Kunst in de Koninginnebuurt Een inventarisatie van mogelijkheden 37PK, Platform voor Kunsten Groot Heiligland 37 2011 EP Haarlem 023 551 84 32
[email protected] www.37pk.nl
29 april 2014
Inhoud Situatieschets Koninginnebuurt Wensen en verwachtingen Wijkraad Koninginnebuurt Inventarisatie mogelijkheden kunst in Koninginnebuurt • korte termijn mogelijkheden • middellange termijn mogelijkheden • langere termijn mogelijkheden Procedurele kaders
Situatieschets Koninginnebuurt Laat 19e-eeuwse en begin 20e-eeuwse bebouwing kenmerkt het overgrote deel van de Koninginnebuurt in Haarlem, evenals een ruime opzet met veel groen. Tussen de statige herenhuizen zijn echter, naast verspreid over de wijk enkele nieuwbouw- en bedrijfspanden, ook kleinere woningen, appartementen te vinden en op het voormalig Tubergenterrein is in de jaren '80 een nieuwe wijk verrezen. Hoewel de woonfunctie overheerst (er wonen bijna 4700 mensen), biedt de buurt ook circa 2000 arbeidsplaatsen. De buurt valt tegenwoordig onder beschermd stadsgezicht en telt een flink aantal gemeentelijke en rijksmonumenten. Deze historische waarde van de buurt brengt voor gemeente, bewoners, eigenaren en gebruikers bijzondere verantwoordelijkheden met zich mee voor wat betreft het behoud en beheer van de wijk. In de Koninginnebuurt wonen en werken zeer uiteenlopende mensen, van alleenstaande ouderen tot jonge gezinnen, van traditionele éénverdienerhuishoudens tot zzp-ers. Gemiddeld gezien is het inkomen van de bewoners ruim hoger dan in de rest van Haarlem en liggen ook de opleidingsniveaus hoog. Uit gesprekken met de wijkraad komt naar voren dat bewoners zich zeer betrokken voelen met hun woonomgeving, trots zijn op hun buurt en bereid zijn zich daarvoor in te spannen. Wel bepalen zij hiervoor het liefst hun eigen voorwaarden en wordt er minder waarde gehecht aan gemeenschappelijke activiteiten of initiatieven voor het vergroten van sociale cohesie. Het gebied dat de Wijkraad Koninginnebuurt bestrijkt, komt niet geheel overeen met de gemeentelijke indeling naar buurten. Terwijl de wijkraad ook het deel ten oosten van de Wagenweg en ten noorden van de Koningin Wilhelminalaan tot aan de Dreef onder haar verantwoordelijkheid heeft, valt het zuidelijke deel van de Koninginnebuurt onder de Wijkraad Bos en Vaart. Deze nota behandelt alleen het gebied van de Wijkraad Koninginnebuurt.
Wensen en verwachtingen Wijkraad Koninginnebuurt Vanuit de wijkraad is de wens uitgesproken om het gehalte kunst in de openbare ruimte in de buurt te verhogen. Gezien het zeer kleine aantal kunstwerken hier, zeker vergeleken met andere woonbuurten zoals Haarlem-Oost en Ter Kleef en Te Zaanen, is dat een zeer legitieme wens. Precies gedefinieerd telt de omvangrijke Koninginnebuurt slechts vier kunstwerken, namelijk: • het werk 'Zonder titel' (maker onbekend) in de binnentuin aan de Meester Lottelaan/Outgert Pieterslaan (stenen lint en toegangspoort) • het stalen monumentale werk 'Ziggurat, 1989' van Gusta Kullberg aan de Koningin Wilhelminalaan • het standbeeld van Frans Hals (1900) van H.A. Scholtz • en het abstract-geometrische stalen sculptuur 'Groei, 1989' van Remco van der Gugten aan het Florapark. Hoewel net buiten de wijk en gescheiden door een doorgaande weg, kan echter ook de buste van Lorentz door Arend Odé (1929) aan het Lorentzplein als onderdeel van de Koninginnebuurt gezien worden. Hetzelfde geldt voor de Lindebogen van Sjoerd Buisman, het landschapswerk langs de Fonteinlaan. Opvallend hierbij is dat al deze werken zich letterlijk aan de uiterste randen van de buurt bevinden, terwijl er middenin de buurt geen enkel beeld is te zien.
Doelstellingen KIOR Kunst in de openbare ruimte (KIOR) wordt doorgaans geplaatst met een viertal verschillende (deels overlappende) doelstellingen. Er kunnen ruimtelijk-infrastructurele aspecten zijn om tot de keuze voor kunst te komen, zoals bijvoorbeeld bij herinrichting van een straat of rotonde, waarbij het kunstwerk ondersteunend dient aan de ruimtelijke ordening. Daarnaast kan gekozen worden voor kunst vanuit toeristisch-economische overwegingen, om een buurt of locatie aantrekkelijker te maken voor bezoek of vestiging. Ook sociaal-maatschappelijk kan er behoefte zijn aan kunst in de openbare ruimte, waarbij participatie van omwonenden en betrokkenen in (delen van) het proces van totstandkoming en plaatsing van het werk tot meer cohesie kunnen leiden. Artistiekinhoudelijke aspecten gelden eigenlijk bij alle plaatsingen, maar kunnen ook de hoofdreden vormen, wanneer er voornamelijk gewerkt wordt vanuit de wens het publiek met kunst in aanraking te laten komen, of kunst te waarderen als belangrijk intrinsiek onderdeel van de menselijke (woon)omgeving. In het geval van kunst voor de Koninginnebuurt spelen er meerdere overwegingen. De buurt vormt nu al een zeer prettige omgeving, met veel groen tussen de bebouwing. Kunst is hier niet zozeer nodig om het leefniveau te verhogen. Het is zelfs zo dat er goed nagedacht moet worden over geschikte locaties, omdat ondoordachte plaatsing van kunstwerken ook kan leiden tot verrommeling van het straatbeeld. Er zijn echter wel enkele locaties, bijvoorbeeld op pleintjes of kruisingen die nu nog niet optimaal zijn ingericht. Door de wijkraad is een inventarisatie gemaakt van deze mogelijke locaties, waar plaatsing van kunst tot verrijking van het straatbeeld leidt. Juist omdat de bewoners over het algemeen redelijk individualistisch en zelfstandig ingesteld zijn en traditionele buurtactiviteiten niet helemaal aansluiten bij de wensen van bewoners, is het goed te kijken naar alternatieve vormen om de gemeenschappelijkheid in de buurt te versterken. Kunst kan deze functie vervullen. Er kan gezamenlijk nagedacht of gesproken worden over locatie, soort werk, publieke beleving en de ruimere betekenis van het werk. Dit is mogelijk in de vorm van participatie of zelfs inspraak vooraf, maar kan en zal ook zeker plaatsvinden nadat een kunstwerk in de buurt is geplaatst. Gezien het gemiddeld hogere opleidingsniveau van de bewoners van de Koninginnebuurt en het relatief grote aandeel mensen met creatieve beroepen, kan kunst in de openbare ruimte hier redelijk wat uitdaging bieden. De kunst mag verder reiken dan herkenbare, traditionele beelden op een sokkel, als dit past binnen de ruimtelijke context van de beoogde locatie. Er kan gekozen worden voor werken die artistiek-inhoudelijk een stevig verhaal dragen. Op het vlak van ruimtelijke ordening staat er een aantal projecten op stapel. Momenteel vindt er nieuwbouw plaats in de Olieslagerslaan en in voorbereiding is nieuwbouw op het voormalig Van Breementerrein en extra lokalen voor de Bos en Vaartschool. Ook spelen er voornemens voor nieuwbouw aan de Meester Lottelaan. Afhankelijk van de staat van voortgang van deze projecten kan kunst in de openbare ruimte hierin ingezet worden.
Inventarisatie mogelijkheden kunst in Koninginnebuurt Mogelijke wegen die bewandeld kunnen worden om te komen tot meer kunst in de wijk zijn legio. In deze nota wordt een aantal scenario's aangegeven die, met de bovenstaande overwegingen in het achterhoofd, tot meer kunst in de openbare ruimte kunnen leiden. De meest beperkende factor hierbij is echter de financiële ruimte. De gemeente Haarlem bereidt een grote structurele bezuiniging in de begroting voor en waarschijnlijk zal het beheer van de openbare ruimte stevig worden teruggebracht. Een reservering voor beheer van de kunst in de openbare ruimte is eerder al weggevallen door aanwending voor ondersteuning van het Historisch Museum Haarlem. In de jaarbudgetten van de afdeling Cultuur is slechts ruimte voor calamiteiten en dringende acties voor kunst in de openbare ruimte. In de uitwerking van de navolgende scenario's is daarom uitgegaan van een minimaal eigen (gemeentelijk) budget en is er zoveel mogelijk gezocht naar opties waarbij externe financiering mogelijk zou zijn. Per scenario wordt aangegeven waar dan eventueel deze mogelijkheden liggen voor (aanvullende) financiering. Vanuit het idee dat er een depot is waarin de gemeente Haarlem overtollige kunstwerken heeft opgeslagen, is de discussie over meer kunst in de Koninginnebuurt in eerste instantie losgekomen. Gebleken is dat dit niet het geval is en er geen voorraad kunstwerken beschikbaar is om te herplaatsen. De stad is echter continue in beweging en er doen zich wijzigingen voor in de ruimtelijke ordening die consequenties hebben voor bestaande kunstwerken in de stad. Daardoor is op dit moment sprake van aantal kunstwerken die herplaatst zullen moeten gaan worden. Het loont de moeite om te bezien of deze geschikt zijn voor de Koninginnebuurt. Het betreft een set bewerkte palen van Roger Raveel, een sculptuur van Remco van der Gugten en een lichtobject van Frans en Marja de Boer Lichtveld. Het monumentale, omvangrijke werk van Raveel vraagt om een uitgestrekte doorzichtlocatie met duidelijke perspectieflijnen en voldoende afstand om het geheel te kunnen beschouwen. Hierdoor zijn de palen van Raveel niet geschikt om te plaatsen binnen een woonwijk als de Koninginnebuurt. De twee andere objecten komen hierna aan de orde. Korte termijn mogelijkheden
– Herplaatsing kunstwerk Remco van der Gugten Het betreft een werk met de titel Geometrische Sculptuur uit 1981. Deze geometrische sculptuur bestaat uit geknipte, gebogen en gelaste cortenstalen platen. Het ontwerp lijkt een willekeurige stapeling van blok- en balkvormen. Van der Gugten heeft meerdere kenmerkende beelden in de openbare ruimte van Haarlem staan - onder andere aan de kruising Florapark en Dreef - en neemt daarbij een bescheiden, maar belangrijke rol in als openbaar kunstenaar van de stad. Buiten Haarlem geniet hij echter minder bekendheid. Remco van der Gugten is in Haarlem ook bekend als jazzmuzikant. Zijn beeldende werk toont vaak verwijzingen naar de compositie van (moderne) muziek. Dit kunstwerk stond op het pleintje aan de Pieterstraat, waar het was geplaatst op verzoek van toenmalig stadsarchitect Wiek Röling. Door herinrichting van dit plein moet er nu gezocht worden naar een alternatieve locatie. Plaatsing van dit werk van Van der Gugten in de Koninginnebuurt behoort zeker tot de mogelijkheden. De buurt herbergt al een ander werk van deze kunstenaar, waarbij deze mooi aansluit. Tevens past de gestileerde, abstract-geometrische vorm bij de andere,
meer monumentale werken aan de Meester Lottelaan en de Koningin Wilhelminalaan. Het werk komt goed tot zijn recht op een locatie waar het vanuit verschillende posities bekeken kan worden, dus in een wat ruimere omgeving. De strakke, moderne uitwerking vormt een spannende tegenhanger ten opzichte van de klassieke bebouwing en inrichting van de buurt, zonder hieraan afbreuk te doen. Het kan juist een mooie, hedendaagse noot in de buurt bieden. De Geometrische Sculptuur kan geplaatst worden op één van de door de wijkraad geïnventariseerde locaties.
Financiën Aan iedere plaatsing van een kunstwerk zijn kosten verbonden. De Gemeente Haarlem werkt sinds twee jaar voor het behoud en beheer van haar collectie kunst in de openbare ruimte samen met de organisatie Kunstwacht, die gespecialiseerd is in deze discipline en dit uitvoert voor een groot aantal gemeentes in het land. Een eenvoudige plaatsing van een kunstwerk door Kunstwacht, bestaande uit een eenvoudige fundering, constructie, transport en plaatsing kost gemiddeld 1.500 tot 2.000 euro. Dit is echter exclusief de kosten voor een voet of sokkel, eventuele speciale bewerking van de locatie (bijvoorbeeld aanpassingen van de bestrating of de directe omgeving van het werk) of extra technische handelingen (zoals aanleggen elektra of aanvullende diefstalbeveiliging). Plaatsing van het werk van Van der Gugten zal waarschijnlijk in deze prijscategorie vallen. Dekking hiervoor kan gezocht worden binnen de gemeentelijke begroting.
– Herplaatsing Lichtsculptuur De Boer Lichtveld Het echtpaar Frans en Marja de Boer Lichtveld staat bekend om hun monumentale (licht)sculpturen en lichtinstallaties op gebouwen en in de openbare ruimte, onder andere voor het Casino Zandvoort. Dit werk uit 1992 is gemaakt voor Basisschool De Cirkel in Haarlem-Noord. Door aankomende renovatie en verbouw van deze school is er nu geen ruimte voor het object en wordt er gezocht naar een andere plek. Aangezien dit werk zeer uitgesproken en door de lichtopbrengst aanwezig is, kan het ondanks de goede kwaliteit niet gemakkelijk herplaatst worden. In de Koninginnebuurt ziet 37PK in de aangekondigde bouwplannen van de Bos en Vaartschool een zeer geschikte kans. Deze bouwplannen liggen nu nog bij de Raad van State naar aanleiding van
bezwaarschriften, waarover binnen enkele maanden een uitspraak verwacht wordt. Mochten de plannen doorgang krijgen, is nu het juiste moment om na te denken over mogelijke kunsttoepassingen in dit bouwproject. Het werk Lichtsculptuur zou mooi passen in een dergelijke onderwijsomgeving, waarvoor het oorspronkelijk ook bedoeld is geweest. Het kan voor de leerlingen dienen als een baken, als een unieke, onderscheidende markering van hun school. Bijkomend voordeel is dat herplaatsing van het lichtwerk op deze locatie weinig tot geen consequenties heeft voor omwonenden in de vorm van lichtoverlast. De gemeente en de wijkraad zullen hiervoor op korte termijn met de school en de architect om de tafel moeten gaan zitten om de mogelijkheden voor een eventuele plaatsing te bespreken. Daadwerkelijke plaatsing zal dan pas bij de afwerking van de nieuwbouw gebeuren.
Financiën Herinstallatie van een gebouwgebonden kunstwerk, zoals het lichtsculptuur, vergt relatief meer budget vanwege de benodigde bouwtechnische aanpassingen. Indien echter tijdig de installatie van een dergelijk werk in de bouwplannen wordt meegenomen, kan dit beperkt blijven omdat het werk kan meelopen met de andere bouwactiviteiten, zodat er met name op het gebied van constructie en materieel weinig extra kosten nodig zijn. Een ruwe inschatting levert een kostenpost op van 4.000 euro (bij integraal werken) tot 12.000 euro (bij losse installatie). Dekking hiervoor zal dan gezocht kunnen worden binnen de exploitatie van de ver- en nieuwbouw van de school. Middellange termijn mogelijkheden
– Kunstopdracht of -aankoop ism DMV en Buitenhuis Om het aantal kunstwerken in de buurt op redelijke termijn meer te verhogen, kan er ook eerst gezocht worden naar externe financiering met als doel een of meerdere werken te verwerven voor dit stadsdeel. Voor veel van de kunstwerken in de openbare ruimte van Haarlem geldt dat deze
destijds door particulieren, bedrijven of organisaties zijn aangekocht of aanbesteed om vervolgens aan de stad geschonken te zijn. De gemeente en de wijkraad kunnen ervoor kiezen deze procedure actief te stimuleren. Terwijl op het eerste gezicht bedrijven uit de Koninginnebuurt de meest voor de hand liggende partijen hiervoor zijn, is deze vorm van buurtgebonden sponsoring soms ook problematisch. Niet altijd is voor deze ondernemingen duidelijk waarom juist zij zouden moeten bijdragen en hun directe buurcollega's niet of minder. Met als gevolg dat er meestal vele, kleinere donaties te verwerven zijn, een tijdrovende klus bij grotere projecten. Kansrijker is het benaderen van één of meer partijen die niet in de Koninginnebuurt gelegen zijn, maar wel hun belang daarbij hebben. Op dit moment zijn dat projectontwikkelaar DMV en aannemer Buitenhuis, die gezamenlijk de ontwikkeling van het Olieslagerplein uitvoeren. Deze partijen zijn zeer gebaat met een goede verstandhouding met de gemeente en omwonenden. Zij kunnen als vorm van wederdienst bijdragen aan een kunstwerk in de buurt. In dit scenario is vervolgens de keuze tussen de aankoop van een bestaand werk of de opdracht aan een kunstenaar voor een nieuw werk. De eerste heeft als voordeel dat meteen duidelijk is welk werk er geplaatst gaat worden, dat het werk op redelijk korte termijn geplaatst kan worden en wat de kosten zijn. De tweede behelst een langduriger traject (minimaal driekwart tot één jaar) en is omslachtiger en kostbaarder, maar heeft als voordeel dat het werk precies op maat voor de locatie gemaakt wordt en de totstandkoming meer betrokkenheid vraagt en oplevert. Vanuit het oogpunt van het ondersteunen van de kunst heeft dit ook de voorkeur, aangezien de meeste kunstenaars, die werken voor de openbare ruimte, hun werk maken met een specifieke locatie op het oog. Financiën Het budget dat hiervoor nodig zal zijn, is afhankelijk van een aantal factoren: soort werk, constructie-eisen, materialen, tijdsbestek. Het budget zal waarschijnlijk liggen tussen de 8.000 euro voor een aankoop en maximaal 30.000 tot 35.000 euro voor een opdracht (inclusief plaatsing en exclusief BTW). Binnen de gemeentelijke begroting is momenteel geen ruimte voor kunstaankopen of opdrachten van deze schaal. DMV en Buitenhuis zullen gepolst moeten worden of zij bereid zijn dit geheel voor hun rekening te nemen. Belangrijk in deze optie is duidelijkheid vooraf over de verschillende rollen en het opdrachtgeverschap, aangezien dit consequenties heeft voor de inspraak in de keuze van het werk (onder het kopje ‘Procedurele kaders’ wordt dit verder uitgewerkt).
– Kunst van de Rabobank De Rabobank Zuid-Kennemerland heeft haar regionale advieskantoor gevestigd aan de Dreef en is daarmee één van de grootste bedrijven in de buurt. Rabobank Nederland voert in nauwe samenhang met haar regionale kantoren al jaren een actief kunstbeleid, waarin hedendaagse kunst wordt aangekocht en kunstopdrachten worden verstrekt. De kwaliteit van de werken is hoog en de collectie bevat grote Nederlandse en internationale namen. Daarnaast is de Rabobank een actieve sponsorpartner voor organisaties in de stad op het gebied van sociaal-maatschappelijke, culturele en sportactiviteiten. In de fysieke omgeving van de Rabobank aan de Dreef, met name de kant van de Hazepaterslaan, liggen zeker mogelijkheden voor plaatsing van een kunstwerk. Rabobank Nederland kan door de wijkraad actief benaderd worden met een voorstel om een bestaand werk uit hun collectie hier te plaatsen, of eventueel een werk hiervoor aan te kopen of te laten maken. De Rabobank zal
hiervoor wellicht een tegenprestatie of voordeel voor hun klanten of hun organisatie willen behalen. In de wijkkrant en op de site van wijkraad kan hieraan een artikel gewijd worden, evenals via andere media, zodat deze samenwerking voor de Rabobank ook extra aandacht genereert. Voor Rabobank-klanten uit de Koninginnebuurt kan een speciale ontvangst worden georganiseerd. Vanuit de gemeente zal vooral actief medewerking verleend moeten worden aan het soepel laten verlopen van de plaatsingsaanvraag en eventuele investering in aanpassingen van de directe omgeving van het te plaatsen werk. Financiën Feitelijk bestaat deze optie uit een aanvraag tot sponsoring in natura, namelijk in de vorm van de tijdelijke, langdurige of permanente plaatsing van een particulier kunstwerk op grondgebied van de gemeente. Kosten voor het kunstwerk, inclusief plaatsing, komen dan voor rekening van de Rabobank, die eigenaar blijft van het werk. Kosten voor het gereed maken en afwerking van de directe omgeving van het werk komen hierbij in ieder geval deels voor rekening van de gemeente. Hiervoor zal derhalve budget gezocht moeten worden binnen de gemeentelijke begroting. Langere termijn mogelijkheden
- Kunst uit het bezit van particulieren Om tot meer kunst in de buurt te komen kan er natuurlijk ook een beroep gedaan worden op de inwoners zelf. Dit kan in de vorm van traditionele fondsenwerving of crowdfunding om zo een vrij besteedbaar budget te creëren voor aankoop of opdracht, zoals bijvoorbeeld is gebeurd voor het monument voor de Familie Pollatz. Daarnaast is gezien het welvaarts- en opleidingsniveau ook goed mogelijk dat zich onder de buurtbewoners particulieren bevinden die zelf in het bezit zijn van kunstwerken die geschikt zijn voor de openbare ruimte. Via een oproep of via directe benadering kunnen buurtbewoners gevraagd worden of zij een kunstwerk hebben dat zij hiervoor ter beschikking willen stellen. Belangrijk hierbij is vantevoren overeenstemming te hebben over een duidelijk kader waaraan het werk moeten voldoen om geplaatst te kunnen worden in de openbare ruimte, zowel artistiekinhoudelijk als formeel en praktisch. Aangezien het eventuele aanbod zeer uiteenlopend kan zijn is het echter niet goed mogelijk een absolute afbakening te maken. Beoordeling, afweging en selectie per object zal noodzakelijk zijn. Per geval kan verder bekeken worden of het werk in particulier eigendom blijft en alleen in bruikleen gegeven wordt of dat het eventueel in de collectie van de Gemeente Haarlem mag worden opgenomen. In beide gevallen zullen er aanvullende afspraken gemaakt moeten worden over het behoud en beheer van de werken. Financiën Directe kosten die in dit scenario spelen zijn met name uitgaven voor werving en plaatsing (inclusief voet of sokkel). Een eenvoudige plaatsing van een kunstwerk door Kunstwacht, bestaande uit een eenvoudige fundering, constructie, transport en plaatsing kost gemiddeld 1.500 tot 2.000 euro. Dit is echter exclusief de kosten voor een voet of sokkel, eventuele speciale bewerking van de locatie (bijvoorbeeld aanpassingen van de bestrating of de directe omgeving van het werk) of extra technische handelingen (zoals aanleggen elektra of aanvullende diefstalbeveiliging).
Dekking voor deze kosten kan wellicht deels vanuit het budget van beheer van kunst in de openbare ruimte, in het geval van opname in de gemeentelijke collectie. Bij tijdelijke plaatsing en bruikleen zal andere financiering gevonden moeten worden, bijvoorbeeld uit het budget van de wijkraad, uit donaties of uit sponsoring. Daarnaast zal er door zowel wijkraad als gemeente geïnvesteerd moeten worden in manuren voor de werving en selectie en de juridische afhandeling van de plaatsing. In het geval van bruikleen zullen er ook verzekeringspremies betaald moeten worden.
- Kunst in bruikleen uit het bezit van bewoners Vanuit deze gedachte kan tevens een project opgezet worden waarbij uit het bezit van bewoners telkens tijdelijk kunstwerken getoond worden. Hiervoor kunnen op één of meerdere locaties sokkels geplaatst worden, waarop de werken gemonteerd worden. Afhankelijk van het soort werk zullen dit neutrale blokzuilen kunnen zijn met montagemogelijkheden in de dekplaat, waarop de werken onbeschermd vastgemaakt kunnen worden, of sokkels met een soort vitrinekasten, waarin de werken geplaatst kunnen worden. Aantrekkelijk van deze optie is de directe betrokkenheid van de bewoners bij de kunst die te zien zal zijn. In feite is dit echter geen kunst in de openbare ruimte in de reguliere zin van het woord, maar eerder een kunstproject op locatie, waarbij iets van het leven van mensen uit de buurt ìn de buurt zichtbaar gemaakt wordt. Zeker indien naast de objecten ook persoonlijke verhalen van de eigenaren of essays over het werk geschreven worden. Ook zorgt de regelmatige wisseling van objecten, bijvoorbeeld ieder half of heel jaar, voor dynamiek in het straatbeeld en in de beleving van de wijk. Nadeel is onder meer het grotere risico op beschadiging of diefstal vanwege de meer tijdelijke constructievorm. Aangeraden wordt hiervoor een speciale verzekering af te sluiten bij bijvoorbeeld Aon, gespecialiseerd in kunstverzekering. Om een project als dit goed te laten verlopen is verder een goede en consistente coördinatie belangrijk. Het betreft dus een arbeidsintensief scenario, met veel werk in werving, selectie, research, redactie, plaatsing en communicatie. Financiën Eenmalige kosten zullen liggen in het ontwikkelen, produceren en plaatsen van de sokkels en het aanpassen van de directe fysieke omgeving daaromheen. Deze kosten zullen minimaal 3.000 euro bedragen per sokkel (inclusief ontwerp en vitrine). Daarnaast worden er vooral manuren gemaakt voor de coördinatie en uitvoering van het project. Het benodigde budget hiervoor zal helemaal afhangen van de omvang van de taken. Voor een project als deze kunnen subsidies worden aangevraagd bij de diverse cultuurfondsen.
– mogelijke toekomstige kunstopdrachten Op dezelfde manier als bij het Olieslagersplein kunnen ook de partijen die betrokken zijn bij de ontwikkeling van het Van Breementerrein benaderd worden om bij te dragen aan de publieke kunst in de buurt. Projectontwikkelaar en aannemer kunnen worden gevraagd binnen de bouwexploitatie een bedrag te reserveren voor kunst, in de vorm van een vrijstaand kunstobject ofwel een geïntegreerd werk. De Koninginnebuurt kent naast de Rabobank nog een belangrijke speler, namelijk Zorgbalans die
het ontmoetingscentrum Houtstroom beheert. Zorgbalans is een van grootste zorgaanbieders van Zuid-Kennemerland. In Houtstroom bieden zij dementerende ouderen en hun familie de mogelijkheid om activiteiten te volgen en voorlichting en ondersteuning te krijgen. In overleg met Zorgbalans kan onderzocht worden of zij het wenselijk achten een kunstproject op te zetten rondom de doelgroep van Houtstroom. Een beeldend kunstenaar kan dan van Zorgbalans een opdracht krijgen om een werk voor de openbare ruimte te maken op basis van verhalen en ervaringen van de gebruikers van Houtstroom.
Procedurele kaders Beleidskaders Het gemeentelijk beleid voor kunst in de openbare ruimte (KIOR) heeft als streven te komen tot een mooie verscheidenheid aan kunstobjecten verspreid over de stad, van een goede kwaliteit, met onderlinge samenhang, goed onderhouden, actueel en in harmonie met de stedelijke omgeving. Het KIOR-beleid is onderdeel van de structuurvisie Ruimtelijke Kwaliteit, wat betekent dat het structureel deel wordt van de manier waarop Haarlem met de ruimtelijke ordening omgaat. Nieuwe plaatsingen van kunstwerken - zowel permanente als tijdelijke - en veranderingen in de huidige collectie zullen daarom getoetst worden aan de kaders van de structuurvisie. Twee toetsingskaders zijn van belang in het geval van kunst in de Koninginnebuurt. Als eerste is er de toetsing door de Adviescommissie Ruimtelijke Kwaliteit (ARK), die beoordeelt of de vergunningaanvraag voor een plaatsing voldoet aan bouwtechnische eisen, of het toegestaan is binnen het bestemmingsplan en of het passend is binnen de structuurvisie Ruimtelijke Kwaliteit. Als tweede is er de inhoudelijke toetsing van het voorstel. In het geval van een verplaatsing of wijziging in de bestaande collectie gebeurt dit door de kleinschalige adviescommissie Collectie KIOR. Deze commissie beoordeelt de artistiek-inhoudelijke en kunsthistorische waarde van het object, beschouwt de fysieke staat en de beoogde locatie, evenals de publieke waardering van het werk. Op basis van deze gronden geeft zij een advies over eventuele (her)plaatsing. Er vindt onderlinge afstemming plaats tussen de ARK en de Adviescommissie Collectie KIOR. In het geval van een nieuwe kunstopdracht loopt de beoordelingsprocedure anders. Nieuwe kunstopdrachten door de gemeente (en vaak ook door derden in het geval van kunst in de openbare ruimte van de stad) worden gecoördineerd en uitgevoerd door 37PK, die daarmee werkt met een gespecialiseerde Adviescommissie Kunst en Openbare Ruimte (AKOR). Deze commissie is betrokken bij het opstellen van de opdracht, de selectie van de kunstenaar en de begeleiding van het proces. Binnen de AKOR neemt een afvaardiging van de Adviescommissie Ruimtelijke Kwaliteit deel, zodat diens wettelijke advisering voor de vergunningafgifte parallel kan lopen met de procedure van de AKOR. Juridische aspecten Bij iedere plaatsing moet rekening gehouden worden met enkele belangrijke juridische aspecten. Bij zowel aankoop als opdracht werkt de gemeente Haarlem met specifieke overeenkomsten waarin de afspraken zijn vastgelegd over de procedure, het eigendom, aansprakelijkheid, auteurs-, persoonlijkheids- en exploitatierechten, beheer en behoud. In het geval van bruikleen gelden daarbij afwijkende afspraken over de aansprakelijkheid en verzekering bij beschadiging of diefstal,
en over het fysieke beheer gedurende de plaatsing. Speciale aandacht moet worden gegeven aan het opdrachtgeverschap. Deze rol brengt enkele taken met zich mee die van invloed kunnen zijn op bijvoorbeeld het budget. De opdrachtgever draagt formeel alle verantwoordelijkheid, mits dit niet contractueel bij een andere partij is ondergebracht. Ook is de opdrachtgever de partij die de rekeningen betaalt, wat grote consequenties kan hebben voor het wel of niet kunnen verrekenen van BTW. Verder heeft het opdrachtgeverschap gevolgen voor de inspraak in de keuze van het werk. Per scenario zullen deze juridische aspecten helder afgestemd en vastgelegd moeten worden. Participatie Kunst in de openbare ruimte is bij uitstek een onderwerp waarbij bewoners betrokken willen en moeten zijn omdat het hun directe leefomgeving betreft. De gewenste vorm van participatie zal echter per scenario verschillend kunnen zijn. Aangeraden wordt in ieder geval bewoners in een vroeg stadium op de hoogte te stellen van de plannen, tussentijds regelmatig te informeren en de mogelijkheid te bieden hun mening te geven. In hoeverre het oordeel van buurtbewoners direct van invloed zal zijn op de selectie van een werk zal per geval vantevoren afgewogen moeten worden. Directe inspraak van de hele buurt en een vorm van vetorecht zijn niet te adviseren omdat deze het proces meestal ernstig kunnen vertragen en eigenlijk toch nooit tot echte overeenstemming leiden. Inspraak in een deel van het proces en via afvaardiging zijn kansrijker en meestal afdoende voor de participatiebeleving van bewoners. Door vooral goed te communiceren over de bedoelingen van de gemeente en de wijkraad zullen de in deze nota genoemde scenario's, welke daarvan dan ook tot uitvoer gebracht gaan worden, een positieve bijdrage leveren aan wonen, leven en werken in de Koninginnebuurt. Fonds Percentageregeling Tot slot kunnen de mogelijkheden voor het toepassen van kunst in de openbare ruimte, niet alleen in de Koninginnebuurt maar in de hele stad, vergroot worden door het invoeren van een percentageregeling beeldende kunst. Om beeldende kunstopdrachten te stimuleren heeft het Rijk in het begin van de jaren vijftig percentageregelingen ingesteld voor de nieuwbouw van rijksgebouwen en onderwijsinstellingen. Deze regelingen houden in dat een bepaald percentage van de geraamde bouwkosten is gereserveerd voor opdrachten aan of aankopen van beeldend kunstenaars. Veel gemeenten hebben analoog hieraan eigen percentageregelingen ontworpen. Deze beperken zich meestal niet tot openbare gebouwen en scholen, maar hebben ook veelal betrekking op het bouwrijp maken van nieuwe woonwijken, aanleg van wegen, openbaar groen, bruggen, woningbouw of verkoop per vierkante meter grond. Gemeenten zijn vrij om al dan niet een percentageregeling in te stellen. In de praktijk blijkt het een handig instrument om beeldende kunst te financieren, al dan niet in combinatie met een fonds voor beeldende kunstopdrachten. Percentageregeling kunnen mede zorgen voor enige continuïteit in de financiering van beeldende kunst, daar waar dit terrein vaak onder druk staat van bezuinigingen. In de nota Herziening Beleid Kunst in de Openbare Ruimte, vastgesteld door de gemeenteraad in november 2011, is al een eerste aanzet voor de invoering van een percentageregeling in Haarlem
gegeven. Het voorstel behelst het instellen van een fonds waarin percentages van de bouwbudgetten van de gemeente (lopend tot max 1 procent, afhankelijk van de omvang van het project) worden gestort en welke vervolgens ingezet kan worden om specifiek nieuwe kunstopdrachten en plaatsingen van kunst in de openbare ruimte van Haarlem te financieren. Door de inleg van budgetten en de doelprojecten via het fonds van elkaar te scheiden ontstaat meer bewegingsvrijheid om gericht projecten op te zetten of te ondersteunen. 37PK onderschrijft het grote belang van een dergelijk fonds en stelt dat het de gemeente een zeer efficiënt en effectief instrument kan geven om actief de kunst in de stad te stimuleren.
Meer informatie www.haarlemsbeeld.nl www.37pk.nl www.kunstwacht.nl https://gemeentebestuur.haarlem.nl/informatie-over/adviescommissies-en-raden/adviescommissie-ruimtelijke-kwaliteit https://gemeentebestuur.haarlem.nl/bestuurlijke-stukken/2011102914-BW-Nota-Herzieningbeleid-kunst-in-de-openbare-ruimte1.pdf
37PK, Platform voor Kunsten, 29 april 2014
