EEN TOEKOMST VOOR WATERLAND

EEN TOEKOMST VOOR

WATERLAND Afstudeerplan Katinka Pricken Academie van Bouwkunst Amsterdam 2010-2011

Afstudeerplan Katinka Pricken 23 september 2011 Academie van Bouwkunst Amsterdam Landschapsarchitectuur Periode september 2011 - juni 2012 Veilingstraat 87 3521 BE Utrecht T 06 48 40 08 44 E [email protected]

INHOUD

1. INLEIDING

3

2. PROBLEEMSTELLING

5

3. WATERHUISHOUDING

9

4. OPGAVE

13

5. ONDERZOEKSVRAGEN

15

6. BIJLAGE: FASCINATIE

17

7. WERKWIJZE

19

8. LEERDOELEN

21

9. EINDPRODUCTEN

23

10. COMMISSIE

25

11. PLANNING

27

BRONNEN

31

Afstudeerplan Katinka Pricken

1

1. INLEIDING Wat is de toekomst van het Nederlandse cultuurlandschap? Tijdens de O6 heb ik een paper geschreven over ‘de RE-creatie van het cultuurlandschap’. Hiervoor heb ik onderzoek gedaan naar de invloed van verbrede landbouw op het platteland. Uit mijn studie volgen een aantal belangrijke conclusies: Op de eerste plaats is er een transformatie gaande in de agricultuur, waarin grondgebonden en niet grondgebonden landbouw1 van elkaar worden gescheiden. In de niet grondgebonden gebieden vindt verindustrialisering plaats. Ter plaatse van grondgebonden of te wel ‘traditionele’ landbouw worden met behulp van subsidies recreatie en natuurvormen gestimuleerd. Ten tweede is er de laatste jaren een kentering zichtbaar, m.n. in de traditionele landbouw, waarin de ‘verbrede landbouw’2 een tussenvorm lijkt te zijn in de overgang van agrarische activiteiten naar nieuwe recreatieve bedrijfsvormen. Het platteland wordt steeds meer een gebruiksruimte voor de consument. Momenteel is het een trend te recreëren bij de boer. De burger vindt hier in zijn zoektocht naar groen, rust en ruimte voldoening. Ten derde doet de stedeling zijn intrede op het platteland. Boerderijen worden omgevormd tot woonhuizen met andersoortige bedrijfsactiviteiten. De boerderij blijft als monument voortbestaan, maar de traditionele band tussen plek en functie verdwijnt. We hebben de neiging, gebieden met traditionele landbouw op krampachtige wijze te conserveren door deze te bestemmen met recreatieve functies. Is dit een garantie voor behoud van het traditionele landschap? Recreatie kan de traditionele landbouw versterken, maar het lijkt steeds meer een vorm van hobbyisme aan te nemen en het wordt niet volledig benut. Recreatie wordt op een beperkte (kleinschalige) manier ingezet. De kosten van het in stand houden van cultuurlandschappen met recreatieen natuursubsidies rijzen de pan uit. De welvaart is afgelopen en subsidies worden gekort. Kortom er zijn ontwikkelingen nodig die ervoor zorgen dat deze gebieden zelf geld genereren. Een belangrijke factor die ons zal dwingen tot de nodige inventieve veranderingen in het agrarische landschap is het veranderende milieu/klimaat. We kunnen kiezen voor beleid gericht op behoud, maar beter is het om te zoeken naar mogelijkheden hoe het cultuurlandschap opnieuw te bestemmen. Of we willen of niet, het landschap zal veranderen. Voor mijn afstuderen heb ik een gebied gekozen wat behoort tot het Nederlandse cultuurlandschap en zeer gewaardeerd wordt in haar huidige vorm. Echter staat het gebied voor diverse actuele problemen. Daarnaast is recreatie in dit gebied onderbenut, terwijl het door haar ligging ten op zichte van Amsterdam een enorm grote doelgroep heeft. ‘Waterland’ is een gebied dat behoefte heeft aan toekomstvisie. < zicht vanaf de toren van Ransdorp 1 In tegenstelling tot de grondgebonden landbouw zoals akkerbouw en melkveehouderijen, is de niet grondgebonden landbouw glastuinbouw en intensieve veehouderij onafhankelijk van de bodem waar- op deze is gevestigd. Vereiste grondstoffen en mineralen vinden hun herkomst elders. 2 We spreken van Verbrede landbouw wanneer agrarische werkzaamheden de hoofdfunctie vormen en hiernaast sprake is van nevenactiviteiten.


3

Purmerend Volendam

Monnickendam

Landsmeer

Broek in Waterland

Zunderdorp Ransdorp AMSTERDAM

Durgerdam

Marken

2. PROBLEEMSTELLING Meteen ten noorden van Amsterdam ligt een totaal andere wereld. Waterland is het Holland zoals de wereld Holland kent: weilanden en water, oude dorpjes en bruggetjes, koeien en heel veel vogels. Het wordt wel de ‘achtertuin van Amsterdam’ genoemd, maar dat is een veel te oneerbiedige naam voor Waterland: het groene, waterrijke landschap dat meteen ten noorden van het IJ begint. Dit is het Holland zoals de hele wereld Holland kent: lage weilanden, plassen en lange sloten, slingerende dijkjes, bruggetjes, koeien, riet, boerderijen en oude dorpjes, wind en zware wolkenluchten en héél véél vogels. En in de winter: schaatsen! Waterland – het heet niet voor niets zo – laat zich het beste vanuit een kano ontdekken. Peddelend door een doolhof van slootjes en meer dan manshoog riet kijken de koeien die aan de waterkant uit de sloot staan te slobberen op je neer. Een jong fuutje laat zich op de rug van zijn moeder meeglijden op het water, boven je hoofd buitelen kieviten en tureluurs door de lucht. Als dit niet Holland op z’n best is’.... (Bron: http://www.staatsbosbeheer.nl/Natuurgebieden/Waterland/Contact.aspx) Veel Nederlanders hebben beperkte kennis van de agrarische sector. Het beeld is vrij traditioneel; kleine agrarische bedrijven die her en der verspreid liggen in het landschap. Waterland is een typisch voorbeeld van het romantische beeld van de agrarische sector. Vroeger werd er niet gedacht over recreëren op het platteland. Maar nu behoort het tot onze dagelijkse bezigheden. Waterland is een cultuurlandschap wat we graag zien en wat we dan ook het liefst in de huidige staat willen behouden. Al sinds de 16e eeuw heeft de Nederlandse boer het land gedomineerd en constant aangepast aan de behoeften van de tijdsgeest, maar nu staat het Waterlandse landschap op slot. De nevenactiviteiten zorgen naast zware subsidies voor natuur, landschapsbeheer (zoals bv. de bergboerenregeling, Investeringsbudget Landelijk Gebied) voor de nodige inkomsten. Op deze manier is de boer in staat zijn bedrijfsvoering in stand te houden en het landschap te conserveren. Echter is het landschap beheren niet zijn doel, hij doet dit alleen wanneer hij er geld mee verdient.

< Waterland ligt direct ten noorden van Amsterdam


5

Zo op het eerste gezicht lijkt er weinig aan de hand in het vredige Waterland. Toch staat Waterland voor een aantal grote problemen. Wanneer het landgebruik niet verandert zal dit uiteindelijk de vernietiging van het Waterlandse landschap betekenen. Er zijn diverse (tegenstrijdige) ontwikkelingen gaande, voortkomend uit maatschappelijke en economische belangen, historische waarden, natuurwaarden en het veranderende klimaat. Hierdoor is het huidige poldersysteem eindig, is de waterkwaliteit slecht en dringt zout grondwater door tot de bovenste toplagen met alle gevolgen van dien. Verder zijn de huidige recreatievormen beperkt tot fietsen, wandelen, varen, kamperen bij de boer etc. Het recreëeren is sterk onderbenut, terwijl een gebied dat zo dicht bij de hoge stedelijke concentratie ‘Amsterdam’ ligt enorm veel potentie heeft als uitloopgebied. Dit maakt dat er tig kansen liggen voor nieuwe recreatievormen, waarin natuur een belangrijke rol speelt, maar ook andere vormen van landbouw een plaats kunnen vinden en er zijn veel meer mogelijkheden voor promotie van (nieuwe) landbouwproducten. Door de sterke binding met de stad is het gebied van maatschappelijk belang.


7

5500 voor Chr.

3850 na Chr.

500 voor Chr.

800 na Chr.

Holoceen landschap

8

Strandwallen en duinen

Rivierduinen (donken)

Getijdengebied (zandwadden, slikken en kwelders) Veenmoeras en komgronden grote rivieren (incl. verlande stroomgordels/crevassen) Dal van de grote rivieren (niet overveend)

Open water (Noordzee, lagunes en grote rivieren) Beken en kleine rivieren

3. WATERHUISHOUDING In Waterland wordt momenteel een star peilbeheer gehanteerd. Ondanks het peilbeheer is er sprake van bodemdaling, waardoor het oppervlak steeds dichter bij zoute grondwater concentraties komt. Voor het doorspoelen van het watersysteem is gebiedsvreemd water nodig. Hiervoor wordt zoet water afkomstig uit het IJsselmeer of rivieren gebruikt. Echter wordt zoet water steeds schaarser, waardoor er in tijden van droogte vaak een tekort is. Hier tegenover staat dat Waterland te maken heeft met een hoge jaarlijkse hoeveelheid neerslag. De bodem van Waterland is gevormd onder brakke omstandigheden, waar later een pakket zoetwaterveen boven op is komen te liggen. Door veenwinning en het ontwateren van het gebied in de 17e eeuw is dit zoetwaterveen geheel verdwenen en zijn brakke lagen aan de oppervlakte gekomen. In het rapport: Helder water in Waterland door tijdelijke peilverlaging, Radbout Universiteit Nijmegen, 2004, komt naar voren dat de waterkwaliteit in Waterland slecht is. Een van de conclusies is: Wanneer het oppervlaktewater in deze voormalig brakke veengebieden weer wat zouter zou worden, wordt de groei van algen en kroos geremd. Op die manier is het dan mogelijk om karakteristieke brakwatersoorten terug te krijgen.

< Vorming van de bodem van Waterland: van getijdenmoeras naar veenmoeras


9

Gebieden waar toename van verzilting is te verwachten als gevolg van bodemdaling (links) en stijging van de zeespiegel (rechts), waarbij is uitgegaan van een meestijgend peil in het IJsselmeer.

Te verwachten toename verzilting in Waterland

Hoewel Waterland niet aan de kust ligt heeft het gebied toch te maken met verzilting. Verzilting is een van de problemen waar de landbouw in Nederland mee kampt. Dit is het gevolg van klimaatverandering, bodemdaling door verbranding van veen en het onttrekken van gas. In Waterland is sprake van interne verzilting3. Het is een gebied waarvan de bodem gevormd is onder brakke omstandigheden waar later een pakket zoetwaterveen boven op is komen te liggen. Het gebied heeft nu te maken met bodemdaling en verbranding van veen, waardoor het zoute grondwater weer tot het oppervlakte doordringt. Het zoute water wordt nu zo veel mogelijk verdrongen met behulp van het door spoelen van het watersysteem met zoet water. Maar dit is niet voldoende, waardoor de condities van het oppervlakte water steeds slechter worden. Daarentegen zou juist een combinatie van een zoet - zoute waterhuishouding weleens een zeer interessant landschap op kunnen leveren. Waterland is een natuurgebied en onderdeel van de EHS, veranderingen liggen hierom in het kader van natuur gevoelig. Maar een combinatie met een zilt milieu zou ook in dit kader veel kunnen opleveren. Momenteel wordt er met zilte landbouw geëxperimenteerd in de kustsstreken. Deze locaties zijn meer afgelegen en daardoor verder verwijderd van de consument. Wanneer zilte landbouw een plek krijgt in Waterland, wordt het bereikbaar, zichtbaar en tastbaar voor een grote groep mensen. Dit kan veel betekenen voor de acceptatie van deze producten in ons dagelijks eetpatroon.

3 Interne verzilting wordt veroorzaakt door chloriderijk kwelwater dat verantwoordelijk is voor belasting van het oppervlaktewater en verzilting in de wortelzone en gewassen. Interne verzilting wordt veelal bestreden met het doorspoelen van het watersysteem met gebiedsvreemd zoet water uit het IJsselmeer en grote rivieren. De beschikbaarheid van dit zoete water staat echter onder druk. Externe verzilting wordt verzoorzaakt door zoutindringing in de rivieren en zeearmen vanuit de zee door zeespiegelstijging in combinatie met verwachte lagere rivierafvoeren in de zomer. (bron: ”Leven met zout water: Overzicht huidige kennis omtrent interne verzilting” is een uitgave van Acacia Water, Leven met Water en STOWA, november 2009)


11

Monnickendam

Broek in Waterland

Zuiderwoude

Holysloot

Ransdorp

Durgerdam

12

4. OPGAVE Hoe kan Waterland transformeren in een interessant en duurzaam recreatie-, natuur- en productielandschap? Verbrede landbouw is in de toekomst van Waterland niet meer gewenst. De toekomst van Waterland is ‘Vernieuwde landbouw’. Een landschap waarin recreatie, natuur en landbouw gelijkwaardig aan elkaar zijn en niet zonder elkaar kunnen.

Het gebied waar ik een masterplan en een ontwerp in de vorm van een aantal deeluitwerkingen voor zou willen maken is afgebeeld op pagina 12. In het masterplan wordt de strategie verbeeld: een netwerk van recreatie, productielandschap, verkooppunten, natuur etc. De visie wordt getest op verschillende proefgebieden die worden uitgewerkt in een ontwerp. Dit zal in ieder geval een areaal van één (of een aantal) boer(en) betreffen. Het gebied vormt onderdeel van een recreatief netwerk en zal grotendeels open- baar toegankelijkheid zijn.

Waarom de keus voor dit deel van Waterland: - Typisch Waterlandse veenweidegebied, open landschap - Karakteristieke lint- en dijk dorpjes - Ligging aan het IJmeer; verdeling open water, dijken en polders en aantal meren - Interessant relict: Goudriaan kanaal - Direct verbonden aan Amsterdam

< Beoogde onderzoekslocatie, 1800ha.


13

Waterland, gebied met star peilbeheer

Camargue Frankrijk, dynamisch moerasgebied met zoet en brak water

14

5. ONDERZOEKSVRAGEN - Wat zijn nieuwe mogelijkheden voor recreatie in dit gebied? - Wat zijn de mogelijkheden voor een nieuw woon-werk milieu? - Wat betekent toegankelijkheid in het gebied? - Welke mogelijkheden zijn er voor natuurontwikkeling? - Wat betekent dit alles voor het cultureel erfgoed. - Is het mogelijk, op een bepaalde locatie het proces van de verzilting te versterken/ aan te moedigen, door extra zout grondwater naar boven te halen? Wanneer zout grondwater op de een locatie onttrokken wordt, kan dit teweeg brengen dat een andere locatie minder zout wordt. Of dat er grotere zoete neerslaglen- zen ontstaan? M.a.w. is het mogelijk op relatief korte afstanden diverse interessante milieus te creëren? Geeft dit mogelijkheden voor berging van zoet water? - Wat betekent verzilting voor het Waterlandse cultuurlandschap? - Wat betekent natuurlijke dynamiek in een gebied wat jarenlang heeft stilgestaan? - Kan zilte landbouw een betekenis krijgen in Waterland? Kan het agrarische landschap, wat nu m.n. uit grasland bestaat deels een productie landschap worden van zilte gewassen? - Hoe flexibel is het ontwerp in tijd? Wat staat er vast en wat niet? - Welke partijen spelen een rol bij de realisatie en het beheer van het plan? - Economische haalbaarheid. - Kan dit gebied betekenen krijgen als energielandschap?

Doorsnede van grondwater, waarin de verdeling zoet, brak en zout water zichtbaar is.


15

16

6. Bijlage FASCINATIE Mijn laatste project, P6 De lagune van Venetie, heb ik geprobeerd in te zetten als experiment om te ontdekken of landbouw een onderwerp is waar ik me een jaar in vast zou willen bijten. Vanuit een thema wat mij persoonlijk aanspreekt ben ik dit onderzoek gestart: Voedsel. Ik hou van koken en van struinen over markten. Ik geniet van de verschillende geuren, kleuren en texturen en van het proeven ervan. Maar nog belangrijker, eten is een thema wat een verhaal vertelt over het leven. Het is een bindende factor tussen mensen, economie, landgebruik en ontwerp, flora en fauna etc. Bij de start van dat project had ik nog geen idee dat ik zou uitkomen bij een ontwerp van een landgoed met zilte gewassen. Het resultaat is een kleinschalig productielandschap in de lagune van Venetie, waarin de natuurlijke omgeving van barena’s wordt gebruikt om zilte gewassen te produceren. Ik heb dit gedaan in de vorm van een (water)landgoed, waardoor het gebied ook een sterke recreatieve waarde krijgt. Het landgoed dient als voorbeeld voor de rest van de lagune. Wanneer dit werkt kan de lagune een belangrijke rol krijgen als productielandschap in het produceren van zilte gewassen. De zoektocht hiernaar heb ik als erg leuk en boeiend ervaren.

< Impressie uit presentatie Waterlandgoed Venetië


17

7. WERKWIJZE Het afstudeertraject begint met analyse en onderzoek. De uitkomsten worden vastgelegd en waar nodig ruimtelijk vertaald in schetsen, kaarten en maquettes. Op basis van de uitkomsten zal een visie voor de toekomst van Waterland worden gevormd. De visie zal deels algemeen zijn en dient daarmee als voorbeeld voor meerdere soortgelijke locaties. Hierop volgt een concept voor Waterland. Dit wordt getest met een gedetailleerd ontwerp voor een of meerdere, afhankelijk van de uitkomsten, nader te bepalen locatie. In het project komen alle schalen van visie, masterplan, uitwerking en detaillering aan bod.

< Durgerdam


19

8. LEERDOELEN In dit afstuderen is een visie vormen voor de toekomst op basis van hedendaagse ontwikkelingen een belangrijk leerdoel. Daarnaast wil ik deze visie concretiseren in een ontwerp, waarbij samenhangend ontwerpen op verschillende schaalniveau’s een tweede leerdoel is. Een derde leerdoel is het afwegen van verschillende scenario’s, waaruit een een flexibel ontwerp in tijd volgt.

< Zunderdorp


21

9. EINDPRODUCTEN Onderzoek / Analyse betreffende het gebied tussen Amsterdam Noord, Monnickendam en het IJmeer Verslaglegging en presentatie onderzoek Er zal een toekomstvisie van de ontwikkeling van Waterland geschetst worden met verschillende scenario’s. Hierin wordt de strategie verbeeld: een netwerk van recreatie, productielandschap, verkooppunten, natuur etc. De visie wordt getest op verschillende proefgebieden die worden uitgewerkt in een ontwerp. Dit zijn pilot projecten die als voorbeeld dienen voor de verdere ontwikkeling van Waterland zoals: een gebied gericht op agrarische bestemming of een deel van de kust (waarin een lineaire structuur wordt verbeeld). Presentatie visie in vorm van:

Masterplan Inrichtingsplan, voor één of meerdere nader te bepalen locatie(s) Deeluitwerkingen Detaillering Profielen en doorsneden 1:500 / 1:200 Impressies Maquette

Boekje waarin de uitkomsten afstudeerproces worden vastgelegd Posters en powerpointpresentatie

< Kerk langs de Schellingwouderdijk


23

24

10. COMMISSIE De commissie begeleidt het afstudeertraject en bestaat uit drie ervaren landschapsarchitecten, waarvan er een als mentor optreedt. De samenstelling van de commissie bestaat uit: Mentor: Nikol Dietz H+N+S landschapsarchitecten Soesterweg 300 3812 BH Amersfoort t: 033-4328036 f: 033-4328280 e: [email protected] www.hnsland.nl Commissielid: Berdie Olthof FEDDES/OLTHOF landschapsarchitecten Ondiep Zuidzijde 6 3551 BW Utrecht t: 030 - 2 456 123 f: 030 - 2 456 066 e: [email protected] www.feddes-olthof.nl Commissielid: Wim Voogt OKRA landschapsarchitecten bv Oudegracht 23 3511 AB Utrecht t 030 2734249 f 030 2735128 [email protected] www.okra.nl Adviseurs n.t.b. in traject: - Ecoloog - Waterexpert / expert verzilting - Economisch adviseur - Cultuurhistoricus


25

11. PLANNING Aanloopperiode - 9 september 2011, week 36, Inleveren afstudeerplan in Amsterdam - 16 september 2011, week 37, behandeling afstudeerplan door examencommissie. - 23 september 2011, week 38, publieke presentatie. Plan en de commissie worden definitief vastgesteld. Het afstudeertraject duur 42 weken. Er wordt gewerkt in vijf blokken van 8 weken. Na elk blok wordt het resultaat met de commissie besproken. Het laatste blok wordt afgesloten met tentamen 3. Blok 1 Analyse (september t/m 11 november 2011, wk 38-45) Analyse van Waterland (morfologisch en programmatisch): het ontstaan, hedendaagse agricultuur en recreatief gebruik.Uiteenzetting van hedendaagse problematiek. Welke ingrediënten zijn onmisbaar om Waterland, Waterland te laten zijn. - 23 september Publieke presentatie - 1e commissie week 45 (7 t/m 11 november2011) Producten: Analyse, visie Blok 2 Conceptvorming en onderzoek (12 november 2011 t/m 13 januari 2012, wk 46-2) In blok twee ligt de nadruk op het ontwerpend onderzoeken. Bij de toekomstvisie horen verschillende scenario’s. Op basis van de visie wordt een masterplan geformuleerd voor Waterland. De plaatsing op locatie gebruik ik om de visie te toetsen en door te ontwikkelen tot een concept. Tijdens de mentorenschouw presenteer ik de afronding van de onderzoeks-analysefase en uitgangspunten voor het vervolgtraject. - 2 december 2011 Mentorenschouw en Publieke Presentatie - 2e commissie week 2 (9 t/m 13 december 2012) Producten: Afronding onderzoeken, aangescherpte visie, concept masterplan, werkmaquette

< kenmerkende Waterlandse (Hollandse) dijkhuisjes


27

Blok 3 Ontwerp (14 januari t/m 9 maart 2012, wk 3-10) Doorwerken en inzichtelijk maken van gekozen concept ‘masterplan’. Het concept wordt getoetst op een nader te bepalen locatie met een inrichtingsplan. Hierna wordt weer een niveau opgeschaald. Wat betekenen de uitkomsten van het inrichtingsplan voor een algemene toekomstvisie? - 3e commissie week 10 (5 t/m 9 maart 2012) Producten: Ruimtelijke studies bv. schetsmaquettes, Masterplan, Inrichtingsplan Blok 4 Uitwerking (10 maart t/m 4 mei 2012, wk 11-18) Hier ligt de nadruk het uitwerken van het inrichtingsplan met divers deeluitwerkingen en details binnen de toekomstvisie. Terugkoppeling met analyse, onderzoek, concept en visie en eventuele bijstelling. - 16 maart 2012 Afstudeersalon en Publieke presentatie - 4e commissie en verslag daarvan binnen 1 week naar de examencommissie, week 18 (30 april t/m 4 mei) - Tentamen 3 inplannen Producten: Uitwerking inrichtingsplan en deeluitwerkingen, relevante details, aanscherpen visie Blok 5 Detail (5 mei t/m 12 juli, wk 19-28) Verwerken opmerkingen afstudeersalon. Definitief maken van ontwerpen van de visie. Panelen en definitieve maquette maken. Verbeelding dmv profielen en doorsneden / aanzichten/ impressies op presentatieniveau brengen. - Tentamen 3 week 40 - 42 (25 juni t/m 12 juli 2012) Datum plannen in overleg met het secretariaat. Producten: panelen en maquette, waarin resultaat afstudeerproject is vastgelegd. - Afstudeerpresentatie in overleg met het secretariaat

< zicht vanaf Durgerdam op IJmeer


29

BRONNEN - Atelier Rijksbouwmeester, Prachtig compact NL; z.pl., januari 2010 - Bijhouwer, J.T.P, Nederlandsche boerenerven, Amsterdam, 1943 - Brinkhuijsen, M., Landscape 1:1; A study of designs for leisure in the Dutch country side, Phd thesis Wageningen University and Research, 2008 - Broekhuizen, R. van, Klep L. e.a., Atlas van het vernieuwend platteland; Tweehonderd voorbeelden uit de praktijk, Doetinchem,1997 - Cruyningen, P. van, Goudeau J., e.a.; Het boerderijen boek, Zwolle, 2003 - Daalhuizen, F., Dam, F. van, e.a.; Plattelandsontwikkeling en landschapsbehoud;

z.pl., 2008 - Feddes, F., Herngreen R., e.a., Oorden van onthouding; Nieuwe natuur in verstedelijk end Nederland, Rotterdam, 1998 - Journal of Applied Sciences Research 1(3), INSInet Publication, 2005 - Kerkhoven, M. van, Koehandel; Het verhaal van de boer, Amsterdam/Antwerpen, 2005 - Metz, T.; PRET; Leisure en landschap, Hoofddorp, 2002 - Raad van het landelijk gebied, Braakliggend veld; Advies van de Raad voor het landelijk gebied over de toekomst van het landelijk gebied, z.pl., november 2009 - Universiteit Gent, Toestandsrapport voor verbrede landbouw; Analyse van de beschikbare informatie inzake de verschillende groepen verbrede landbouwactiviteiten, Brussel, 6 augustus 2007 - Ridderbos Maarten, Land rond het IJsselmeer, augustus 2011 - Rapport Helder water in Waterland door tijdelijke peilverlaging - ter Voorde Marlies, Velstra Jouke, e.a. Acacia Water, leven met Water en STOWA, Leven met zout water - Overzicht huidige kennis omtrent interne verzilting, Kom Plot!, november 2009 - Voorhorst, J., Boerenerven; vroeger en nu, Warnsveld, 1999 - Ziel, Tjirk van der , Leven zonder drukte; Wat stedelingen waarderen in het plattelanLelystad, 2006 - Wolters-Noordhoff Atlas producties, De Bos Atlas van Nederland, Groningen, 2007 - Gerrits, R., ‘Terug naar de oervorm van wonen’, De Volkskrant, 2 oktober 1999 http://www.volkskrant.nl/archief_gratis/article818025.ece/Terug_naar_de_oer- vorm_van_wonen (maart 2010) - Jaeger, P. de, ‘Creatieve boer stippelt zijn overlevingsstrategie zelf uit’, De Volks- krant, 9 juni 1998 http://www.volkskrant.nl/archief_gratis/article764009.ece/ Creatieve_boer_stippelt_zijn_overlevingsstrategie_zelf_uit (maart 2010) - Kalsbeek, P., Ledeboer, D.,‘De contradictie tussen de stad en het landschap is verdwenen’, Blauwe Kamer (1993) nr. 5, p. 34-37 - Ophey, P., ‘Boeren schieten weinig op met plattelandsromantiek stedeling’, De Volkskrant, Opinie, 23 juni 1998, http://www.volkskrant.nl/archief_gratis/ article765576.ece/Boeren_schieten_weinig_op_met_plattelandsromantiek_ste- deling (maart 2010) < Broek in Waterland


31

- ‘Nederlandse landbouw is failliet’; Agripress Benelux, 3 februari 2005 http://www.agripress.be/start/artikel/70921/nl (10 maart 2010)

Geraadpleegde websites: - AgriHolland - Alterra Wageningen UR

- Belvedere (1999 -2009) - Centraal Bureau voor de Statistiek - Cultuurhistorisch beheer - Dienst landelijk gebied - Natura 2000 - Deltaprogramma - Provincie Noord-Holland

www.agriholland.nl/verbrede www.knooperven.nl www.alterra.wur.nl www.daarmoetikzijn.nl www.boerenvoornatuur.nl

www.belvedere.nu (Helena- veen) www.cbs.nl www.chbeheer.nl www.minlnv.nl www.natura2000beheerplan- nen.nl www.deltacommissaris.nl/ onderwerpen/zoetwater/ www.noord-holland.nl

< Broek in Waterland


33

34


35

EEN TOEKOMST VOOR WATERLAND

Recommend Documents