Trijntje de Wit-Gosker
Een jaar na de prijs
‘Beste pictoschrijversgroep, bedankt voor de account die ik zomaar kreeg voor Pictoschrijver 2.0. Elke week stuur ik nu een brief of verhaaltje naar Anneke, mijn vriendin die niet kan lezen. We bellen elkaar daarna op en dan lezen we de pictobrief samen hardop door de telefoon. Als ze het één keer heeft gehoord, dan kan ze de hele brief daarna zelf nalezen en voorlezen aan haar huisgenoten. Het pictolezen1 gaat haar steeds beter af. Een licentie kan ik niet betalen, dus ik ben blij dat jullie ons als gewone gebruikers een gratis account aanbieden. Anneke en ik willen jullie erg bedanken, Daniëlle.’
Dit mailtje kwam gisteren binnen. Hier gaat het dus om: communicatie tussen twee vriendinnen van wie er één niet lezen kan. Dit voorbeeld is het resultaat van de Hermen J. Jacobsprijs die op 26 januari 2011 aan het project Picto Semi Schrift2 werd toegekend.3 De geldprijs maakte het mogelijk om het aantal picto’s binnen de pictoschrijver4 in rap tempo uit te breiden. We kunnen terugkijken op een veelbewogen jaar. Want wat gebeurt er veel als je opeens prijswinnaar bent en de feestelijke rookpluimen in het zonlicht opgenomen zijn. Eerst zijn er de felicitaties en de stukjes in de krant. Bloemen van de baas en zoenen van collega’s. Daarna de start van het project. Wat een voorrecht om zomaar enkele tekenaars te kunnen uitkiezen en aansturen. Het werden zeer verschillende kunstenaars, met elk hun eigen specialiteit. Een picto moet aan hoge eisen voldoen wil het toegelaten kunnen worden tot het Picto Semi Schrift. Het werd een spel van afstemmen en vrijheid, van zoeken naar eenheid in stijl en toch de diversiteit aanbrengen die nodig is om het specifieke van bepaalde pictoseries te kunnen benadrukken. Tony Spelbos ontpopte zich tot een meester in het op pictotypografische wijze uitdrukking geven aan de emotiepicto’s, zoals gelukkig en beroerd. Maar ook met de visualisatie van gebouwen en beroepen kan hij goed uit de voeten. Soms echter verliest hij zich in finesses, dan neigt een picto naar een illustratie en moeten we besluiten om fragmenten te schrappen. Dat was bijvoorbeeld het geval met de kerstpicto’s die hij maakte: prachtige engelen en toch te veel detail. Het is dan zoeken naar wat je allemaal weg kunt laten om een goed picto over te houden. Dichters geven elkaar vaak het advies ‘kill your darlings’, dat geldt ook voor het ontwikkelen van picto’s. De overeenkomst tussen het schrijven van poëzie en het tekenen van picto’s is overigens op meer terreinen frappant. Om een goed picto te kunnen maken moet men terug naar de kern van het woord. Neem bijvoorbeeld de werkwoorden krijgen en ontvangen. Hoe zet je deze woorden om in pictotaal? Het begint met nadenken. Wat is precies het verschil tussen pakken en nemen, krijgen en ontvangen? Van Dale komt op tafel en soms ook het Etymologisch woordenboek. Waar komt het woord oorspronkelijk vandaan?
128 Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 51 (2012) 128-133
Engelenschaar met details
De uiteindelijke engelenschaar
Krijgen komt van verkrijgen en was oorspronkelijk een actief werkwoord met synoniemen als verwerven en pakken. Tegenwoordig wordt het ook gebruikt in de betekenis van iets krijgen waar je niet naar streeft, zoals een ziekte. Het picto krijgen is dus gebaat met een neutrale uitstraling terwijl het picto ontvangen meer een actief werkwoord is en daarom oogjes krijgt die kijken naar wat er ontvangen wordt. Net als het weglaten is het zoeken naar de essentie van een woord kenmerkend voor dichters én picto-ontwikkelaars. En dan moet het ook nog esthetisch verantwoord zijn; als Mooie taal om van te kunnen genieten. MEvRdeWit, de naam waaronder Marlies Eveline van Rijsinge-de Wit haar kunst maakt, is de tekenaar van de natuurpicto’s. Geen gemakkelijke opgave, want er moet gezocht worden naar een balans tussen natuurgetrouwheid en eenvoud. Het Picto Semi Schrift is geen kindertaal en cartoons passen niet in de neutraliteit van het schriftbeeld. De kunst van het weglaten, maar ook weer niet te veel. Het liefst had Marlies de poten van de dieren vereenvoudigd tot enkele aandachtslijnen. Maar in de praktijk bleek dat op bezwaar te stuiten bij mensen met autisme die de fragmenten als afzonderlijke delen bleven zien en de eenheid in het picto misten. En dus moest de eerste serie dierenpicto’s, hoe prachtig ook, opnieuw getekend worden.
Het is steeds weer zoeken naar balans. Een picto moet eigenlijk in één oogopslag duidelijk zijn, maar taal is ook afhankelijk van de context en van de beelden die al in menselijke hoofden zitten. Daarom wordt er ook veel gebruikgemaakt van bestaande tekens uit bijvoorbeeld de rekentaal en de algemene symbolen. ‘De symbolenwijzer’ (Karel F. Treebus, 2007) is het standaardwerk dat steevast naast de computer ligt.
129
Harry Grijsman is de derde medewerker aan het project. Hij is ook mijn leraar op grafisch gebied. Hij leerde me werken met Adobe Illustrator waardoor ik nu zelf aan de picto’s kan sleutelen. Hij is vooral graficus en maakt de picto’s die ik wel in mijn hoofd heb maar niet uit mijn handen krijg. Vaak zitten we naast elkaar en voel ik me de koningin die alleen maar hoeft te zeggen hoe ze het hebben wil. Harry zet dan de lijnen op de juiste plek. Hij maakte onder andere de witgoedpicto’s en helpt me met de werkwoorden.
diepvries
keukenmachine
pakken
nemen
logeren
weten
Maar er komt meer kijken als je een prijs gewonnen hebt. Het mogen ontwikkelen van een pictoschrijver met een eigen beeldschrift is de ene kant van het verhaal. Aan de andere kant zijn er de gebruikers zoals Daniëlle. Hoe bereik je de diverse doelgroepen? Iets maken is leuk en ik denk dat er ook behoefte is aan een pictoschrift waarin ook grammatica wordt verwerkt, maar is dat op dit moment wel echt zo? Of gaat het net als 25 jaar geleden toen ik tegen de stroom in bedacht dat er een leesmethode moest komen voor kinderen met een verstandelijke beperking? In die tijd zat ogenschijnlijk niemand daarop te wachten. Het aantal artikelen dat verscheen over die moeder van dat mongooltje5 dat zo nodig moest leren lezen, vult nog steeds een dikke map in mijn levensarchief. Ga ik straks artikelen verzamelen over Trijntje de Wit die zo nodig een pictoschrift moest ontwikkelen ter bestrijding van de laaggeletterdheid ofwel ter bevordering van het leesonderwijs terwijl de gevestigde mening (lees: wetenschap) hier niet op zit te wachten? Ja, eerlijk gezegd denk ik dat het zo gaat werken. Dat over 20 jaar het pictoschrift volledig geïntegreerd zal zijn in onze leesmethodiek. Net zoals het met de klankgebaren ging. Ook die werden eerst als overbodige ballast (slechts zinnig voor het speciaal onderwijs), uit de reguliere leesmethodes geweerd. Nu hebben de klankgebaren in vrijwel elke leesmethode een plek gekregen. Het zal me niet verbazen als het pictolezen als opstap voor het leren lezen van letterschrift uiteindelijk ook onderzocht en erkend zal worden door de wetenschap en daarna door de makers van nieuwe lesmethodes zal worden geïmplementeerd. Er is nog een lange weg te gaan. Waarom ik dit nu allemaal schrijf? Ik schrijf dit omdat het ontvangen van een prijs ook keerzijden kent. Het winnen van een prijs verandert niet vanzelfsprekend ook het beleid van de werkgever. Het lectoraat Lezen van het instituut waar ik werk zag geen mogelijkheden om tijd te investeren in het Picto Semi Schrift. Opmerkelijk detail is het feit dat de naam Picto Semi Schrift mede is ontleend aan dit instituut dat mij dierbaar is. Meer dan voorheen besef ik aan de andere kant van de lijn te staan; de persoon te zijn die het voorwerk doet met het creëren van een in haar ogen noodzakelijke verandering in de maatschappij. En als dat dan gebeurt, zal de wetenschap die ontwikkeling wel in kaart gaan brengen en daar onderzoek naar doen.
130
Annemiek Voor in ’t holt van het Lectoraat Dovenstudies aan de HU, hield op 26 januari 2011 bij de uitreiking van de Hermen J. Jacobsprijs een toespraak waarin ze vertelde hoe het haar was vergaan nadat zijzelf deze prijs vier jaar geleden gewonnen had. Ze vertelde toen dat een prijs winnen niet alleen zonnige kanten heeft, maar dat er ook een negatieve keerzijde kan ontstaan. Een spanningsveld waardoor je uiteindelijk zelfs je baan kunt verliezen. Ik glimlachte wat en dacht er niet meer aan tot het moment waarop ik moest concluderen dat een prijs winnen meer is dan alleen middelen krijgen voor een project dat je zo graag wilt realiseren. Want dát was de reden waarom ik meedeed aan de wedstrijd. Een prijs winnen kan echter ook collegiale verschuivingen als gevolg hebben. Er wordt opeens met andere ogen naar je project gekeken. De pictoschrijver 2.0 is sinds november 2011 online.7 De eerste licenties zijn verkocht aan scholen en logopediepraktijken. Met de opbrengst wordt eerst de voorfinanciering terugbetaald. Daarna komt er hopelijk geld vrij voor verdere ontwikkeling van de pictoschrijver, want er zijn nog wel een paar verbeterwensen. Hoewel de pictoschrijver is bedoeld als instrument voor professionals om tekst in beeldschrift om te zetten is er ook de mogelijkheid om een gratis account te verstrekken aan zogenaamde thuisgebruikers: een oma die een pictobrief aan haar kleinkind schrijft, een vrijwilliger die Nederlandse les geeft aan iemand die onze taal wil leren, of iemand als Daniëlle. Het Picto Semi Schrift is op deze manier breed toegankelijk. De school geeft de leerling een pictoverhaal mee naar huis en thuis kunnen de ouders, al of niet samen met hun kind, een antwoord ‘schrijven’. Er worden extra diensten aangeboden om sponsorgeld binnen te halen. Zoals de picto ontwikkelservice: iedereen kan een verzoek indienen bij de pictoschrijversgroep om een bepaald picto of een serie picto’s te laten ontwikkelen. Dat kan een particulier zijn, maar ook een school, zorginstelling, bedrijf of sportclub. Of autismespecialisten die bepaalde picto’s nodig hebben bij hun werk- of stagebegeleiding en begeleiders van mensen met afasie. Een andere dienst is de verhaalservice. Er wordt dan een verhaal in lettertekst aangereikt dat door de pictoschrijversgroep wordt omgezet in pictotaal. Zo komt het dat kapoentje als picto is toegevoegd. Iemand wilde het bijbehorende sinterklaasliedje karaoke kunnen zingen met pictotaal op het digibord… Er is nog veel meer te vertellen over de gebeurtenissen naar aanleiding van de prijs, maar laat ik dit verhaal eindigen met twee anekdotes.
De eerste gaat over de vrouw die als reactie op het krantenartikel over de Hermen J. Jacobsprijs een boekje toestuurde met een compleet uitgewerkte gedachte over een pictotaal die haar vader ooit had ontwikkeld. Een systeem waarmee je via picto’s in alle talen lezen kunt. Een soort Esperanto in beeldschrifttaal. Er was in de jaren zestig zelfs een artikel over verschenen in de Times, schreef ze. Ik heb het boekje bestudeerd. Het beschrijft een totaal ander gebruik van beeldschrift dan het Picto Semi Schrift. Het bedoelt niet te fungeren als opstap voor het leren lezen, maar als middel om tekst te begrijpen vanuit een door iedereen erkende grammaticale structuur. Een boeiende gedachte. En dat werd me zomaar in de schoot geworpen! Toen ik het boekje uit had vroeg ik haar om de bijbehorende woordenlijsten, want ik wilde natuurlijk nu ook alle picto’s zien die haar vader had ontworpen. Maar helaas, die picto’s waren verloren gegaan.
131
Een maand na de prijsuitreiking ging de telefoon. Mijn oor werd verrast door een diepe innemende stem: ‘Dag Trijntje, je spreekt met Hendrik Jan van der Steenhoven…’ Toen hield hij stil. Ik aarzelde en probeerde voorzichtig: ‘Kleuterschool, Voorburg, 1955?’ ‘Ja’, riep hij blij, ‘weet je dat nog?’ ‘Natuurlijk weet ik dat nog. Je eerste liefde vergeet je toch niet?’ Er volgde een lange uitwisseling van levens die anders waren gelopen dan gedacht. Uiteindelijk zei hij dat hij in de krant over de prijs had gelezen en daarna op zoek was gegaan naar informatie over pictolezen. En nu concludeerde hij: ‘Als ik toen had kunnen leren lezen met pictoschrift, dan had ik nu een heel ander leven gehad’. ‘Ben jij dyslectisch dan?’, vroeg ik. ‘Ja’, zei hij, ‘nu heet dat zo’.
ik
wil
lezen
want
zo
krijg
ik
grip
op
de
wereld
N OT E N Pictolezen of pictotaal is een vorm van lezen waarbij het letterwoord wordt vervangen door een eenduidige afbeelding. Dit in tegenstelling tot het ‘lezen’ van pictogrammen. Pictogrammen kennen we uit de wereld van het verkeer (verkeersborden, NS, Schiphol). Een pictogram is een afbeelding met een verhaal: hier kun je je bagage kwijt. Een picto is de vertaling van een enkel woord: koffer. 2 Het Picto Semi Schrift is een beeldschrift waarin ook de grammatica van de taal zoveel mogelijk wordt gevisualiseerd. Woorden die niet met een picto kunnen worden weergegeven worden in letterschrift toegevoegd. 3 Zie Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 50 (2011), 81-84. 4 De pictoschrijver is een webapplicatie waarmee de gebruiker verhalen in pictotaal kan schrijven. Nadat een woord in letterschrift is getypt zoekt het programma naar het bijbehorende picto - of de picto’s in geval van meerdere betekenissen -. De pictoschrijver 2.0 bezit een aantal extra opties zoals het kunnen invoegen van een ‘eigen picto’ waarmee onder andere ook een foto voor toevoeging in een specifiek verhaal kan worden opgenomen. 5 In de jaren 80 was mongooltje de gebruikelijk term voor kinderen met een Down-syndroom. 6 Lezen moet je doen is gebaseerd op een opbouwmethodiek die ervan uitgaat dat je eerst leert lezen en daarna gaat leren schrijven. 7 www.pictoschrijver.nl. 1
GE R AAD PLE E GDE LITE RATUUR Philippa, Dr. M. et al. (2005). Etymologisch woordenboek van het Nederlands. Amsterdam: University Press. Treebus, K.F. (2007). De symbolenwijzer. Een praktische gids voor gedrukte tekens en symbolen. Amsterdam: University Press. Voor in ’t holt, Annemiek (2011). Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 50, 207-208. Wit-Gosker, Trijntje de (2011). Het meervoudig gebruik van pictolezen. Lezing ‘Hét Congres’, november. Wit-Gosker, Trijntje de (2011). Met pictolezen bereik je meer. Nieuw meesterschap, juli/augustus.
132
W E B ADRE S S E N Pictoschrijver 2.0: www.pictoschrijver.nl Tony Spelbos: www.artenopendor.eu MEvRdeWit: www.mevrdewit.nl Trijntje de Wit: www.lezenmoetjedoen.nl
O V E R DE AUTE UR Trijntje de Wit-Gosker (Voorburg, 1948) ontwikkelde de leesmethode Lezen moet je dóén, SLO, Enschede (1986-1994), nu in eigen beheer herzien (Educate, Warnsveld 2009). Ze was nauw betrokken bij het maken van het computerprogramma Kijken en Kiezen - (Jongbloed Educatief, 2005). Van 1985 tot 1995 was zij secretaris van de VIM, een integratiebeweging ten behoeve van kinderen met het downsyndroom in het regulier onderwijs. Ze organiseerde vanuit de VIM samen met het Seminarium voor Orthopedagogiek verschillende internationale congressen. De VIM werd in 1992 genomineerd voor de Alcuin Award, een Europese prijs. In 1994 verzorgde ze een presentatie op het UNESCO Congres for Special Need Education in Salamanca. Daarna werkte ze tien jaar als ontwikkelaar en uitvoerder van projecten adaptief onderwijs. In 2010 besloot ze haar carrière te voltooien met het ontwikkelen van het Picto Semi Schrift.
Op 4 april 2012 is er een gebruikersmiddag voor mensen die meer willen weten over het werken met Pictoschrijver 2.0. Tijd: 14.00-17.00 uur (inloop vanaf 13.30 uur), Utrecht, vrij parkeren, 10 min. met de bus vanaf het CS. Prijs: € 35,- (inclusief koffie/thee: ex. BTW). Opgave via www.lezenmoetjedoen.nl.
133
