartincident gaat Fortuyn op 21 maart samen met Peter Langendam in Rotterdam een hapje eten. Nadat zij de auto hebben geparkeerd, worden zij onderweg naar het restaurant uitgescholden door een groepje opgeschoten allochtone jongeren en krijgen zij na de jongelui gepasseerd te zijn een bierblikje naar hun hoofd gegooid. Hun kleding raakt 216
nat van het bier. Terwijl Fortuyn doorloopt, vraagt Langendam aan de jongeren wie dit heeft gedaan. ‘Die is weggelopen,’ wordt hem verteld. Van dit voorval wordt door Langendam en Fortuyn geen melding gemaakt bij de politie.838 Fortuyn vertelt op 5 april in een interview met Henk Krol en Adri van Esch van de Gay Krant over het incident ‘met het blikje’.839 Hij zegt: ‘Jullie schrijven regelmatig over de problemen die leerkrachten op scholen ondervinden met allochtone leerlingen, maar ik maak het gewoon zelf mee. Ik moest laatst hier in de stad met een vriend tachtig meter lopen naar een restaurant. Na tien meter wist ik het al: dat hadden we niet moeten doen. Ik passeer een groepje ‘bruine jongens’, die me toeschreeuwden: “Vuile flikker.” Meteen vloog er een vol bierblikje op twee centimeter langs onze gezichten. Mijn vriend keert terug en leest het groepje de les. Kort daarop ontstond voor het restaurant een ware volksoploop; hadden ze elkaar gewaarschuwd met hun gsm‘etjes. Ik was erg verontwaardigd. Ik dacht nog: dat zal me toch niet overkomen in mijn eigen land? Aan de andere kant vond ik ook dat het maar moest gebeuren, laten we er maar over praten. Bediscussieer de problemen die leraren ondervinden maar. Toon die moed. Natuurlijk kan ik dat niet van iedereen eisen, dus daarom moeten mensen zoals ik maar vooroplopen.’840 In het televisieprogramma Jensen, op 22 maart, geeft Fortuyn aan dat zijn veiligheid op het spel staat. Hij had dit al een paar keer eerder gezegd in de media en daarbij opgemerkt dat de overheid daarvoor moest zorgen.841 Op 26 maart wordt het taartincident op centraal overheidsniveau besproken in de zogenaamde Technische Evaluatiecommissie en wordt besloten om geen beveiligingsmaatregelen te treffen rond Fortuyn. De commissie constateert dat er ‘geen dreiging’ is tegen Fortuyn. Desondanks krijgt Fortuyn als lijsttrekker wél een bijzondere status en wordt hij bij de categorie ‘bijzondere personen’ ingedeeld, mensen met een functie voor wie de rijksoverheid vanuit het oogpunt van veiligheid en beveiliging een bijzondere verantwoordelijkheid draagt. Fortuyn wordt niet verteld dat hij de status ‘bijzonder persoon’ heeft. De overheid acht het niet noodzakelijk om dit aan betrokkenen te vertellen, omdat het verlenen van deze status zich niet richt tot de persoon zelf maar tot de adressanten voor wie het belangrijk is om dit te weten, zoals de politie Rotterdam. Maar naar Rotterdam wordt dit bericht vanuit Den Haag niet doorgegeven. De politie in Rotterdam wordt niet geïnformeerd over het feit dat Fortuyn de status van ‘bijzonder persoon’ heeft 217
gekregen. Eind maart verneemt H. de Jong, chef derde district regiopolitie Rotterdam-Rijnmond, van het Hoofdbureau van Politie dat hij naar aanleiding van de uitspraken van Fortuyn in het programma bij Jensen contact moet opnemen met Fortuyn.842 Dit verzoek is afkomstig van minister Klaas de Vries en via een omweg en mede naar aanleiding van genoemd programma bij hem terechtgekomen. De districtschef wordt, zonder te weten dat dit verzoek afkomstig is van minister De Vries, naar Fortuyn gestuurd om te vragen wat de redenen zijn dat hij zich niet veilig voelt.843 Op 3 april heeft de districtschef telefonisch contact met Fortuyn over een afspraak voor een gesprek over zijn veiligheid. Hij wordt hiervoor door Fortuyn doorverwezen naar Albert de Booij van de Lijst Pim Fortuyn.844 De Jong krijgt het telefoonnummer van De Booij en maakt een afspraak. Het gesprek vindt plaats op 15 april in het bedrijf van De Booij, de Speakers Academy.845 Onderwerpen die ter sprake komen zijn onder meer wat er is voorgevallen bij de gemeenteraadsverkiezingen, het taartincident, het gooien met het bierblikje, het extra politietoezicht bij zijn woning, mogelijke (anonieme) bedreigingen, contacten met de politie en het al of niet doen van aangifte. De Jong geeft verder aan als contactpersoon te willen fungeren (een liaisonfunctie) en geeft De Booij zijn naamkaartje. Tijdens dit gesprek arriveert Fortuyn, die aanschuift bij het gesprek en aangeeft zich te kunnen vinden in de gemaakte afspraken.846 Fortuyn krijgt hier de gelegenheid om samen met De Booij expliciet om bescherming van de overheid te vragen. Maar daar was Fortuyn volgens De Booij ‘niet de persoon naar’.847 In het gesprek met De Jong geeft Fortuyn aan niet te voelen voor verregaande beveiligingsmaatregelen in zijn woning.848 Op 16 april koppelt De Jong het gesprek en de gemaakte afspraak terug in het managementteam van zijn eigen district en in een vergadering van de korpsleiding.849 Op 5 april is Fortuyn te gast in het televisieprogramma Barend & Van Dorp, waarin hij zich weer uitlaat over het onderwerp veiligheid.850 Fortuyn: ‘Ik kan niet eens meer in mijn stad lopen. Dat is, dat vind ik heel naar.’ Fortuyn geeft aan dat hij beveiliging van overheidswege accepteert als die hem wordt aangeboden, maar hij gaat er zelf niet om vragen.851 Fortuyn weet op dat moment dus niet dat hij de status ‘bijzonder persoon’ heeft gekregen omdat hij lijsttrekker is en op korte termijn lid zal worden van de Tweede Kamer en daarom op beveiliging van de centrale overheid kan rekenen als hij wordt bedreigd.852 218
Op 12 april wordt Fortuyn geconfronteerd met een vervelend voorval. Op die dag wordt hij per taxi vervoerd naar de kro-studio in Hilversum voor een debat met Ad Melkert. Bij het verlaten van Rotterdam wordt de taxi van Fortuyn vanaf Diergaarde Blijdorp tot in Hilversum gedurende de hele rit hinderlijk gevolgd door een witte Peugeot, bemand door twee mannen. De taxichauffeur belt met haar gsm het alarmnummer 112, doet haar verhaal en krijgt vervolgens het advies om een regionaal politienummer te bellen. Dit laat zij echter achterwege, omdat zij het nut hiervan niet inziet. De reden van deze achtervolging is onduidelijk, ook de Commissie Feitenonderzoek heeft hieromtrent geen duidelijkheid weten te verkrijgen.853 Op 28 april ontvangt Leefbaar Rotterdam het enige haatbericht, een aan Fortuyn geadresseerde dreigbrief waarin hij wordt vergeleken met Hitler, Le Pen, Glimmerveen en Janmaat.854 Dit bericht wordt op 13 mei door Leefbaar Rotterdam aan de Rotterdamse politie overhandigd.855 Op 29 april komt bij de politie in Rotterdam een e-mail binnen waarin sprake is van een aanslag op Fortuyn op 11 mei. Op die dag zou er in Rotterdam een grote demonstratie worden gehouden en bij die gelegenheid zou er een aanslag op Fortuyn worden gepleegd.856 Op 1 mei ontvangt ook De Booij van de Lijst Pim Fortuyn via Fortuyns butler Herman Dikkers deze mail waarin gewaarschuwd wordt voor een aanslag op Fortuyn door Marokkaanse jongeren. Hij meldt dit bij de politie Rotterdam. De e-mail van 29 april heeft veel effect op het leven van Fortuyn begin mei, vooral wat betreft zijn gevoelens van onveiligheid.857 Overigens is dit de enige keer dat De Booij – op basis van zijn afspraak met De Jong van de Rotterdamse politie – contact opneemt met de politie.858 Op 1 mei blijkt uit onderzoek door de Rotterdamse politie dat deze e-mail loos alarm was, verzonnen door een trouw aanhanger van Fortuyn! Volgens deze man was zijn e-mail gebaseerd op roddels en vermoedens.859 De Rotterdamse politie blijft in gebreke door de uitkomst van dit onderzoek niet mee te delen aan De Booij en Fortuyn.860 Op 2 mei verneemt Joost Eerdmans, Tweede-Kamerkandidaat van de Lijst Pim Fortuyn en secretaris van burgemeester Opstelten, de inhoud van het e-mailbericht over de demonstratie op 11 mei. Hij spreekt hierover tijdens de vergadering van de Staf Burgemeester met Opstelten, die hem meedeelt dat het al besproken is in de driehoek.861 Begin mei wordt Fortuyn geïnterviewd door weekblad Nieuwe Revu. Hij spreekt hierin over verschillende bedreigingen in zijn richting, waarover hij 219
verder niets wil vertellen, bang als hij is dat hij er dan alleen nog maar meer uitlokt. Hij stelt dat hij in zijn eigen Rotterdam niet meer de straat op kan, alleen nog van en naar zijn auto.862 Volgens butler Herman Dikkers, die een eigen slaapvertrek in het souterrain van het huis van Fortuyn heeft, voelt Fortuyn zich ’s avonds en ’s nachts thuis onveilig en vraagt hij hem bij hem op de kamer te komen slapen. Volgens Dikkers moet vanwege de bedreigingen alles op slot en moet het alarm worden ingesteld om hen een beter gevoel te geven. ’s Nachts horen de beide mannen het touw van de vlaggenmast klapperen en wordt zelfs overwogen het touw van de stok te halen.863 Op 6 mei 2002 wordt Pim Fortuyn in het Mediapark in Hilversum vermoord. Professionele beveiliging genoot de lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam en de Lijst Pim Fortuyn op dat moment niet. De Commissie Feitenonderzoek stelt dat de beveiliging van Fortuyn niet alleen een kwestie van hemzelf en van de minister van Binnenlandse Zaken was maar ook een verantwoordelijkheid van zijn politieke formaties.864 De Commissie Feitenonderzoek concludeert dat Leefbaar Rotterdam, alleen of in samenspraak met Leefbaar Nederland of de Lijst Pim Fortuyn, geen beveiligingsbeleid op poten heeft gezet, geen beveiligingsmaatregelen heeft genomen en geen contact heeft opgenomen met de politie over de veiligheid van Fortuyn. De partij schakelt voor Fortuyns begeleiding alleen twee aanhangers in.865 Volgens het Rotterdams Dagblad worden zij beschouwd als de bodyguards van Fortuyn.866 Tegenover de Commissie Feitenonderzoek erkennen Ronald Sørensen en Wim van Sluis dat Leefbaar Rotterdam zich kan verwijten dat het uit naïviteit het gevaar heeft onderschat. Zij dachten dat de bedreigingen en incidenten voldoende in de krant hadden gestaan en dat het om die reden niet nodig was om de politie in te schakelen.867 Binnen het bestaande stelsel van persoonsbeveiliging komt de overheid alleen in actie op het moment dat iemand fysiek gevaar loopt of dreigt te lopen en zelf het initiatief neemt om de plaatselijke politie hierover te informeren; de centrale overheid is slechts in bijzondere gevallen verantwoordelijk voor de beveiliging van personen.868 Fortuyn heeft, ondanks het feit dat hij meerdere malen publiekelijk appelleerde bij de regering dat hij beveiliging nodig had, niet duidelijk gemaakt waaróm dit nodig was, hij verwijst op afstand en tamelijk abstract naar een veiligheidsprobleem en maakt niet duidelijk waarom beveiliging geboden is.869 Bij de Rotterdamse politie hebben Fortuyn en zijn aanhangers nooit melding gemaakt van bedreigingen, zoals bij de Maashaven, of iets 220
anders. In de overwegend telefonische gesprekken die Fortuyn met Opstelten had in het voorjaar van 2002 liet hij nooit blijken zich niet veilig te voelen in de stad.870 De Commissie Feitenonderzoek concludeert als bevinding dat Pim Fortuyn, zijn politieke formaties en de overheid in het voorjaar van 2002 in overleg hadden moeten treden om een vorm van persoonsbeveiliging te realiseren en dat dit enerzijds niet is gebeurd door de weinig coöperatieve houding van Fortuyn zelf met betrekking tot zijn beveiliging, en anderzijds door de gebrekkige organisatie van de overheid inzake de beveiliging van personen. De Commissie tekent daarbij terecht aan dat als er een vorm van persoonsbeveiliging zou zijn geweest de moord op Pim Fortuyn waarschijnlijk toch niet had kunnen worden voorkomen.871 De moordenaar van Pim Fortuyn wordt op 15 april 2003 door de rechtbank veroordeeld tot 18 jaar gevangenisstraf.872
221
9 | Terugblik van de direct betrokkenen 9.1
Inleiding
Ter afsluiting van de door mij als auteur gehouden interviews is ten slotte aan de betrokkenen gevraagd hoe ze achteraf gezien tegen het fenomeen Pim Fortuyn aankijken. De antwoorden op deze vraag, waarin de meningen van een aantal mensen over de persoon en het functioneren van Pim Fortuyn alsmede hun oordeel over de door hem geïnspireerde gemeentepolitiek zijn weergegeven, staan in dit hoofdstuk. 9.2
De Leefbaren: Ronald Sørensen, Wim van Sluis en Marco Pastors
Ronald Sørensen leerde Fortuyn kennen nadat deze zich in januari 2002 aansloot bij Leefbaar Rotterdam. Hij kreeg veel respect voor Fortuyn, vooral voor zijn grote eruditie. Sørensen deed ook de ervaring op dat Fortuyn nogal aan stemmingen onderhevig was en soms ‘ontzettende buien’ kon hebben. Als hij binnenkwam, moest je opletten of hij opgewekt was of in een chagrijnige bui. Hij was zeer kritisch, ook tegenover zichzelf. Ten opzichte van zijn medemensen nam hij bepaald geen blad voor de mond. Een minpunt vindt Sørensen dat Fortuyn moeilijk naar anderen kon luisteren. Ook vindt hij het merkwaardig hoe Pim onverwachts uit de hoek kon komen over seksualiteit. Als hij het over Wouter Bos had, dan zei hij: ‘Ja, dat is toch wel een lekker ding.’ Sørensen begon zich echt ongemakkelijk te voelen toen Fortuyn zich ging richten op de landelijke politiek en hij er rekening mee moest gaan houden het in Rotterdam helemaal alleen te moeten doen.873 Leefbaar Rotterdam voert volgens Sørensen een nieuwe, zogenaamde ‘fortuynistische’ politiek. ‘Er is een college dat zegt: “Hier mag je ons op afrekenen, ook tussentijds.” Ook in de raad hebben wij dat gezegd. Het grappige van links en rechts is dat mensen zeggen dat Leefbaar Rotterdam rechts is, terwijl het zo is dat als je van tevoren plannen maakt waarop mensen kunnen worden afgerekend, dat links is.’ Volgens Sørensen is het wezen en de 222
kern van wat men nu fortuynisme noemt dat je van alle stelsels het beste pakt voor wat er op dat moment nodig is en dat je je nooit laat vastleggen in een stelsel.874 Sørensen denkt dat er wel degelijk sprake is van verandering, van een nieuw elan. ‘Er wordt bezuinigd, onder meer door niet meer alles klakkeloos te subsidiëren, zoals alles wat zich gauw even multicultureel noemt. De erfpacht is teruggedraaid en de haven is niet geprivatiseerd, maar verzelfstandigd. De bestuursdienst, waarin 1600 ambtenaren werken, wordt teruggebracht tot 400 ambtenaren in de uitvoerende sfeer. De Leefbaar Rotterdamwethouders hebben niet alleen kamers in het stadhuis, maar ook bij de diensten. Dat wilde Fortuyn: niet tussen de directie zitten maar tussen het middenkader. Om de drie maanden houden we een enquête onder de burgers. Wat vind je hiervan en daarvan? Wat heb je gemerkt? Wat moet er nog verbeteren? Ook internet wordt hiervoor gebruikt. Je kunt naar de wethouder. De onvrede die er heerste, is er nog wel, maar we hebben de mensen een perspectief kunnen bieden.’875 Sørensen blijft het Els Kuijper kwalijk nemen dat ze niet met Fortuyn aan tafel wilde zitten. Hij neemt het ook de lijsttrekker van GroenLinks, Bea Kruse, kwalijk dat die tegen Fortuyn zei: ‘Maar in deze stad zijn wel eens eerder mensen weggehaald’, refererend aan de jodenvervolging. Hetzelfde geldt voor Kneepkens, omdat die Fortuyn een ‘Armani-fascist’ noemde. Volgens Sørensen sprak Fortuyn niet ten onrechte over demoniseren. Hij is van mening dat er gewoon een hetze tegen Pim Fortuyn is gevoerd. Hij ziet Fortuyn als een klokkenluider. Volgens Sørensen is de moordenaar beïnvloed door de pers, ook al hebben de media het misschien niet bewust gedaan. Hij stelt de politieke tegenstanders vanwege hun uitspraken min of meer verantwoordelijk voor de moord op de politicus. ‘Het is niet bewust gebeurd en niemand heeft het gewild, maar achteraf zeg ik: het is één van de redenen geweest. Die ongekende hetze. Fortuyn heeft nooit de kans gehad zich te rehabiliteren. Hij heeft nooit kunnen laten zien dat die hele hetze tegen hem volkomen ten onrechte is geweest.’ Volgens Sørensen reageerde Els Kuijper tegen de Volkskrant eerlijk toen zij het bericht van de moord op Fortuyn vernam. ‘Mevrouw Kuijper is dan nog eerlijk, die zei: “Ik hoorde het, toen deed het mij niks.” Anderen zijn niet eens eerlijk.’ Op het fractiekantoor van Leefbaar Rotterdam hangt het gedicht De zittende politicus van Gerrit Komrij: ‘Onbespied maakte hij een pirouette, hij zag het ware mon223
ster niet.’ Zo is het volgens Sørensen inderdaad gegaan.876 Wim van Sluis, wethouder van Leefbaar Rotterdam, leerde Fortuyn als klant kennen toen die in 1989 aanklopte bij zijn accountantskantoor in Rotterdam. Volgens Van Sluis ging Fortuyn de politiek in op het moment dat iedereen het helemaal zat was. ‘Als je alle factoren bij elkaar neemt, dan waren er: het moment, de problematiek die er was, de training ook die hij zichzelf gedurende de laatste tien jaar had gegeven en de fenomenale manier waarop hij dingen kon verwoorden. Daardoor had hij succes. Die man was gewoon mediageniek. Dat is toch een stuk televisiedemocratie. Maar hij kon het én op de televisie én op de radio én in zaaltjes. Hij kon mensen boeien. En daar gaat het dan om.’ Wat Fortuyns optredens en spreekbeurten betreft: ‘Hij speelde het slim. […] Iedereen dacht, waar komt die man vandaan? Hij had, en dat vergeten veel mensen, de training om op te treden. En dat was voor hem echt optreden, een rol spelen, vijftig of zestig keer per jaar, en tien jaar lang. Dat zijn heel veel optredens, dus hij kon een zaal regisseren als geen ander. Daarom werd hij ook zo vaak gevraagd. Ik heb ook een aantal congressen met hem gedaan voor accountantsclubs enzovoorts. Hij kon spreken in het openbaar, bijna als geen ander. Hij kon thema’s neerzetten, congressen neerzetten, waarbij iedereen geboeid bleef luisteren. Dat kon hij met veel meer thema’s dan alleen maar politieke.’877 Fortuyn heeft het besluit om in 2001 de politiek in te gaan volgens Van Sluis gezien als een opdracht, een missie. ‘Tevoren had hij tien jaar lang bewust met spreekbeurten aan zijn image gewerkt. Een dandy-achtige, extravagante professor, die na zijn besluit om de politiek in te gaan een “alles-of-nietshouding” aannam en veel weerklank vond bij gewone mensen in het land. Hij nam bewust een auto met chauffeur om indruk te maken. In televisieprogramma’s heeft hij ook heel duidelijk neergezet dat hij wel eens naar een dark room ging.’ Van Sluis denkt dat hij dat deed om niet meer chantabel te zijn, wat volgens hem goed werkte.878 De betekenis van Fortuyn voor de politiek van Rotterdam? Dat is volgens Van Sluis dat hij de machtsverhoudingen op zijn kop heeft gezet. ‘De omstandigheid dat één partij vijftig, vijfenvijftig jaar voortdurend aan de macht was, daar heeft hij abrupt een eind aan gemaakt, dat is zijn grootste politieke betekenis. Misschien is het negatief geformuleerd, dat daar een einde aan is gekomen, maar het was wel heilzaam. Tja, hoe moet je dat nou netjes zeggen? Het is natuurlijk niet goed dat het altijd dezelfde groep men224
sen is, die de kern van de macht vormt. Dat kan nooit goed blijven gaan, dat is het ook in Rotterdam niet. Hoe goed die mensen het ook bedoelden, hoe goed die mensen misschien ook allemaal zijn, het heeft iets geslotens in zich, iets incestueus. Dat de baantjes verdeeld werden, ik zeg niet dat het zo is, maar die indruk was er. Het gevoel dat medepartijleden ervan profiteerden, ook in het bestuurlijke circuit. Je had ambtenaren, ik ken ze bij naam en toenaam, ik zal ze niet noemen, die weken niet voor de wethouder. Op het gewestelijk partijcongres, of de gewestelijke vergadering waren zij de baas van de wethouder. Snap je wat ik bedoel? De wethouder zat in de raad en in de fractie op een bepaalde manier, en het spel achter het spel was dat die wethouder deed wat die ambtenaar zei. Dat was heel erg in elkaar verweven, het was wat je noemt: een monistische cultuur. Daarom werden beslissingen op een bepaalde manier ingestoken… en uitgevoerd, het was een politiek spel. Het is toch wel de grootste verdienste van Pim geweest, het machtsblok electoraal zo te hebben geraakt, dat hij er doorheen is gebroken.’879 Volgens Van Sluis moet het college met Leefbaar Rotterdam eerst intern orde op zaken stellen. ‘Ten tweede moeten we een paar dingen laten zien, dat die werken. En ten derde: “be good and tell about it”. Begin niet met te vertellen hoe goed je bent, laat eerst maar eens zien dat je die huizen kunt bouwen en die wegen kunt aanleggen. Zorg dat je intern en in de directe omgeving resultaten bereikt, ook op het gebied van veiligheid. Zet eerst eens wat neer, en ga er dan maar eens over vertellen. De publieke beïnvloeding en het zichtbaar maken van resultaten, in die fase zitten we nu [februari 2004, ao].’880 Het college met Leefbaar Rotterdam heeft volgens Van Sluis gekozen voor een andere, zakelijke aanpak van de problemen. ‘De wethouder laat zich adviseren, sluit een contract voor een aantal jaren en rekent af op het resultaat van het advies. We hebben ook veel meer gemandateerd. Een gemiddelde b&w-vergadering duurt ook niet zo lang. Als we besluiten hebben genomen, dan volgt er nog een discussie en dan hup, aan de slag. Dus de verzakelijking van het bestuur en de versimpeling van het bestuur, het weer terugkomen op de focus, op de kern van wat je moet doen, ik denk dat dat de nalatenschap is van Pim Fortuyn voor Rotterdam. In het zogenaamde opdrachtmanagement zie ik Fortuyns inbreng terug.’881 Marco Pastors, collega van Fortuyn in de tijd van de ov-Studentenkaart, is van mening dat het succes van Fortuyn in de politiek laat zien dat men niet 225
meer kan zeggen dat de politiek vastzit en er niets aan te doen is. Volgens hem is de nalatenschap van dit college (Leefbaar Rotterdam, cda en vvd) voor het volgende college dat die er bijna niet onderuit zal kunnen om ook scherpe doelstellingen te formuleren. ‘Er is sprake van een andere bestuursstijl, waarbij het college zich kwetsbaar opstelt door zich te laten afrekenen op het beleid. Hierover wordt regelmatig gerapporteerd. De politie in Rotterdam heeft zich aan het collegeprogramma gehouden door, als enige gemeente in Nederland, doelstellingen te formuleren, een ondertekende afspraak.’882 9.3
De PvdA’ers: Els Kuijper, Hans Kombrink en Gerard Peet
Els Kuijper vindt het moeilijk om te zeggen wat er veranderd is door Fortuyn. ‘Wat er veranderd is, dat zal pas na verloop van tijd blijken. Wat er in ieder geval veranderd is, maar dat is mogelijk wat oppervlakkig, is een manier van doen, een stijl, bijvoorbeeld in de gemeenteraad. Of je dat aan Fortuyn kunt toeschrijven is de vraag. Je weet ook niet wat er gebeurd zou zijn als hij niet vermoord was. Maar ik vind dat in de gemeenteraad de omgangsvormen, het laten functioneren van de democratie, dat dat verslonst en verloedert. Er wordt heel slecht geluisterd, er wordt door elkaar heen gekakeld, er is geen respect voor andere opvattingen of voor opvattingen van minderheden. Minderheden in democratische zin, bedoel ik. Het is ook af en toe moeizaam om het college wat respect voor de raad te ontlokken. Er is een voortdurende hang naar uiterst eenvoudige oplossingen, die er niet zijn. Dus in die zin vind ik het er allemaal bepaald niet beter op geworden. En dat is een beetje de achterkant van het zeggen wat je denkt, van de “zeggen-wat-je-denktdoctrine”. Ik ben er meer voor om eerst even goed na te denken voordat je wat zegt. Dat heeft op zichzelf ook wel iets te maken met de enorme gap tussen visie, kwaliteiten van Fortuyn zelf en de mensen die hij erbij geraapt had op die lijst, waar hij de kopman van geworden was. Daar heeft hij zelf natuurlijk ook zijn twijfels over gehad: “Ik weet niet of ik daar de oorlog wel mee win?” In die zin is het dus heel lastig om iets over de betekenis van Fortuyn te zeggen omdat hij, in ieder geval in mijn appreciatie, toch meer een commentator was, die zichzelf als het ware buiten het proces plaatste. Die er van buitenaf meer tegenaan duwde en schopte, dan dat hij in een bestuursorgaan de verantwoordelijkheid nam om het daar nou 226
eens op een heel andere manier te laten lopen. Ook leden uit de andere oppositiepartijen ervaren dit zo. Deze mening wordt vooral gedeeld door collega’s die al wat langer in de raad zitten, niet per se PvdA’ers. Mensen die het gevoel hebben dat ze al die dingen kwijtgeraakt zijn, die we altijd wel hadden in Rotterdam. Namelijk het basale gevoel dat je ondanks grote verschillen in politieke opvattingen, die zijn er natuurlijk altijd geweest, dat je toch het idee had dat je met zijn allen voor hetzelfde doel bezig was, namelijk de stad vooruit te helpen. Dat is weg.’883 Els Kuijper heeft Fortuyn als ongrijpbaar ervaren. ‘Voor mij is van belang dat ik in de hele periode dat ik met hem te maken heb gehad, het gevoel heb gehouden, dat het voor hem een spel was. Dat hij in sommige opzichten oprecht bezorgd en verontwaardigd was over dingen die hij als misstanden zag, dat is ook waar, maar het hele circus rond de gemeenteraadsverkiezingen en later op weg naar de Tweede-Kamerverkiezingen, daarvan heb ik toch als doorslaggevende indruk overgehouden dat het voor hem eigenlijk spel was. Kijken hoever hij kon komen, zoals ik net zei, vanuit zijn positie als commentator, dat maakte dat de golflengtes in ieder geval zo verschilden en dat maakte het ook heel lastig om daar goed mee om te gaan. Waarbij ik ook wel momenten heb gehad dat ik dacht: mijn God, je bent toch eigenlijk een heel ijdel jongetje, dat gewoon heel graag van bepaalde mensen een klopje op de schouder krijgt, zo van: jongen, wat heb jij dat knap gedaan, wat is mama trots op jou.’884 Voor Hans Kombrink was het even wennen aan de ‘triomfantelijke, trotse fractie’ van Leefbaar Rotterdam. De fractie had volgens hem het beeld van: ‘Wij gaan het nu eens even maken, de dingen naar onze hand zetten.’ De PvdA-fractie vroeg zich af wat een verandering van het beleid van het bestuur betekende voor de gang van zaken, de cultuur, de positie van ambtenaren. ‘Komt er wel of niet een soort bijltjesdag, waarbij heel de ambtelijke top maar moet verdwijnen?’ De omgangsvormen waren volgens Kombrink in het begin uitermate gespannen. ‘Het feit dat de helft van de raad uit nieuwe mensen bestond was bijzonder. Zeker de zeventien nieuwe leden van Leefbaar Rotterdam in één fractie was een unieke situatie. Het ontbreken van ervaring in die fractie heeft op handelwijze en verhoudingen een bijzonder stempel gedrukt. We hebben ons in de raad ook een lange tijd zitten verbijten bij dingen die daar wel of niet gezegd werden. Het was niet alleen dat er andere standpunten werden ingenomen, de hele sfeer in de raad werd ook 227
een andere. Er was onwetendheid over een hele hoop dingen. Dat je denkt: hoe kun je zoiets nou doen? Of: hoe kun je zoiets nou zeggen? Of dat er met het grootste gemak dingen werden gezegd, waarvan verifieerbaar was dat die helemaal niet klopten. Je krijgt een heel gekke mengeling van allerlei verschillende ingrediënten die in dat stemmingsbeeld een rol spelen, wat bepaald ongemakkelijk was. […] Gaandeweg leer je elkaar een beetje kennen. Zo’n commissie gaat eens op reis, je praat eens met mensen, dat nuanceert dan gaandeweg het beeld over en weer. Zo werden de luiken, die van twee kanten neergelaten waren, weer voorzichtig opgetrokken. Of dat werd eerst een luik met kijkgaatjes erin. Geleidelijk aan een soort ontdooiingsproces, waarbij je elkaar een beetje ontdekt. Het zijn niet allemaal klootzakken, het zijn toch allemaal verschillende mensen, met de één kan ik wat beter overweg dan met de ander. Dus beelden corrigeren zich ook een beetje.’885 Volgens Kombrink werd er ‘dwars door de normale gang van zaken in de raad heen gefietst, qua procedure, in de manier waarop je dingen afhandelt’ en vond Sørensen het wat de rechten van de kleine fracties betreft een crime dat Kneepkens van de Stadspartij en Cornelissen van de Socialistische Partij, die in hun eentje een fractie vormden, in het presidium zaten.886 ‘Dat hij met de PvdA iets moest als grootste oppositiepartij, dat begreep hij wel, maar de rest moest in het geheel geen rol kunnen spelen. Er zat een beetje het element in van: We run our own country. Dat is pas gaandeweg wat bijgeslepen.’887 Het is Fortuyn, volgens Kombrink, goed gelukt om de PvdA als een regentenpartij en bestuurderspartij neer te zetten. ‘Intussen [februari 2004, ao] is het vermakelijk om te zien dat het beeld van regent langzamerhand ook ontstaat bij wethouders van Leefbaar Rotterdam. Natuurlijk is het beeld van “eerst luisteren naar de bewoners en dan doen wij alleen maar wat zij willen” niet het reële beeld van een bestuurder en van een partij die bestuurlijke verantwoordelijkheid moet nemen. Intussen heeft Leefbaar Rotterdam al vaak in strijd met wensen van bewoners gehandeld, of heeft ze wensen van bewoners niet eens willen peilen. Dat begon met het andere tracé van de sneltram, gevolgd door de besluitvorming over Laag Zestienhoven. Er zijn al meer kwesties geweest waarbij dat heel evident is. Je kunt zeggen: we hebben een bestuurlijke verantwoordelijkheid en dan tegelijk iets verdedigen waar niet iedereen het mee eens is. Op datzelfde moment ben je al bezig het beeld van regent een beetje op te bouwen. Het verkeren in een positie verantwoordelijkheid te moeten dragen en daarmee het hebben van macht is eigen aan de 228
politiek. Aan de PvdA kleefde dat des te meer, omdat die partij na de oorlog onafgebroken de grootste verantwoordelijkheid voor het bestuur van de stad heeft gehad. Natuurlijk raken dan delen van het electoraat teleurgesteld en slaat zo’n verwijt van regentendom aan.’888 Hans Kombrink is het niet geheel eens met de opmerking van partijgenoot Els Kuijper dat het coalitieakkoord ook door de PvdA ondertekend had kunnen worden. ‘Dat is niet 100% waar. Niet wat de afschaffing van erfpacht betreft, maar voor 70, 80% was dat coalitieakkoord niet zo’n probleem. Je ziet ook in de praktijk dat het beleid van het vorige college voor een heel groot deel wordt voortgezet. Als je het in drie categorieën verdeelt: wat is beleid dat echt afwijkt van het vorige college? wat is identiek beleid? en wat is nieuw? Dan is de eerste categorie, die van echte afwijking, relatief beperkt. Maar daar zit wel de afschaffing van de erfpacht in als heel substantieel punt. Dan is er het nieuwe beleid, dat zit met name in de extra impuls op het gebied van de veiligheid. Daar was het vorige college al mee bezig, er was al twintig miljoen gulden vrijgemaakt. Er was al een veiligheidsconferentie gehouden, raadsbreed, om het te gaan intensiveren. De politie raakte langzamerhand weer op sterkte. Jarenlang is het een heel belangrijke factor geweest, dat de politie maar op driekwart van haar officiële sterkte zat. Dat hebben we natuurlijk in de stad kunnen merken. Het duurt drie, vier jaar voordat mensen uit de opleiding komen en de sterkte weer aangevuld kan worden. Dat begon zo’n beetje in 2002. Het nieuwe college heeft er ontegenzeggelijk, met onze stem voor, op dat punt een hele schep bovenop gedaan. Dus op dat punt moet je objectief zeggen: ja, dat wijkt wel af van de periode daarvoor. In de vorm van een extra, niet zozeer in strijd met, maar door extra intensivering.’889 Kombrink vindt het te vroeg om nu al te kunnen beoordelen wat door Fortuyn is veranderd in Rotterdam. ‘Dat is alleen meetbaar als je straks kunt terugzien op vier jaar beleidsresultaten, op wat de nieuwe verkiezingsuitslag zegt. Leefbaar Rotterdam zal naar mijn verwachting zeker niet verschrompelen tot een paar zeteltjes. Maar goed, de euforie is er natuurlijk af, door het afbladderingproces, óók in Rotterdam, met een wethouder die is mislukt en een aantal leden die de fractie hebben verlaten. Dat is mijn grootste zorg ook, dat in de gemeenteraad een geweldig versplinteringproces gaande is. Dat het college zijn meerderheid ook verloren heeft en dat er geen perspectief is op een alternatief. Eigenlijk zou je in zo’n situatie tussentijds nieuwe verkiezingen moeten kunnen houden, om nieuwe krachtsverhoudingen 229
vast te kunnen stellen aan de hand van de omstandigheden die er nu toe doen. Maar de wet kent die mogelijkheid niet. We moeten nog twee jaar verder met de huidige verhoudingen. Blijvend: de afschaffing van de erfpacht, die zul je niet zomaar weer ongedaan kunnen maken, zoiets werkt per definitie door, dat weet je nu al. Maar op andere punten vind ik het te vroeg om het nu al te beoordelen.’890 Kombrink over de persoon Pim Fortuyn: ‘Wat mij nog altijd intrigeert is dit: degenen die deelnemen aan het maatschappelijk leven, die ken je eigenlijk wel of je ziet ze. Ik kom vanaf 1989 op veel plekken in de stad, maar ik was Fortuyn nooit tegengekomen, ook niet bij culturele voorstellingen of bij manifestaties. Dus heb ik me eigenlijk altijd verbaasd dat terwijl Rotterdam toch eigenlijk een beetje een dorp is: ons kent ons, Fortuyn toch in zodanig andere circuits heeft gezeten dat je elkaar kennelijk kunt missen. Dat vind ik interessant. Daar is niets negatiefs aan, behalve dat sommige dingen zijn interesse kennelijk niet hadden. Andere dingen misschien wel, maar dan niet op de terreinen sport en cultuur. Ik heb nooit gemerkt dat hij in die dingen geïnteresseerd was. De horecagelegenheden waar hij kwam, dat waren niet de mijne. Terwijl je niet eens zover bij elkaar uit de buurt woont, hetzelfde deel van Rotterdam-West. Dat is één ding. Het tweede dat ik interessant blijf vinden is dit: Pim was een wat trendy-achtige figuur. Terwijl het in Amerika en in Engeland zo is, dat alles wat in een bepaalde sfeer afwijkt van de norm maakt dat je al ongeveer bent veroordeeld, dat je al moet hangen, maakt dat je voor een breed Nederlands publiek kennelijk alleen maar extra interessant. De dark-roomverhalen en noem maar op, dat hij daar zelfs een beetje mee kon koketteren in plaats van dat het zijn politieke mogelijkheden beperkte, dat vind ik toch voor de Nederlandse cultuur en verhoudingen een interessant fenomeen. Dat zou in Engeland en Amerika op die manier natuurlijk nooit zo hebben gekund.’891 Kombrink: ‘Ondanks alle dingen waar ik het niet mee eens was, had ik toch sterk het beeld en het gevoel dat hij meer dan wij het spelelement zag in het politieke proces en dat hij soms standpunten innam van een populist, omdat hij dacht: dat werkt wel lekker. Niet omdat hij er zo erg in geloofde. Dat is wat mij niet bevalt aan het functioneren van mensen of partijen. Ikzelf wil het beeld zo hebben, natuurlijk omdat ik calvinistisch ben opgegroeid, dat mensen hun inzet tonen, ergens voor staan, een overtuiging hebben. Fortuyn was een type politicus die dat gevoel bij mij nooit heeft opgeroepen. 230
Hij speelde meer met het electoraat dan dat hij het echt probeerde te dienen, toch zullen wij dat nooit helemaal weten.’892 Kombrink over de plaatsing van het borstbeeld van Fortuyn tegenover het Schielandshuis. ‘Objectief vind ik dat daar geen reden voor is. Dat soort dingen doe je voor mensen die een verdienste hebben gehad en dat overtuigend hebben laten zien. Die kans heeft hij niet gekregen. Overigens behoor ik niet tot de categorie die snel denkt aan standbeelden voor personen, ook niet voor gewezen burgemeesters of wethouders of zo. Die doe je met een straatnaam af. Dat zou ik mij kunnen voorstellen, maar niet door standbeelden op te richten. Kijk maar hoe weinig beelden er in de stad staan van mensen die aan het publieke bestuur hebben deelgenomen. Dat is geen Nederlandse cultuur. Ook dat was een atypische keuze, hooguit begrijpelijk in het licht van de emoties: wij moeten wat doen. Dan wordt er kennelijk aan dat soort dingen gedacht, maar ik was er geen voorstander van; laat staan van twee beelden. Maar goed, het staat er.’893 Volgens Gerard Peet zag Fortuyn in feite beter dan wie ook wat Rotterdam bezighield, vooral op het gebied van veiligheid. Peet vond de PvdA veel te reactief en te defensief tijdens de collegeonderhandelingen na de verkiezingen. Op 17 maart 2002 schreef hij een notitie aan de fractie over hoe het volgens hem met de collegeonderhandelingen verder moest gaan. ‘Ik vond dat we in plaats van Fortuyn de verrassingen te laten bedenken, dat we dat eigenlijk zelf moesten gaan doen. Ik schreef aan de commissie die de verkiezingscampagne van de PvdA evalueerde “dat de PvdA zich in die hele onderhandelingsperiode heeft gedragen als een verlamd konijntje in het licht van de koplamp van een stroper”.’ Peet had graag gezien dat de PvdA zelf het initiatief had genomen, ‘dat we zelf voor de troepen uitliepen’.894 Peet: ‘Maar het ging ook over: hoe onderhoud je je contacten met de stad? Hoe stel je je op als volksvertegenwoordiger en lukt het je om dat regentendom een beetje van je af te schudden? En naarmate de verkiezingsuitslag langer geleden was, begon toch het herstel bij de oude machten binnen de PvdA. We hadden toen een fractieweekend om de werkwijze van de komende periode te bespreken. Daar werd nota bene gezegd dat de verkiezingsnederlaag van ons alleen maar te wijten was aan de toevallige omstandigheid dat Pim Fortuyn in Rotterdam woont. Els Kuijper zei dat.895 Als je dat soort dingen denkt, ben je niet meer bereid om serieus over je eigen fouten na te denken.’896 231
Peet ziet verbeteringen die het nieuwe college gerealiseerd heeft. Een schoon Centraal Station en wat de veiligheid betreft: er zijn meer politieagenten op straat gekomen. Hij vraagt zich af of Fortuyn dat misschien heeft afgedwongen door de manier waarop hij heeft geopereerd. ‘Je kunt zien dat dit college veel meer op direct resultaat stuurt. Als ik het verschil tussen de collegestijlen moet aangeven, dan zeg ik dat we met de PvdA erin vooral bezig waren met de grote visies en de lange termijn en dat we een blinde vlek hadden voor de directe problemen. En nu is het omgekeerd. Ik vind dat de lange termijn er bij dit college nogal bij inschiet, op een aantal terreinen. Daar maak ik me zorgen over bij dit college.’897 9.4
De cda’er: Sjaak van der Tak
Fortuyn had volgens cda-wethouder Sjaak van der Tak het vraagstuk immigratie en integratie in ieder geval op de agenda gezet. Hij stelde het punt van de onveiligheid aan de orde en sprak over Rotterdam als moordstad. De verslechtering in de zorg en het onderwijs was volgens hem het derde thema waarmee Fortuyn de verkiezingen van 6 maart was ingegaan.898 Volgens Van der Tak is er na de verkiezingen van 6 maart 2002 absoluut sprake van verandering, niet alleen door Leefbaar Rotterdam maar als gevolg van de gewijzigde politieke verhoudingen. ‘Een belangrijk element daarin waren uiteindelijk de stukken die je kreeg om tijdens de collegeonderhandelingen te kunnen kiezen voor een veel scherper collegeprogramma op een aantal hoofditems. Het tweede element is dualisering: openheid daarin, dat de verhoudingen tussen raad en college niet meer, zoals in het vorige systeem, helemaal zijn dichtgetimmerd. Het heeft er invloed op hoe je nu een coalitie wenst aan te gaan. Vraagstukken waar je geen afspraken over hebt gemaakt, daar heb je volstrekt openheid in, en de discussie mag in alle openheid ook plaatsvinden. Dus wat er veranderd is, is dat er meer openheid in de politiek is gekomen en minder bureaucratie en meer sturing op resultaat. Geen plannen maar er voor zorgen dat je je resultaten haalt, dat je je targets haalt, dat is echt een wijziging van de politieke verhoudingen sinds Leefbaar Rotterdam meespeelt, maar waar ze niet alleen de factor van is. Het derde element is de openheid in het college naar elkaar toe. Als je met meerdere partijen in een coalitie zit, dat heb ik eerst met vijf partijen later met vier meegemaakt, dan heb je op bepaalde momenten toch een zekere vorm van 232
distantie, van afstand daar waar het politieke debat soms om gaat, om ervoor te zorgen dat je eigen plannen ook doorgaan. En in deze wijze discussiëren we over een fors aantal thema’s die gelicht zijn uit het coalitieprogramma; dus ook in b&w is een andere vorm van besturen gekomen, die gekenmerkt wordt door output, resultaten halen, sturen op output. De Rotterdamse aanpak, niet plannen maar doen, uitvoering, en het dualisme en, ook heel relevant, een open verhouding in b&w, omdat die ook echt collegiaal is. In b&w zag je vroeger dat er enigszins sprake was van groepjesvorming. Daar heb ik zelf ook aan meegedaan, dat was toen namelijk zo. Dit zijn eigenlijk de drie veranderingen die er gekomen zijn.’899 9.5
De vvd’er: Nico Janssens
vvd-wethouder Nico Janssens concludeert dat er ondanks de verkiezingsnederlaag – de partij verliest 5 van 9 raadszetels – toch winst is voor de vvd door de collegeonderhandelingen en het programma dat eruit gerold is. ‘Misschien moet je wel hopen dat je de volgende keer nogmaals gehalveerd wordt, mogelijk kun je dan nog meer waarmaken. Het is wat dat betreft ridicuul wat er gebeurt. Met 9 zetels, twee wethouders, moesten we in een links college vechten om een beetje, om een beetje liberalisme te houden, nu met twee wethouders in het rechtse college ben ik bijna het linkse geweten geworden. En dan de erfpacht kwijt, jongens, daar hebben we maar drie maanden over gedaan. Het Havenbedrijf eindelijk een keer op afstand, dat vond ik noodzakelijk. Zo zijn er een serie activiteiten: de tweede Maasvlakte, de reorganisatie van de bestuursdienst. Ik weet nog dat de gemeentesecretaris, die wist dat ik als wethouder personeelszaken moest reorganiseren en tevens wist dat de PvdA niet wilde, daags na de verkiezingen tegen mij zei: “Wethouder, nu heb je je kans. Kom in het college, pak de portefeuille en het is binnen een half jaar voor elkaar.” Op 1 januari 2004 gaan we met de nieuwe bestuursdienst van start. Dus is er heel wat gerealiseerd en dat maakt het politieke spel wel heel mooi.’900 ‘Het moment dat je verliest, dat is een momentopname. Wat kun je nou doen voor je kiezers dan proberen je verkiezingsprogram te realiseren. Nu met vier mensen in de raad en met deze coalitie halen we meer uit ons verkiezingsprogram dan we al die jaren met meer mensen in de raad hebben kunnen realiseren. Dus achteraf zijn het best aardige verkiezingen geweest. 233
Ik zal het in de partij nooit zo uitleggen want dan mag ik, denk ik, mijn kaart verscheuren, maar realistisch bekeken is het wél zo.’901 Janssens over nieuwkomer Leefbaar Rotterdam: ‘Ze hebben geen infrastructuur op het gebied van politieke ondersteuning. Kijk, de vvd heeft net als de meeste andere partijen een fractiebureau. Ons fractiebureau bestaat, geloof ik, vanaf begin jaren zestig. En of er nou twee of twintig mensen van de vvd in de raad zitten, dat fractiebureau weet hoe een agendapost in elkaar moet zitten, weet hoe een motie ingediend moet worden, weet hoe dit moet, weet hoe dat moet. Leefbaar Rotterdam kreeg twee grote kamers, daar werden twintig computers in gepletterd. Het ging van: “Hier is de consumptiebon en daar is de wc, sterkte!” Een ambtelijk apparaat mag zich niet met de politiek bemoeien. En dat is best wel eens moeilijk, dat had de Stadspartij ook. Ik weet nog toen Kneepkens voor het eerst in de raad kwam, ik een keer bij hem de fractiekamer binnenstapte, toen hij met zijn bestuur over de begroting zat te zweten. Ik zei: “Wat ben je nou toch aan het doen?” Hij: “Ja, we zijn de begroting aan het doornemen.” Ik: “Ga je die boeken zitten lezen dan? Heb je niets beters te doen? Laat elk eens drie items opschrijven die hij belangrijk vindt. Als je die groepeert, pak er dan in het totaal drie of vier uit, ga daar de diepte mee in en smijt de rest weg. Je hebt maar zoveel minuten spreektijd in de raad.” Ook hij had geen organisatie achter zich die hem kon helpen. Leefbaar Rotterdam evenmin en vooral in het begin brak hen dat wel eens op, dan kregen ze onderling een beetje ruzie. Dat gaat nu een stuk beter, je ziet nu ook dat de moties die ze maken er beter uitzien, omdat de mensen die nu in dienst zijn al een jaar of anderhalf bezig zijn. Ze beginnen nu een beetje te begrijpen hoe het werkt.’902 Een verbetering vindt Janssens het doelmatiger vergaderen, ingevoerd door Pastors, Van Sluis en De Faria, die voorheen allen in het bedrijfsleven werkzaam waren. ‘Ik vergeet nooit meer het moment dat mijnheer Van Sluis met een document aankomt. Het betrof een interessant voorstel en ik was het ermee eens. Dus ik ga uitleggen dat ik het ermee eens ben. Ik hoor hem nog zeggen: “Waarom ga jij nou uitleggen dat je het met mij eens bent?” “Nou, dat wil jij toch weten, als jij geïnteresseerd bent of ik het met je eens ben? Dan moet je toch weten waarom.” “Nee, ben jij het niet met mij eens, dan wil ik weten waarom niet.” Dat was dus een eye-opener. Sjaak van der Tak en ik hebben wekenlang elkaar aangekeken van: “gezellige vergadering zeg”, zodat Lucas Bolsius en Stefan Hulman een keer bij ons kwamen en zei234
den: “Wat is er eigenlijk met jullie aan de hand? Hebben jullie het zo slecht gehad bij de socialisten?” Ik zei: “Nee, we hebben het niet slecht gehad bij de socialisten, maar de mentaliteit was anders.” Iedereen moest over elk onderwerp iets zeggen, ook als hij het ermee eens was. En als ík iets kreeg, dan kreeg de vvd wat, dus moesten de andere partijen ook wat hebben. En nu in dit college is het zo van: nee, het is die wethouder die wat krijgt, en die krijgt dat omdat wij als stadsbestuur met zijn allen vinden dat wat hij krijgt in het belang is van ons allemaal. Dat was verschrikkelijk wennen in het begin. Ik ben acht jaar wethouder in Papendrecht geweest, en ik was twee jaar wethouder in Rotterdam en als je jarenlang gewend bent om als je iets krijgt iemand ook weer wat te moeten teruggeven, terwijl er nu niets aan je gevraagd wordt om terug te geven, is dat even wennen.’903 ‘Ik vind de collegevergaderingen een verademing vergeleken met de afgelopen jaren. En dan wil ik niets kwaads ten opzichte van anderen zeggen, maar de cultuur van deze mensen is zó doelmatig. Natuurlijk, dat heeft ook wel weer zijn nadelen, zoals wanneer anderen zeggen: “Kan ik dat niet zelf beslissen?” Nee, dat kan niet, dan zouden we een departementaal systeem moeten hebben en dat hebben we hier niet. Dus je moet wel even langs het college.’904 Janssens denkt dat de betekenis van Fortuyn in de geschiedenis marginaal zal zijn. ‘Wat hij gedaan heeft is taboes op een heel snelle manier doorbreken. Als dit college de rit heel goed uitzit, en als het het college lukt om een groot gedeelte van zijn programma te realiseren, dan zou je over een x aantal jaren misschien kunnen stellen: “De komst van Fortuyn heeft dit en dat en dat tot gevolg gehad”, maar die plaat kun je pas opmaken als de volgende periode voorbij is, zeg in 2010, 2014. Nu zijn we bezig om dingen te veranderen, maar het is net zoals wanneer je je kamer gaat opknappen, dan begin je met het behang eraf te trekken en het tapijt eruit te halen. Daar zijn wij nu mee bezig en daarnaast zijn we nieuw behang en tapijt aan het uitzoeken. Of het ons allemaal lukt om het in deze periode geplakt en gelegd te krijgen? We hopen het. Als het ons niet lukt tot na de volgende verkiezingen en er komt weer een ander bewind dat niet bereid is om dit behangwerkje af te maken, dan is het dus duidelijk een rimpeling in de historie geweest. Als het wel lukt om, zeker in deze combinatie, nog vier jaar, tot 2010 of misschien wel tot 2014 deze coalitie met dit programma te laten zitten, en of dat nou per se met de vvd en het cda erbij zal zijn laat ik even in het midden, maar 235
in ieder geval in de geest van dit programma, dan kun je over een x aantal jaren, als dit gedeelte van de eeuw geanalyseerd wordt, zeggen dat Fortuyn wel de stoot gegeven heeft tot een stuk verandering in de stad. Maar als het hierbij blijft, is het echt een rimpeltje in het water.’905 9.6
De informateur: Rinus van Schendelen
Informateur Rinus van Schendelen, hoogleraar Politicologie aan de Erasmus Universiteit, kan weinig nieuws ontdekken in de ‘Nieuwe Politiek’. ‘Veel is gewoon hernieuwd of zo oud als de weg naar Kralingen.’ Volgens hem was de man nieuw en de uitslag. Fortuyn is in zijn ogen een apart portret, een unicum waar je geen enkele theorie op kunt loslaten. ‘Daar kun je ook geen consequenties aan verbinden. Het is één keer per eeuw dat je zo’n gast over de vloer hebt. En de verkiezingsuitslag is nieuw, maar een verkiezingsuitslag is een dood ding. De kiezer is nieuw. De kiezer is aan het schuiven, dat is het nieuwe. Maar in welke richting die kiezer aan het schuiven is, daar is nagenoeg geen peil op te trekken. Dus je kunt ook niet zeggen wat de inhoud van het nieuwe is van die nieuwe kiezer, van die schuivende, zwalkende kiezer. En dat is ongeveer einde verhaal. Letterlijk en figuurlijk.’906 ‘Ik ga helemaal in tegen de hoofdstroom die zegt dat er in Nederland iets fundamenteels in verandering is. Het enige wat fundamenteel in verandering is, is dat we nog meer “zwervende kiezers” hebben dan vroeger. En nu ook als gevolg daarvan “zwervende partijen.” Die gaan ook op zoek, van: waar zitten mijn klanten? Maar dat is niet nieuw, dat is gewoon logica in de politiek, dat weten we. Verkiezingen zijn dagpeilingen, dat blijkt als je de week ervoor en de week erna peilingen houdt, dan krijg je een heel andere uitslag.’907 ‘Voor het beantwoorden van de vraag wat de betekenis van Fortuyn is met betrekking tot de Nederlandse politiek, het meten van de effectenkant, heb je meer tijd nodig. Dat soort analyses kun je pas over een paar jaar verrichten. Fortuyn is een katalysator geweest van een aantal dingen. Niet zozeer een oorzaak, maar wel een katalysator van dingen die allang bezig waren. Wat daarvan de effecten zijn? Dan moet je gaan zitten in 2009/2010, dus afstand nemen, dan kun je iets meten. En ik verwacht niet, gelet op de dag van vandaag, dat zulke schokbewegingen dan nog waarneembaar zullen zijn.’908 236
‘Ook wat de agendabouw betreft: hij had een aantal onderwerpen, zoals veiligheid op straat, vreemdelingenbeleid (onderling nog verbonden) en nog wat van die dingen, omhoog gekrikt. Inmiddels [december 2003, ao] zijn er geheel nieuwe kiezersonderzoeken, waar dezelfde batterij vragen (wat vindt u de grootste problemen van ons land?) in zijn tijd toen en nu, gevraagd zijn. En wat blijkt: twee van de allergrootste problemen van Fortuyn, de veiligheid op straat en het vreemdelingenbeleid, zijn enorm gezakt op de lijst van grootste problemen in dit land. En bovenaan staat gewoon: werkgelegenheid en zorg, financiële zorg, uitkeringen en van alles en nog wat. Ik heb ook Haagse politici op deze gegevens geattendeerd en hen mijn conclusie meegegeven. Op zo’n wisselvallige kiezer kun je geen beleid zetten. Je weet niet wat je moet doen. Dat is de effectenkant.’909 ‘Dan de bedoelingenkant. De voorkant van de persoon als het ware. Ik vond Fortuyn altijd een moeilijk te doorgronden persoon, want ik wist nooit of hij alles meende wat hij zei. Hij zei het leuk en je bleef luisteren. Er gebeurde altijd wat als hij sprak, want zelden of nooit werd hij in een situatie geplaatst dat hij een monoloog kon houden. Er was altijd een Ad Melkert in de buurt of wie dan ook. En dan ging hij reageren en dan gebeurde er wat. Dus het vermaaksaspect lag hoog.’910 Als formateur heeft Van Schendelen gepiekerd of een college met de nieuwe partij Leefbaar Rotterdam perspectief had. ‘Ik heb wel zitten piekeren, uiteindelijk moet ik echter mijn vak toepassen. Zo simpel is dat. Dan moet je Ronald dus wat tips geven, zoals ik Els ook wat tips heb gegeven. Joh, let even op dit, doe dat even op die manier. Het feit dat die partij mogelijk volstrekt instabiel is, als dat risico dreigt dan moet je ze juist vastklinken aan een college, want het wordt alleen maar erger wanneer ze in de oppositie duiken, want dan zijn het zeventien vrije vogels. Mag je een grootste partij, die uit het niets verschijnt, buiten de collegevorming houden, principieel? Nee, natuurlijk niet. Dit is nou democratie. Dat er zeventien gasten van de straat naar binnen lopen, ook dat is democratie. Dat wist ik in theorie vroeger ook al, maar nu werd het een van mijn emoties, hè? Die eerste dag, die eerste twee dagen, ik heb me nog nooit zo concreet gerealiseerd wat democratie betekent. Dat er gewoon mensen van de straat naar binnen lopen en een goede kans maken, en gemaakt hebben, om op het pluche plaats te nemen. Ongelooflijk, soms is er tussen theorie en praktijk nog een heel verschil. Zie het voor je: werkt het hier zo? Ja, zo werkt het. Bovendien, al die 237
andere partijen tijdens die eerste ronde van gesprekken, bilateraaltjes, al die partijen zeiden (ook de PvdA): zet ze in godsnaam in het college, want het is nog erger als ze niet in het college stappen. Dat hebben ze allemaal gezegd, ook de PvdA. En dan de PvdA in de constructie van Leefbaar Rotterdam met PvdA. Ja, ze waren allemaal voor Leefbaar Rotterdam in het college. Je bindt ze, je geeft ze verantwoordelijkheid, je verplicht ze. Bovendien, in ons systeem, elk college, ook in Den Haag, werkt altijd op zich al als een schokdemper. Want geen enkele partij is groot genoeg om in zijn eentje te regeren, dus je krijgt gelijk al een verdunning van de posities. Schokdemper. Toen ik dat voor mijzelf even een paar minuten op een rijtje had, toen dacht ik: goed, doorgaan dus.’911 Van Schendelen zag het nieuwe college als een positieve verandering voor burgemeester Opstelten. ‘In het oude college werd Opstelten altijd opzij geduwd door en had hij regelmatig te maken met ruzies tussen de PvdA’ers Hans Kombrink en Hans Simons, die elkaar niet konden luchten of zien. Vreselijk, als de één ja zei, zei de ander nee. Je moet met zo’n team vissen vangen. […] Daarnaast staat het veiligheidsdossier, het enige dossier waar de burgemeester wat over te vertellen had, plotseling centraal. De burgemeester speelt hierin een belangrijke rol in tegenstelling tot de wethouder van openbare veiligheid, De Faria. Maar Opstelten was zo slim om die aardig aan de hand mee te nemen, er is nooit een conflict tussen hen geweest. Opstelten hield De Faria ook uit de wind, gaf haar tijd terwijl hij intussen op dat dossier de grote man kon zijn.’912 Volgens Van Schendelen [december 2003, ao] is het college een team waarin het wel klikt en dat in een goede sfeer samenwerkt en natuurlijk met een ander beleid. De problemen die dit college heeft, liggen volgens hem op het terrein van de diensthoofden en de deelgemeenten. ‘Want daar zitten voor een deel nog oude jongens en meisjes die onder de rode vlag zijn binnengevaren. Je kunt het ontkennen, wat gedaan is door de PvdA, maar dat is gewoon een historische leugen. Er is een hele ploeg leidinggevenden rood binnengevaren. Ik verwijt het hun wel, want het is altijd heel slecht voor een systeem wanneer één kleur bevoordeeld wordt, heel slecht. Het is eerder een verwijt aan degenen die hen benoemd hebben dan aan de mensen die er zitten. Die zetten zich voor een deel schrap, ik had perfecte mensen aan bijvoorbeeld een man als Kees Weeda. Maar toen Kees weer aan het werk moest, was hij ineens weer het onder een rode vlag binnengekomen diensthoofd, 238
van de afdeling cultuur of zoiets, en die moest zich ineens schrap gaan zetten tegen een vorig cultuurbeleid. Nou, dat vond hij heel moeilijk, en niet leuk. Maar zoals ik hem heb meegemaakt, is hij een 100% loyale ambtenaar. Dus ik heb wel begrip voor de nieuwe problemen van het college, voor het niveau van de diensthoofden en de deelgemeenten, waar ze op enkele plekken dus mensen hebben die zich niet opstellen als ambtenaar, de diensthoofden of als politicus voor de hele deelgemeente, maar als ouderwetse, een beetje anarchistische, PvdA’ers die hun leed nog niet hebben verwerkt. Daar komt het in wezen op neer. En nu zijn we gelukkig anderhalf jaar verder, als het college nu valt, zal niemand mij daar meer op aankijken, want ik heb mijn handen daarna van alles afgehouden.’913 9.7
Burgemeester Ivo Opstelten
Opstelten is van mening dat Fortuyn het functioneren van de overheid als zodanig weer op de agenda heeft geplaatst. Dit scherper functioneren is de basis geweest voor de zogenaamde Rotterdamse aanpak. Het collegeprogram was ook aan Fortuyn opgedragen. Het hield in: ‘keuzes maken, prioriteiten stellen, duidelijke resultaatsverplichtingen aangaan, en daar ook verantwoordelijkheid voor willen nemen. Dat is wel uit zijn koker gekomen. Niet dat hij dat nu zelf heeft bedacht, maar het was deels ook onderdeel van zijn visie.’914 ‘Het belangrijkste punt is toch dat de overheid beter moet presteren. In welke samenstelling er ook geregeerd wordt, op lokaal of nationaal niveau, het is toch duidelijk dat Fortuyn dat op de agenda heeft geplaatst. Een tweede punt is, dat als je denkt dat er nu zo langzamerhand seinen zijn dat het weer kan zoals vroeger, in welke politieke samenstelling dan ook, je het dan verkeerd hebt, want de kiezer zal daarop letten en dat ook beoordelen.’915 Aan het wel of niet behalen van de prioriteiten verbindt burgemeester Opstelten zijn politieke lot. ‘Dat vind ik een vrij normale situatie. Daar is veel aandacht voor geweest, maar ik vind het heel normaal, dat als je met elkaar zegt “Dat ga ik bereiken” en je zegt “Dat kan ik ook wel bereiken” en vervolgens bereik je dat niet, dan heb ik het niet over het laatste cijfertje achter de komma nauwkeurig, maar in grote lijn, dan denk ik dat je voor jezelf in de eerste plaats de conclusie moet trekken: ben ik nog wel de juiste man op de juiste plaats? Is het geen tijd voor een ander? En vervolgens… en ik zeg 239
er altijd bij “voor wie dan?” want ik ben daar wel nieuwsgierig naar. Zo ligt dat en zo moet je ook in het openbaar bestuur functioneren.’916 9.8
Stadspartij Rotterdam: Manuel Kneepkens
Volgens Manuel Kneepkens van de Stadspartij is Leefbaar Rotterdam ‘een allegaartje’ en zijn de gemeenteraadsleden van deze partij ‘waardeloze figuren’ zonder kwaliteit die geen kennis hebben van Fortuyns gedachtengoed. Volgens hem staat met de komst van de nieuwe partij ‘Nieuw Rechts’ van voormalig Leefbaar Rotterdam-raadslid Michiel Smit de deur naar het fascisme open en heeft Fortuyn er niet goed over nagedacht dat het met een rechtse populistische koers kan misgaan. Kneepkens heeft ook het gevoel dat Fortuyn het niet erg vond dat die deuren opengingen. ‘ “Een mens heeft toch een onderbuik”, zei Pim. Dat is waar, maar dat moet je politiek niet de doorslag laten geven.’917 ‘Pastors is een zuivere Fortuynist. Sørensen niet, dat is een opgewonden standje. Pastors is een vent die een missie te vervullen heeft, zoals Pim dat zelf ook dacht. “Ik ben geroepen het programma van Fortuyn uit te voeren.” Dat heeft Pastors heel sterk. Van Sluis niet en De Faria ook niet.’ Volgens Kneepkens begrijpt Pastors, ‘ “de plaatsbekleder van Pim op aarde” goed dat ze er over drie jaar niet meer zijn en moeten binnenhalen wat in de gegeven situatie binnen te halen is. Daarom is het college enorm naar rechts getrokken en gedraagt zich ook Fortuyniaans, in die zin dat de strijd in de media gespeeld wordt.’918 De slotsom van Kneepkens over zijn politieke tegenstander Pim Fortuyn is dat deze vooral hunkerde naar erkenning.919 ‘Hij wilde een mythe worden, een soort nieuwe Willem van Oranje, en via de massacultuur is hij dat uiteindelijk ook geworden. In die zin heeft zijn moordenaar hem nog een dienst bewezen. Hij wordt nu een grotere legende dan hij zelf ooit voor mogelijk zou hebben gehouden.’920 Tweeënhalf jaar nadat Kneepkens dit had gezegd wordt Fortuyn op 15 november 2004 verkozen tot ‘Grootste Nederlander aller tijden’ in een gelijknamig kro-tv-programma. Willem van Oranje werd tijdens deze verkiezing tweede, en Willem Drees derde.921
240
Bij wijze van epiloog
Ter illustratie hoe Pim Fortuyn in de hectiek van de verkiezingscampagne met de media omging, keren wij terug naar vrijdag 1 maart 2002, een paar dagen voor de gemeenteraadsverkiezingen. Fortuyn heeft die middag een afspraak bij Stads Radio Rotterdam aan het Haringvliet.922 In het studiogesprek valt het rechtstreeks formuleren van zijn standpunten op en zijn ontspannen en improviserende manier van reageren. Zowel de méns als de políticus Fortuyn komen in dit stuk karakteristiek naar voren. Het gesprek is kort en wordt ’s avonds uitgezonden in het rpp, het Rotterdams Politiek Profiel. In dit programma worden de Rotterdamse lijsttrekkers telkens dezelfde vragen voorgelegd. Enerzijds wordt gevraagd waar hun partij voor staat en anderzijds is er aandacht voor de lijsttrekkers zelf. Waar staat je partij voor? Fortuyn: ‘Teruggeven van de stad aan de mensen in de stad, keiharde strijd tegen hele nare criminaliteit met name straatroof, betere menging van bevolkingsgroepen en een versterking van de middenklasse in onze stad.’ Noem de twee belangrijkste punten uit je verkiezingsprogramma? ‘Net al gezegd: bestrijding van criminaliteit, met name criminaliteit op straat en het tweede punt is het emancipatiebeleid voor allochtone vrouwen in achterstandsbuurten en een terugkeer van de middenklasse in de stad.’ Tot zover de partij, nu aandacht voor de lijsttrekker zelf. Hoe zou je jezelf omschrijven? ‘Een hele open man, geïnteresseerd in mensen en betrokken bij mensen, die zich ergert aan de arrogantie van de politiek.’ Wat is jouw Rotterdam-gevoel? ‘Dat er heel veel kan, handen uit de mouwen, dingen snel regelen, dat vind ik de leuke kanten van de stad. Aan de andere kant is er te weinig oog voor het bestuur, het is te arrogant, te regentesk, veel belangen die niet direct aan de orde komen en wel aan de orde zouden moeten komen.’ Waar loop je naast de politiek ook warm voor? ‘Ik lees veel, luister veel naar klassieke muziek, ballet vind ik mooi, nou dat soort dingen, café.’ Voor je ligt een lijst met platen. Welke wil je nu op de radio draaien en waarom? ‘ “Ik dans, dus ik besta”, is van Het Goede Doel van Henk Westbroek. Dat lijkt me wel voldoende ironie en de titel van de song vind ik in ieder geval heel vitaal, ik ben zelf een vitale man en hou van vitale mensen, dus hier is: “Ik dans, dus ik besta”.’923 Na afloop van het studiogesprek wordt Fortuyn een tweede keer kort geïn241
terviewd, nu voor het programma Color Latino dat wordt uitgezonden op Stads Radio Rotterdam. Het is een programma voor in Nederland wonende mensen uit Latijns-Amerika en het Caribisch gebied en richt zich vooral op muziek uit die gebieden. Het gesprek wordt op zondagavond 3 maart uitgezonden. Wat is eigenlijk uw muziekkeuze? Fortuyn: ‘Ik ben een liefhebber van jazz, maar vooral van klassieke muziek en dat is voor deze zender wat minder voor de hand liggend. Ook van latin-jazz misschien? ‘Jawel, maar waar ik veel verstand van heb is klassieke muziek, met name Bach, Mozart et cetera.’ En een klein beetje jazz? ‘Ja, een klein beetje jazz. Hebt u van salsa gehoord? Van salsamuziek. ‘Jawel, natuurlijk.’ Zit u op dansles? ‘Vroeger heb ik op dansles gezeten.’ Van salsadanslessen? ‘Nee, niet salsadansen. Klassieke dansen. Cha-cha-cha en de quickstep, dat soort dingen, maar ik was geen ster.’ Zou u het ooit nog eens wagen om salsalessen te nemen? ‘Denk ik niet.’ Lijkt het niets voor u? ‘Je moet een goed gevoel voor ritme hebben om dat te kunnen doen en daar ben ik geen ster in. Je moet de dingen doen die je goed kunt.’ Nou, bedankt om hier te zijn. U mag een woordje doen naar de luisteraars. Er zijn een heleboel Antillianen die aan het luisteren zijn, Arubanen en van de Dominicaanse Republiek, anyway, allemaal Latin-mensen en Caribische mensen. ‘Ik hoop dus dat alle mensen die hier zijn hier met plezier zijn en voorzover het moeilijk is met integreren in de Nederlandse samenleving: heel veel succes daarmee want het is heel belangrijk als je hier woont om geïntegreerd te zijn en de kansen te pakken die je geboden worden.’ Bedankt. ‘Alstublieft.’924
242
Bijlagen
Bijlage 1
Chronologie Pim Fortuyn, 20 augustus 2001 – 20 juli 2002
Chronologisch overzicht van relevante momenten en gebeurtenissen met betrekking tot Pim Fortuyn vanaf het moment dat hij op 20 augustus 2001 aankondigt in de politiek te gaan tot 20 juli 2002, de dag waarop zijn stoffelijk overschot vanuit Rotterdam per vliegtuig naar Italië wordt overgebracht voor de herbegrafenis. Als belangrijkste bron hiervoor zijn de mediaberichten gebruikt. Het gaat om uitspraken van Fortuyn zelf als ook van anderen, de in het oog springende momenten en gebeurtenissen en reacties van overheden en lokale politieke partijen.925 20-08-2001
29-08-2001
11-09-2001 16-09-2001 23-10-2001
31-10-2001
02-11-2001
In het tv-programma 2 Vandaag kondigt Fortuyn aan de politiek in te gaan en zegt hij dat het zijn ambitie is om premier van Nederland te worden. Interview Fortuyn in het Rotterdams Dagblad getiteld: ‘Voor een koude oorlog met de islam’. Fortuyn: ‘Ja, Nederland ís vol. Ook Rotterdam.’ Terroristische aanslagen op het World Trade Center in New York en het Pentagon in Washington. Fortuyn zegt in de islam de grootste bedreiging voor de wereldvrede te zien. Fortuyn wordt voorgedragen als lijsttrekker van Leefbaar Nederland. Jan Nagel: ‘Met Fortuyn kan Leefbaar Nederland de wedstrijd winnen.’ Van Leefbaar Nederland mag Fortuyn niet zeggen dat Nederland te vol is. Drie organisaties doen aangifte tegen Fortuyn inzake kwetsende uitlatingen over moslims en de islam. Aanleiding is het interview in het Rotterdams Dagblad van 29 augustus 2001. Fortuyn zegt achter zijn opmerkingen over de islam te staan. 243
05-11-2001 07-11-2001 25-11-2001 03-12-2001
07-12-2001 23-12-2001 02-01-2002 09-01-2002
12-01-2002
20-01-2002
24-01-2002
07-02-2002
Fortuyn spreekt zich in het Rotterdams Dagblad uit voor het schrappen van artikel 1 van de Grondwet. Fortuyn: ‘De politie te Rotterdam kijkt niet naar mijn veiligheid.’ Fortuyn wordt door het congres van de partij gekozen tot lijsttrekker van Leefbaar Nederland. Stadspartij Leefbaar Rotterdam wijzigt haar naam weer in Stadspartij Rotterdam. Diezelfde dag laat Ronald Sørensen de naam Leefbaar Rotterdam registreren bij het Centraal Stembureau op het Rotterdams stadhuis. Fortuyn neemt een advies ten aanzien van de beveiliging van zijn woning niet over, hij ‘wil zich niet opsluiten’. Fortuyn zegt over minister Borst dat zij een groter gevaar vormt voor de volksgezondheid dan Osama bin Laden. Fortuyn stuurt een e-mail aan Ronald Sørensen met het verzoek hem als lid van Leefbaar Rotterdam te noteren. Ontmoeting Fortuyn en Sørensen. Fortuyn maakt duidelijk dat hij met Leefbaar Rotterdam via een verkiezingsoverwinning bij de gemeenteraadsverkiezingen van 6 maart 2002 de trend wil zetten voor een grote overwinning met Leefbaar Nederland bij de Tweede-Kamerverkiezingen. Op een vergadering van Leefbaar Rotterdam wordt aangekondigd dat Fortuyn een toespraak zal houden op het partijcongres van 20 januari waarop de kandidatenlijst aan de pers wordt gepresenteerd. Fortuyn wordt gekozen tot lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam. ’s Avonds neemt Fortuyn deel aan een debat bij tv Rijnmond, waarvan hij voortijdig wegloopt. Volgens een eerste peiling van Bureau Intomart krijgt Leefbaar Rotterdam 10 zetels bij de gemeenteraadsverkiezingen op 6 maart en wordt Leefbaar Rotterdam daarmee de tweede partij in Rotterdam. Volgens de tweede peiling van Bureau Intomart krijgt Leefbaar Rotterdam 12 zetels. 244
09-02-2002
10-02-2002 11-02-2002
12-02-2002 13-02-2002
14-02-2002 19-02-2002
21-02-2002 26-02-2002
27-02-2002
28-02-2002
01-03-2002
Interview de Volkskrant met Fortuyn. Fortuyn: ‘grens dicht voor islamiet’ en ‘de islam is een achterlijke cultuur’. Fortuyn wil artikel 1 van de Grondwet, dat discriminatie verbiedt, afschaffen omdat dat de vrijheid van meningsuiting beperkt. Leefbaar Nederland breekt met Fortuyn. Fortuyn bevestigt dat hij het partijprogramma van Leefbaar Rotterdam zal handhaven. Fortuyn: ‘Ik was lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam. Ik ben het en ik blijf het.’ Verscheidene aangiften tegen Fortuyn wegens discriminatie. Politie Rotterdam-West wordt geïnformeerd dat Fortuyn in haar district woont. Fortuyn ontvangt een poederbrief en dreigbrieven. Officiële oprichting Lijst Pim Fortuyn. Fortuyn doet als lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam mee aan een lijsttrekkersdebat bij vno-ncw West in het Rotterdam Airport Hotel. Volgens de derde en laatste peiling van Bureau Intomart krijgt Leefbaar Rotterdam 10 zetels. Maashavenincident. Leefbaar Rotterdam wil bij metrostation Maashaven een tv-spotje opnemen. Fortuyn wordt belaagd door allochtone jongeren. Ze schelden hem uit voor racist, fascist en kankerhomo. Naar aanleiding van dit incident voert Fortuyn geen straatcampagne meer. Fortuyn: kankerpatiënten horen niet in de wao. Burgemeester Opstelten geeft naar aanleiding van het Maashavenincident beleidslijn aan: politie moet zich actief opstellen ten opzichte van politici die campagne voeren en daarin bedreigd worden. Politie Rotterdam verzoekt Fortuyn aangifte te doen van bedreiging naar aanleiding van het Maashavenincident. Fortuyn verklaart in De Havenloods dat hij bij een grote verkiezingsoverwinning klaar is om in het college van b&w plaats te nemen. Fortuyn heeft studiogesprek bij Stads Radio Rotterdam. 245
02-03-2002
03-03-2002 04-03-2002 05-03-2002
06-03-2002
11-03-2002
Pim Fortuyn afwezig bij het uitdelen van pamfletten door Leefbaar Rotterdam in de binnenstad vanwege het Maashavenincident. Op de verkiezingsbijeenkomst van Leefbaar Rotterdam in het Excelsior-stadion op Woudestein zegt Fortuyn over de pers: ‘Ze kunnen mij van de wereld rammen, maar mijn ideeën kun je niet wegslaan.’ In het Rotterdams Dagblad maakt Fortuyn duidelijk dat hij zich ergert aan de journalistiek en de politiek die hem demoniseren. ‘De aantijgingen worden van kwaad tot erger. Ben al met Mussolini en Hitler vergeleken en nu halen ze ook Anne Frank en de Februaristaking erbij.’ Debat bij tv Rijnmond: Fortuyn/Sørensen tegen Kuijper/ Cremers. Fortuyn neemt deel aan lijsttrekkersdebat bij Radio Rijnmond. Demonstratie Junkiebond voor het stadhuis van Rotterdam tegen Fortuyn. Fortuyn geeft aan dat het betreden van privé-terrein door demonstranten ongewenst is. In verband met een demonstratie op 6 maart vraagt Opstelten in het driehoeksoverleg aandacht voor de beveiliging van Fortuyn. De politie bespreekt met Fortuyn de tolerantiekaders inzake de demonstratie. Gemeenteraadsverkiezingen. Demonstratie van enkele ‘links-radicalen’ bij stembusgang Fortuyn onder begeleiding van de politie. De demonstranten willen Fortuyns tuin bezetten ‘om aan te tonen hoe vol een plek moet zijn om vol te zijn’ en roepen leuzen als ‘Hollandse Haider’. Leefbaar Rotterdam wint 17 van de 45 zetels in de gemeenteraad (34,7% van de stemmen). Fortuyn blikt in de fractievergadering van Leefbaar Rotterdam terug op de grote overwinning bij de gemeenteraadsverkiezingen. Om de fractie bij elkaar te houden en het proces te bewaken wordt voorgesteld om een mental coach aan te stellen. 246
14-03-2002
15-03-2002
17-03-2002
18-03-2002
19-03-2002
20-03-2002
21-03-2002
Presentatie van Fortuyns boek én verkiezingsprogramma De puinhopen van acht jaar Paars in perscentrum Nieuwspoort in Den Haag. De Biologische Bakkers Brigade gooit drie taarten in het gezicht van Fortuyn. Hij roept premier Kok op een einde te maken aan het ‘demoniseren’ van zijn persoon. Fortuyn wordt ’s middags geïnstalleerd als lid van de gemeenteraad Rotterdam. De vergadering over de collegevorming wordt verstoord door een als nar uitgedoste man die de vergaderzaal van het stadhuis weet binnen te dringen. De man, die al eerder bedreigingen aan het adres van Fortuyn had geuit, wordt door de politie uit het stadhuis verwijderd. Politie krijgt een melding dat er mensen in de tuin van Fortuyn lopen. De surveillancedienst treft personen aan op het grasveld voor de woning van Fortuyn die op verzoek van de agenten weggaan. Leefbaar Rotterdam ontvangt dreigtelefoontjes met de strekking: ‘Ik kom jullie koppen in elkaar slaan.’ Leefbaar Rotterdam meldt dit bij de politie die de beller weet te achterhalen. Deze persoon maakt een labiele indruk. Fortuyn doet een voorstel voor een referendum over de vraag of er een coalitie moet komen van PvdA en Leefbaar Rotterdam. Fortuyn slaagt er als formateur niet in een coalitie te vormen. Prof. dr. M.P.C.M. van Schendelen wordt als informateur benoemd. Lijsttrekkersdebat ‘De herkansing’ in de Erasmus Universiteit Rotterdam. Rosenmöller tegen Fortuyn: ‘Als je wordt aangevallen op je zwakke punten maak je theater.’ Presentatie kandidatenlijst Lijst Pim Fortuyn in het partijkantoor de Kubus in Rotterdam. Fortuyn en Langendam worden onderweg naar een restaurant op straat uitgescholden door allochtone jongeren. Zij krijgen een bierblikje rakelings langs zich heen geslingerd. 247
22-03-2002 26-03-2002
27-03-2002 03-04-2002
05-04-2002
08-04-2002
11-04-2002
12-04-2002
15-04-2002
Wegens bedreiging en lastigvallen van Fortuyn en (fractie)leden van Leefbaar Rotterdam worden de beveiligingsmaatregelen in het stadhuis verscherpt. Begrafenis van de vader van Pim Fortuyn. Op een persconferentie doet Van Schendelen verslag van de informatie. Binnen vijf dagen heeft hij de basis gelegd voor een combinatie van Leefbaar Rotterdam, cda en vvd. Het is een coalitie die Fortuyn wenst. ’s Avonds woont Fortuyn de fractievergadering van Leefbaar Rotterdam bij en komt de bezetting van het college ter sprake. Leefbaar Rotterdam levert drie wethouders. Fortuyn vertrekt voor een week naar Italië. Districtschef De Jong heeft contact met Fortuyn voor een afspraak naar aanleiding van uitspraken over veiligheid bij tv-programma Jensen op 22 maart. In het programma Jensen geeft Fortuyn aan dat zijn veiligheid op het spel staat. Fortuyn verwijst de districtschef door naar Albert de Booij van de Lijst Pim Fortuyn. Fortuyn in het tv-programma Barend en Van Dorp over zijn veiligheid: ‘Ik kan niet eens meer in mijn stad lopen. […] Het zit niet goed, dat kan ik u vertellen.’ Over zijn beveiliging zegt hij: ‘Hij (Klaas de Vries) komt het maar aanbieden. Ik ga er zeker niet om vragen.’ Op de vergadering van 8 april informeert Fortuyn de fractie over de voortgang van de sollicitaties van de wethoudersposten. Persconferentie Lijst Pim Fortuyn in de Kubus. De gemeenteraad gaat akkoord met Fortuyns verzoek om de nauwere samenwerking tussen de havens van Rotterdam en Vlissingen even uit te stellen. Fortuyn vraagt zich af of het verstandig is te participeren in andere havens. Tijdens een taxirit van Rotterdam naar Hilversum wordt Fortuyn hinderlijk gevolgd. De taxichauffeur belt 112 en krijgt het advies contact op te nemen met de politie. Districtschef De Jong heeft een gesprek met De Booij over de veiligheid en beveiliging van Fortuyn. Tijdens het 248
22-04-2002 25-04-2002 28-04-2002
03-05-2002
05-05-2002
06-05-2002
07-05-2002 08-05-2002 10-05-2002 13-05-2002 15-05-2002
gesprek schuift Fortuyn aan, die te kennen geeft zich in de gemaakte afspraken te kunnen vinden. De liaisonfunctie die de De Jong heeft wordt benadrukt. Fortuyn geeft in het gesprek aan geen verregaande beveiligingsmaatregelen in zijn woning te willen. Fortuyn tekent het coalitieakkoord Leefbaar Rotterdam, cda en vvd. Installatie van het college. Fortuyn geeft een korte verklaring over de hoofdlijnen van het programma-akkoord. Leefbaar Rotterdam ontvangt een dreigbrief waarin Fortuyn wordt vergeleken met Hitler, Le Pen, Janmaat en Glimmerveen. Persconferentie in Fortuyns woning. Fortuyn: ‘Wie is het ooit gelukt, na Den Uyl en Wiegel, om de politiek op straat te krijgen? Ik héb al geschiedenis geschreven, want dat is mij in mijn eentje gelukt. Iedereen heeft het weer over de politiek.’ Fortuyn reageert op verzoek Rosenmöller om samen no-go areas in te gaan: ‘Zou ik niet aanraden, want ik ben binnen vijf minuten in elkaar geramd. Dat wil ik niet.’ Reactie Rosenmöller: ‘Slappe hap’. de Volkskrant bericht dat bureau Intomart 38 zetels voor de Lijst Pim Fortuyn voorspelt. De onderzoekers van dit bureau voorspellen na een laatste peiling dat de Lijst Pim Fortuyn de grootste partij wordt en lijsttrekker Pim Fortuyn zelf waarschijnlijk premier. Fortuyn wordt kort na 18.00 uur in het Mediapark te Hilversum doodgeschoten. Om 20.00 uur stille tocht in Rotterdam. Buitengewone vergadering van de gemeenteraad. Uitvaartdienst in de H.H. Laurentius en Elisabethkathedraal aan de Mathenesserlaan. Leefbaar Rotterdam overhandigt een dreigbrief aan het adres van Fortuyn d.d. 28 april 2002 aan de politie. Verkiezingen Tweede Kamer. Lijst Pim Fortuyn van 0 naar 26 zetels.926 249
17-05-2002
19-07-2002
20-07-2002
Bloemenuitstrooiing (versnipperde restanten van de bloemenzee die voor Fortuyns huis en het stadhuis heeft gelegen) vanaf het gemeentelijk jacht Nieuwe Maze in de Maas ter nagedachtenis van Fortuyn. Op begraafplaats Westerveld wordt de verzegelde kist met het lichaam van Fortuyn opgegraven en overgebracht naar vliegveld Zestienhoven. Herbegrafenis Fortuyn in het Noordoost-Italiaanse dorp Provesano.
250
Bijlage 2
Kandidatenlijst Leefbaar Rotterdam gemeenteraadsverkiezingen 6 maart 2002
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
Fortuijn, W.S.P. (Pim) Sörensen, R. (Ronald) Smit, M.J. (Michiel) Borst, H.W. (Harry) van der Hilst, F. (Frans) Reijkersz, V.H. (Victor) Pastors, M.G.T. (Marcus) Kok, N. (Nico) van Heijgen, J.G. (Joop) Dorsman, G.A. (Gerrit) Madlener, B. (Barry) de Faria, R.M. (Rabella) van den Bouwhuijsen, H. (Henry) Soijer, J.C.M. (Johannes) Siemons, J.C. (Sjef) Sonneveld, Q.J. (Quirina) Maronier, H.G. (Harry) de Vos Klootwijk, C.L. (Casper) Brand, G.J. (Glayva) de Waal, W.R. (Willem) van Lith, H. ( Harry) Calbo, D. (Deborah) van Gent, M.F. (Marchel) van Leeuwen, W.C. (Wim) Billekens, A.E.P. (Angelique) Mosch, A.S. (Andries) Sonneveld, H.M. (Hendrik) Verseeuw, M.F.J. (Rinus) Baptist, E. (Bep) Veen, F.R. (Ferrie)
251
Bijlage 3
Lijst van personen met wie de onderzoeker heeft gesproken
R.M. de Faria (4 maart 2004), gemeenteraadslid en wethouder Leefbaar Rotterdam; F. van der Hilst (20 augustus 2003), oprichter en gemeenteraadslid Leefbaar Rotterdam; N.J.G. Janssens (17 december 2003), wethouder vvd; mr. M.M.M. Kneepkens (15 december 2003), gemeenteraadslid Stadspartij Rotterdam; J.C. Kombrink (19 februari 2004), oud-wethouder en gemeenteraadslid PvdA; mr. E.L. Kuijper (8 december 2003), oud-wethouder en gemeenteraadslid PvdA; B. Madlener (17 februari 2004), oprichter en gemeenteraadslid Leefbaar Rotterdam; mr. I.W. Opstelten (20 november 2003), burgemeester Rotterdam; drs. M.G.T. Pastors (14 en 18 augustus 2003), wethouder Leefbaar Rotterdam; J.G.M. Peet (15 oktober 2003), oud-gemeenteraadslid PvdA; Prof. dr. M.P.C.M. van Schendelen (17 december 2003), informateur en hoogleraar Politicologie aan de Erasmus Universiteit; M.W. van Sluis ra (11 februari 2004), wethouder Leefbaar Rotterdam; M.J. Smit (19 augustus 2003), oprichter en gemeenteraadslid Leefbaar Rotterdam; drs. R. Sørensen (4 en 7 augustus 2003), fractievoorzitter en gemeenteraadslid Leefbaar Rotterdam; J. van der Tak (29 oktober 2003), wethouder cda.
252
Bronnen en literatuur
Archieven - Gemeente Rotterdam (www.rotterdam.nl): Bestuurlijk Documentair Systeem: notulen raadsvergaderingen; - Gemeente Rotterdam, Dienst Burgerzaken, Bureau Verkiezingen en Gemeentelijke Basisadministratie: persoonskaart en persoonslijst bevolkingsregister W.S.P. Fortuijn; - Gemeentearchief Rotterdam: Algemeen Dagblad, De Havenloods, nrc Handelsblad, Rotterdams Dagblad, (Uit) Europoort Kringen: euregionaal management magazine, fotocollectie en afficheverzameling; - Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Den Haag: mediaberichten Commissie Feitenonderzoek Veiligheid en Beveiliging Pim Fortuyn; - Archief Bureau Intomart: memo’s peilingen raadsverkiezingen Gemeente Rotterdam 2002; - Partijarchief Leefbaar Rotterdam, notulen fractievergaderingen; - Archief Pim Fortuyn, G.W. Burgerplein 11, Rotterdam: agenda campagne Lijst Pim Fortuyn; - Archief rtv Rijnmond; - Archief Stads Radio Rotterdam; - Archief B. Madlener, agenda Pim Fortuyn campagne Leefbaar Rotterdam; - Archief G.J.M. Peet, e-mails aan fractie- en partijgenoten.
Literatuur Bosscher, D.F.J., ‘De buitenkant van Fortuyn’, in: Jaarboek 2003 van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen. Groningen 2004. Brands, Jan, Onafhankelijk, ongrijpbaar, alleen. Gesprekken met Pim Fortuyn. Amsterdam 2002. Broertjes, P.I. (red.), Het fenomeen Fortuyn (artikelen en interviews met W.S.P. Fortuyn in de Volkskrant over de periode 1988-2002). Amsterdam 2002. 253
Chorus, Jutta en De Galan, Menno, In de ban van Fortuyn. Reconstructie van een politieke aardschok. Amsterdam 2002. Couwenberg, S.W., Opstand der burgers. De Fortuyn-revolte en het demasqué van de oude politiek, Civis Mundi jaarboek 2004. Budel 2004. Eckardt, Frank, Pim Fortuyn und die Niederlande. Populismus als Reaktion auf die Globalisierung, Marburg 2003. Ellemers, J.E., ‘Het fenomeen Fortuyn. De revolte verklaard’, in: Jaarboek 2002 van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen. Groningen 2003. Fijnaut, C.J.C.F. (rapporteur van), De veiligheid en de beveiliging van Pim Fortuyn. Feiten en verantwoordelijkheden. Commissie Feitenonderzoek Veiligheid en Beveiliging Pim Fortuyn. Den Haag 2002. Harmsen, Ger, Herfsttijloos: een levensverhaal. Nijmegen 1993. Fortuyn. De opkomst, de moord, de nasleep (ad Tijdsdocument). Rotterdam/Utrecht 2002. Herwaarden, Jan van, ‘Willem (Wilhelmus) Simon Petrus – Pim – Fortuyn. Velsen 19 februari 1948-Hilversum 6 mei 2002’, in: Rotterdams Jaarboekje 2003. Rotterdam 2003. Herwaarden, Clemens van, Fortuyn. Chaos en charisma. Amsterdam 2005. Kerkum, Jordi Philip, Laten we hen binnen? De reacties van de kranten Trouw en De Telegraaf op de opkomst van politieke nieuwkomers. – Koekoek – Van Mierlo – Fortuyn, ongepubliceerde scriptie Maatschappijgeschiedenis, Faculteit der Historische en Kunstwetenschappen Erasmus Universiteit Rotterdam. Rotterdam 2003. Lunshof, Kees, Van polderen en polariseren. Dertig jaar Nederlandse politiek. Amsterdam 2004. Nagel, Jan, Boven het maaiveld. Soesterberg 2001. Pels, Dick, De geest van Pim. Het gedachtegoed van een politieke dandy. Amsterdam 2003. Postma, Annemarie, In gesprek met Rabella de Faria. Soesterberg 2004. Roosmalen, Marcel van, Op pad met Pim. Van Eindhoven tot Hilversum. Soesterberg 2002. Schendelen, Rinus van, ‘Op de puinhopen van Paars. Wat is nieuw aan “nieuwe politiek”?’ in: R. Coops e.a. (red.), Een politieke aardverschuiving. Alphen aan den Rijn 2003. Schendelen, R. van, ‘“Katholieke” of “protestantse” coalitievorming? De formatie van het Rotterdamse college in 2002’, in: Jaarboek 2003 van het 254
Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen. Groningen 2004. Wansink, Hans, De erfenis van Fortuyn. De Nederlandse democratie na de opstand van de kiezers. Amsterdam 2004.
Bibliografie Pim Fortuyn Chronologisch overzicht van publicaties van Pim Fortuyn, waarbij de gebruikelijke alfabetische naamsvolgorde bij co-auteurschappen wordt doorbroken door de naam van Pim Fortuyn (hier steeds aangeduid met -) telkens vooraan te zetten.928 -, Hans Nugteren en Jelle Visser, ‘Tegen een aspektgewijze benadering’, in: Juffermans e.a. (red.), De sociologie moet een mens-wetenschap zijn. Amsterdam 1969. -, Willem Dercksen en Roel Timmer, Politiek bewustzijn van academici in een loonafhankelijke situatie. Groningen 1975. -, Harry van den Berg en Teun Jaspers, De ontwikkeling van het stakingsrecht in Nederland. Nijmegen 1978. -, Sociaal-economische politiek in Nederland 1945-1949. Alphen aan den Rijn 1981. - en Teun Jaspers, ‘Staat en maatschappij in Nederland’ in: P. van der Kley e.a. (red.) Interventiestaat en ongelijkheid. Nijmegen 1981. -, Willem Dercksen en Teun Jaspers, Vijfendertig jaar SER-adviezen. Deventer 1982. -, Kerncijfers 1945-1983 van de sociaal-economische ontwikkeling in Nederland. Deventer 1983. -, ‘Naar een nieuwe sociale kwestie? en ‘Tenslotte’ in: De Nederlandse verzorgingsstaat. Terugblik en vooruitzien. Deventer 1983. -, ‘De staat als machtsbasis van de sociaal-democratie’ in: J.Th.J. van den Berg (red.), De staat verdrukt? Amsterdam 1983. -, Om de toekomst van de werkgelegenheid. Kampen 1985. -, Stakingsrecht in Nederland: theorie en praktijk 1872-1986. Weesp 1985. -, ‘Voor en tegen de markt’ en ‘Tenslotte’, in: Voor en tegen de markt. Deventer 1986. - (red.), Sociaal-democratie en technologie. Groningen 1986 . - en Ruud Vreeman, Naar een regio en sector georiënteerde technologiepolitiek. Utrecht/Groningen 1986. 255
-, (rapporteur van) Nieuw Rotterdam: een opdracht voor alle Rotterdammers, rapport van de Adviescommissie Sociaal-Economische Vernieuwing Rotterdam. Rotterdam z.j. (1987). -, Het Noorden: wingewest of Euregio? Groningen 1987. -, ‘De relatie tussen economische structuur en verzorgingsstaat in Nederland in de periode 1970-1986’, in: Pim Fortuyn en Siep Stuurman (red.), Socialisten in no-nonsense tijd. Nijmegen 1988. - (red.), Afscheid van de dialectiek? Rondom het afscheid van Ger Harmsen als hoogleraar. Nijmegen 1988. -, De zestiger jaren: een wonderkind of een total loss? Groningen 1988. -, ‘De vierde macht in het defensief. De overheidsorganisatie op de drempel van een nieuwe tijd’, in: J.J. Broekhuis (red.), Technology assessment in stad en regio. Groningen 1988. -, Van regelrecht naar doelgericht. Arbeidsvoorwaardenbeleid Nederlandse universiteiten. Utrecht 1988. - en Siep Stuurman, ‘Ter inleiding’ en ‘Crisis als transformatie: de contouren van een nieuwe tijd’, in: Fortuyn en Stuurman (red.), Socialisten in nononsense tijd. Nijmegen 1988. -, J.J. Broekhuis en P.W.M.A. van Hoogstraten, ‘Technology assessment in stad en regio’, in: Broekhuis (red.), Technology assessment in stad en regio. Groningen 1988. -, J.J. Broekhuis en P.W.M.A. van Hoogstraten, ‘Modernisering en technology assessment’, in: Broekhuis (red.), Technology assessment in stad en regio. Groningen 1988. -, ‘De ambtenaar: een werknemer als ieder ander’, in: W. Albeda, Th. H. Dragt en W.S.P. Fortuyn (red.), Ambtenaren in het jaar 2000. Op weg naar nieuwe arbeidsverhoudingen. Den Haag 1989. - en Foeke Kuiper, Positie bepaald, koers uitgezet, Haven Ondernemers Vereniging SVZ. Rotterdam 1989. - e.a., Competitie en bescherming: Nederlands bedrijfsleven in de Europese concurrentiestrijd. Den Haag 1989. -, Ordening door ontvlechting. Een advies over de adviesstructuur in de volksgezondheid. Rijswijk/Den Haag 1990. -, ‘Een toekomst zonder ambtenaren’. Inaugurele rede Erasmus Universiteit Rotterdam. Den Haag 1991. -, Zonder ambtenaren. De overheid als ondernemer. Amsterdam 1991. 256
-, Aan het Volk van Nederland. De contractmaatschappij, een politiek-economische zedenschets. Amsterdam 1992. -, De overheid als ondernemer. Amsterdam 1993. -, Het zakenkabinet Fortuyn. Utrecht 1994. -, Uw baan staat op de tocht! De overlegeconomie voorbij. Utrecht 1995. -, De verweesde samenleving. Een religieus-sociologisch traktaat. Utrecht 1995. -, Beklemmend Nederland. Utrecht 1995. -, Mijn collega komt zo bij u. Dienstverlening in Nederland. Utrecht 1996. -, Tegen de islamisering van onze cultuur; Nederlandse identiteit als fundament. Utrecht 1997. (2e druk: De islamisering van onze cultuur; Nederlandse identiteit als fundament. Uithoorn-Rotterdam 2001.) -, Babyboomers. Autobiografie van een generatie. Terugkijken en vooruitzien. Utrecht 1998. (2e druk: Autobiografie van een babyboomer: het persoonlijke en openhartige levensverhaal van een eigenzinnige outsider die zich, tegen de stroom in, ontwikkelde tot een politicus van groot formaat; aangevuld met herinneringen van Marten Fortuyn, vrienden en geestverwanten. Uithoorn/Rotterdam 2002.) -, Zielloos Europa. Utrecht 1998. -, 50 jaar Israël, hoe lang nog? Tegen het tolereren van fundamentalisme. Utrecht 1998. - en H.J. Tieleman, Moet kunnen: Christelijke organisaties en cultuurrelativisme. Groningen 1998. -, De derde revolutie! Hoe de informatietechnologie alles op zijn kop zet. Utrecht 1999. -, Droomkabinet. Hoe Nederland geregeerd moet worden. Verzamelde columns uit Elsevier 1999-2000. Amsterdam 2001. -, De verweesde samenleving in het informatietijdperk. De Grote Pim Fortuyn Omnibus. Uithoorn 2001. -, De puinhopen van acht jaar Paars. Uithoorn 2002. -, De verweesde samenleving. Uithoorn 2002. -, At your service. De laatste 32 columns. Amsterdam 2002. -, A hell of a job. De verzamelde columns. Rotterdam 2003.
Overige publicaties van Pim Fortuyn (soms als co-auteur) verschenen in: Universiteitskrant Groningen (1972-1987, 37 artikelen); SOAP. Maandblad van de Subfaculteit der Sociaal-Culturele Wetenschappen (Rijksuniversiteit Groningen, 1972-1988); 257
Te Elfder Ure (1973, 1974); Mens en Maatschappij (1977); Recht en Kritiek (1979, 1981,1983); Amsterdams Sociologisch Tijdschrift (1979, 1983); Komma (1981, 1985); Socialisme & Democratie (1985, 1987); Namens (1987, 1988, 1990, 1991); (Uit) Europoort Kringen: euregionaal management magazine (1993-2002, columns); Elsevier (1994-2001, columns).
Media Algemeen Dagblad, ANP, Binnenlands Bestuur, Contrast, Elsevier, (Uit) Europoort Kringen: euregionaal management magazine, Financieel Dagblad, Friesch Dagblad, Gay Krant, De Groene Amsterdammer, Gooi en Eemlander, Groot Charlois, De Havenloods, Haagsche Courant, HP/De Tijd, Intermediair, Metro, Nederlands Dagblad, Nieuwe Revu, nrc Handelsblad, Panorama, Het Parool, Quod Novum, Rotterdams Dagblad, Reformatorisch Dagblad, Spits, De Telegraaf, Trouw, VNG-magazine, de Volkskrant, Vrij Nederland.
258
Inhoudsopgave video-dvd
Lijsttrekker Leefbaar Rotterdam - Pim Fortuyn lijsttrekker Leefbaar Rotterdam, 20 januari 2002 (3:12) - Fortuyns optreden bij tv Rijnmond, 20 januari 2002 (8:3o) - De nasleep van het interview in de Volkskrant, 9-11 februari 2002 (3:19) Gemeenteraadsverkiezingen – Verkiezingsspotje Leefbaar Rotterdam (0:44) (met speciale dank aan Sjef Siemons @ channel-one productions Rotterdam) – Debat bij werkgeversorganisatie vno-ncw West, 19 februari 2002 (2:02) – Het debat tussen PvdA en Leefbaar Rotterdam bij tv Rijnmond, 3 maart 2002 (5:42) – Verkiezingsavond op het stadhuis, 6 maart 2002 (3:37) – Vlaamse media in het stadhuis, 6 maart 2002 (4:04) – Straatreportage PvdA-raadslid Matthijs van Muijen, 7 maart 2002 (2.54) Leefbaar Rotterdam in de gemeenteraad en de collegevorming – De installatie van de nieuwe gemeenteraad, 14 maart 2002 (3:38) – Openbare besprekingsronde, 15 maart 2002 (1:58) – Fortuyn uitgeformeerd, 18 maart 2002 (2:36) – De formatie zonder de PvdA, 26 maart 2002 (2:01) – Presentatie coalitieakkoord, 25 april 2002 (1:46) Rotterdam na de moord op Fortuyn – Reacties op straat en in het stadhuis op de moord, 6 mei 2002 (3:51) – Reacties op de moord bij Fortuyns woning, 6 mei 2002 (5:37) – Stille tocht, 7 mei 2002 (3:15) – Reacties van migranten, 9 mei 2002 (1:59) – Portret van een rouwende taxichauffeur, 10 mei 2002 (4:59) – De herdenkingsdienst in de kathedraal, 10 mei 2002 (3:01) – Weekoverzicht, 6-10 mei 2002 (2:52) – Afscheid van Rotterdam, 19-20 juli 2002 (2:33) 259
Illustratieverantwoording
Collecties Gemeentearchief Rotterdam: 77, 79, 80, 81 Partijarchief Leefbaar Rotterdam: 41 Fotografen Koos de Bie: 178 Paul Dijkstra: 170 Roel Dijkstra: 136 Max van Essen / Gemeentearchief Rotterdam: 209, 210, 213, foto omslag achterzijde Ed Oudenaarden, anp: 47 Sjaak Ramakers: 77 (foto op affiche), foto omslag voorzijde Jaap Rozema, Rotterdams Dagblad: 122, 186 Nel Sørensen-Breedveld: 42 Kees Spruijt: 2, 61, 63, 65, 75, 93, 97, 99, 119, 121, 123, 127, 128, 131, 132, 133, 159, 160, 187, 190, 197, 198, 207 Wim Vleghaar: 206
260
Noten
1.
Zie bijlage 2: Lijst van personen met wie de onderzoeker heeft gesproken. 2. De mediaberichten over Pim Fortuyn zijn verzameld in opdracht van de Commissie Feitenonderzoek Veiligheid en Beveiliging Pim Fortuyn ten behoeve van het rapport De veiligheid en de beveiliging van Pim Fortuyn. Feiten en verantwoordelijkheden. Commissie Feitenonderzoek veiligheid en beveiliging Pim Fortuyn (rapporteur C.J.C.F. Fijnaut). Hierna afgekort tot: Commissie Feitenonderzoek. Voor het onderhavige onderzoek Pim Fortuyn en Rotterdam is door het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (bzk), waar het archief van deze commissie is ondergebracht, inzage verleend. 3. Een artikel in de krant verschijnt soms één dag eerder op de website van de krant. Bij dit onderzoek is gebruikgemaakt van de kranten én de websites van de kranten. Door deze omstandigheid kan in sommige gevallen bij de bronvermelding de datum waarop het artikel verschijnt met één dag verschillen. 4. In 2002 verschijnt een herdruk van dit boek, op onderdelen herzien en geactualiseerd, onder de titel Autobiografie van een babyboomer. Hierna afgekort tot: Autobiografie. 5. R. van Schendelen, ‘“Katholieke” of “protestantse” coalitievorming? De formatie van het Rotterdamse college in 2002’, in: Jaarboek 2003 van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen (Groningen 2004) en Rinus van Schendelen, ‘Op de puinhopen van Paars. Wat is nieuw aan “nieuwe politiek”?’ in: R. Coops e.a. (red.) Een politieke aardverschuiving (Alphen aan den Rijn 2003). 6. De kopij met het materiaal uit de interviews is aan de geïnterviewden apart ter beoordeling voorgelegd. 7. Pim Fortuyn, Autobiografie, 6, 168. Pim Fortuyns jongere broer komt op 18-jarige leeftijd om bij een verkeersongeval. 8. Gemeente Rotterdam, Dienst Burgerzaken, Gemeentelijke Basisadministratie, persoonskaart en persoonslijst Wilhelmus Simon Petrus Fortuijn. In deze publicatie wordt wat de naam betreft de spellingsvoorkeur van de familie Fortuyn aangehouden. 9. Pim Fortuyn, Autobiografie, 25. 10. Pim Fortuyn, Autobiografie, 37. 11. Pim Fortuyn, Autobiografie, 37 en Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn. Reconstructie van een politieke aardschok, 48. Hierna afgekort tot:
12. 13.
14.
15. 16.
17. 18. 19.
20.
21. 22.
261
Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn. Geld was inderdaad een probleem toen Pim Fortuyn aan de universiteit wilde gaan studeren. Marten Fortuyn: ‘Daar is toen familieberaad over geweest. Het betekende een tandje terug voor het hele gezin. Wij werkten in de vakanties, we hadden baantjes bij Hoogovens of in de vishandel. Voor hem was dat niet aan de orde.’ Pim Fortuyn, Autobiografie, 167-168. Gemeente Rotterdam, Dienst Burgerzaken, Gemeentelijke Basisadministratie, persoonskaart en persoonslijst Wilhelmus Simon Petrus Fortuijn. www.parlement.com, parlement & politiek, curriculum vitae prof. dr. W.S.P. Fortuyn. Fortuyn is lid van de katholieke studentenvereniging Thomas van Acquino. Van 1969 tot 1970 is hij lid van de ProtestantsChristelijke Besturenraad; van 1973 tot 1985, met onderbrekingen, secretaris van de faculteit Sociaal-Culturele Wetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen, waar hij twee reorganisaties leidde. Van 1975 tot 1979 is hij secretaris-portefeuillehouder Nieuwbouw Stichting Studentenhuisvesting. Ger Harmsen, Herfsttijloos: een levensverhaal, 581. Jan van Herwaarden, Rotterdams Jaarboekje 2003, ‘Willem (Wilhelmus) Simon Petrus – Pim – Fortuyn. Velsen 19 februari 1948-Hilversum 6 mei 2002’, 55. Hierna afgekort tot: Van Herwaarden, Rotterdams Jaarboekje 2003. Elsevier (Liesbeth Wytzes), biografie Pim Fortuyn, 13 juli 2002. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 58. Pim Fortuyn, rapporteur van Nieuw Rotterdam: een opdracht voor alle Rotterdammers, rapport van de Adviescommissie Sociaal Economische Vernieuwing Rotterdam, Rotterdam z.j. (1987). Pim Fortuyn en Siep Stuurman, ‘Crisis als transformatie: de contouren van een nieuwe tijd’, in: Pim Fortuyn en Siep Stuurman (red.), Socialisten in no nonsense-tijd, 202-238. Van Herwaarden, Rotterdams Jaarboekje 2003, 56. Gemeente Rotterdam, Dienst Burgerzaken, Gemeentelijke Basisadministratie, persoonskaart en persoonslijst Wilhelmus Simon Petrus Fortuijn. Op de kaart van Fortuijn staan de volgende adresmutaties. Velsen Stationsweg 105, 12 juli 1954 P.C. Hooftlaan 49, 2 oktober 1967 Amsterdam P.C. Hooftstraat 134 I, 13 december 1967 J.W.
23.
24.
25. 26.
27. 28. 29.
Brouwersstraat 20 hs, 31 januari 1969 Amstelveen Uilenstede 216, 4 augustus 1969 Velsen P.C. Hooftlaan 49, 23 december 1969 Amstelveen Uilenstede 216-1511, 20 september 1972 Groningen Meerpaal 195, 4 oktober 1973 Radesingel 41 d, 26 april 1988 Rotterdam Mariniersweg 176, 22 mei 1989 Randweg 76, 1 augustus 1998 G.W. Burgerplein 11. Elsevier (Liesbeth Wytzes), biografie Pim Fortuyn, 13 juli 2002 en interview M.G.T. Pastors, 14 augustus 2003. Ook volgens Marco Pastors, medewerker van Fortuyn bij de ov-Studentenkaart, treedt Fortuyn niet tactvol op en overziet hij niet goed de consequenties van zijn optreden door het ‘uitsluitend op zijn manier te willen doen’. www.parlement.com, parlement & politiek, curriculum vitae prof. dr. W.S.P. Fortuyn. Fortuyn was lid Advies-Arbitragecommissie Rijksoverheid (Commissie Albeda), 19861996; adviseur Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid inzake arbeidsmarktbeleid, 1986; adviseur gemeentebestuur Maastricht, 1988; adviseur minister Onderwijs en Wetenschappen, 1988; adviseur V.S.N.U. (Vereniging Samenwerkende Nederlandse Universiteiten), 1988; adviseur van de Scheepvaartvereniging Zuid in Rotterdam (1988-1989); adviseur Stichting Maatschappij en Onderneming, 1989; adviseur Kamer van Koophandel Drechtsteden, 1990; adviseur staatssecretaris van Volksgezondheid, 1990; adviseur Kamer van Koophandel Haarlem en omstreken, 1991; lid Raad van Advies voor de Thuiszorg; lid Raad van Commissarissen AMCO Enveloppen B.V. te Utrecht, 1992-1996; lid Raad van Commissarissen Multihouse N.V. te Gouda, 1994-1997; lid Raad van Commissarissen Van den Berg en Partners, 1999; voorzitter Stichting Cognitief Talent te Delft, 1996-2002 en lid van het bestuur van het Aids-fonds. Volgens Hans Wansink (De erfenis van Fortuyn, 313, noot 1) was Fortuyn ook lid van het Republikeins Genootschap, een genootschap dat in 1996 is opgericht door veertien gearriveerde Nederlanders uit het bedrijfsleven, de wetenschap en de media. Elsevier (Liesbeth Wytzes), biografie Pim Fortuyn, 13 juli 2002. Quod Novum, 13 februari 1991 en Quod Novum (José Jamin, m.m.v. Bas Tielens), 30 augustus 1995. Een toekomst zonder ambtenaren. Den Haag 1991. Elsevier (Liesbeth Wytzes), biografie Pim Fortuyn, 13 juli 2002. Van Herwaarden, Rotterdams Jaarboekje 2003, 56. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17
30.
31. 32. 33. 34. 35.
36. 37. 38. 39. 40.
41. 42. 43.
262
december 2003. Een van de collega’s van Fortuyn aan de Erasmus Universiteit is de politicoloog prof. dr. M.P.C.M. van Schendelen. Van Schendelen heeft één keer inhoudelijk contact met Fortuyn tijdens een spreekbeurt voor de Nederlandse Maatschappij voor Tandheelkunde in Utrecht, wat uitloopt op een aanvaring. Fortuyn zei tijdens de spreekbeurt volgens Van Schendelen iets wat op zich heel feitelijk was. Van Schendelen: ‘Bijvoorbeeld: dit is een fles met bier. En ik keek toen naar die fles tijdens die discussie en ik zei: “Beste Pim/heer Fortuyn, volgens mij is dit een fles water en geen bier. Kijk maar, dit heeft alle kenmerken van water.” En toen werd hij heel nijdig, ter plekke. De voorzitter zei: “Laten we nu maar even pauzeren”. Afkoelen. En Pim komt op mij af en zei: “Wil jij nooit meer van je leven een collega-hoogleraar afvallen.” Nou toen was ik perplex en ik zei: “Dat ben ik niet van plan, want in ons beroep worden wij er juist voor betaald om nooit elkaar af te dekken.” Dat deed voor mij de deur dicht. Wij hebben de middag verder afgemaakt voor de tandheelkundigen. Wegwezen. Wat moet ik met zo’n poppenkast?’ Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 68-70, aangehaald in: Dick Pels, De geest van Pim. Het gedachtegoed van een politieke dandy, 136-138. Hierna afgekort tot: Pels, De geest van Pim. Elsevier (Liesbeth Wytzes), biografie Pim Fortuyn, 13 juli 2002. de Volkskrant (Kees Schuyt), 13 februari 2002. Quod Novum (José Jamin, m.m.v. Bas Tielens), 30 augustus 1995. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 73-74. Gemeente Rotterdam, Dienst Burgerzaken, Gemeentelijke Basisadministratie, persoonskaart en persoonslijst Wilhelmus Simon Petrus Fortuijn. Elsevier (Liesbeth Wytzes), biografie Pim Fortuyn, 13 juli 2002. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 75-76. Pim Fortuyn, Autobiografie, 298, aangehaald in: Commissie Feitenonderzoek, 129. De Telegraaf, 16 oktober 1993, aangehaald in: Commissie Feitenonderzoek, 128-129. Interview M.G.T. Pastors, 14 augustus 2003. Fortuyn wilde de bestuurskundige Marco Pastors betrekken bij het oprichten van een nieuwe partij. In 1998 kocht Pastors Fortuyns huis aan de Randweg. Quod Novum (Leo Mudde), 20 januari 1993. 2 Vandaag, 20 augustus 2001, aangehaald in: Commissie Feitenonderzoek, 127. Het Parool, 1 december 2001. Bij de landelijke kiesraad staat de partij Leefbaar Nederland sinds 27 mei 1999 ingeschreven.
44. Gemeente Rotterdam, Dienst Burgerzaken, Bureau Verkiezingen. De Stadspartij Rotterdam werd op 18 november 1993 bij het Centraal Stembureau (voor de verkiezing van de leden van de gemeenteraad) geregistreerd. 45. Rotterdams Dagblad (Kor Kegel), 24 juni 1999. 46. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. 47. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. 48. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. 49. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. 50. Algemeen Dagblad, 18 oktober 2001, aangehaald in: Elsevier (H. Beunders), 10 november 2001. 51. de Volkskrant (Peter Giesen), 16 februari 2002. Volgens docent mediageschiedenis Huub Wijfjes (Rijksuniversiteit Groningen) is de politicus Pim Fortuyn zonder televisie ondenkbaar. 52. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 37. 53. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 24. 54. 2 Vandaag, 20 augustus 2001, aangehaald in Commissie Feitenonderzoek, 127. 55. Algemeen Dagblad, 21 augustus 2001, Trouw, 22 augustus 2001 en de Volkskrant, 23 augustus 2001. 56. Algemeen Dagblad, 21 augustus 2001. 57. Algemeen Dagblad, 21 augustus 2001. 58. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 41. Met het noemen van het cda loopt Fortuyn vooruit op de val van lijsttrekker Jaap de Hoop Scheffer eind september 2001. Op 1 oktober 2001 wordt Balkenende gekozen tot fractievoorzitter van het cda. 59. Rotterdams Dagblad, 21 augustus 2001. 60. Algemeen Dagblad, 21 augustus 2001. 61. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. 62. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 80. 63. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 38, 81. Klamer was wel bereid de Europese paragraaf van het verkiezingsprogramma van Leefbaar Nederland te schrijven. 64. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. Binnen Leefbaar Nederland was men druk bezig met het zoeken naar een lijsttrekker. Voordat Fortuyn door het bestuur naar voren werd geschoven dacht men volgens Kneepkens ook aan andere kandidaten, onder wie Dick Scheringa van de Frisiabank en tennisser Jaco Elting. 65. Rotterdams Dagblad, 22 augustus 2001. 66. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. 67. Rotterdams Dagblad, 29 augustus 2001, Elsevier, 1 september 2001, Vrij Nederland, 1 september 2001, Intermediair, 6 september 2001 en Algemeen Dagblad, 8 september 2001.
68. Rotterdams Dagblad (Wessel Penning), 29 augustus 2001. 69. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 93, 102. 70. Trouw, 5 september 2001. 71. Rotterdams Dagblad, 10 september 2001. 72. Rotterdams Dagblad, 6 september 2001. 73. Rotterdams Dagblad, 10 december 2001. Op 8 december 2001 houdt Radio Rijnmond een actie voor nabestaanden van omgekomen hulpverleners bij de aanslagen in Amerika van 11 september 2001. Ook Fortuyn werkt hieraan mee. Op de Parkkade is een ontspannen sfeer en draagt hij ‘de grootste kalkoen van Nederland’ ter veiling over. 74. De Groene Amsterdammer, 15 september 2001. 75. nrc Handelsblad, 21 september 2001 en Spits, 1 oktober 2001. 76. Rotterdams Dagblad, 21 september 2001. 77. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 123. David Pinto was in Amsterdam lijsttrekker van de partij Amsterdam Leeft! De naam Leefbaar Amsterdam was al geregistreerd. 78. Rotterdams Dagblad, 26 september 2001. 79. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 82. 80. Commissie Feitenonderzoek, 151, Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 27 september 2001. 81. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. 82. Jan Nagel, Boven het maaiveld, 2001 en Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 89-93. 83. Rotterdams Dagblad (Erwin Tuil), 24 oktober 2001. 84. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 92. 85. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003 en Vrij Nederland (Thijs Broer), 3 november 2001. 86. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 92. 87. Rotterdams Dagblad, 25 oktober 2001. 88. Algemeen Dagblad, 27 oktober 2001. 89. Rotterdams Dagblad, 29 oktober 2001. In 2004 publiceerde S.W. Couwenberg: Opstand der burgers. De Fortuyn-revolte en het demasqué van de oude politiek. Hierna afgekort tot: Opstand der burgers. 90. Rotterdams Dagblad, 26 oktober 2001. 91. Commissie Feitenonderzoek, 160, 371 92. de Volkskrant, 23 augustus 2001. 93. Elsevier (H. Beunders), 10 november 2001. 94. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 103 95. Algemeen Dagblad (Milja de Zwart), 26 november 2002. 96. Algemeen Dagblad (Milja de Zwart), 26 november 2002. 97. Commissie Feitenonderzoek, 174-180. 98. Rotterdams Dagblad, 26 november 2001. 99. Commissie Feitenonderzoek, 180. 100. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 28 november 2001.
263
101. Rotterdams Dagblad, 29 augustus 2001. 102. Nu.nl/nieuws, 1 november 2001. 103. Website www.radar.nl. radar bestrijdt discriminatie door onder meer de behandeling van klachten en meldingen van discriminatie. 104. Rotterdams Dagblad, 11 februari 2002. 105. Commissie Feitenonderzoek, 161, Trouw, 2 november 2001. 106. Rotterdams Dagblad (Abdel Ilah Rubio), 2 november 2001. 107. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 98-99 en Rotterdams Dagblad, 5 november 2001. In de talkshow Gogh’s Zondag op de tv-zender Yorin van 4 november 2001 gaat Fortuyn in op de aangifte. 108. Gay Krant (Henk Krol/Adri van Esch), 27 april 2002. 109. De uitspraak van Fortuyn in Gogh’s Zondag op 4 november 2001 leidde volgens de Commissie Feitenonderzoek (165) niet tot dreigpost. Ook verwekte zijn uitspraak in dit programma geen politieke onrust. 110. Rotterdams Dagblad, 5 november 2001. 111. Rotterdams Dagblad (Nelly Jacobs), 7 november 2001. 112. Commissie Feitenonderzoek, 161-162, Rotterdams Dagblad, Trouw en De Telegraaf, 2 november 2001. Dat het Openbaar Ministerie ‘binnen enkele weken’ zou beslissen of er tot vervolging zou worden overgegaan was een onjuiste berichtgeving in het Rotterdams Dagblad van 10 november 2001. Het bericht in deze krant op 23 januari 2002, dat het parket nog niet had besloten wat het met de aangifte zou doen, was wel correct. 113. Rotterdams Dagblad, 4 mei 2001. El-Moumni van de Rotterdamse An-Nasrmoskee zei in NOVA dat homoseksualiteit schadelijk is voor de samenleving als de ‘ziekte’ zich onder de jeugd verspreidt. ‘Als straks ouderen niet meer actief zijn in de voortplanting en het baren van kinderen, wie maken dan nog kinderen als mannen onderling trouwen en vrouwen ook.’ 114. Rotterdams Dagblad, 25 maart 2002. 115. Rotterdams Dagblad (Kor Kegel), 24 juni 1999. Jan Nagel stelt aan Kneepkens voor het woord ‘leefbaar’ aan de partijnaam Stadspartij Rotterdam toe te voegen, een voorstel dat door het bestuur van de Stadspartij Rotterdam wordt aangenomen. De Stadspartij Rotterdam verzuimt de naamswijziging direct vast te leggen bij het Centraal Stembureau in Rotterdam. 116. Rotterdams Dagblad, 1 december 2000. 117. Gemeente Rotterdam, Dienst Burgerzaken, Bureau Verkiezingen, Centraal Stembureau (voor de verkiezing van de leden van de gemeenteraad).
118. Rotterdams Dagblad (Kor Kegel), 24 juni 1999. 119. Rotterdams Dagblad (Paul Koopman), 4 december 2000. 120. Rotterdams Dagblad (Peter Louwerse), 31 januari 2001. Volgens R. Schouten (Trouw, 12 december 2001) hebben minstens honderd gemeentefracties zich ‘leefbaar’ genoemd. 121. Rotterdams Dagblad, 28 augustus 2001. 122. Trouw, 30 augustus 2001. 123. Rotterdams Dagblad, 3 december 2001. 124. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 7 december 2001. 125. nrc Handelsblad, 8 december 2001. 126. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. 127. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. 128. Interview B. Madlener, 17 februari 2004. 129. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. 130. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. Volgens Kneepkens was het beter geweest een vereniging op te richten: Leefbaar Rotterdam. Maar daar had niemand aan gedacht bij de Stadspartij toen de naam, overigens na overleg met hem, werd gewijzigd. 131. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. 132. Website www.leefbaardenhaag.nl. Ook Michel Dufresne, één van de oprichters van de Haagse Stadspartij, claimt de naam Leefbaar Den Haag om te voorkomen dat rechtse groeperingen met de naam aan de haal gaan. Dufresne doet vervolgens met Leefbaar Den Haag mee aan de gemeenteraadsverkiezingen en wint 4 zetels. De nieuwe partij maakt geen deel uit van het college en is de grootste oppositiepartij. 133. Rotterdams Dagblad, 6 november 2001. 134. Gemeente Rotterdam, Dienst Burgerzaken, Bureau Verkiezingen, Centraal Stembureau (voor de verkiezing van de leden van de gemeenteraad). 135. Volgens de Volkskrant (15 februari 2002) heeft T. Koolhof, oud-deelraadslid van de cd, de aanbevelingslijst van Leefbaar Rotterdam getekend. 136. Rotterdams Dagblad, 8 december 2001. 137. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003. Kneepkens ( in een e-mail aan de auteur, 4 juli 2005) ontkent dit stelligste. Het programma én de persoon van Fortuyn waren voor de Stadspartij de reden om de term ‘leefbaar’ te schrappen. 138. De Havenloods, 13 december 2001. 139. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 11 december 2001. 140. de Volkskrant, 20 februari 2002. Jurist F. van
264
den Heuvel maakt bezwaar tegen de vergelijkingen tussen Fortuyn en Mussolini, het nazisme of de NSB. Dat is ‘niet terecht, feitelijk onjuist, demagogisch en, wat misschien nog kwalijker is, ze relativeren Mussolini, het nazisme en de NSB.’ 141. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. 142. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. 143. Interview M.J. Smit, 19 augustus 2003. 144. Interview B. Madlener,17 februari 2004. 145. Interview M.J. Smit, 19 augustus 2003. 146. Partijarchief Leefbaar Rotterdam, verslag vergadering, 28 december 2001. 147. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003. 148. Interview M.J. Smit, 19 augustus 2003. 149. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003 en Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 30 januari 2002. 150. Pim Fortuyn, Autobiografie, 415 (Herinneringen van Ronald Sørensen). 151. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 124. Volgens Wim van Sluis (interview, 11 februari 2004) stuurde Fortuyn het mailtje naar Sørensen na strategisch overleg met Jan Nagel en Kay van de Linde. 152. Pim Fortuyn, Autobiografie, 415 (Herinneringen van Ronald Sørensen). 153. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 124. 154. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 124125. 155. Interview F. van der Hilst, 20 augustus 2003. 156. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003. 157. Interview B. Madlener,17 februari 2004. 158. Interview M.G.T. Pastors, 14 augustus 2003. 159. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003. 160. Rotterdams Dagblad, 11 januari 2002. 161. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. Van deze commissie heeft alleen Hendrik Lobbe zich niet kandidaat gesteld voor de lijst van Leefbaar Rotterdam voor de gemeenteraadsverkiezingen. 162. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003. 163. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 12 januari 2002. 164. nrc Handelsblad, 11 februari 2002. 165. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. 166. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003 en F. van der Hilst, 20 augustus 2003. 167. Financieel Dagblad, 12 februari 2002. 168. Interview M.J. Smit, 19 augustus 2003. Volgens Smit voelden verscheidene mensen zich achteraf wel overvallen door het verrassende voorstel. 169. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 125. 170. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 18 januari 2002. 171. Postma, Annemarie, In gesprek met Rabella de Faria, 63.
172. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 30 januari 2002. 173. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003. 174. Interview R.M. de Faria, 4 maart 2004. 175. Bij de Tweede-Kamerverkiezingen van mei 2002 en januari 2003 heeft Duurzaam Nederland geen zetels behaald. De speerpunten van het verkiezingsprogramma voor de Tweede-Kamerverkiezingen in 2002 zijn: (rechtstreeks) gekozen bestuurders zoals de burgemeester en de minister-president, een alles omvattend duurzaam milieubeleid en het wegnemen van gevoelens van onvrede over de toenemende diversiteit in de samenleving. 176. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 18 januari 2002. 177. Rotterdams Dagblad (Antti Liukku), 21 januari 2002. 178. Rotterdams Dagblad (Antti Liukku), 21 januari 2002. 179. de Volkskrant, 21 januari 2002. 180. nrc Handelsblad (Guus Valk), 21 januari 2002. 181. Rotterdams Dagblad (Antti Liukku), 21 januari 2002. In het Rotterdams Dagblad van 12 maart 2002 haalt Fortuyn hard uit naar directeur Willem Scholten van het Gemeentelijk Havenbedrijf die volgens hem maar moet opstappen omdat hij tegenvallende cijfers presenteert. Fortuyn vindt de haven maar een achterhaalde activiteit en pleit voor recreatie en woningen op de Tweede Maasvlakte. In het verkiezingsprogramma van Leefbaar Rotterdam staat onder het kopje ‘Haven en industrie’ dat er op de Tweede Maasvlakte onder meer recreatie, natuurbouw en hoogwaardige woningbouw moet komen. Het Gemeentelijk Havenbedrijf Rotterdam wil niet ingaan op de nieuwe politieke situatie in Rotterdam. 182. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 125. 183. Interview B. Madlener, 17 februari 2004. 184. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 126. 185. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 6 maart 2002. Volgens bestuurskundige Marcel Boogers van de Katholieke Universiteit Brabant, gespecialiseerd in de opkomst van plaatselijke partijen, behaalde Leefbaar Hilversum in 1994 in één keer 8 van de 37 raadszetels en Leefbaar Utrecht in 1998 9 van de 45 zetels bij de raadsverkiezingen. Utrecht en Rotterdam hadden de bekendheid van de politieke leiders, Henk Westbroek en Pim Fortuyn, gemeen. Volgens Boogers dankte Leefbaar Utrecht het succes vooral aan de weerzin onder de bevolking tegen het Centrum Plan en Leefbaar Hilversum aan de weerstand tegen het verkeerscirculatieplan voor de stad. Leefbaar Rotterdam ontbreekt volgens Boogers zo’n concreet heet hangij-
265
zer. Fortuyns stokpaardje tegen gettovorming in de binnenstad is volgens hem niet ‘omschreven genoeg’ en kun je er geen deel van het electoraat mee winnen. 186. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 30 januari 2002. 187. Rotterdams Dagblad (Antti Liukku), 21 januari 2002. Volgens bestuurskundige Marcel Boogers van de Katholieke Universiteit Brabant is het de eerste keer dat de lijsttrekker van een landelijke partij ook op lokaal niveau deze functie heeft. Boogers kan zich vinden in de argumentatie van Fortuyn: ‘In Den Haag gemaakt beleid krijgt zijn uitwerking pas op het moment dat het op lokaal niveau wordt uitgewerkt. Hij wil actief zijn in de lokale politiek om erop toe te zien dat die regels ook echt uitvoerbaar zijn. Daar is in principe geen speld tussen te krijgen. Maar het is nog maar de vraag of het in de praktijk uitvoerbaar is. Fortuyn vraagt het uiterste van zichzelf, maar als je geen gezin hebt en alleen twee hondjes moet onderhouden, is dat misschien wel te doen.’ 188. Rotterdams Dagblad (Ben Maandag), 22 januari 2002. 189. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 22 januari 2002. 190. Trouw, 22 januari 2002. 191. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 22 januari 2002. 192. Rotterdams Dagblad, 21 januari 2001. 193. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 22 januari 2002. 194. Het Parool, 6 maart 2003, aangehaald in: Pels, De geest van Pim, 253. 195. Rotterdams Dagblad, 21 januari 2001. 196. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. 197. Rotterdams Dagblad, 14 januari 2002. 198. Rotterdams Dagblad, 14 januari 2002. 199. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. 200. Vrij Nederland (Paul van Liempt), 23 maart 2002. 201. Rotterdams Dagblad (Kor Kegel), 17 januari 2002. 202. Interview E.L. Kuijper, 8 december 2003. Haar uitspraken in de nieuwjaarstoespraak licht Els Kuijper toe (in een e-mail aan de auteur, 28 juni 2005): ‘In de periode waarin dit speelt, zaten op de politieke tribune van de gemeenteraad regelmatig een viertal mannen, waaronder J. Teyn, die eerst voor de cd en later voor cp86 in de gemeenteraad had gezeten (’94-’98). Hij had aangekondigd met een nieuwe partij te komen (de nnp). Zij zaten daar – in mijn ogen – demonstratief “eraan te komen.” Hen had ik voor ogen bij mijn uitspraak op de nieuwjaarsreceptie.’ 203. Rotterdams Dagblad, 23 januari 2002. 204. Commissie Feitenonderzoek, 165.
205. Algemeen Dagblad, 21 januari 2002. 206. Trouw, 22 januari 2002. 207. Rotterdams Dagblad (Ben Maandag), 23 januari 2002. 208. In 2003 verscheen van Gerard Peet de Kleine Rotterdamse pinguïn encyclopedie. Het boek geeft een encyclopedisch overzicht van de biologische aspecten van de pinguïn en de pinguïn als thema in de literatuur, kunst- en cultuurgeschiedenis. 209. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. 210. Interview E.L. Kuijper, 8 december 2003. Els Kuiper deed niet mee aan het debat. Kuijper: ‘Dat was onze inschatting. Een hele nieuwe partij, we weten niet wat dat worden gaat. Je weegt in zo’n campagne altijd af van wie gaat waar naartoe. En dan ga je een beetje selectief met je lijsttrekker om.’ 211. Interview J.G.M. Peet, 15 oktober 2003. 212. Interview N.J.G. Janssens, 17 december 2003. 213. Interview J. van der Tak, 29 oktober 2003. Manuel Kneepkens is ook verontwaardigd over Fortuyns optreden bij rtv Rijnmond. Kneepkens in dagblad Trouw van 22 januari 2002: ‘Die man heeft nog nooit wat voor de stad gedaan. Het is een pretfiguur, een salonfascist. Dat blijkt wel uit zijn tv-optreden.’ 214. Website Gemeente Rotterdam, samenstelling gemeenteraad en nrc Handelsblad, maandblad M (Gerard van Westerloo), 7 december 2002. 215. HP/De Tijd (S.W. Couwenberg), 25 januari 2002 en nrc Handelsblad, maandblad M (Gerard van Westerloo), 7 december 2002. Voorheen brachten de Leefbaar Rotterdamkandidaten hun stem uit op de PvdA, cda, vvd en andere partijen, waaronder verrasssend vaak de Socialistische Partij. Volgens Van Westerloo verenigt Leefbaar Rotterdam alle ‘boosheden’ in zich waaraan Pim Fortuyn appelleerde, hoewel deze lang niet allemaal bij ieder raadslid voorkomen: ‘De oprukkende buitenlander, de autistische politieke elite, de verloedering van de openbare ruimte, de mislukte multiculti-samenleving, de lokale PvdA-almacht, het slappe optreden tegen wangedrag: alle elementen komen in het Rotterdamse mengsel voor.’ 216. Rinus van Schendelen, ‘Op de puinhopen van Paars. Wat is nieuw aan “nieuwe politiek”?’ in R. Coops e.a. (red.), Een politieke aardverschuiving, 102. Hierna afgekort tot: ‘Op de puinhopen van Paars’. 217. Van Schendelen, ‘Op de puinhopen van Paars’, 104. 218. Commissie Feitenonderzoek, 194, Het Parool, Rotterdams Dagblad, 28 januari 2002 en Financieel Dagblad, 29 januari 2002. 219. Bureau Intomart, memo’s peilingen raads-
266
verkiezingen (Tom van Dijk), januari/februari 2002. 220. Bureau Intomart, memo’s peilingen raadsverkiezingen (Tom van Dijk), januari/februari 2002. In het klassieke electorale onderzoek wordt bij peilingen van de stemvoorkeur volstaan met de vraag op welke partij men zou stemmen als er op dat moment verkiezingen zouden zijn. Dat is een goede vraagstelling in een situatie waarin het merendeel van de kiezers weet waar men op gaat stemmen en daar geen twijfels over heeft. 221. Rotterdams Dagblad, 29 januari 2002. 222. Rotterdams Dagblad, 11 december 2001. In Rotterdam hadden zich naast Leefbaar Rotterdam nog drie nieuwe partijen laten inschrijven: joop 2000 (Jongeren Ouderen Onafhankelijke Partij), De Nederlandse Volksunie en de Nieuwe Nationale Partij. 223. Financieel Dagblad, 29 januari 2002. 224. Algemeen Dagblad en nrc Handelsblad, 11 februari 2002. 225. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 138139. 226. de Volkskrant (Frank Poorthuis/Hans Wansink), 9 februari 2002. 227. Algemeen Dagblad (Hans van den Broek/Milja de Zwart), 11 februari 2002. 228. Algemeen Dagblad (Jean Dohmen), 11 februari 2002. 229. Commissie Feitenonderzoek, 374. 230. de Volkskrant (Frank Poorthuis/Hans Wansink), 9 februari 2002 en Wansink, De erfenis van Fortuyn, 17-24. 231. Elsevier (Liesbeth Wytzes), biografie Pim Fortuyn, 13 juli 2002. 232. Interview M.G.T. Pastors, 14 augustus 2003. 233. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003. 234. Interview M.G.T. Pastors, 14 augustus 2003. Trouw, 12 februari 2002. Leefbaar Nederlandlid en hoogleraar S.W. Couwenberg in dagblad Trouw over de uitspraken van Fortuyn t.a.v. artikel 1: ‘Een fatale politieke blunder, temeer omdat dit beginsel ook geldt krachtens internationale verdragen en een fundamenteel uitgangspunt is van zijn partij Leefbaar Nederland. Verblind door zijn snelle succes is Pim Fortuyn vorige week met open ogen in de val gelopen die politieke tegenstanders voor hem hadden opgezet met de te verwachten gevolgen. Volstrekt onnodig heeft hij het non-discriminatiebeginsel van onze Grondwet ter discussie gesteld, terwijl hij alleen bedoelde te zeggen dat vrijheid van meningsuiting voor hem zwaarder weegt dan dit beginsel.’ 235. rtv Rijnmond, radionieuwsuitzending, 12 februari 2002. Van den Bouwhuijsen roept hierin de kiezer op vooral niet op hem te
stemmen bij de gemeenteraadsverkiezingen op 6 maart: ‘Mijn naam is Harry van den Bouwhuijsen, nummer 13, Leefbaar Rotterdam. Stemt u vooral niet op mij mevrouw, verwacht u van mij vooral geen servicebeurt.’ 236. nrc Handelsblad, 12 februari 2002. 237. Rotterdams Dagblad, 11 februari 2002. 238. Commissie Feitenonderzoek, 374. 239. Algemeen Dagblad, 12 februari 2002 en Het Parool, 16 februari 2002. 240. Rotterdams Dagblad (Wessel Penning), 12 februari 2002. 241. Rotterdams Dagblad, 11 februari 2002. 242. Rotterdams Dagblad, 11 februari 2002. 243. Rotterdams Dagblad, 11 februari 2002. 244. nrc Handelsblad, 11 februari 2002. 245. anp, 11 februari 2002. 246. Algemeen Dagblad en Het Parool, 11 februari 2002. 247. De Telegraaf, 11 februari 2002. 248. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 156. Interview M.J. Smit, 19 augustus 2003. Volgens Smit waren op 11 februari ’s avonds ook John Dost en Peter Langendam (medeoprichters van de Lijst Pim Fortuyn) in het Palazzo di Pietro aanwezig. 249. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003. 250. Rotterdams Dagblad, 13 februari 2002. 251. Rotterdams Dagblad (Edwin Cornelisse/Wessel Penning), 12 februari 2002. 252. Rotterdams Dagblad (Edwin Cornelisse/Wessel Penning), 12 februari 2002. 253. De Telegraaf, 12 februari 2002 en VNG-magazine, 1 februari 2002. Leefbaar Rotterdam is lid van de Vereniging van Plaatselijke Politieke Groeperingen (VPPG) en voldoet daarmee aan de voorwaarden voor het lidmaatschap van deze vereniging: geen officiële band met landelijke politieke partijen en slechts in één gemeente vertegenwoordigd bij de raadsverkiezingen. Op 26 januari 2002 is Fortuyn een van de sprekers op het congres van de VPPG in Velsen. Op het congres wordt duidelijk dat de standpunten van ‘lokalen’ en Leefbaar Nederland helder tegenover elkaar staan. Volgens Fortuyn heeft Leefbaar Nederland ‘echt niet de minste pretentie in te grijpen in het lokale bestuur.’ 254. de Volkskrant, 12 februari 2002. 255. Rotterdams Dagblad (Edwin Cornelisse/Wessel Penning), 12 februari 2002. 256. Interview R.M. de Faria, 4 maart 2004 en Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 156. De Faria vroeg Fortuyn: ‘Ben je een racist?’, waarop Fortuyn ‘Nee’ antwoordde en zei ‘dat ben ik niet.’ 257. Interview B. Madlener, 17 februari 2004. 258. Interview B. Madlener, 17 februari 2004. 259. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 157.
267
260. E-mail R.M. de Faria aan de auteur, 24 juni 2005. 261. Rotterdams Dagblad, 16 februari 2002. 262. Rotterdams Dagblad, 11 februari 2002. 263. Rotterdams Dagblad, 12 februari 2002. 264. Rotterdams Dagblad, 11 februari 2002. 265. Rotterdams Dagblad, 12 februari 2002. 266. Rotterdams Dagblad, 11 februari 2002. 267. Rotterdams Dagblad, 11 februari 2002. 268. Haagsche Courant, 16 februari 2002. 269. Commissie Feitenonderzoek, 206-207 en Rotterdams Dagblad, 14 februari 2002. 270. Zie hoofdstuk 2, paragraaf 5. 271. Rotterdams Dagblad, 11 februari 2002. 272. Algemeen Dagblad, 11 februari 2002. 273. Commissie Feitenonderzoek, 207. 274. Rotterdams Dagblad, 8 april 2002. 275. Commissie Feitenonderzoek, 207. 276. de Volkskrant, 11 februari 2002. Broos Schnetz was alsnog bereid Leefbaar Rotterdam verder te helpen als de partij zou breken met Pim Fortuyn. Partijarchief Leefbaar Rotterdam, notulen vergadering 23 januari 2002. Schnetz was eerder al niet te spreken over Fortuyn toen deze tijdens het televisiedebat bij rtv Rijnmond op 20 januari wegliep. Schnetz was hierover tevoren niet geïnformeerd en voelde zich ‘belazerd’. 277. Metro, 24 januari 2002 en Rotterdams Dagblad, 26 januari 2002 278. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 175, 206 en interview M.W. van Sluis, 11 februari 2004. Volgens Fortuyns vriend en financieel adviseur Wim van Sluis hebben verscheidene personen uit het bedrijfsleven geld gestort in de partijkas van Leefbaar Nederland en werd dit geld ook gebruikt voor de beveiliging van Fortuyn. Hieraan voorafgaand worden door Fortuyn zogenoemde beggars banquets gehouden waarbij potentiële donateurs worden uitgenodigd voor een dinner met Fortuyn in een goed restaurant, onder meer in het Rotterdamse restaurant Old Dutch. 279. Archief B. Madlener, agenda Pim Fortuyn campagne Leefbaar Rotterdam. 280. Interview M.J. Smit, 19 augustus 2003. Volgens Smit werd het logo van Leefbaar Nederland gebruikt waarbij alleen de letters ln in lr werden gewijzigd. 281. Interview M.J. Smit, 19 augustus 2003. 282. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 30 januari 2002. 283. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 6 februari 2002. In het blad Contrast (31 januari 2002) zegt Rabella de Faria over Pim Fortuyn: ‘Pim lijdt niet aan islamofobie. Hij is net zoals een heleboel mensen na 11 september wat genuanceerder gaan denken. Met de islam als geloofsovertuiging is niets mis. Pim heeft het over excessen. En dat wil toch niemand van
de bevolking? Hij is tegen misbruik van de islam.’ 284. Rotterdams Dagblad en Metro, 31 januari 2002. 285. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 16 februari 2002. 286. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 16 februari 2002 en interview N.J.G. Janssens, 17 december 2003. Janssens gaf in zijn maidenspeech bij het begin van de vvd-verkiezingscampagne aan dat Fortuyn op sommige punten haat zaaide. Janssens: ‘Dat vind ik nog steeds. Maar dat zit ook een beetje in de structuur van de persoon. En dat zit ook een beetje in de structuur van dit politieke tijdstip. Mijn spotje op de tv, als je dat met de wetenschap van nu terugkijkt, was ook redelijk fel. Dan had je ook iets van “nou, Janssens, voor de vvd gaat dat wel heel erg ver weg van wat jullie liberalen denken, nee, wat een bepaald gedeelte van de liberalen denken.” Ik heb ook geroepen “ik wil alleen maar Nederlands op straat horen”. En waarop dan prompt gevraagd wordt: wat doet u met die Engelse toerist? Nou die geef ik een boekje van if you have the time would you be so kind to tell it in Dutch. In een campagne zeg je meer dingen dan je in onderhandelingen doet.’ 287. Rotterdams Dagblad (Bert Cremers/Opiniepagina), 16 februari 2002. 288. Algemeen Dagblad, 26 februari 2002. 289. Haagsche Courant, 26 februari 2002. 290. Algemeen Dagblad, 26 februari 2002. 291. Algemeen Dagblad, 26 februari 2002. 292. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 27 februari 2002. 293. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 27 februari 2002. 294. De Havenloods (René Burger/Emile van de Velde), 28 februari 2002. 295. Interview I.W. Opstelten, 20 november 2003. 296. rtv Rijnmond, televisieuitzending, 19 februari 2002, nrc Handelsblad, Het Parool, Rotterdams Dagblad, De Telegraaf, 20 februari 2002 en HP/De Tijd, 1 maart 2002. 297. Interview M.J. Smit, 19 augustus 2003. 298. Rotterdams Dagblad, 22 februari 2002. Behalve de Socialistische Partij waren ook de ChristenUnie-sgp en joop 2000 niet uitgenodigd door vno-ncw West. 299. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 19 februari 2002. 300. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 175. 301. De Telegraaf (Eric de Brouwer), 20 februari 2002. 302. Het Parool, 20 februari 2002. 303. HP/De Tijd, 1 maart 2002. 304. De Telegraaf (Eric de Brouwer), 20 februari 2002. Voor de jury, bestaande uit Rotterdamse ondernemers, eindigt Fortuyn
268
op de tweede plaats en wordt Van der Tak winnaar van het debat. 305. Interview J. van der Tak, 29 oktober 2003. 306. Interview E.L. Kuijper, 8 december 2003. 307. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 19 februari 2002. 308. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 175. 309. Bureau Intomart, memo’s peilingen raadsverkiezingen (Tom van Dijk), januari/februari 2002. 310. Bureau Intomart, memo’s peilingen raadsverkiezingen (Tom van Dijk), januari/februari 2002. 311. Rotterdams Dagblad, 25 februari 2002. 312. de Volkskrant, 25 februari 2002 en Trouw, 6 maart 2002. 313. Bureau Intomart, memo’s peilingen raadsverkiezingen (Tom van Dijk), januari/februari 2002. 314. Commissie Feitenonderzoek, 214-215, Rotterdams Dagblad, 27 februari 2002 en HP/De Tijd, 8 maart 2002. 315. Archief B. Madlener, agenda Pim Fortuyn campagne Leefbaar Rotterdam. 316. Interview M.J. Smit, 19 augustus 2003. De filmopnamen worden gemaakt door de kandidaat-gemeenteraadsleden Michiel Smit en Sjef Siemons. 317. Commissie Feitenonderzoek, 214-215, 375. 318. Rotterdams Dagblad, 27 februari 2002. 319. De Telegraaf, 28 februari 2002. 320. de Volkskrant, 28 februari 2002. 321. Rotterdams Dagblad, 13 maart 2002 en Commissie Feitenonderzoek, 214. 322. rtv Rijnmond, televisiecampagnespotje Leefbaar Rotterdam, 27 februari 2002. 323. Interview B. Madlener, 17 februari 2004. 324. HP/De Tijd (Marcel van Roosmalen), 8 maart 2002 en Marcel van Roosmalen, Op pad met Pim. Van Eindhoven tot Hilversum, 43. Hierna afgekort tot: Van Roosmalen, Op pad met Pim. Journalist Marcel van Roosmalen – samen met fotograaf Martijn van de Griendt – volgt Pim Fortuyn op de voet tijdens de verkiezingscampagne en doet hiervan verslag in het weekblad HP/De Tijd. 325. Commissie Feitenonderzoek, 216-217, 235-236. 326. Commissie Feitenonderzoek, 349. 327. Commissie Feitenonderzoek, 375. 328. Commissie Feitenonderzoek, 201, 214, 217. De Commissie Feitenonderzoek Veiligheid en Beveiliging Pim Fortuyn stelt dat door het doen van aangifte op zijn minst het standpunt van Leefbaar Rotterdam duidelijk was geworden dat Fortuyn een dergelijke dreiging niet tolereert. 329. Commissie Feitenonderzoek, 215. Na het zogenaamde Maashavenincident wordt in de agenda van Fortuyn, die door Barry Madlener wordt beheerd, bij elke afspraak
buitenshuis een aanduiding van een eventueel veiligheidsrisico gegeven. 330. De Telegraaf, 28 februari 2002. 331. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. Volgens Hans Kombrink is de sfeer van de verkiezingscampagne ten opzichte van die tijdens eerdere gemeenteraadsverkiezingen niet afwijkend. Kombrink vindt het Maashavenincident niet uitzonderlijk en, in tegenstelling tot wat Fortuyn beweert, geen echte bedreiging. Ook vindt hij dat Fortuyn deze gebeurtenis aangrijpt om geen straatcampagnes meer te hoeven voeren. Volgens Kombrink houdt Fortuyn hier niet van en geeft hij de voorkeur aan mediaoptredens.331. 332. Rotterdams Dagblad, 1 maart 2002. 333. Interviews J.G.M. Peet, 15 oktober 2003 en E.L. Kuijper, 8 december 2003. In het Rotterdams Dagblad (1 maart 2002) staat dat Gerard Peet Fortuyn een ‘mietje’ noemt. Volgens Peet en Kuijper is dit onjuist en komt deze uitspraak voor rekening van vvdgemeenteraadslid Stefan Hulman. 334. Archief B. Madlener, agenda Pim Fortuyn campagne Leefbaar Rotterdam. 335. De Havenloods (Mark Kivit/René Burger), 28 februari 2002. 336. Archief B. Madlener, agenda Pim Fortuyn campagne Leefbaar Rotterdam. 337. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen/Wessel Penning), 2 maart 2002. 338. HP/De Tijd (Martin van Roosmalen), 8 maart 2002 en Van Roosmalen, Op pad met Pim, 43/44. Dries Mosch, nummer zesentwintig op de kandidatenlijst voor de gemeenteraadsverkiezingen, en Jaap Roepius, een aanhanger van Fortuyn en vrijwilliger, delen de posters en folders uit aan de kandidaatgemeenteraadsleden. 339. Archief B. Madlener, agenda Pim Fortuyn campagne Leefbaar Rotterdam. In de agenda staat over het doel van deze bijeenkomst genoteerd: ‘…teambuilding, werving nieuwe leden, media-aandacht.’ 340. Van Roosmalen, Op pad met Pim, 45, HP/De Tijd (Marcel van Roosmalen), 10 mei 2002. 341. Commissie Feitenonderzoek, 213-214 (gesprek R.H. Lebbink). Een gepland overleg met Sørensen over een eventuele voortzetting van de dienstverlening door Lebbink Security Services vindt niet plaats. De directeur van deze firma, Lebbink, was hierover teleurgesteld, want hij had zelfs aangeboden de verdere beveiliging kosteloos voor zijn rekening te nemen. 342. Van Roosmalen, Op pad met Pim, 46-47. 343. Van Roosmalen, Op pad met Pim, 49. 344. rtv Rijnmond, R op Zondag, 3 maart 2002. 345. rtv Rijnmond, R op Zondag, 3 maart 2002.
269
346. rtv Rijnmond, R op Zondag, 3 maart 2002. 347. Van Roosmalen, Op pad met Pim, 13-15. De journalist Marcel van Roosmalen woont deze bijeenkomst bij. Volgens hem zei Fortuyn over drugsverslaafden: ‘Wilt u meer? Wilt u een overdosis? Gaat uw gang!’ En verder: ‘Ik heb begrepen dat u hier prachtige bossen heeft. Pak die junks op, breng ze naar buiten en stop ze in het bos!’ Cremers spreekt in het debat abusievelijk over een bijeenkomst in Heerlen op 4 maart. 348. rtv Rijnmond, R op Zondag, 3 maart 2002. 349. Fortuyn (in Het Parool van 4 mei 2002 en aangehaald in het Algemeen Dagblad, 6 mei 2002) over hoofdcommissaris politie Rotterdam Aad Meijboom: ‘Die man heeft al in het begin duidelijk gemaakt dat ik niks over hem te vertellen heb. Ik heb hem duidelijk gezegd: als je niet presteert jongen, dan weet ik wel andere wegen om met je af te rekenen, gewoon via de publiciteit. Die man hield een halleluja-verhaal over de Rotterdamse politie. Dan denk ik: bent u helemaal goed snik? Moeten wij dus mee werken, met zo iemand. Ik hoop dat het bijdraait.’ 350. rtv Rijnmond, R op Zondag, 3 maart 2002. 351. Pim Fortuyn, Autobiografie, 417 (Herinneringen van Ronald Sørensen). Sørensen werd bij de voorbereidingen voor dit debat gerustgesteld door Fortuyn die hem zei direct in te zullen grijpen als hij het moeilijk zou krijgen. Sørensen: ‘Het is overigens niet nodig geweest omdat onze opponenten er niets van bakten. Ze ergerden zich groen en geel omdat Pim – als de camera op hen gericht stond – met mij begon te fluisteren en zo veinsde geen enkele interesse in hun betoog te hebben.’ 352. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. 353. rtv Rijnmond, draaiboek live-radiouitzending lijsttrekkersdebat, 4 maart 2002. 354. Trouw (Haro Hielkema), 6 maart 2002. Volgens Hielkema is deze peiling weinigzeggend vanwege het geringe aantal deelnemers aan de peiling, minder dan tweehonderd. De zwakte van de peiling blijkt volgens hem ook uit het feit dat de sgp circa 4 zetels scoort, terwijl deze partij sinds 1958 bij de gemeenteraadsverkiezingen telkens 1 zetel wist te bemachtigen. 355. rtv Rijnmond, live-radiouitzending lijsttrekkersdebat, 4 maart 2002 en Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 178. 356. rtv Rijnmond, live-radiouitzending lijsttrekkersdebat, 4 maart 2002. 357. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 179. 358. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 5 maart 2002. 359. Interview E.L. Kuijper, 8 december 2003. 360. Interview J. van der Tak, 29 oktober 2003.
Volgens Manuel Kneepkens (interview 15 december 2003) waren er veel aanhangers van Fortuyn aanwezig die gratis bier kregen en dronken ‘Pimmetje’ riepen. Kneepkens over Fortuyn: ‘Toen was hij nog heel aardig, toen zaten we ook met zijn tweeën even aan tafel, toch een soort poging om contact te maken. Want ik had op dat moment eigenlijk wel genoeg van hem. En daar ben ik niet meer op ingegaan. We moeten eens praten en dat soort dingen. Ik zei: “Ik praat niet meer met jou”. Maar daar was ik in mijn hart niet toe besloten. Omdat we die verhouding niet hadden was ik daar lulliger dan ik eigenlijk ben.’ 361. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 180. 362. Commissie Feitenonderzoek, 376. 363. Algemeen Dagblad, 4 maart 2002. 364. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003. 365. Rotterdams Dagblad, 6 maart 2002. 366. Rotterdams Dagblad, 6 maart 2002. 367. Commissie Feitenonderzoek, 376. 368. Commissie Feitenonderzoek, 228-230. 369. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 6 maart 2002 (17.00 uur). 370. Fortuyn. De opkomst, de moord, de nasleep. Inclusief dubbelinterview Fortuyn – Melkert op 5 mei, AD Tijdsdocument, 81 (Wilco Boom/Bob van ’t Klooster), hierna afgekort tot: AD Tijdsdocument. Commissie Feitenonderzoek, 311312. 371. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 181182. 372. Commissie Feitenonderzoek, 228-230. 373. Commissie Feitenonderzoek, 346. 374. Commissie Feitenonderzoek, 231-232, 236-237, 251, 454. Ook de medestanders van Fortuyn die bij hem thuis zijn op de dag van de verkiezingen zijn vol lof over het optreden van de politie bij deze gelegenheid. In de politiële beveiliging van Fortuyn op 6 maart 2002 speelt Leefbaar Rotterdam overigens geen enkele rol. De partij hield het bij het eenmalig gratis gebruik van de diensten van een beveiligingsorganisatie en de inschakeling van enkele vrijwilligers. Voor deze gebrekkige toestand zijn volgens de Commissie Feitenonderzoek Veiligheid en Beveiliging Pim Fortuyn meerdere oorzaken aan te wijzen. Nieuwe partijen kunnen zich in turbulente omstandigheden moeilijk staande houden. Een gebrek aan financiële middelen kan ook een reden zijn. Bovendien is Fortuyn zelf afkerig van (persoons)beveiliging, terwijl hij als voorzitter van de partij juist degene is die daar eigenlijk voor moet zorgen. Fortuyn of de politieke organisaties om hem heen zijn in het bestaande stelsel in eerste instantie zélf gehouden maatregelen te treffen om de eigen veiligheid te waarborgen.
270
375. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 182. 376. nrc Handelsblad (Gretha Pama), 8 maart 2002. 377. Gemeente Rotterdam, Dienst Burgerzaken, Bureau Verkiezingen, Centraal Stembureau (voor de verkiezing van de leden van de gemeenteraad op woensdag 6 maart 2002). Van de nummers 2 tot 30 op de kandidatenlijst van Leefbaar Rotterdam, krijgt Sørensen 1304, Smit 290, Borst 89, Van der Hilst 81, Reijkersz 28, Pastors 41, Kok 127, Van Heijgen 20, Dorsman 38, Madlener 30, De Faria 251, Van den Bouwhuijsen 22, Soijer 16, Siemons 35, Q.J. Sonneveld 77, Maronier 40, De Vos Klootwijk 35, Brand 7, De Waal 19, Van Lith 8, Calbo 45, Van Gent 6, Van Leeuwen 5, Billekens 49, Mosch 42, H. Sonneveld 8, Verseeuw 5, Baptist 29 en Veen 72 stemmen. 378. Rotterdams Jaarboekje 2003, 17. 379. Rotterdams Dagblad, 7 maart 2002. 380. Rotterdams Dagblad, 8 maart 2002. 381. de Volkskrant 12 maart 2002. Uit een analyse (Rotterdams Dagblad, Abdel Ilah Rubio, 29 maart 2002) blijkt dat Leefbaar Rotterdam, in tegenstelling tot geruchten, nauwelijks stemmen van allochtonen heeft gekregen bij de gemeenteraadsverkiezingen. 382. Het Parool (Felix Rottenberg), 30 maart 2002. Bij de gemeenteraadsverkiezingen in Amsterdam – in tegenstelling tot Rotterdam – verliezen de PvdA en de vvd, de twee dominante partijen in het zittende college, geen raadszetels. Felix Rottenberg schrijft dat hij dit bijzonder vindt, omdat tal van publieke diensten in Amsterdam, evenals in Rotterdam, niet de prestaties leveren waarop burgers mogen rekenen. In Amsterdam haalt Leefbaar Amsterdam 2 zetels, de vvd 9 zetels en komt de PvdA als grootste partij uit de bus met 15 raadszetels. 383. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 6 maart 2002. 384. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 6 maart 2002. 385. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 186. 386. Trouw, 8 maart 2002. 387. de Volkskrant, 8 maart 2002. 388. De Telegraaf, 7 maart 2002. 389. Commissie Feitenonderzoek, 233. 390. Algemeen Dagblad, 7 maart 2002. 391. Haagsche Courant, 7 maart 2002. 392. De Telegraaf, 7 maart 2002. 393. de Volkskrant, 7 maart 2002. 394. De Telegraaf, 7 maart 2002. 395. Rotterdams Dagblad, 8 maart 2002. 396. nrc Handelsblad (M. Kranenburg), 9 maart 2002. 397. Rotterdams Dagblad, 7 maart 2002. De Groene Amsterdammer (René Zwaap), 30 maart 2002. Volgens René Zwaap stemde men in
Rotterdam bij de gemeenteraadsverkiezingen niet zozeer voor Fortuyn, maar tegen de heersende politieke cultuur met als resultaat dat niet alleen de collegepartijen maar ook de kleine oppositiepartijen een nederlaag moesten incasseren. 398. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 7 maart 2002. 399. Volgens De Faria (in een brief aan de auteur, 24 juni 2005) heeft zij zichzelf nooit afgemeld voor de lijst van Leefbaar Rotterdam, die inmiddels bij de kiescommissie was ingediend en de facto niet meer veranderd kon worden. 400. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 9 maart. Op 18 februari 2002 stond het bericht in het Rotterdams Dagblad dat de 41-jarige Rabella de Faria van Leefbaar Rotterdam toch uit Leefbaar Rotterdam stapt en alsnog kiest voor Leefbaar Nederland. De reden is om aan alle onduidelijkheid bij haar achterban een einde te maken. Of ze de functie van een eventueel lijsttrekkerschap van Leefbaar Nederland wil nu Fortuyn is opgestapt, weet ze niet. 401. Rotterdams Dagblad (Kor Kegel), 7 maart 2002. 402. Rotterdams Dagblad (Kees Haak), 23 maart 2002. 403. Rotterdams Dagblad (Jan Booister/Eefje Oomen), 7 maart 2002. 404. Rotterdams Dagblad (Wessel Penning/Carel van der Velden), 8 maart 2002. 405. Algemeen Dagblad, 8 maart 2002. 406. Rotterdams Dagblad (Jan Booister/Eefje Oomen), 7 maart 2002. 407. Interview N.J.G. Janssens, 17 december 2003. 408. Financieel Dagblad, 7 maart 2002. 409. nrc Handelsblad, 7 maart 2002. 410. Rotterdams Dagblad (Wessel Penning/Carel van der Velden), 8 maart 2002. 411. Rotterdams Dagblad (Jan Booister/Eefje Oomen), 7 maart 2002. 412. Haagsche Courant, 11 maart 2002. 413. Rotterdams Dagblad (Wessel Penning/Carel van der Velden), 8 maart 2002. Volgens Peet (in een e-mail aan de auteur, 19 juni 2005) was zijn opmerking ‘hoe negatief het ook oogt, eigenlijk positief bedoeld; ik zag toen ineens dat hij het allemaal nog waar kon maken ook: veel de stad ingaan (maar dan niet zelf maar via zijn fractieleden waarvan hij er ineens 16 had) en zelf ook nog in Den Haag actief zijn.’ 414. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. 415. Rotterdams Dagblad (Jan Booister/Eefje Oomen), 7 maart 2002. 416. nrc Handelsblad, 7 maart 2002. 417. Interview J. van der Tak, 29 oktober 2003. 418. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 6 maart 2002. 419. nrc Handelsblad, 8 maart 2002, Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 195.
271
420. Haagsche Courant, 7 maart 2002. 421. Rotterdams Dagblad, 8 maart 2002. Door Fortuyns afwezigheid worden op deze fractievergadering geen besluiten genomen. Notulen van deze vergadering zijn niet gemaakt. 422. Rotterdams Dagblad, 9 maart 2002. 423. nrc Handelsblad (Gretha Pama), 27 maart 2002. Pama merkt op dat in de Deelgemeente Kralingen-Crooswijk wel een Leefbaar-partij deelneemt aan de raadsverkiezingen: Leefbaar Kralingen-Crooswijk. De partij wordt in één klap de grootste partij in de deelgemeenteraad. 424. Rotterdams Dagblad (Wessel Penning/Carel van der Velden), 13 maart 2002. 425. Vrij Nederland (Paul van Liempt), 23 maart 2002. Kombrink deelt (in een e-mail aan de auteur, 9 augustus 2005) mee getroffen te zijn door de grote invloed die door Van Schendelen, Sørensen, Pastors e.a. wordt toegekend aan zijn al snel ingetrokken uitspraken, waarin hij aard en omvang van de opkomst van Fortuyn met die van de nsb in de jaren dertig vergelijkt. Kombrink staat op het standpunt dat het niet de door deze en andere uitspraken bij Fortuyn gewekte animositeit was waardoor de collegevorming van Leefbaar Rotterdam met de PvdA van tevoren gedoemd was te mislukken. Hij wijst er daarentegen op dat het een ‘feit is dat Fortuyn zich voor de verkiezingen het meest tegen de PvdA afzette en dat in behoorlijk felle termen’. Kombrink schrijft een andere, belangrijker reden te zien: ‘Ik durf ook wel te veronderstellen dat een samenwerking met de PvdA in Rotterdam (waar ik zelf overigens niet veel voor voelde) Fortuyn in de landelijk gevoerde campagne ook helemaal niet uitkwam.’ 426. Algemeen Dagblad, 27 maart 2002. 427. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. 428. Interview J.G.M. Peet, 15 oktober 2003. 429. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. 430. Commissie Feitenonderzoek, 241. 431. Pim Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Paars: de wachtlijsten in de gezondheidszorg ...: een genadeloze analyse van de collectieve sector en aanbevelingen voor een krachtig herstelprogramma. Hierna afgekort tot: De puinhopen van acht jaar Paars. Het boek wordt besproken in het Rotterdams Dagblad op 13 maart 2002 (Paul Koopman) en 14 maart 2002. 432. Pim Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Paars, 162. 433. Pim Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Paars, 13, 78. 434. Pim Fortuyn, De puinhopen van acht jaar Paars, 128 en geciteerd in het Rotterdams Dagblad, 14 maart 2002.
435. anp, 14 maart 2002. 436. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 224 en Rotterdams Dagblad, 14 maart 2002. 437. Rotterdams Dagblad, 14 maart 2002. 438. Het Parool, 14 maart 2002. 439. Rotterdams Dagblad, 14 maart 2002. 440. Rotterdams Dagblad, 22 maart 2002. 441. Algemeen Dagblad, 15 maart 2002. 442. Commissie Feitenonderzoek, 247. 443. nrc Handelsblad en De Telegraaf, 15 maart 2002. 444. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 197 en nrc Handelsblad, 15 maart 2002. 445. Gemeente Rotterdam (website), notulen raadsvergadering, 14 maart 2002. 446. nrc Handelsblad (Gretha Pama), 15 maart 2002. 447. Partijarchief Leefbaar Rotterdam, notulen fractievergadering, 11 maart 2002. 448. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. Volgens Sørensen vond Fortuyn het belachelijk wat Kok deed en zou hij tegen hem hebben gezegd: ‘Joh, wat voor een flapdrol ben jij? Wat een trut.’ Waarop zijn fractiegenoten zeiden: ‘Het is geen trut, maar een klootzak, op z’n Rotterdams.’ 449. Gemeente Rotterdam (website), notulen raadsvergadering, 14 maart 2002. 450. Gemeente Rotterdam (website), notulen raadsvergadering, 14 maart 2002. 451. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003, Algemeen Dagblad, 15 maart 2002 en nrc Handelsblad (Gretha Pama), 15 maart 2002. 452. Gemeente Rotterdam (website), notulen raadsvergadering, 14 maart 2002 en aangehaald in: nrc Handelsblad (Gretha Pama), 15 maart 2002. 453. nrc Handelsblad en Algemeen Dagblad, 15 maart 2002. Leefbaar Rotterdam heeft overwogen om naar de rechter te stappen als het afvallige partijlid Nico Kok zijn raadszetel niet zou inleveren, maar heeft hier uiteindelijk van afgezien. 454. Gemeente Rotterdam (website), notulen raadsvergadering, 14 maart 2002. 455. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 11 maart 2002 en interview R.M. de Faria, 4 maart 2004. Uiteindelijk breekt De Faria alsnog met Leefbaar Nederland nadat zij is gepasseerd voor het lijsttrekkerschap ten faveure van Fred Teeven. 456. Interview R.M. de Faria, 4 maart 2004. 457. nos Radio 1 Journaal 14 maart 2002, 17.00 uur, nos televisiejournaal 14 maart 2002, 20.00 uur, Het Parool, 15 maart 2002 en Commissie Feitenonderzoek, 246. 458. nos Radio 1 Journaal 14 maart 2002, 17.00 uur en Algemeen Dagblad, 15 maart 2002. 459. Interview N.J.G. Janssens, 17 december 2003. 460. Interview M.G.T. Pastors, 14 augustus 2003. 461. nrc Handelsblad (Gretha Pama), 8 maart 2002.
272
462. Interview M.G.T. Pastors, 14 augustus 2003. 463. Interview N.J.G. Janssens, 17 december 2003. 464. Interview J. van der Tak, 29 oktober 2003. 465. Algemeen Dagblad, 12 maart 2002. 466. Haagsche Courant, 12 maart 2002. 467. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 8 maart 2002 en Rotterdams Dagblad, 12 maart 2002. 468. E-mail E.L. Kuijper aan de auteur, 28 juni 2005. 469. Interview E.L. Kuijper, 8 december 2003 en Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 196. 470. Partijarchief Leefbaar Rotterdam, notulen fractievergadering 11 maart 2002 en nrc Handelsblad, maandblad M (Gerard van Westerloo), 7 december 2002. 471. Deze uitspraak van Kombrink wordt in het Rotterdams Dagblad van 12 maart nog eens geciteerd. 472. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 12 maart 2002. 473. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. Ambtenaar Kees Weeda, die een paar weken eerder door gemeentesecretaris Nico van Eck gevraagd is om als stand-by de fracties te helpen bij de collegeformatie, heeft op verzoek van Leefbaar Rotterdam een e-mail rondgestuurd met het verzoek om in het openbaar te vergaderen. Fortuyn had Weeda gevraagd om een openbaar debat te beleggen. 474. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 12 maart 2002. 475. Mededeling Fortuyn na afloop van de fractievergadering op maandagavond 11 maart 2002 (Haagsche Courant, 12 maart 2002). Fortuyn verwijst naar recente uitspraken van Hans Kombrink in het Rotterdams Dagblad (9 maart 2002) waarin deze een link legt tussen de verkiezingszege van Fortuyns Leefbaar Rotterdam en de opkomst van het fascisme in de jaren dertig van de vorige eeuw. 476. Rotterdams Dagblad, 12 maart 2002. 477. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 15 maart 2002. 478. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 16 maart 2002. 479. Interview I.W. Opstelten, 20 november 2003. 480. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 15 maart 2002. 481. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 15 maart 2002. 482. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 15 maart 2002. 483. rtv Rijnmond, Studio R, 15 maart 2002 en Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 199. 484. Interview M.G.T. Pastors, 14 augustus 2003. 485. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 15 maart 2002. 486. anp, 15 maart 2002. 487. rtv Rijnmond, Studio R, 15 maart 2002
488. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 15 maart 2002. 489. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003. 490. Interview M.G.T. Pastors, 14 augustus 2003. 491. rtv Rijnmond, Studio R, 15 maart 2002. 492. Interview N.J.G. Janssens, 17 december 2003. 493. Interview J. van der Tak, 29 oktober 2003. Fortuyn (volgens het Algemeen Dagblad, 16 maart 2002) weigert echter met de PvdA in zee te gaan. Hij vindt dat de partij na de verkiezingen te weinig ‘de hand in eigen boezem heeft gestoken’ en dat het tijd is ‘dat gebroken wordt met de regentencultuur van de PvdA die al sinds de Tweede Wereldoorlog in Rotterdam heerst.’ 494. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 200. 495. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 27 maart 2002, Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 199 en De Telegraaf (Eric de Brouwer), 19 maart 2002. 496. Interview J. van der Tak, 29 oktober 2003. Tijdens de bijeenkomst verschijnt een hoogwerker met persfotograaf Roel Dijkstra voor de ramen om opnames te maken van Fortuyn. Fortuyn wordt niet boos, vindt het daarentegen prachtig en schiet in de lach. 497. nrc Handelsblad, 18 maart 2002 en Algemeen Dagblad, 19 maart 2002. 498. Rotterdams Dagblad, 20 maart 2002. 499. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003. 500. nrc Handelsblad, 18 maart 2002 en Algemeen Dagblad, 19 maart 2002. 501. De Telegraaf (Eric de Brouwer), 19 maart 2002. 502. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 18 maart 2002. 503. De Telegraaf en Algemeen Dagblad, 19 maart 2002. 504. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 200. 505. rtv Rijnmond, Studio R, 18 maart 2002. 506. Vrij Nederland (Paul van Liempt), 23 maart 2002. 507. Interview E.L. Kuijper, 8 december 2003. 508. Interview J.G.M. Peet, 15 oktober 2003. Peet merkt op (in een e-mail aan de auteur, 19 juni en 2 juli 2005) dat er twee stromingen waren binnen de fractie van de PvdA. Een heel kleine die wel openstond voor samenwerking, waartoe Peet zelf behoorde, en een grote die er absoluut niet voor open stond. Peet had een andere visie op de manier waarop de onderhandelingen gevoerd moesten worden dan de top. ‘Maar die verschillen van inzicht hebben er wel voor gezorgd dat de brief waarin de PvdA alsnog zei te willen samenwerken met Fortuyn te laat kwam en onhandig (want laverend tussen de stromingen binnen de fractie) geformuleerd was.’ 509. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 19 maart 2002. 510. Interview J. van der Tak, 29 oktober 2003.
273
511. Rotterdams Dagblad, 20 maart 2002. 512. Rotterdams Dagblad, 20 maart 2002. 513. Partijarchief Leefbaar Rotterdam, notulen fractievergadering, 19 maart 2002. 514. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 20 maart 2002. 515. Interview N.J.G. Janssens, 17 december 2003. 516. Interview I.W. Opstelten, 20 november 2003. 517. Gemeente Rotterdam (website), notulen buitengewone raadsvergadering, 8 mei 2002 en Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 201. 518. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003. Volgens Sørensen was Fortuyn pragmatisch, en wilde hij zijn handen vrijmaken voor de Lijst Pim Fortuyn. 519. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 201202. 520. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. 521. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 522. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 200. 523. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 201. 524. Interview M.G.T. Pastors, 14 augustus 2003. 525. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 526. Rinus van Schendelen, ‘“Katholieke” of “protestantse” coalitievorming? De formatie van het Rotterdamse college in 2002’ (Jaarboek 2003 van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen), 253. Hierna afgekort tot: ‘De Rotterdamse collegevorming in 2002’. 527. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 528. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 21 maart 2002. 529. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 22 maart 2002. 530. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 22 maart 2002. 531. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 532. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003. 533. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 534. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 535. Volgens Sørensen (interview 7 augustus 2003) zei Pastors tijdens het gesprek: ‘Het is heel eenvoudig, als je een kerstdiner wilt klaarmaken, dan vraag je ook niet aan de kalkoen of die dat doen wil.’ Cremers werd hier boos over waarop Sørensen zei: ‘Ik vind het sowieso verwonderlijk dat mevrouw Kuijper nu hier is, want zij heeft vóór de verkiezingen heel duidelijk gezegd dat ze niet met ons wil samenwerken. Zij wilde zelfs niet met ons aan één tafel zitten, en kijk nou eens.’ 536. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003 en interview M.P.C.M. van Schendelen,
17 december 2003. Van Schendelen constateert regelmatig dat Ronald Sørensen af en toe tijdens de formatie-gesprekken weg moet omdat hij vermoedt dat er dan in de fractie weer heibel is. Hij vertelt Sørensen dat dat heel normaal is als je zeventien man van de straat plukt die elkaar niet kennen. ‘Op de allereerste bijeenkomst heb ik hem al gezegd dat waar de PvdA tachtig jaar over heeft gedaan, dat moeten jullie in tachtig dagen doen. En dat is een eigen leven gaan leiden. Daar is hij natuurlijk een paar keer mee op de camera’s gekomen en dat heeft hij in zijn oren geknoopt.’ 537. Interview M.G.T. Pastors, 18 augustus 2003. 538. Rotterdams Dagblad, 22 maart 2002. 539. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. 540. Van Schendelen, ‘De Rotterdamse collegevorming in 2002’, 256. 541. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 542. Van Schendelen, ‘De Rotterdamse collegevorming in 2002’, 257. 543. Interview E.L. Kuijper, 8 december 2003. 544. anp, 26 maart 2002. 545. nrc Handelsblad (Gretha Pama), 27 maart 2002. 546. Interview E.L. Kuijper, 8 december 2003. 547. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 548. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 549. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. Kombrink tekent hierbij (in een e-mail aan de auteur, 9 augustus 2005) aan, dat hij zich een dergelijk interview op de radio op die zaterdagmorgen helemaal niet herinnert, ‘laat staan in scheldtermen’. Hij vraagt zich dan ook af: ‘Kan het zijn dat Van Schendelen me met iemand anders verwart, bijvoorbeeld met Kneepkens, die de vergelijking met Haider meemalen heeft gemaakt?’ 550. Van Schendelen, ‘De Rotterdamse collegevorming in 2002’, 257. 551. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 552. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 553. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 554. Interview N.J.G. Janssens, 17 december 2003. 555. Kombrink (in een e-mail aan de auteur, 9 augustus 2005) zegt als bevestiging van dit beeld dat Van der Tak kort na de verkiezingen tegen hem zei: ‘Hans, we stick together.’ 556. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003 en nrc Handelsblad, 30 maart 2002: ‘Hollands dagboek Sjaak van der Tak’, 20 maart tot 27 maart 2002.
274
557. Van Schendelen, ‘De Rotterdamse collegevorming in 2002’, 258. 558. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 559. Van Schendelen, ‘De Rotterdamse collegevorming in 2002’, 259. 560. Van der Tak schrijft op dinsdag 26 maart over de uitsluiting van de PvdA in het Hollands dagboek in nrc Handelsblad, 30 maart 2002: […] ‘Die uitsluiting, betoog ik daarna voor de pers, is een keihard nieuw politiek feit. Veel vragen, slechts één stekelige: cda is de grootste verliezer, omdat wij voor de verkiezingen niet met Leefbaar Rotterdam wilden en een ander college nastreefden. Rustig weerleg ik deze stelling. Recht doen aan de uitslag betekent Leefbaar Rotterdam in het college. Driemaal hebben wij alles geprobeerd om lr en PvdA bij elkaar te brengen voor een breed draagvlak, maar wederzijdse toenadering bleek onmogelijk. Een “cordon sanitaire” zonder lr is pas een echt verlies.’ 561. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen/Nevin Atici), 26 maart 2002. 562. Vrij Nederland (Paul van Liempt), 23 maart 2002. 563. Van Schendelen (in een e-mail aan de auteur, 23 juni 2005) zegt nooit lid of sympathisant te zijn geweest van een politieke partij. 564. Van Schendelen zegt (in een e-mail aan de auteur, 23 juni 2005) geen contact met Kombrink te hebben gehad tijdens de informatie. 565. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. Ron Meerhof geeft in zijn commentaar in de Volkskrant (28 maart 2002) ook aan dat Van Schendelen ‘wel zeer gecharmeerd is van de nieuwkomers’. Zo vond Van Schendelen de weigering van Leefbaar Rotterdam om met de PvdA te praten ‘helder’ en had hij begrip voor het feit dat Leefbaar Rotterdam de aanvulling op het eigen partijprogramma niet aan de PvdA liet zien omdat ze het dan als munitie zouden gebruiken om op Leefbaar Rotterdam te schieten. 566. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. 567. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 568. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003 en Van Schendelen, ‘De Rotterdamse collegevorming in 2002’, 264. Een PvdA-commissie, onder leiding van Peter Aubert, heeft onderzocht wat er is misgegaan bij de PvdA in Rotterdam. De hoofdconclusie van deze commissie is dat Fortuyn heeft blootgelegd dat de partij van haar kiezers is vervreemd. Voor de PvdA had het verlies bij de verkiezingen tot gevolg dat Els Kuijper het voorzitterschap moet
overdragen aan Bert Cremers. 569. anp, 26 maart 2002. 570. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen/Nevin Atici), 27 maart 2002. Sørensen herhaalde waarom zijn partij samenwerking met de PvdA afwijst. ‘Wij hebben zestigduizend folders uitgedeeld waarin we duidelijk maakten die partij uit het college te willen werken.’ En verder. ‘Lijsttrekker Kuijper heeft eerst duidelijk nee gezegd tegen ons, ze maakte ons uit voor racisten en fascisten, maar toen ze geen andere uitweg meer zag wilde ze toch samenwerken.’ 571. anp, 26 maart 2002. 572. Interview J.G.M. Peet, 15 oktober 2003. 573. Interview J.G.M. Peet, 15 oktober 2003. 574. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 575. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 576. anp, 26 maart 2002. 577. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 578. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 579. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 11 april 2002. 580. Van Schendelen, ‘De Rotterdamse collegevorming in 2002’, 260. 581. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 582. Interview M.G.T. Pastors, 18 augustus 2003. 583. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen/Nevin Atici), 28 maart 2002. Op 8 maart 2002 zei Fortuyn in een televisienieuwsuitzending van rtv Rijnmond dat hij de plannen met betrekking tot het Centraal Station megalomaan en duur vindt. Hij wil de plannen eerst kritisch bekijken. 584. Rotterdams Dagblad, 28 maart 2002. 585. Interview J. van der Tak, 29 oktober 2003. 586. Rotterdams Dagblad, 3 april 2002. 587. Gemeente Rotterdam (website), notulen raadsvergadering, 11 april 2002. 588. Rotterdams Dagblad, 12 april 2002. 589. Interview E.L. Kuijper, 8 december 2003. 590. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. 591. Interview N.J.G. Janssens, 17 december 2003. Tijdens het onderhandelingsproces moest Janssens, als wethouder Sport, naar de halvefinalewedstrijd van het UEFA Cup-toernooi, Feyenoord-Inter Milaan. Volgens Janssens zei Van Schendelen: ‘Ik begrijp dat de heer Janssens om dringende werkzaamheden niet kan, misschien moet hij ons maar eens laten assisteren bij die werkzaamheden.’ Alle onderhandelaars plus Janssens echtgenote stonden vervolgens op 11 april bovenin vak DD in het uitverkochte Feyenoord Stadion. Volgens Janssens was dit zeer bevor-
275
derlijk voor de chemie tussen de onderhandelaars. 592. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. 593. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 11 april 2002. 594. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. 595. Gemeente Rotterdam (website), notulen buitengewone raadsvergadering, 8 mei 2002. 596. Interview J. van der Tak, 29 oktober 2003. 597. Van Schendelen, ‘De Rotterdamse collegevorming in 2002’, 261. 598. Interview M.G.T. Pastors, 18 augustus 2003. 599. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 600. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. 601. Gemeente Rotterdam (website), notulen raadsvergadering, 25 april 2002. Op de vergadering waarin de wethouders werden geïnstalleerd, zei Fortuyn over Rabella de Faria: ‘Wij hebben haar vooral aangezocht om haar grote organisatorische kwaliteiten en haar grote communicatieve vaardigheden.’ Interview B. Madlener, 17 februari 2003. Volgens Madlener wilde Fortuyn Rabella de Faria gewoon een kans geven. ‘Vertrouwen was er niet, dat kon ook niet, want hij kende haar ook niet goed. Maar hij wilde haar vertrouwen geven en dan kijken hoe het zou gaan. Het was voor zijn landelijke campagne natuurlijk heel erg goed om een allochtone vrouw te hebben.’ 602. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. 603. Interview N.J.G. Janssens, 17 december 2003. 604. Van Schendelen, ‘Op de puinhopen van Paars’, 104. 605. Interview I.W. Opstelten, 20 november 2003. 606. ‘Het nieuwe elan voor Rotterdam! Over rechten en plichten, waarden en normen, vrijheid en verantwoordelijkheid.’ Coalitieakkoord van Leefbaar Rotterdam, cda en vvd voor de Collegeperiode 20022006, 22 april 2002. Interview J. van der Tak, 29 oktober 2003 en interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 607. Van Schendelen, ‘De Rotterdamse collegevorming in 2002’, 261. 608. Couwenberg, Opstand der burgers, 48. 609. Van Schendelen, ‘Op de puinhopen van Paars’, 107. 610. de Volkskrant (Ron Meerman), 23 april 2002. 611. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. Sørensen was geen voorstander van de wethoudersverdeling 3-2-2. Fortuyn zei tegen hem: ‘Zij moeten meer te verliezen hebben dan wij!’ 612. Interview M.G.T. Pastors, 18 augustus 2003. 613. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 614. Interview M.G.T. Pastors, 18 augustus 2003. 615. Interview M.P.C.M. van Schendelen,
17 december 2003. 616. Interview R.M. de Faria, 4 maart 2004. Volgens Sørensen (in een e-mail aan de auteur, 19 juni 2005) heeft Fortuyn niet De Faria zelf als wethouder gevraagd, maar heeft hij diverse malen aan haar gevraagd of ze geen vriendin had die wethouder kon worden. 617. Interview M.G.T. Pastors, 18 augustus 2003 en Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 11 april 2002. Voor de invulling van de derde wethouderspost voeren Sørensen en Pastors sollicitatiegesprekken met kandidaten die door Fortuyn en Van Sluis worden voorgedragen. Toen op korte termijn geen geschikte kandidaat kon worden gevonden – onder andere de architect Carel Weeber bedankt ervoor – kiest Pastors voor het wethouderschap. 618. Interview M.G.T. Pastors, 18 augustus 2003 en interview M.W. van Sluis, 11 februari 2004. 619. Interview M.W. van Sluis, 11 februari 2004. 620. Rotterdams Dagblad, 22 april 2002. 621. Archief Pim Fortuyn, agenda campagne Lijst Pim Fortuyn, 22 april 2002, nrc Handelsblad, Het Parool, 22 april 2002, Rotterdams Dagblad en de Volkskrant, 23 april 2002. 622. Interview J. van der Tak, 29 oktober 2003. Fortuyn is zeer tevreden over het bereikte akkoord en vraagt aan Van der Tak om een handtekening. Hij beschouwt het als een historische handtekening en vraagt hem om deze op de binnenkant van het doosje van de vulpen te zetten. Fortuyn zet vervolgens ook zijn handtekening op de binnenkant van het doosje van de vulpen van Van der Tak. 623. ‘Het nieuwe elan voor Rotterdam! Over rechten en plichten, waarden en normen, vrijheid en verantwoordelijkheid.’ Coalitieakkoord van Leefbaar Rotterdam, cda en vvd voor de Collegeperiode 20022006, 22 april 2002. 624. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 22 april 2002. 625. Gemeente Rotterdam (website), notulen raadsvergadering (ochtendzitting), 25 april 2002. 626. de Volkskrant (Ron Meerhof) en Rotterdams Dagblad, 26 april 2002. 627. Gemeente Rotterdam (website), notulen raadsvergadering (ochtendzitting), 25 april 2002. Opstelten reageert na Meijers toespraak op het voortijdige vertrek uit de vergadering van enkele raadsleden van Leefbaar Rotterdam. Volgens de voorzitter hoort het ook bij de democratie om te luisteren en aanwezig te blijven als wordt gesproken bij het afscheid van een wethouder. 628. Gemeente Rotterdam (website), notulen raadsvergadering, 25 april 2002.
276
629. Gemeente Rotterdam (website), notulen raadsvergadering, 25 april 2002, aangehaald in: Trouw, 26 april 2002. 630. Gemeente Rotterdam (website), notulen raadsvergadering, 25 april 2002. 631. Gemeente Rotterdam (website), notulen raadsvergadering, 25 april 2002. 632. de Volkskrant (Ron Meerhof), 26 april 2002. 633. Gemeente Rotterdam (website), notulen raadsvergadering, 25 april 2002. Op wethouder Van Sluis, ’s ochtends niet aanwezig op de raadsvergadering, werden vier stemmen tegen uitgebracht. 634. Gemeente Rotterdam (website), notulen raadsvergadering, 25 april 2002. 635. de Volkskrant (Ron Meerhof), 26 april 2002. 636. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. 637. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. 638. Interview M.W. van Sluis, 11 februari 2004. 639. Van Schendelen, ‘De Rotterdamse collegevorming in 2002’, 256. 640. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 23 april 2002 en Algemeen Dagblad (Daan van de Staaij/Jikke Zijlstra), 23 april 2002. Fortuyn belooft de Rotterdammers ‘op korte termijn’ vooruitgang en spaart zijn eigen wethouder De Faria niet op voorhand. Fortuyn: ‘De wethouder moet snel scoren.’ 641. Rotterdams Dagblad (Paul Smits), 2 mei 2002. 642. Rotterdams Dagblad (Jan Booister), 1 mei 2002. 643. De Telegraaf, 23 april 2002. 644. Trouw, 26 april 2002. 645. Rotterdams Dagblad, 23 april 2002. 646. Nederlands Dagblad, 16 maart 2002. 647. Rotterdams Dagblad, 15 maart 2002. 648. Rotterdams Dagblad, 19 maart 2002. 649. Interview J.G.M. Peet, 15 oktober 2003. 650. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 651. Postma, In gesprek met Rabella de Faria, 33. Op 12 januari 2004 zegde de eigen Leefbaar Rotterdam-raadsfractie het vertrouwen in hun wethouder Veiligheid en Volksgezondheid Rabella de Faria op. 652. Partijarchief Leefbaar Rotterdam, notulen fractievergadering 11 en 26 maart en 8 april 2002. 653. Gemeente Rotterdam (website), notulen buitengewone raadsvergadering, toespraak R. Sørensen, 8 mei 2002. 654. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. 655. Interview M.W. van Sluis, 11 februari 2004. 656. Haagsche Courant, 26 april 2002. 657. Pim Fortuyn, Autobiografie, 402 (Herinneringen van Albert F.T. de Booij) en Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 155158. 658. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 158159, Ellemers, ‘Het fenomeen Fortuyn. De revolte verklaard’, 257 en de Volkskrant (Raoul
du Pré/ Bert Wagendorp), 22 maart en 1 mei 2002. 659. Pim Fortuyn, Autobiografie, 402 (Herinneringen van Albert F.T. de Booij). 660. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 162. 661. Financieel Dagblad, 12 februari 2002. 662. Pim Fortuyn, Autobiografie, 402 (Herinneringen van Albert F.T. de Booij). 663. Rotterdams Dagblad, 19 maart 2002. 664. Rotterdams Dagblad, 22 maart 2002. 665. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 231. 666. Rotterdams Dagblad, 22 maart 2002 en Rotterdams Dagblad (Daan Hakkenberg), 27 maart 2002. Fortuyn blikt op 26 maart terug op het debat. Hij wil voortaan alleen nog maar aanschuiven voor lijsttrekkersdebatten met PvdA, vvd en cda en voelt zich door GroenLinks-leider Paul Rosenmöller geschoffeerd. Fortuyn: ‘Die man heeft voor mij volledig afgedaan. Ik heb mijn leergeld wel betaald. Einde oefening. Er komt geen confrontatie meer tussen mij en de heer Rosenmöller. Wat hij deed was dogmatisch en dan kwamen daar nog die vervelende studenten overheen. Ik was woedend, ik zal u maar niet zeggen wat ik dacht.’ Fortuyn over de ‘ex-communist’ Rosenmöller: ‘Hij maakt er een spelletje van, maar de vraag of we het roer in Nederland linksom of rechtsom gooien is geen spel. Het gedachtengoed van extreem-links is levensgevaarlijk voor Nederland.’ 667. rtv Rijnmond, Studio R, 22 maart 2002. 668. Rotterdams Dagblad, 23 maart 2002. 669. HP/De Tijd (M. van Roosmalen), 29 maart 2002 en Commissie Feitenonderzoek, 376. Op 8 maart 2002 meldt de Lijst Pim Fortuyn de geplande bijeenkomst aan de politie Rotterdam en zorgt zelf voor beveiliging. Aanleiding voor de beveiliging is het taartincident in Nieuwspoort. Niet alleen Fortuyn, maar ook zijn politieke medestanders in de Lijst Pim Fortuyn zijn hiervan geschrokken. 670. Gay Krant (Henk Krol/Adri van Esch), 27 april 2002. De Lijst Pim Fortuyn wordt afgekeurd door de Kiesraad omdat de naam op twee manieren gespeld wordt. Bij de Burgerlijke Stand staan twee puntjes op de ij maar al generaties lang gebruikt de familie Fortuyn de Griekse variant in haar achternaam. De Kiesraad gaat hier niet mee akkoord. Nog juist op tijd worden de negentien juiste kieslijsten ingediend. 671. Rotterdams Dagblad, 22 maart 2002 en Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 235. Voor 2 april moeten de negentien kandidatenlijsten voor de verkiezingen van de Tweede Kamer, ondertekend door alle kandidaten, bij de Kiesraad zijn ingeleverd. 672. nrc Handelsblad, 22 maart 2002.
277
673. de Volkskrant (Raoul du Pré/ Bert Wagendorp), 22 maart 2002. 674. Commissie Feitenonderzoek, 252. 675. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 235, Commissie Feitenonderzoek, 282-283, 379 en Rotterdams Dagblad, 28 maart en 7 mei 2002. Zijn Italiaanse buitenverblijf ‘Rocca Jacoba’ vernoemde Fortuyn naar zijn moeder Jacoba Everharda de Weijer. 676. Commissie Feitenonderzoek, 378-380 en Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 241. 677. rtl-Nieuws, 8 april 2002, aangehaald in: Commissie Feitenonderzoek, 285 en Rotterdams Dagblad (Eric de Bie), 9 april 2002. Volgens Siggi Weidemann, correspondent van de Süddeutsche Zeitung en het tijdschrift Der Spiegel, zegt Fortuyn eindelijk hardop waarmee veel Nederlanders bezig zijn en heeft hij ervoor gezorgd dat er op straat en in de cafés weer over politiek wordt gesproken. 678. Algemeen Dagblad, 9 april 2002. 679. Commissie Feitenonderzoek, 284-285, 381 en Gay Krant (Henk Krol/Adri van Esch), 27 april 2002. Uit de uitslag van de Gay Krant-enquête over het stemgedrag van het homo-electoraat blijkt dat bijna een kwart van de homo’s op Fortuyn zou stemmen. 680. Archief Pim Fortuyn, agenda campagne Lijst Pim Fortuyn, 25 april 2002. 681. Archief Pim Fortuyn, agenda campagne Lijst Pim Fortuyn, 1 mei 2002. 682. Commissie Feitenonderzoek, 315-316. 683. Commissie Feitenonderzoek, 331, 383. 684. Archief Pim Fortuyn, agenda campagne Lijst Pim Fortuyn, 3 mei 2002. Fortuyn gaat voor aanvang van de persconferentie om 8.30 uur eerst naar de zonnebank in de Karel Doormanstraat. In de agenda staat vermeld dat Business Week Magazine, France 2, Daily Telegraph, bbc, Observer/Guardian, Deense tv, tv-België, Zweedse tv, Die Welt, Reuters, The Scotsman en zdf aanwezig zullen zijn. 685. Rotterdams Dagblad (Paul Koopman/Peet Vogels), 3 mei 2002 en Commissie Feitenonderzoek, 144. 686. Archief Pim Fortuyn, agenda campagne Lijst Pim Fortuyn, 3 mei 2002 en Het Parool, 7 mei 2002. 687. Archief Pim Fortuyn, agenda campagne Lijst Pim Fortuyn, 4 mei 2002. 688. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 266269, 334. 689. Radio 1, 5 mei 2002, Commissie Feitenonderzoek, 301-302, 383, De Telegraaf en Algemeen Dagblad, 6 mei 2002. 690. Haagsche Courant, Reformatorisch Dagblad en anp, 6 mei 2002. Minister Klaas de Vries van Binnenlandse Zaken reageert op een campagnebijeenkomst van de PvdA, in de ochtend van 6 mei, op Fortuyns opmerking over
no-go areas in Rotterdam. De minister vindt het een bespottelijke opmerking: ‘Het is hier New York niet. In Nederland worden no-go areas niet getolereerd.’ 691. ad Tijdsdocument, 30-35. 692. de Volkskrant, Gooi en Eemlander, Haagsche Courant, 6 mei 2002 en Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 272. Opvallend kritisch is het hoofdredactioneel commentaar over Fortuyn in nrc Handelsblad van 6 mei 2002 (aangehaald in Wansink, De erfenis van Fortuyn, 298-299). Fortuyn wordt erin gezien als ‘de koning van de simpele waarheid, die zich voegt naar de conjunctuur van het moment. Hij lijkt uit op verwarring en provocatie. Wel is hij duidelijk in zijn streven. Fortuyn wil de macht, als premier. […] Staat straks Fortuyn als premier met een krans op de Dam, de man die de islam “achterlijk” vindt en mensen uit Marokko en Turkije niet behorend tot “de moderniteit”? […] Het is de trots van Nederland dat we hier juist niet de ene cultuur beter vinden dan de andere. Dat we hier mensen gelijk behandelen in een open samenleving. Dat we ons hier de xenofoben en racisten van het lijf wensen te houden. Het is een grote schande dat we zestig jaar na dato een politicus in ons midden daaraan moeten herinneren.’ 693. Rotterdams Dagblad, 6 mei 2002. 694. Archief Pim Fortuyn, agenda campagne Lijst Pim Fortuyn, 6 mei 2002, Commissie Feitenonderzoek, 297, nos Sportjournaal (22.15 uur), Nederland 3, 7 mei 2002. Op 7 mei wordt Jorien van den Herik over deze ontmoeting geïnterviewd door het Sportjournaal van de nos. Van den Herik over de beveiliging van Pim Fortuyn: ‘Maar de veiligheid was in dat gesprek wel een centraal punt. En ook zijn eigen veiligheid was een centraal punt. Want toen wij vertelden wat voor situaties er hier rond wedstrijden wel eens zijn, toen kwam het gesprek toch ook op zijn eigen veiligheid. En hij had daar een hele duidelijke mening over. Hij vond dat hij beveiligd moest worden, dat hij dat niet zelf zou moeten doen. Hij toonde zich helemaal niet angstig of zo, maar wel dat hij nadrukkelijk zei: “Ja, ik heb recht op bescherming en ik vind dat ik die ook moet krijgen.” En hij verweet het op dat moment heel nadrukkelijk premier Kok dat hij die bescherming nooit heeft gekregen. En ik had het idee dat het hem wellicht was geweigerd.’ Van den Herik wordt op 7 mei over de ontmoeting ook geïnterviewd door rtv Rijnmond. De mededelingen van Van den Herik in deze televisieuitzending over de ontmoeting met Fortuyn komen min of meer overeen met wat hij zegt in het nos Sportjournaal.
278
695. AD Tijdsdocument, 40-41. De twee foto’s worden gemaakt door Koos de Bie. 696. Commissie Feitenonderzoek, 321-325 en AD Tijdsdocument, 42. 697. Rotterdams Dagblad, 8 mei 2002. 698. de Volkskrant, 7 mei 2002. 699. Rotterdams Dagblad (Jan Booister/Wessel Penning), 7 mei 2002. 700. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 7 mei 2002. 701. Rotterdams Dagblad, 7 mei 2002. 702. Interview I.W. Opstelten, 20 november 2003. 703. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 6 mei 2002 (21.00 uur). 704. Extra tv Uitzending Pim Fortuyn, Gezamenlijke Omroepen, 6 mei 2002. 705. Algemeen Dagblad, 7 mei 2002. 706. Interview I.W. Opstelten, 20 november 2003. 707. de Volkskrant, 8 mei 2002. Volgens Opstelten verliep het tekenen van het condoleanceregister ‘in een waardigheid die groot en indrukwekkend is’. Hij is ‘trots op deze stad’. […] ‘Wat er is gebeurd, is enorm. Het heeft zich in onze geschiedenis nog nooit voorgedaan dat een volksvertegenwoordiger is vermoord. Ik vind het eigenlijk een plicht, een burgerplicht van iedere burger om dit register te komen ondertekenen.’ 708. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003 en extra tv Uitzending Pim Fortuyn, Gezamenlijke Omroepen, 6 mei 2002. In een extra televisieuitzending van de gezamenlijke omroepen zegt de zichtbaar aangeslagen Sørensen: ‘Het is een gewelddadig verlies, niet alleen voor ons, maar ik denk voor heel Nederland.’ 709. Interview B. Madlener, 17 februari 2004. 710. Interview M.J. Smit, 19 augustus 2003. 711. Interview M.W. van Sluis, 11 februari 2004. 712. Algemeen Dagblad, 7 mei 2002. 713. Interview J. van der Tak, 29 oktober 2003. Extra tv Uitzending Pim Fortuyn, Gezamenlijke Omroepen, 6 mei 2002. In een extra televisieuitzending op 6 mei spreekt Van der Tak van een ‘diepe verslagenheid.’ Hij vindt het onbeschrijfelijk: ‘Democratie met kogels kan en mag niet.’ 714. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 7 mei 2002. 715. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. 716. Extra tv Uitzending Pim Fortuyn, Gezamenlijke Omroepen, 6 mei 2002 en rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 6 mei 2002 (21.00 uur). Voor rtv Rijnmond spreekt Kombrink over een on-Nederlandse gebeurtenis, hij ‘hoopt dat het een gek is en niet iemand met bewuste motieven, ik ben echt geschokt.’ 717. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 7 mei 2002. Ook in andere gemeenten worden bloemen gelegd, zoals in Den Haag
bij het standbeeld van Willem van Oranje tegenover de Tweede Kamer. 718. Rotterdams Dagblad (Erwin Tuil), 7 mei 2002. 719. Rotterdams Dagblad (Wessel Penning), 8 mei 2002. 720. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 8 mei 2002. 721. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 9 mei 2002. 722. Rotterdams Dagblad, 11 mei 2002. 723. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 7 mei 2002. 724. Rotterdams Dagblad, 7 mei 2002. 725. Haagsche Courant, 11 mei 2002. Bij de redactie van het Rotterdamse tv-programma Advocaat plus zijn tientallen verzoeken binnengekomen om premier Kok aansprakelijk te stellen voor de dood van Fortuyn. 726. Rotterdams Dagblad, 15 mei 2002. 727. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 7 mei 2002. 728. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 7 mei 2002. 729. Spits, 7 mei 2002. Mededeling directeur De Reith van de Rotterdamse Taxi Centrale aan Spits. 730. rtv Rijnmond, Studio R, 10 mei 2002. 731. Rotterdams Dagblad, 10 mei 2002. 732. De Telegraaf, 15 mei 2002. 733. Rotterdams Dagblad, 15 mei 2002. 734. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 7 mei 2002. 735. Rotterdams Dagblad, 8 mei 2002. 736. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 7 mei 2002. 737. Rotterdams Dagblad, 13 mei 2002. De stille tocht wordt georganiseerd door Marcel van der Heiden uit Dordrecht en Dénise Le Grand uit Delft. Zij maken gebruik van een speciale site ‘stille-tocht-pim-fortuyn’. 738. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 12 mei 2002. 739. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 8 mei 2002. 740. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 8 mei 2002. 741. De Telegraaf, 15 mei 2002. 742. Gemeente Rotterdam (website), notulen raadsvergadering, 28 maart 2002. 743. Gemeente Rotterdam (website), notulen buitengewone raadsvergadering, toespraak I.W. Opstelten, 8 mei 2002. 744. Gemeente Rotterdam (website), notulen buitengewone raadsvergadering, toespraak R. Sørensen, 8 mei 2002. 745. Gemeente Rotterdam (website), notulen buitengewone raadsvergadering, toespraak H.P.L. Cremers, 8 mei 2002. 746. Rotterdams Dagblad (Eefje Oomen), 8 mei 2002. 747. Rotterdams Dagblad (Wessel Penning), 10 mei 2002. 748. Interview B. Madlener, 17 februari 2004.
279
749. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 7 mei 2002. 750. Programma uitvaart Pim Fortuyn. 751. Rotterdams Dagblad (Wessel Penning), 10 mei 2002. 752. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. 753. Interview R.M. de Faria, 4 maart 2004. 754. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 8 mei 2002. 755. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 7 mei 2002. 756. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 18. 757. Rotterdams Dagblad (Wessel Penning), 10 mei 2002. 758. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. PvdA-raadslid en oud-wethouder Hans Kombrink is niet aanwezig bij de dienst in de kathedraal. Ook deed hij niet mee aan de stille tocht. De reden is volgens hem dat hij in de ogen van Fortuyn-aanhangers een van Fortuyns grote tegenstanders is en hij deze mensen niet in hun gevoelens wil dwarszitten. 759. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 10 mei 2002. 760. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 19. 761. rtv Rijnmond, Studio R, 10 mei 2002. 762. Rotterdams Dagblad, 10 mei 2002. 763. Rotterdams Dagblad, 11 mei 2002. 764. Algemeen Dagblad, 10 mei 2002. 765. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. 766. Interview M.M.M. Kneepkens, 13 december 2003. 767. Rotterdams Dagblad, 16 mei 2002. 768. Gemeente Rotterdam, Dienst Burgerzaken, Bureau Verkiezingen, Centraal Stembureau (voor de verkiezing van de leden van de Tweede Kamer op woensdag 15 mei 2002). Op lpf-lijsttrekker Pim Fortuyn brengen 76.250 Rotterdammers hun stem uit. 769. Rotterdams Dagblad, 16 mei 2002. 770. Rotterdams Dagblad, 22 mei 2002. Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek werden er 1.614.801 stemmen op de lpf uitgebracht. 771. Rotterdams Dagblad, 18 juni 2002. 772. rtv Rijnmond, Studio R, 21 juli 2002. 773. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 311. 774. Rotterdams Dagblad, 18 mei 2002. Wetenschappers en historici tonen belangstelling voor de vele persoonlijke teksten in de condoleanceregisters en die bij de bloemenzeeën bij Fortuyns woning en het stadhuis zijn achtergelaten. 775. Rotterdams Dagblad, 21 mei 2002. 776. Rotterdams Dagblad, 18 juni 2002. 777. Rotterdams Dagblad, 5 juli 2002. 778. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending (Ron van de Rhee), 19 juli 2002. Volgens Van de Rhee onderhoudt Provesano een nauwe band met Nederland. Veel Italiaanse natuur-
steenwerkers uit deze regio kwamen in de jaren zestig straatarm naar ons land. Een van hen was Bruno Ambrosio die in 1963 in Rotterdam aankwam. Hij werkt onder meer mee aan de renovatie van het pand van Ter Meulen aan de Nieuwe Binnenweg en het Weenacomplex. De natuursteenhouwer Ambrosio trouwt met een Nederlandse vrouw. Het gaat hem zakelijk goed en hij geeft leiding aan twee bedrijven, in Italië en Nederland. Ambrosio knapt Fortuyns huis op in Provesano. Bij Fortuyns vakantiehuis hangt dezelfde familievlag als bij het G.W. Burgerplein. 779. Friesch Dagblad (Karin Sitalsing), 16 juli 2002. 780. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 311. 781. de Volkskrant, 22 juli 2002. 782. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 18 juli 2002. 783. Rotterdams Dagblad, 17 juli 2002. 784. Interview M.W. van Sluis, 11 februari 2004. Wethouder Wim van Sluis is wel aanwezig op Zestienhoven maar gaat niet mee naar Provesano. Van Sluis vindt het bijwonen van één begrafenis voldoende. Een delegatie van twee Leefbaar Rotterdam-wethouders vindt hij voldoende. Hij vindt het te veel ‘een circus.’ Ook spelen emoties een rol en denkt hij dat Fortuyn zelf een dergelijke herbegrafenis met ‘alle pracht en praal’ niet heeft gewild. Een jaar na de moord heef hij een bezoek gebracht aan het graf. 785. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 310. Volgens Marten Fortuyn (Rotterdams Dagblad, 15 juli 2002) gaat butler Herman niet mee naar Italië voor de herbegrafenis omdat het te emotioneel voor hem zou zijn. Ook Pims twee hondjes blijven in Nederland. 786. De Telegraaf, 22 juli 2002. 787. De Telegraaf, 22 juli 2002. 788. Interview R.M. de Faria, 4 maart 2004. Rabella de Faria is nauw betrokken bij de organisatie op Zestienhoven. Haar bedrijf, luchtvaartbedrijf Faravia, regelt onder meer het extra vliegrondje boven de stad. 789. Rotterdam Airport BV, afdeling marketing: ‘Belangrijke informatie voor de pers’, 11 juli 2002, rtv Rijnmond, Studio R, 21 juli 2002 en Rotterdams Dagblad, 29 mei 2002 en 17 juli 2002. 790. De Telegraaf, 22 juli 2002. 791. de Volkskrant (Willem Beusekamp), 22 juli 2002. 792. Rotterdams Dagblad, 5 juli 2002. 793. De Telegraaf, 22 juli 2002 en rtv Rijnmond, Studio R, 21 juli 2002. 794. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 312. 795. Trouw, 23 juli 2002. 796. Rotterdams Dagblad, 5 juli 2002 en de Volkskrant, 22 juli 2002. In de nabijgelegen stad
280
Pordenone vindt om half elf ’s ochtends een symposium plaats over de sociale en culturele achtergronden van Nederland en Italië. Jan ’t Hooft, met wie Pim Fortuyn jarenlang bevriend is, Aart Heering (Italiëcorrespondent van het Algemeen Dagblad) en Michael Owen (journalist van The Times) zijn de sprekers terwijl Bruno Ambrosio persoonlijke herinneringen aan Pim Fortuyn ophaalt. Het symposium wordt bijgewoond door slechts circa dertig belangstellenden. 797. Chorus/De Galan, In de ban van Fortuyn, 312. 798. Interview R. Sørensen, 4 en 7 augustus 2002. Sørensen heeft enige jaren in de Gemengd Vrijmetselarij gezeten. 799. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. 800. Rotterdams Dagblad, 15 mei 2002. 801. Rotterdams Dagblad, 15 en 28 mei 2002. 802. rtv Rijnmond, televisienieuwsuitzending, 16 juli 2002. 803. rtv Rijnmond, Studio R, 21 juli 2002 en De Telegraaf, 22 juli 2002. 804. Trouw, 30 juni 2002. 805. Rotterdams Dagblad, 28 mei 2002. 806. Algemeen Dagblad (Jikke Zijlstra), 11 april 2003. Het bronzen standbeeld van Du Barry raakte tijdens het transport naar Fortuyns woning op 10 april 2003 beschadigd. Door een botsing tegen de bovenkant van het viaduct bij het Weena verloor het beeld het hoofd. 807. Van Herwaarden, Rotterdams Jaarboekje 2003, 59. 808. Rotterdams Dagblad, 15 juli 2002. 809. www.parlement.com, parlement & politiek, curriculum vitae prof. dr. W.S.P. Fortuyn. In een nieuw Tweede-Kamergebouw aan het Plein in Den Haag wordt in 2004 een zaal naar Pim Fortuyn vernoemd en een borstbeeld van hem geplaatst. 810. De veiligheid en de beveiliging van Pim Fortuyn. Feiten en verantwoordelijkheden. Commissie Feitenonderzoek Veiligheid en Beveiliging Pim Fortuyn (rapporteur C.J.C.F. Fijnaut). 811. Commissie Feitenonderzoek, 240. 812. Commissie Feitenonderzoek, 223. 813. Commissie Feitenonderzoek, 223-224, 342. Mededeling mr. J.W. de Haij, de advocaat van de familie Fortuyn, aan de Commissie Feitenonderzoek. 814. Gay Krant (Rob van den Berg), 6 oktober 2000, Rotterdams Dagblad (Peter de Lange), 23 augustus 2000. Tegen Rob van den Berg van de Gay Krant zegt Fortuyn: ‘Alles wat je geheimhoudt, is nieuws. Alles wat bekend is, is dus geen nieuws. Zo simpel ligt het.’ Fortuyn overweegt in augustus 2000 om uitbater te worden van twee homocafés in Rotterdam, Gay Palace en leer- en jeansbar Shaft. Fortuyn zegt als kandidaat-pachter uitgesproken ideeën te hebben over de toekomst
van beide cafés. Het plan vindt uiteindelijk geen doorgang. 815. Commissie Feitenonderzoek, 371. 816. Panorama, 7 november 2001, aangehaald in: Commissie Feitenonderzoek, 166. 817. Commissie Feitenonderzoek, 185, gesprek commissie met R. Sørensen en M.W. van Sluis. 818. Commissie Feitenonderzoek, 182-183, 253, 372. 819. Commissie Feitenonderzoek, 196 (noot 387), 197, 374. Op 7 februari 2002 komt er bij de politie Rotterdam-Rijnmond een aangifte binnen tegen Fortuyn wegens zijn uitlatingen over migranten. 820. Commissie Feitenonderzoek, 207. 821. Commissie Feitenonderzoek, 216. 822. Commissie Feitenonderzoek, 209, 342. 823. Commissie Feitenonderzoek, 342, 374. 824. Commissie Feitenonderzoek, 374. De twee dreigbrieven worden door de politie op 7 mei aangetroffen. 825. Commissie Feitenonderzoek, 214. 826. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003 en Rotterdams Dagblad (P. Slavenburg), 13 maart 2002. 827. Commissie Feitenonderzoek, 216-217, 375. 828. Commissie Feitenonderzoek, 213-214. 829. Archief B. Madlener, agenda Pim Fortuyn campagne Leefbaar Rotterdam en Commissie Feitenonderzoek, 215. 830. Commissie Feitenonderzoek, 239-240. 831. Commissie Feitenonderzoek, 247. 832. Commissie Feitenonderzoek, 247-248. 833. Commissie Feitenonderzoek, 252-253. 834. Commissie Feitenonderzoek, 253. 835. Commissie Feitenonderzoek, 253 en 378. 836. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003. 837. Algemeen Dagblad, 21 maart 2002, aangehaald in: Commissie Feitenonderzoek, 252. Volgens Ronald Sørensen worden Fortuyn en de andere partijleden met de dood bedreigd en uitgemaakt voor homo’s, racisten of fascisten. 838. Commissie Feitenonderzoek, 250-251. 839. Archief Pim Fortuyn, agenda campagne Lijst Pim Fortuyn, 5 april 2002. 840. Gay Krant (Henk Krol/Adri van Esch), 27 april 2002. 841. Commissie Feitenonderzoek, 286. 842. Commissie Feitenonderzoek, 379. Op 27 maart 2002 besluiten de korpschef regiopolitie Rotterdam-Rijnmond A.J. Meijboom en burgemeester Opstelten contact op te nemen met Fortuyn. 843. Commissie Feitenonderzoek, 267, 273, 281, 286. Vanuit de Binnenlandse Veiligheidsdienst gezien is de bescherming van het democratische proces de reden om lijsttrekkers eventueel de status van ‘bijzonder persoon’ te geven. 844. Commissie Feitenonderzoek, 343 en 380.
281
845. Archief Pim Fortuyn, agenda campagne Lijst Pim Fortuyn, 15 april 2002. 846. Commissie Feitenonderzoek, 287. 847. Commissie Feitenonderzoek, 288. 848. Commissie Feitenonderzoek, 381. 849. Commissie Feitenonderzoek, 287. 850. Archief Pim Fortuyn, agenda campagne Lijst Pim Fortuyn, 5 april 2002. 851. Commissie Feitenonderzoek, 285 en 302. 852. Commissie Feitenonderzoek, 286. 853. Commissie Feitenonderzoek, 286. 854. Commissie Feitenonderzoek, 382. 855. Commissie Feitenonderzoek, 384. 856. Commissie Feitenonderzoek, 297. 857. Commissie Feitenonderzoek, 314-315. 858. Commissie Feitenonderzoek, 349. 859. Commissie Feitenonderzoek, 331, 383-384. 860. Commissie Feitenonderzoek, 332. 861. Commissie Feitenonderzoek, 313-314. 862. Nieuwe Revu, week 20, gesprek gevoerd in de week voor 6 mei 2002. 863. Netwerk, televisieuitzending, 19 juli 2002. 864. Commissie Feitenonderzoek, 295. 865. Commissie Feitenonderzoek, 213. 866. Rotterdams Dagblad (Peter Slavenburg), 13 maart 2002. 867. Commissie Feitenonderzoek, 213 (noot 443: gesprek met R. Sørensen en M.W. van Sluis, 24 juni 2002). 868. Commissie Feitenonderzoek, 199. 869. Commissie Feitenonderzoek, 294. 870. Commissie Feitenonderzoek, 231 (noot 499: verslag oriënterend gesprek met I.W. Opstelten, 24 juni 2002), 346. 871. Commissie Feitenonderzoek, 361. In de door de lpf gepubliceerde reactie (1 september 2003, www.fortuynpolitiek.nl) op het boek van de Commissie Feitenonderzoek, Zwartboek beveiliging Pim Fortuyn, worden diverse stellingen van de commissie met klem aangevochten, in het bijzonder die waarin gesteld wordt dat de moord op Pim Fortuyn waarschijnlijk toch niet had kunnen worden voorkomen. 872. Wansink, De erfenis van Fortuyn, 153. 873. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003. Van de zeventien Leefbaar Rotterdam-raadsleden hebben Nico Kok, Michiel Smit, Harry Maronier en Joop van Heijgen zich afgesplitst. De vier fractieleden zijn elk afzonderlijk als eenmansfractie in de raad blijven zitten. Het college heeft net geen raadsmeerderheid meer achter zich, namelijk 22 van de 45 raadszetels. Tot problemen heeft dit vooralsnog (te weten juli 2005) nog niet geleid, omdat andere fracties in de raad de coalitie voldoende steunen. 874. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003. 875. Interview R. Sørensen, 4 augustus 2003. 876. Interview R. Sørensen, 7 augustus 2003.
877. Interview M.W. van Sluis, 11 februari 2004. 878. Interview M.W. van Sluis, 11 februari 2004. 879. Interview M.W. van Sluis, 11 februari 2004. 880. Interview M.W. van Sluis, 11 februari 2004. 881. Interview M.W. van Sluis, 11 februari 2004. 882. Interview M.G.T. Pastors, 18 augustus 2003. 883. Interview E.L. Kuijper, 8 december 2003. 884. Interview E.L. Kuijper, 8 december 2003. 885. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. 886. Tegen Gerard van Westerloo (nrc Handelsblad, maandblad M, 7 december 2002) zei Sørensen over het presidium van de raad (de wekelijkse bijeenkomst van alle fractievoorzitters) dat het een ‘kleuterklasje’ was. ‘Ik heb voorgesteld om het terug te brengen tot vier leden, want nu zitten we er met negen fractievoorzitters, waaronder zelfs die klootzak van een Nico Kok die zijn zetel van ons heeft gestolen.’ 887. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. 888. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. 889. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. 890. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. 891. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. 892. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. 893. Interview J.C. Kombrink, 19 februari 2004. 894. Interview J.G.M. Peet, 15 oktober 2003. 895. Kuijper zegt (in een e-mail aan de auteur, 28 juni 2005) te hebben bedoeld dat als Fortuyn in Amsterdam had gewoond de eerste klap dáár zo hard zou zijn aangekomen. 896. Interview J.G.M. Peet, 15 oktober 2003 en archief J.G.M. Peet: e-mail G.J.M. Peet aan fractie- en partijgenoten, 18 april 2002, getiteld ‘Afscheid van de gemeenteraad’. 897. Interview J.G.M. Peet, 15 oktober 2003. 898. Interview J. van der Tak, 29 oktober 2003. 899. Interview J. van der Tak, 29 oktober 2003. 900. Interview N.J.G. Janssens, 17 december 2003. 901. Interview N.J.G. Janssens, 17 december 2003. 902. Interview N.J.G. Janssens, 17 december 2003. 903. Interview N.J.G. Janssens, 17 december 2003. 904. Interview N.J.G. Janssens, 17 december 2003. 905. Interview N.J.G. Janssens, 17 december 2003. 906. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 907. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 908. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 909. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 910. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 911. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 912. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. 913. Interview M.P.C.M. van Schendelen, 17 december 2003. Volgens Van Schendelen
282
(Binnenlands Bestuur, 19 juli 2002) is het nieuwe college Leefbaar Rotterdam/cda/vvd geen breukvlak in de geschiedenis, maar zit er wel een college met een ander programma en een andere werkwijze. De nieuwe bestuurlijke stijl van het college met het stellen van doelen waarop wethouders kunnen worden afgerekend is ook niet nieuw. Voorzover hij weet is Rotterdam wel de eerste stad die zich op alle beleidsterreinen meetbare doelen stelt, waarmee de wethouders zich kwetsbaar opstellen en de kans lopen door de raad naar huis gestuurd te worden. 914. Interview I.W. Opstelten, 20 november 2003. 915. Interview I.W. Opstelten, 20 november 2003. 916. Interview I.W. Opstelten, 20 november 2003. 917. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. 918. Interview M.M.M. Kneepkens, 15 december 2003. 919. Het aspect dat Fortuyn vooral gemotiveerd werd door een grote behoefte aan erkenning komt in zijn autobiografie opvallend naar voren en wordt als zodanig ook gesignaleerd in de publicaties van Dick Pels, De geest van Pim en D.F.J. Bosscher, ‘De buitenkant van Fortuyn’. 920. De Groene Amsterdammer, 11 mei 2002, aangehaald in Pels, De geest van Pim, 260. 921. www.parlement.com, parlement & politiek, curriculum vitae prof. dr. W.S.P. Fortuyn. 922. Archief B. Madlener, agenda Pim Fortuyn campagne Leefbaar Rotterdam. 923. Archief Stads Radio Rotterdam, Rotterdams Politiek Profiel, 1 maart 2002. Stads Radio Rotterdam is per 31 december 2004 uit de lucht. 924. Archief Stads Radio Rotterdam, Color Latino, 3 maart 2002. 925. Bij de samenstelling van de chronologie is gebruikgemaakt van de ‘Tijdlijn Veiligheid en Beveiliging Pim Fortuyn’ uit het boek De veiligheid en de beveiliging van Pim Fortuyn. Feiten en verantwoordelijkheden. Commissie Feitenonderzoek Veiligheid en Beveiliging Pim Fortuyn (bijlage 1, 369-384). 926. Uitslagen Tweede-Kamerverkiezingen op 15 mei 2002: Lijst Pim Fortuyn van 0 naar 26 zetels, cda van 29 naar 43, PvdA van 45 naar 23, vvd van 38 naar 24, d66 van 14 naar 7, GroenLinks van 11 naar 10, ChristenUnie van 5 naar 4, sgp van 3 naar 2, Leefbaar Nederland van 0 naar 2 en sp van 5 naar 9 zetels. 927. Gemeente Rotterdam, Dienst Burgerzaken, Bureau Verkiezingen, kandidatenlijsten voor de verkiezing van de leden van de raad van de gemeente Rotterdam op woensdag 6 maart 2002. 928. Bij de samenstelling van de bibliografie
283
Pim Fortuyn is gebruikgemaakt van de door Dick Pels samengestelde bibliografie van Fortuyn in zijn boek De geest van Pim. Het gedachtegoed van een politieke dandy, 301-305.
Personenregister
A
D
Albeda, Wil 18, 19 Alsop, William 154 Ambrosio, Bruno 203, 204 Ammerlaan-van Niekerk, Corry 210 Atten, Leo van 110
Dam, Marcel van 125 Dewinter, Filip 34, 50 Dijk, Peter van 123 Dijkstal, Hans 38, 173, 199 Dikkers, Herman 20, 171, 194, 195, 200, 203, 206, 208, 214, 215, 219, 220 Dorsman, Gerard 35, 128, 251 Dost, John 98, 99, 173, 214 Drees, Willem 240 Duin, Jan Cees van 108 Duran, Y. 167
B Balkenende, Jan Peter 166, 172 Baptist, Bep 251 Barry, Daphné du 208, 209 Beatrix, koningin 196 Bent, Els van den 207 Berger, Louis 196, 200 Berlusconi, Silvio 30, 38, 50, 200, 204 Beunders, Henri 29 Bibi, Mohammed 188 Bijlhout, Philomena 174, 201 Billekens, Angelique 251 Blom, Thijs 92, 95 Bolsius, Lucas 73, 156, 161, 164, 234 Booij, Albert de 20, 100, 172, 173, 176, 177, 218, 219, 248 Booister, Jan 105, 106, 130, 139, 141, 156, 165, 166, 179 Borst, Els 196, 244 Borst, Harry 42, 45, 128, 178, 179, 206, 210, 211, 251 Bos, Wouter 222 Bosman, A. 196 Bouwhuijsen, Harry van den 44, 61, 106, 251 Brand, Joanna 43, 47, 128, 251 Breukhoven, Connie 208 Brouwer, Eric de 76 Brouwers, Ronald 196 Burger, René 86 Burggraaf, Fred 110
E Eck, Nico van 125, 139, 206 Eerdmans, Joost 174, 219 El-Moumni, Khalil 32, 69, 70 Esch, Adri van 217 F Faria, Rabella de 45, 46, 47, 62, 64, 65, 66, 67, 71, 89, 106, 124, 128, 133, 143, 157, 161, 162, 163, 164, 165, 169, 191, 194, 203, 205, 206, 207, 234, 238, 240, 251 Fini, Gianfranco 204 Fortuijn, Hendrik Casper (vader) 16 Fortuyn, Marten (broer) 199, 201, 204, 205, 211 Fortuyn, Simon (broer) 196, 205 Frank, Anne 87, 246 Fransen, J. 191 Frieszo, Job 175 G Galan, Menno de 13 Geluk, Leonard 142, 143, 146, 147, 152, 156, 157, 159, 161 Gent, George van 136, 142, 146, 152, 156, 157, 159, 161, 179, 183 Gent, Marchel van 251 Giessen, Peter 23 Glimmerveen, Joop 219, 249 Graaf, Thom de 173 Gruiter, Kees de 73, 108
C Calbo, Deborah 47, 251 Carrie 96 Chorus, Jutta 13 Cohen, Job 87, 183 Cornelissen, Theo 68, 92, 94, 95, 96, 97, 111, 122, 163, 228 Couwenberg, S.W. 28, 57, 253 Cremers, Bert 71, 72, 90, 91, 92, 130, 138, 142, 143, 145, 146, 163, 166, 180, 192, 246
284
H
Kroes, Eddy de 173 Krol, Henk 217 Kruse, Bea 74, 75, 76, 92, 163, 180, 223 Kuijper, Els 7, 50, 51, 55, 66, 68, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 90, 92, 94, 95, 103, 106, 107, 109, 122, 123, 126, 128, 132, 134, 135, 137, 142, 143, 145, 146, 147, 148, 149, 151, 155, 164, 168, 182, 207, 223, 226, 227, 229, 231, 237, 246 Kuit, Natascha 90, 91, 92, 103 Kurpershoek, Wouter 180
Haak, Kees 107, 108 Haas, Jan de 109 Haider, Jörg 50, 100, 124, 146, 246 Hamer, Marc 180 Harmsen, Ger 17, 255 Heerik, Rien van den 97, 208 Heijden, Frans-Jozef van der 110 Heijgen, Joop van 44, 47, 128, 251 Hein, Piet 72 Hemert, H. van 188 Herben, Mat 173, 180 Herik, Jorien van den 177 Hilst, Frans van der 42, 45, 122, 128, 189, 201, 206, 252 Hitler, Adolf 38, 84, 87, 131, 219, 246, 249 Holterman, Thom 62 Hooft, Jan ’t 204 Hulman, Stefan 86, 90, 156, 161, 164, 234
L Lammerts, Sjon 25, 26 Langendam, Peter 98, 173, 214, 216, 217, 247 Lebbink, R.H. 89 Leeuwen, Wim van 251 Leijnse, Frans 138 Linde, Kay van de 40,59 Lith, Harry van 251 Lobbe, Hendrik 44 Loenen, Jan van 137 Louw, André van der 104 Louwerse, Peter 33, 34 Luther King, Martin 195 Luyn, A.H. van 196, 200, 204, 211
J Janmaat, Hans 33, 87, 88, 113, 128, 184, 219, 249 Janssen van Raay, Jim 174 Janssens, Nico 49, 52, 53, 54, 55, 68, 71, 74, 75, 92, 94, 103, 107, 109, 125, 126, 128, 130, 132, 135, 136, 138, 142, 143, 146, 147, 148, 151, 152, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 169, 233, 234, 235 Joling, Gerard 204 Jong, H. de 218, 219, 248, 249 Jonker, Simon 141
M Maandag, Ben 52 Madlener, Barry 35, 39, 42, 43, 45, 48, 65, 66, 67, 70, 74, 84, 85, 99, 122, 128, 180, 182, 191, 193/194, 206, 211, 215, 251 Marijnissen, Jan 118 Maronier, Harry 128, 206, 251 Meijer, Herman 162, 163 Meijer, Co 25 Melkert, Ad 38, 104, 117, 166, 172, 173, 177, 189, 199, 218, 237 Mens, Harry 20, 21, 173, 176, 208 Middelkoop, Ruud van 49, 54 Mierlo, Hans van 23 Mosch, Dries 47, 97, 184, 189, 201, 207, 208, 215, 251 Muijen, Matthijs van 110 Mussolini, Benito 30, 34, 35, 37, 38, 87, 124, 246
K Kee, Ton 18 Kegel, Kor 51, 52, 106, 107, 108 Kemna, Jeroen 36, 43, 45, 46 Kennedy, John F. 195 Kivit, Mark 86 Klamer, Arjo 24 Kneepkens, Manuel 14, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 40, 46, 48, 50, 68, 69, 74, 75, 76, 92, 111, 120, 122, 143, 163, 182, 188, 199, 223, 228, 234, 240 Kok, Nico 43, 44, 62, 68, 105, 106, 120, 171, 182, 251 Kok, Wim 20, 23, 87, 187 Kombrink, Hans 50, 51, 72, 92, 110, 112, 113, 114, 123, 125, 126, 128, 135, 137, 144, 146, 148, 149, 181, 184, 226, 227, 228, 229, 230, 231, 238, 252 Komrij, Gerrit 223 Koning, Henk 49 Koole, Ruud 50 Koopman, Paul 33, 116 Kooten, Willem van 22, 26 Korthals, Sandra 108 Korthuis, Sandra 162
N Nagel, Jan 22, 23, 24, 27, 28, 33, 49, 60, 68, 69, 243 Niehe, Ivo 175 Nietzsche, Friedrich 30, 34, 38 Nijhuis, Ivar 139
285
O
Smolders, Hans 177 Soijer, Johan 128, 183, 251 Sonneveld, Henk 47, 251 Sonneveld, Ineke 47, 128, 251 Sørensen, Nel 39, 194, 199 Sørensen, Ronald 14, 16, 27, 35, 36, 37, 39, 40, 42, 43, 44, 45, 46, 48, 49, 53, 54, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 70, 72, 73, 83, 84, 85, 89, 90, 92, 93, 96, 97, 100, 105, 110, 120, 128, 130, 135, 136, 140, 141, 142, 143, 145, 148, 152, 156, 157, 161, 162, 164, 169, 171, 172, 180, 181, 182, 189, 192, 194, 199, 202, 203, 205, 206, 211, 214, 215, 216, 220, 222, 223, 224, 228, 237, 240, 244, 246, 251 Stalin, Jozef 37 Steen, Sandra van 92, 95 Storm, Nora 96 Stuurman, Siep 18 Swart, Jan 177
Oomen, Eefje 37, 83, 87, 179, 187 Opstelten, Ivo 11, 58, 73, 85, 100, 103, 107, 111, 116, 118, 120, 121, 124, 125, 126, 131, 138, 139, 140, 141, 148, 149, 151, 158, 159, 161, 162, 163, 165, 168, 169, 174, 179, 180, 181, 182, 185, 189, 190, 191, 192, 193, 202, 206, 215, 216, 219, 221, 238, 239, 245, 246 Oranje, Willem van 201, 240 Osama bin Laden 244 Oudkerk, Rob 18 Overhand, Nel 92 Özgüzel, Seyfi 30 P Pastors, Marco 16, 21, 42, 43, 61, 128, 129, 125, 132, 134, 140, 142, 143, 145, 152, 153, 155, 156, 157, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 169, 171, 172, 181, 182, 183, 190, 202, 203, 205, 206, 222, 225, 234, 240, 251 Peet, Gerard 52, 53, 54, 55, 76, 86, 90, 110, 137, 151, 226, 231, 232, 252 Pen, Jean-Marie le 172, 219, 249 Penning, Wessel 62, 87, 112, 113, 179, 185 Peper, Bram 91, 104, 113 Pinto, David 26, 27 Poorthuis, Frank 59 Putten, J.C. van 188
T Tak, Sjaak van der 49, 50, 52, 53, 54, 55, 72, 73, 74, 76, 92, 94, 95, 103, 110, 111, 120, 125, 126, 130, 134, 135, 136, 137, 138, 142, 143, 146, 147, 148, 151, 152, 154, 156, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 169, 183, 232, 234 Tanis, Remko 113 Thies, A.H.G. 176 Thünessen, Chris 173 Touw, Herman 108 Triesscheijn, Cyriel 31, 69 Tuil, Erwin 185
R Ravesteijn, Mea van 31, 74, 75, 92, 132, 135, 163, 180 Reijkersz, Victor 42, 44, 45, 70, 128, 201, 251 Reijnierse, Wim 167 Roepius, Jaap 97, 207, 215 Rosenmöller, Paul 71, 117, 173, 174, 176, 177, 247, 249 Rottenberg, Felix 176
U Uyl, Joop den 176, 249 V Varela, Joao 99, 167, 174, 191 Veen, Ferrie 34, 35, 37, 251 Veenendaal, L.W. 196 Velden, Carel van der 112 Verbakel, Dick 204 Verboom, Henk-Jan 25 Verheijen, Han 195 Verkade, Bart 107, 108 Verseeuw, Rinus 251 Versluis, Ari 20 Vis, Rinus 36 Visser, Hans 96 Vlaardingerbroek, Arthur 92, 163 Vos Klootwijk, Casper de 251 Vries, Klaas de 211, 218, 248
S Schendelen, Rinus van 13, 16, 58, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 164, 165, 168, 169, 236, 237, 238, 247, 248 Scherrenburg, Wouke van 52, 53, 54, 55, 174, 180, 186, 187 Schnetz, Broos 40, 43, 45, 46, 70 Schuyt, Kees 19 Sghir, Mohammed 188 Siemons, Sjef 47, 122, 128, 206, 251 Simons, Hans 153, 238 Sluis, Wim van 18, 160, 161, 164, 171, 172, 181, 182, 183, 190, 224, 225, 234, 240 Smit, Michiel 39, 42, 43, 45, 70, 74, 93, 128, 182, 183, 189, 206, 240 Smit-Boerma, Anneke 25
286
W Waal, Willem de 251 Wansink, Hans 59 Weeda, Cees 125, 139, 158, 238 Weijer, Jacoba Everharda de (moeder) 16 Wel, Cees van der 52 Westbroek, Henk 22, 24, 33, 49, 241 Wiegel, Hans 176, 249 Wild, Ruud de 177 Wolfson, Dik 149 Z Zavagno, Nane 203 Zegwaard, Wim 176 Zeroual, Firouze 177 Zijderveld, Anton 19, 55, 138
287
