Een handreiking voor levensloopbegeleiders van mensen met autisme en hun naasten. Versie 1, 15 april 2015

Een  handreiking  voor   levensloopbegeleiders  van  mensen   met  autisme  en  hun  naasten   Versie  1,  15  april  2015                                                        

 

1  

Inhoudsopgave   Hoofdstuk  1|  Inleiding  ........................................................................................................  4   Waarom  is  levensloopbegeleiding  belangrijk  voor  mensen  met  autisme?  ......................  4   Kwaliteitseisen  die  mensen  met  autisme  aan  levensloopbegeleiding  stellen  ..................  4   De  rol  van  levensloopbegeleider  ....................................................................................  5   Over  de  inhoud  van  deze  handreiking  ............................................................................  5   Hoofdstuk  2  |  Wat  mensen  met  autisme  en  hun  naasten  van  levensloopbegeleiding   verwachten  ........................................................................................................................  7   Het  doel  van  levensloopbegeleiding  ...............................................................................  7   Kwaliteitseisen  die  mensen  met  autisme  aan  levensloopbegeleiding  stellen  ..................  8   Vraaggericht  maatwerk  ....................................................................................................  8   Een  persoonlijke  klik  ........................................................................................................  8   Continuïteit  in  de  begeleiding  ..........................................................................................  9   Flexibiliteit  in  de  begeleiding:  minder  als  het  kan,  meer  zodra  het  nodig  is  ....................  9   Hoofdstuk  3  |  De  relatie  met  de  cliënt  ..............................................................................  10   Een  open  en  nieuwsgierige  houding    is  de  basis  voor  gelijkwaardig  contact  ..................  10   Houdt  er  rekening  mee  dat  autisme  niet  zichtbaar  is  ....................................................  10   Heb  oog  voor  de  voor-­‐  en  nadelen  van  autisme  ............................................................  10   Wees  je  bewust  van  de  onbewuste  filters  waarmee  je  de  ander  waarneemt  ...............  11   Openheid  vraagt  bewustwording  ...................................................................................  11   Hoe  doe  je  dat  in  de  praktijk?  ........................................................................................  12   Vraaggericht  en  flexibel  werken  ...................................................................................  12   Gericht  op  het  versterken  van  de  eigen  regie  ................................................................  12   Aandacht  en  respect  voor  actuele  ontwikkelingsmogelijkheden  en  uitdagingen  ...........  13   Hoofdstuk  4  |  Het  sociale  netwerk  en  de  omgeving  van  de  cliënt  .....................................  14   Een  meervoudige  klantrelatie  .......................................................................................  14   Een  driedubbele  taak  in  relatie  tot  het  sociale  netwerk  en  de  omgeving  ......................  15   Autisme  is  geen  opvoedingsprobleem,  maar  een  andere  manier  van  ontwikkelen  ......  15   Voordat  je  anderen  de  weg  kunt  wijzen,  zal  je  eerst  zelf  wegwijs  moeten  worden  ......  15   Om  verschillen  te  kunnen  overbruggen  moet  je  beide  zijden  kennen  ..........................  16   Het  sociale  netwerk  vergroten,  erbij  betrekken  en  versterken  ......................................  16   Hoofdstuk  5  |  Methoden  en  hulpmiddelen  .......................................................................  17   Methodische  uitgangspunten  .......................................................................................  17   Een  gezin,  een  plan  ........................................................................................................  17   Eigen  regie:  de  cliënt  of  het  gezin  is  eigenaar  van  het  plan  ...........................................  17   Biedt  vraaggericht  maatwerk  .........................................................................................  17   Ondersteun  indien  nodig  de  eigen  regie  ........................................................................  17   Sluit  aan  bij  de  actuele  ontwikkelingsmogelijkheden  van  de  persoon  met  autisme  .....  17   Activeer,  betrek  en  versterk  het  natuurlijke  netwerk  ....................................................  17   Biedt  begeleiding  in  de  omgeving  die  de  persoon  met  autisme  wenst  of  daar  waar   veranderingen  zich  voordoen  ........................................................................................  18   Biedt  proactief  begeleiding  bij  veranderingen  die  te  voorzien  zijn  ................................  18   Onderhoud  op  zijn  minst  waakvlam-­‐contact  .................................................................  18   Ken  je  eigen  beperkingen  als  levensloopbegeleider  ......................................................  18   Zorg  voor  een  warme  overdracht  in  relatie  tot  andere  zorgverleners  ...........................  18   Methoden  en  gesprekstechnieken  ................................................................................  19   Apps  en  andere  digitale  hulpmiddelen  .........................................................................  19  

 

2  

Bijlage  1|  Competenties  van  een  levensloopbegeleider  ....................................................  20   Bijlage  2|  Wat  iedere  levensloopbegeleider  over  autisme  zou  moeten  weten  ..................  21   Bijlage  3  |  Model  voor  zelfregie  van  Field  en  Hoffman  ......................................................  25                

 

3  

Hoofdstuk  1|  Inleiding     Voor  je  ligt  een  handreiking  voor  levensloopbegeleiding  van  mensen  met  autisme  en  hun   naasten.  Deze  handreiking  is  bedoeld  voor  professionals  die  in  relatie  tot  volwassenen  of   gezinnen  met  kinderen  met  autisme  de  rol  van  levensloopbegeleider  op  zich  nemen.    

Waarom  is  levensloopbegeleiding  belangrijk  voor  mensen  met  autisme?     1. Autisme  heb  je  een  leven  lang.  Je  hebt  er  dus  je  hele  leven  mee  te  maken.  Het  hebben   van  autisme  kan  in  elke  levensfase  anders  tot  uiting  kan  komen  en  de  vragen  waarmee   je  te  maken  krijgt  zijn  ook  in  elke  fase  anders.       2. Mensen  met  autisme  ontwikkelen  zich  anders  dan  leeftijdsgenoten  zonder  autisme.  Dit   brengt  specifieke  mogelijkheden  en  uitdagingen  met  zich  mee,  die  per  persoon  met   autisme  verschillen  en  in  de  loop  van  de  dag  en  het  leven  kunnen  variëren.       3. Een  van  deze  uitdagingen  is  dat  veel  mensen  met  autisme  moeite  hebben  met   veranderingen,  vooral  wanneer  deze  van  buitenaf  komen  of  worden  opgelegd.  Elke   verandering  is  daardoor  een  bedreiging  van  het  vaak  wankele  evenwicht  tussen   draaglast  en  draagkracht  van  de  persoon  met  autisme  en  zijn  of  haar  gezin.  Problemen   kunnen  deels  voorkomen  worden  door  mensen  met  autisme  voor  te  bereiden  op   veranderingen  die  te  voorzien  zijn  en  ook  in  relatief  stabiele  situaties  een  vinger  aan  de   pols  te  houden  en  beschikbaar  te  blijven,  voor  het  geval  zich  onvoorziene  veranderingen   voordoen.     4. Autisme  heeft  impact  op  alle  levensgebieden.  Veel  van  de  problemen  waar  mensen  met   autisme  mee  te  maken  krijgen,  ontstaan  in  de  communicatie  en  interactie  met  andere   mensen.  Effectieve  begeleiding  richt  zich  daarom  niet  alleen  op  de  persoon  met  autisme   zelf,  maar  ook  op  de  mensen  in  zijn  of  haar  leefwereld.  En  niet  alleen  op  het   functioneren  in  de  thuissituatie,  maar  ook  op  het  functioneren  in  onderwijs,  werk  en   sport/vrije  tijd.    

Kwaliteitseisen  die  mensen  met  autisme  aan  levensloopbegeleiding  stellen     Uit  het  rapport  Balanceren  op  de  levenslijn1  blijkt  dat  mensen  met  autisme  en  hun  naasten   vier  primaire  kwaliteitseisen  aan  levensloopbegeleiding  stellen,  namelijk:   • vraaggericht  maatwerk,   • een  persoonlijke  klik  tussen  de  persoon  met  autisme  en  zijn  of  haar  begeleider(s),   resulterend  in  een  vertrouwensrelatie,   • continuïteit  in  de  begeleiding,  zowel  in  de  loop  van  de  tijd  als  over  meerdere   levensgebieden,   • flexibiliteit  in  de  begeleiding:  minder  als  het  kan  (in  relatief  stabiele  situaties),  meer   zodra  het  nodig  is  (rondom  veranderingen).                                                                                                                             1  Verschuur  e.a.,  2014.  Balanceren  op  de  levenslijn.  Vanuit  autisme  bekeken.    

4  

Deze  kwaliteitseisen  worden  toegelicht  in  hoofdstuk  2.  De  door  mensen  met  autisme   gewenste  persoonlijke  klik,  continuïteit  en  flexibiliteit  in  de  begeleiding  kan  bereikt  worden   door  met  een  of  meer  vaste  levensloopbegeleiders  te  werken.    

De  rol  van  levensloopbegeleider     Een  levensloopbegeleider  is  in  onze  visie  een  professional  die  gedurende  langere  tijd  naast   de  volwassene  of  het  gezin  met  kinderen  met  autisme  staat  en  levensbrede  ondersteuning   biedt.  Hij  of  zij  is  een  generalist  met  als  specialisme  mensen  met  autisme.  Een   levensloopbegeleider  is  in  onze  visie  geen  nieuwe  functie  die  erbij  komt  in  het  sociale   domein,  maar  een  rol  die  professionals  vanuit  verschillende  functies  op  zich  kunnen  nemen.   Bijvoorbeeld  een  cliëntondersteuner,  een  generalist  uit  een  sociaal  team  of  een  begeleider   uit  de  2e  lijn.  Mits  zij  de  nodige  kennis  over  en  ervaring  met  mensen  met  autisme  hebben  en   op  2  of  meer  levensgebieden  ondersteuning  kunnen  bieden.     Een  levensloopbegeleider  kan  één  of  meer  van  de  volgende  taken  hebben:   • ondersteuning  bij  de  ontwikkeling  van  zelfredzaamheid  en  zelfinzicht  van  de  persoon   met  autisme  op  zoveel  mogelijk  relevante  levensgebieden,   • ondersteuning  bij  het  voeren  van  de  regie  over  het  eigen  leven,   • het  toerusten  van  mensen  in  de  leefwereld  van  de  persoon  met  autisme,  zodat  zij  de   gewenste  bijdrage  aan  de  ontwikkeling  en/of  participatie  van  de  persoon  met  autisme   kunnen  leveren,   • pro-­‐actieve  begeleiding  bij  veranderingen  die  te  voorzien  zijn  en  continue  monitoring   om  veranderingen  die  niet  te  voorzien  zijn  tijdig  op  te  merken,   • het  in  complexe  situaties  coördineren  van  de  inzet  van  (professionele)  zorg-­‐  hulp-­‐  en   dienstverleners,   • het  waar  nodig  informeren,  adviseren  en  ondersteunen  van  de  persoon  met  autisme  en   zijn  of  haar  naasten  bij  het  vinden  van  gespecialiseerde  vormen  van  hulp,  zorg  of   ondersteuning.     De  feitelijke  invulling  van  de  rol  van  levensloopbegeleider  is  vraaggericht  maatwerk  en  kan  -­‐   afhankelijk  van  de  actuele  situatie,  persoonlijkheid,  doelen,  mogelijkheden  en  uitdagingen   van  de  persoon  met  autisme  en  de  mogelijkheden  en  beperkingen  van  de  mensen  in  zijn  of   haar  leefomgeving  –  per  casus  verschillen  en  in  de  loop  van  de  tijd  veranderen.    

Over  de  inhoud  van  deze  handreiking     Er  zijn  boeken  vol  geschreven  over  sociale  interventies  en  de  manier  waarop  je  mensen  met   autisme  het  beste  kunt  begeleiden.  Van  professionals  die  in  de  praktijk  als   levensloopbegeleider  van  mensen  met  autisme  en  hun  naasten  werken  horen  we  dat  ‘de’   methode  voor  het  begeleiden  van  mensen  met  autisme  niet  bestaat.  Er  is  niet  één  manier   van  werken,  die  voor  iedereen  met  autisme  werkt.  Daarvoor  is  de  diversiteit  tussen  mensen   met  autisme  te  groot.  Professionals  die  wij  voor  de  ontwikkeling  van  deze  handreiking   gesproken  hebben,  vertellen  dat  zij  in  de  praktijk  eclectisch  te  werk  gaan.  Per  cliënt  of   cliëntsysteem  gebruiken  ze  verschillende  methoden,  die  aansluiten  bij  de  actuele  vraag  en   de  mensen  die  het  betreft.      

 

5  

Uit  onderzoek  van  McKeown  (2000)  naar  wat  werkt  in  de  ondersteuning  van  kwetsbare   gezinnen  komt  bovendien  het  volgende  beeld  naar  voren:  slechts  15%  van  het  resultaat   wordt  bepaald  door  de  technieken  en  methoden  van  hulp2.     15%  Verwachtingen  van   de  client   15%  Technieken,   methoden  van  hulp   40%  Invloed  van  sociaal   netwerk  en  omgeving  van   de  client   30%  Relatie  tussen  client   en  hulpverlener  

    Figuur  1:  Werkzame  factoren  in  de  ondersteuning  van  kwetsbare  gezinnen     In  deze  handreiking  bieden  we  daarom  geen  pasklare  methode  voor  levensloopbegeleiding   van  mensen  met  autisme.  Wat  deze  handreiking  wel  biedt,  zijn  aandachtspunten,  tips  en   doorverwijzingen  om  optimaal  gebruik  te  kunnen  maken  van  wat  werkt  in  de  ondersteuning   van  kwetsbare  gezinnen.  Daarbij  gaan  we  achtereenvolgens  in  op:     • wat  mensen  met  autisme  en  hun  naasten  van  levensloopbegeleiding  verwachten   (hoofdstuk  2),     • de  relatie  met  de  cliënt  (hoofdstuk  3),     • de  wisselwerking  met  het  sociale  netwerk  en  de  omgeving  van  de  cliënt  (hoofdstuk  4)  en   • technieken  en  methoden  van  hulp  (hoofdstuk  5).                                

                                                                                                                        2  Verwijzing  in  Giltey  Veth  e.a.  (2012),  De  rem  op  de  projectencarrousel,  pagina  20.    

6  

Hoofdstuk  2  |  Wat  mensen  met  autisme  en  hun  naasten  van   levensloopbegeleiding  verwachten     In  dit  hoofdstuk  vind  je  een  samenvatting  van  het  rapport  Balanceren  op  de  levenslijn3.  Dit   rapport  geeft  vanuit  het  perspectief  van  mensen  met  autisme  en  hun  naasten  een   werkdefinitie  van  levensloopbegeleiding.  Deze  werkdefinitie  beantwoord  dus  de  vraag  wat   mensen  met  autisme  en  hun  naasten  in  het  algemeen  van  levensloopbegeleiding   verwachten.       Een  van  deze  algemene  verwachtingen  is  dat  er  vraaggericht  maatwerk  geboden  wordt   ofwel  dat  de  individuele  vraag  of  behoefte  van  mensen  met  autisme  en  hun  naasten  als   uitgangspunt  genomen  wordt.      

Het  doel  van  levensloopbegeleiding     Vanuit  het  perspectief  van  mensen  met  autisme  en  hun  naasten  dient  levensloopbegeleiding   drie  met  elkaar  samenhangende  doelen.  Deze  drie  doelen  zijn:   • zich  in  eigen  tempo  en  volgorde  kunnen  ontwikkelen  en  naar  vermogen  kunnen   participeren  in  de  samenleving,   • het  -­‐  rondom  grote  en  kleine  veranderingen  in  de  levensloop  -­‐  zoveel  mogelijk  bewaren   van  de  balans  tussen  draaglast  en  draagkracht  en   • structurele  overbelasting  en  de  problemen  die  daardoor  kunnen  ontstaan,  zoals  het   verlies  van  vaardigheden,  persoonlijke  en  relatiecrisis,  schooluitval,  ziekteverzuim,   werkloosheid  en  arbeidsongeschiktheid,  zoveel  mogelijk  voorkomen.     Dat  deze  drie  doelen  onlosmakelijk  met  elkaar  verbonden  zijn  kunnen  we  illustreren  met  de   metafoor  van  een  verkeerslicht4  (zie  figuur  2).         Structureel  overbelast,  negatieve  ontwikkeling,  verlies  van  vaardigheden,  niet   meer  in  staat  om  naar  vermogen  maatschappelijk  te  participeren       Tijdelijk  overbelast,  ontwikkeling  stagneert,  niet  meer  in  staat  om  te  leren,   vermogen  om  maatschappelijk  te  participeren  staat  onder  druk     Naar  vermogen  belast,  ruimte  voor  ontwikkeling  en  het  leren  van  nieuwe   vaardigheden,  participeert  naar  vermogen  in  de  samenleving  

    Figuur  2:  de  samenhang  tussen  het  bewaren  van  de  balans,  het  naar  vermogen   ontwikkelen  en  participeren  en  het  voorkomen  van  problemen     Specifieke  aandachtspunten  bij  de  ontwikkeling  en  participatie  van  mensen  met  autisme  zijn   zelfredzaamheid  en  zelfregie.  Zelfredzaamheid  gaat  over  het  vermogen  dat  mensen  hebben                                                                                                                           3  Verschuur  e.a.,  2014.  Balanceren  op  de  levenslijn.  Vanuit  autisme  bekeken.   4  Deze  metafoor  is  ontleend  aan  het  boek  Plan  B  van  Marjon  Kuipers-­‐Hemken  en  Gijs   Horvers  (2014).    

7  

om  zelf  in  hun  menselijke  behoeften  te  kunnen  voorzien,  zelfregie  meer  specifiek  over  het   vermogen  om  de  regie  over  het  eigen  leven  te  voeren.       Vanuit  het  perspectief  van  naastbetrokkenen  gaat  het  niet  alleen  om  de  kwaliteit  van  leven   van  de  persoon  met  autisme,  maar  ook  om  de  kwaliteit  van  het  eigen  leven.  Autisme  heeft   namelijk  niet  alleen  een  grote  impact  op  het  leven  van  de  persoon  met  autisme  zelf,  maar   kan  ook  diepgaand  doorwerken  in  het  leven  van  de  andere  gezinsleden.  Ouders  van   kinderen  met  autisme  ervaren  vaak  grote  stress.  Door  de  extra  zware  zorg-­‐  en   begeleidingstaak  leveren  ouders  vaak  veel  arbeidsproductiviteit  in.  Vandaar  dat  ook  het   ontlasten  van  het  netwerk  als  doel  van  levensloopbegeleiding  genoemd  wordt.      

Kwaliteitseisen  die  mensen  met  autisme  aan  levensloopbegeleiding  stellen     Mensen  met  autisme  en  hun  naasten  stellen  vier  primaire  kwaliteitseisen  aan   levensloopbegeleiding:   • vraaggericht  maatwerk,   • een  persoonlijke  klik  tussen  de  persoon  met  autisme  en  zijn  of  haar  begeleider(s),   resulterend  in  een  vertrouwensrelatie,   • continuïteit  in  de  begeleiding,  zowel  in  de  loop  van  de  tijd  als  over  meerdere   levensgebieden,   • flexibiliteit  in  de  begeleiding:  minder  als  het  kan  (in  relatief  stabiele  situaties),  meer   zodra  het  nodig  is  (rondom  veranderingen).     Deze  kwaliteitseisen  worden  hieronder  toegelicht.     Vraaggericht  maatwerk     Goede  hulp,  zorg  en  ondersteuning  van  mensen  met  autisme  vraagt  om  vraaggericht   maatwerk.  Enerzijds  omdat  er  een  grote  variatie  is  in  de  situatie,  persoonlijkheid,  doelen,   mogelijkheden  en  uitdagingen  die  mensen  met  autisme  hebben.  Anderzijds  omdat  ook  de   mogelijkheden  en  beperkingen  van  de  mensen  in  hun  leefwereld  en  de  effectiviteit  van   voorzieningen  die  in  de  buurt  aanwezig  zijn  per  situatie  verschillen.  Dit  betekent  dat  bij  alles   wat  gedaan  wordt  niet  alleen  gekeken  moet  worden  naar  de  specifieke  individuele  gevolgen   van  autisme  voor  het  functioneren,  maar  ook  naar  de  sociale  en  functionele  context.       Een  persoonlijke  klik     Keer  op  keer  blijkt  dat  een  persoonlijke  klik  met  een  begeleider  doorslaggevend  is  voor  het   wel  of  niet  kunnen  functioneren  van  een  persoon  met  autisme  op  school,  op  het  werk  of  bij   een  sportclub.  Ook  bij  levensloopbegeleiding  is  zo’n  persoonlijke  klik  tussen  de  persoon  met   autisme  en  zijn  of  haar  begeleider(s),  die  resulteert  in  een  vertrouwensrelatie,  een   belangrijke  succesfactor.  Om  te  waarborgen  dat  er  over  en  weer  een  klik  is  tussen  de   persoon  met  autisme  en  zijn  of  haar  begeleider  is  het  wenselijk  dat  mensen  met  autisme  de   mogelijkheid  hebben  om  zelf  een  levensloopbegeleider  te  kiezen.          

 

8  

Continuïteit  in  de  begeleiding     Om  zo  goed  mogelijk  te  kunnen  blijven  functioneren  is  het  voor  mensen  met  autisme   belangrijk  dat  er  zoveel  mogelijk  continuïteit  is  in  de  hulp,  zorg  of  ondersteuning  die  zij   krijgen.  Niet  alleen  in  de  loop  van  de  tijd,  maar  ook  over  meerdere  levensgebieden.  Gezien   het  belang  van  een  persoonlijke  klik  gaat  het  er  niet  alleen  om  dat  hulp,  zorg  of   ondersteuning  langdurig  en  levensbreed  beschikbaar  is,  maar  juist  ook  dat  deze  zoveel   mogelijk  door  dezelfde  persoon  of  personen  geboden  wordt.  Elke  door  de  buitenwereld   ingegeven  verandering  in  de  begeleiding  is  namelijk  een  verandering  die  hen  uit  balans  kan   brengen.  Wat  in  elk  geval  voorkomen  moet  worden  is  dat  mensen  met  autisme  in  tijden  van   verandering  ook  nog  met  nieuwe  hulpverleners  te  maken  krijgen.       Flexibiliteit  in  de  begeleiding:  minder  als  het  kan,  meer  zodra  het  nodig  is     De  behoefte  van  mensen  met  autisme  aan  hulp,  zorg  of  ondersteuning  wisselt  gedurende   het  leven  van  aard  en  intensiteit.  Over  het  algemeen  is  deze  behoefte  groter  rondom   transitiemomenten  en  kleiner  in  relatief  stabiele  situaties.  Om  in  te  kunnen  spelen  op  de   wisselende  behoefte  aan  zorg  en  ondersteuning  is  er  flexibiliteit  nodig.  Om  structurele   overbelasting  en  ernstige  problemen  te  voorkomen  moet  in  elk  geval  vermeden  worden  dat   er  een  langdurig  opstart  traject  nodig  is  wanneer  er  tijdelijk  extra  ondersteuning  nodig  is.                

 

9  

Hoofdstuk  3  |  De  relatie  met  de  cliënt     Naar  schatting  30%  van  de  effectiviteit  van  de  ondersteuning  wordt  bepaald  door  de  relatie   tussen  cliënt  en  hulpverlener(s).  Mensen  met  autisme  en  hun  naasten  zijn  zich  hier  terdege   van  bewust.  Niet  voor  niets  wordt  een  persoonlijke  klik,  die  resulteert  in  een   vertrouwensrelatie  als  primaire  kwaliteitseis  geformuleerd.       Het  opbouwen  van  een  vertrouwensrelatie  vraagt  tijd.  Maar  niet  alleen  dat.  We  kunnen  niet   genoeg  benadrukken  hoe  belangrijk  de  houding  of  attitude  van  een  levensloopbegeleider  is.     Een  persoonlijke  klik  die  resulteert  in  een  vertrouwensrelatie  staat  of  valt  namelijk  met  de   juiste  basishouding.     De  gewenste  houding  kunnen  we  als  volgt  typeren:   • open  en  nieuwsgierig:  de  persoon  met  autisme  is  immers  geen  verzameling  autistische   kenmerken  maar  een  uniek  mens  met  unieke  wensen,  voorkeuren,  mogelijkheden  en   uitdagingen;   • gelijkwaardig:  de  levensloopbegeleider  staat  naast  de  persoon  met  autisme  en  zijn  of   haar  naasten.  Ze  gaan  samen  de  zoektocht  aan  naar  wat  er  nodig  is;   • vraaggericht  en  flexibel:  de  levensloopbegeleider  sluit  aan  bij  de  –  uitgesproken  of   onuitgesproken  –  behoeften  van  de  persoon  met  autisme  en  zijn  of  haar  naasten.  Vorm,   inhoud,  frequentie  en  duur  van  de  begeleiding  worden  hierop  afgestemd;   • gericht  op  het  versterken  van  de  eigen  regie:  de  basishouding  is  dus  niet  ‘Wat  kan  ik  voor   je  doen  om  je  te  helpen?’  maar  ‘Wat  kan,  wil  en  ga  je  hier  zelf  mee  doen?’;   • met  aandacht  en  respect  voor  actuele  ontwikkelingsmogelijkheden;  we  weten  immers   dat  mensen  bepaalde  vaardigheden  pas  kunnen  ontwikkelen  als  hun  hersenen  daar  rijp   voor  zijn;    

Een  open  en  nieuwsgierige  houding    is  de  basis  voor  gelijkwaardig  contact     Autisme  is  –  kort  gezegd  –  een  andere  manier  van  informatieverwerking  in  de  hersenen.  Er   zijn  veel  verschillende  theorieën  over  de  oorzaak  daarvan. Welke  gevolgen  die  andere   informatieverwerking  heeft,  verschilt  per  persoon.     Houdt  er  rekening  mee  dat  autisme  niet  zichtbaar  is     Je  kunt  aan  de  buitenkant  niet  zien  of  iemand  autisme  heeft.  Het  kan  echter  zijn  dat  het   contact  anders  verloopt.  Het  komt  misschien  niet  zo  makkelijk  op  gang  of  het  is  juist  meteen   heel  direct.  Het  kan  zijn  dat  je  de  reacties  van  iemand  met  autisme  niet  goed  kan  plaatsen.   Maar  het  is  ook  mogelijk  dat  je  helemaal  niets  merkt,  terwijl  het  de  persoon  met  autisme   ondertussen  veel  energie  kost  om  dat  contact  ‘normaal’  te  laten  verlopen.     Heb  oog  voor  de  voor-­‐  en  nadelen  van  autisme     Een  andere  informatieverwerking  is  op  zichzelf  niet  slecht  of  problematisch.  Het  heeft   voordelen  en  nadelen.  Maar  dat  geldt  net  zo  goed  voor  de  informatieverwerking  bij  mensen   zónder  autisme  (de  'standaard'  manier  van  informatieverwerking).        

10  

We  vinden  de  ‘standaard’  manier  van  informatieverwerking  ‘normaal’  omdat  het  merendeel   van  de  mensen  op  die  manier  denkt.  En  zo  ontstaat  de  norm.  We  realiseren  ons  niet  dat  dit   ook  maar  een  manier  van  informatieverwerking  is.  En  we  verwachten  vaak  dat  mensen  met   autisme  zich  aanpassen  aan  die  norm.  Dat  is  jammer,  omdat  alle  manieren  van   informatieverwerking  op  zichzelf  gelijkwaardig  zijn  en  ze  dus  allemaal  voor-­‐  en  nadelen   hebben,  ook  in  het  contact  met  elkaar.     We  weten  dat  het  brein  van  mensen  zonder  autisme  veel  aandacht  besteedt  aan  de  context   van  informatie.  Die  context  helpt  om  betekenis  te  geven  aan  prikkels  van  buiten  (Peter   Vermeulen,  Autisme  als  contextblindheid).  Deze  manier  van  informatieverwerken  is  efficiënt   maar  heeft  ook  een  nadeel:  hij  kan  -­‐  onbewust  -­‐  een  open  houding  belemmeren.  De  context   wordt  immers  ook  gevormd  door  je  eigen  ervaringen  en  meningen.       Wees  je  bewust  van  de  onbewuste  filters  waarmee  je  de  ander  waarneemt     Bijna  iedereen  zal  bevestigen  dat  een  open  houding  de  basis  is  voor  een  gelijkwaardig   contact.  ‘Ja  ik  ben  open!’  zullen  veel  mensen  zeggen.  Maar  hersenen  die  op  de  'gewone'   manier  informatie  verwerken,  hebben  de  neiging  om  informatie  sterk  te  filteren  op  basis  van   de  context,  en  dus  deels  op  de  meningen  die  je  al  hebt.  Met  andere  woorden:  als  je  vindt   dat  jij  een  open  houding  hebt,  zoeken  je  hersenen  vooral  informatie  die  jouw  mening   bevestigen.  En  negeren  ze  de  informatie  die  duidt  op  het  tegendeel.  Want  informatie   verwerken  die  jouw  beeld  verstoort,  kost  veel  energie  en  dat  is  niet  de  manier  waarop  je   hersenen  graag  werken.  Dat  moet  je  dus  echt  bewust  doen.       Het  is  moeilijk  om  dit  bij  jezelf  te  zien  omdat  deze  filtering  onbewust  gaat.  Maar  grote  kans   dat  iemand  anders  merkt  dat  wat  hij  zegt,  vindt  of  doet  niet  onbevooroordeeld  bij  je  binnen   komt.  En  dat  zijn  woorden  of  gedrag  jouw  vooropgestelde  mening  over  hem  vooral   bevestigen.  Dat  je  dus  niet  écht  nieuwsgierig  bent  naar  een  ander.       Bewustwording  van  deze  processen,  filters,  én  je  vaste  denkpatronen  doorbreken,  is  een   enorme  verrijking  voor  jezelf  en  voor  de  mensen  om  je  heen  –  met  of  zonder  autisme.  Het   verruimt  je  eigen  blik.  Het  maakt  wederkerigheid  en  gelijkwaardigheid  mogelijk.     Er  bestaan  vele  handleidingen  en  checklisten  voor  de  communicatie  met  mensen  met   autisme.  Deze  zijn  echter  niet  bedoeld  om  nieuwe  filters  te  creëren.  Want  dan  zouden  ze   eenrichtingsverkeer  juist  bevorderen  en  het  risico  vergroten  dat  je  alleen  informatie   waarneemt  die  je  vooropgestelde  beeld  bevestigt.  Het  zijn  handreikingen  om  je  eigen  norm-­‐ denken  te  verruimen,  om  open  te  zijn.     Realiseer  je  dat  veel  communicatieproblemen  juist  ontstaan  als  je  verwacht  dat  een  ander   net  zo  denkt  als  jij  -­‐  of  dat  hij  aan  een  checklist  voldoet  (!).  Realiseer  je  dat  veel  mensen  met   autisme  hun  uiterste  best  doen  zich  aan  te  passen,  zich  te  conformeren  aan  een  manier  van   denken  die  hen  niet  eigen  is.  Dat  zij  dus  vaak  degenen  zijn  die  veel  energie  stoppen  in  goede   communicatie.     Openheid  vraagt  bewustwording     We  dagen  je  uit  om  ook  een  stap  te  zetten.  Tweerichtingsverkeer  en  gelijkwaardigheid   komen  immers  van  twee  kanten.  Als  iedereen  een  beetje  beweegt,  kunnen  we  elkaar  ergens  

 

11  

halverwege  ontmoeten.  Zo  open  mogelijk,  maar  in  ieder  geval  bewust  van  de  processen  in  je   hoofd,  van  je  eigen  expressie  en  verwachtingen.   Door  de  vanzelfsprekendheid  van  die  processen  kost  kritisch  kijken  in  eerste  instantie  veel   energie.  En  dat  is  niet  makkelijk  als  je  ook  nog  in  gesprek  bent  met  een  ander.  Maar  je  kunt   wel  leren  om  aandacht  te  hebben  en  jezelf  steeds  te  vragen:   • Zoek  ik  nu  een  bevestiging  van  wat  ik  al  dacht,  of  ben  ik  echt  nieuwsgierig  naar  de   beleving  van  de  ander?   • Ben  ik  steeds  op  zoek  naar  een  moment  dat  ik  míjn  mening  kan  vertellen,  of  luister  ik   echt  en  met  aandacht?   • Hoor  en  zie  ik  ook  nog  wat  er  om  ons  heen  gebeurt,  of  ben  ik  helemaal  gefocust  op  het   gesprek  en  ontgaat  de  rest  van  de  wereld  me  volkomen?     Hoe  doe  je  dat  in  de  praktijk?     Het  is  niet  zo  makkelijk  om  je  hier  tijdens  een  gesprek  bewust  van  te  blijven.  Dat  vraagt   namelijk  openheid  en  het  vermogen  te  schakelen,  je  aandacht  te  verdelen  tussen:     • de  inhoud  van  het  gesprek;   • de  reacties  van  de  ander;   • je  eigen  beleving:  wat  ervaar  je  tijdens  het  gesprek;   • de  beleving  van  de  ander:  wat  zie  je  aan  lichaamstaal?  Zonder  dat  zelf  te  interpreteren   (dan  denk  je  voor  de  ander),  maar  om  je  goed  bewust  te  blijven  dat  de  ander  zijn  eigen   ervaring  heeft  van  het  gesprek;   • wat  er  in  de  omgeving  gebeurt;   • en  dat  alles  ook  nog  analyseren.     Dat  vraagt  veel  oefening.  Je  kunt  natuurlijk  starten  om  steeds  achteraf,  na  het  gesprek,   rustig  over  deze  punten  na  te  denken.  Hoe  meer  je  dat  doet,  hoe  makkelijker  het  wordt  om   ook  tijdens  een  gesprek  bewust  te  blijven  van  wat  er  gebeurt.  Rust  brengen  in  je  eigen  hoofd   en  in  het  gesprek  is  ook  een  handige  tip.     Laat  je  verrijken   Openheid  en  nieuwsgierigheid  verrijkt  je  eigen  leven.  Ook  als  je  hulpverlener  bent!  Laat  je   verrassen  door  een  andere  zienswijze.  Uiteindelijk  maakt  het  niet  uit  of  degene  met  wie  je   contact  hebt,  autisme  heeft  of  niet.  Een  open  houding  en  gelijkwaardigheid  is  waardevol  in   iedere  interactie.    

Vraaggericht  en  flexibel  werken     Vraaggericht  werken  betekent  dat  je  doel,  inhoud  en  vorm  van  de  begeleiding  afstemt  op  de   actuele  vraag  of  behoefte  van  de  volwassene  of  het  gezin  met  (een)  kind(eren)  met  autisme.   Houdt  er  rekening  mee  dat  mensen  met  autisme  niet  altijd  in  staat  zijn  om  hun  behoefte  aan   ondersteuning  uit  te  drukken  in  een  heldere  vraag.  Daarvoor  ontbreekt  soms  het  nodige   zelfinzicht  of  het  vermogen  om  zich  verbaal  uit  te  drukken.    

Gericht  op  het  versterken  van  de  eigen  regie     Afhankelijk  van  de  kalenderleeftijd  en  ontwikkeling  van  de  persoon  met  autisme  heb  je  als     levensloopbegeleider  primair  een  relatie  met  de  ouders  van  het  kind  of  de  jongere  met   autisme  of  met  de  jong  volwassene,  volwassene  of  oudere  met  autisme  zelf.      

12  

  Het  streven  naar  het  vergroten  van  de  eigen  regie  impliceert  dat  je  als  levensloopbegeleider   de  persoon  met  autisme  en  zijn  of  haar  naasten  aanspreekt  op  wat  zij  zelf  willen  en  kunnen   en  dat  je  de  regie  en  verantwoordelijkheid  over  het  eigen  leven  consequent  bij  de  persoon   met  autisme  en  zijn  of  haar  naasten  laat.       Zelfregie  is  echter  niet  hetzelfde  als  ‘zoek  het  zelf  maar  uit’.  Zelf  de  regie  over  je  leven   voeren  veronderstelt  zelfkennis,  zelfwaardering,  plannen  kunnen  maken  en  uitvoeren  en   leren  van  opgedane  ervaringen5.  Op  al  deze  punten  kunnen  mensen  met  autisme  kwetsbaar   zijn.  Deze  kwetsbaarheid  is  meestal    onzichtbaar,  waardoor  mensen  met  autisme  vaak   overschat  worden.  Maar  het  omgekeerde  –  onderschatting  -­‐  komt  ook  veel  voor.  Per   persoon  met  autisme  zal  er  dus  gekeken  moeten  worden  of  en  zo  ja  welke  ondersteuning  er   nodig  is  om  zelf  de  regie  te  kunnen  voeren.    

Aandacht  en  respect  voor  actuele  ontwikkelingsmogelijkheden  en   uitdagingen     Gitty  Scholten  en  Martin  Schuurman  laten  in  hun  boek  Eigenwaarde6  zien  dat  het  voor  de   ontwikkeling  van  de  eigenwaarde  van  mensen  met  een  verstandelijke  beperking  essentieel   is  dat  zij  worden  aangesproken  op  wat  zij  wel  kunnen  en  de  mogelijkheid  krijgen  om  dat  wat   ze  wel  kunnen  ook  in  de  praktijk  te  brengen.  Wanneer  je  steeds  wordt  aangesproken  op  dat   wat  je  niet  kunt  of  er  zelfs  dingen  van  je  verwacht  worden  die  je  niet  kunt,  ondergraaft  dat  je   gevoel  van  eigenwaarde.     Door  de  specifieke  manier  waarop  hun  hersenen  rijpen  kunnen  mensen  met  autisme  zich  op   onderdelen  (veel)  sneller  en  op  onderdelen  (veel)  langzamer  ontwikkelen  dan  je  op  basis  van   hun  kalenderleeftijd  zou  verwachten.  Hierdoor  ontstaat  de  ‘regenboog  aan  mentale   leeftijden  binnen  één  persoon’,  die  zo  kenmerkend  is  voor  mensen  met  autisme7.  Dit  brengt   met  zich  mee  dat  mensen  met  autisme  vaak  onderschat  en  overschat  worden:  onderschat   bijvoorbeeld  op  cognitief  gebied,  overschat  bijvoorbeeld  op  het  gebied  van  sociale  interactie   of  op  het  gebied  van  de  executieve  functies.       Om  een  positief  gevoel  van  eigenwaarde  te  kunnen  ontwikkelen  is  het  dus  essentieel  dat   mensen  met  autisme  de  ruimte  krijgen  om  zich  in  eigen  tempo  en  volgorde  te  ontwikkelen.   En  dat  de  begeleiding  steeds  aansluit  bij  de  naaste  zone  van  ontwikkeling.                                                                                                                                                 5

 Field  en  Hoffman,  1995.  Verwijzing  in  Teunnisse,  2009,  p.  19.    Scholten  en  Schuurman  (2003).  Eigenwaarde:  leermethodiek  Op  Eigen  Benen  achtergrond  en   toepassing.   7  Delfos  en  Groot  (2012).  Autisme  vanuit  ontwikkelingsperspectief.   6

 

13  

Hoofdstuk  4  |  Het  sociale  netwerk  en  de  omgeving  van  de   cliënt     Volgens  McKeown  (zie  inleiding)  wordt  de  effectiviteit  van  de  ondersteuning  van  kwetsbare   gezinnen  voor  het  grootste  deel  bepaald  door  het  sociale  netwerk  en  de  omgeving  van  de   cliënt.  Dit  gaat  zeker  op  voor  mensen  met  autisme.  De  grote  uitdaging  voor  mensen  met   autisme  is  namelijk  de  communicatie  en  interactie  met  andere  mensen.      

Een  meervoudige  klantrelatie     Een  goede  samenwerking  met  mensen  in  de  leefwereld  van  de  persoon  met  autisme  is  dus   essentieel  bij  de  ondersteuning  van  mensen  met  autisme.  En  dan  gaat  het  niet  alleen  om   andere  gezinsleden,  maar  ook  om  relevante  anderen  op  school,  op  het  werk,  bij  de   sportclub,  etcetera.  Wanneer  je  levensbrede  ondersteuning  biedt  krijg  je  bovendien  te   maken  krijgen  met  verschillende  financiers.  Hierbij  moet  je  denken  aan  de  gemeente  (in  het   kader  van  de  Jeugdwet,  nieuwe  Wmo  en/of  Participatiewet),  de  zorgverzekeraar  (in  het   kader  van  de  Wet  Langdurige  Zorg),  het  Samenwerkingsverband  Passend  Onderwijs  en  het   UWV  (in  het  kader  van  de  Wajong  2015).  Als  levensloopbegeleider  heb  je  dus  niet  alleen  te   maken  met  de  persoon  met  autisme,  maar  ook  met  alle  anderen  in  zijn  of  haar  leefwereld   en  de  eisen  die  door  de  systeemwereld  gesteld  worden.  Dit  illustreren  we  met  het  schema  in   figuur  5.       ! Passend! onderwijs!

UWV! vrienden!

school!

werk!

gezin! A!A!! A

sport!

A!A!

vervoer!

wonen!

inkomen! zorg!

Gemeente!

  Figuur  3:  klantrelaties  van  een  levensloopbegeleider            

 

Zorg9 verzekeraar!

 

14  

Dit  betekent  dat  je  als  levensloopbegeleider  geen  enkelvoudige  maar  een  meervoudige   klantrelatie  hebt.  Je  hebt  niet  alleen  te  maken  met  de  vragen  en  behoeften  van  het  kind  of   de  volwassene  met  autisme,  maar  ook  met  de  vragen  en  behoeften  van  zijn  of  haar  ouders,   partner,  leerkracht,  werkgever,  sportcoach,  etcetera.  De  directe  aanleiding  voor  dit  soort   vragen  is  meestal  dat  zij  niet  meer  weten  hoe  zij  met  het  specifieke  gedrag  van  een  kind  of   volwassene  met  autisme  om  moeten  gaan.  Goede  antwoorden  geven  de  mensen  in  de   leefomgeving  van  mensen  met  autisme  daarom  niet  alleen  antwoord  op  de  vraag  “Wat  is   autisme  en  waaraan  kan  ik  het  herkennen?”  maar  vooral  ook  concrete   handelingsperspectieven.    

Een  driedubbele  taak  in  relatie  tot  het  sociale  netwerk  en  de  omgeving     Als  levensloopbegeleider  heb  je  een  driedubbele  taak  in  relatie  tot  het  sociale  netwerk  en  de   omgeving  van  de  cliënt:   • ouders  ondersteunen  bij  de  opvoeding  van  hun  kind(eren)  met  autisme,     • ouders,  jongvolwassenen  en  volwassenen  de  weg  wijzen  op  het  gebied  van  wonen,  zorg,   onderwijs,  werk  en  vrije  tijd  en  ondersteunen  bij  het  vinden  van  een  passende   woonplek,  leerplek,  werkplek  en/of  vrije  tijdsbesteding,   • leerkrachten,  werkgevers,  sportcoaches  en  anderen  toerusten  om  de  gewenste  bijdrage   te  kunnen  leveren  aan  de  ontwikkeling  en/of  participatie  van  de  persoon  met  autisme.     Deze  driedubbele  taak  kunnen  we  samenvatten  in  één  metafoor:  als  levensloopbegeleider   help  je  mensen  met  autisme  en  de  mensen  in  hun  leefwereld  om  de  onderlinge  verschillen   te  overbruggen.  Daartoe  ondersteun  je  zowel  de  persoon  met  autisme  als  de  mensen  in  zijn   of  haar  leefwereld.     Autisme  is  geen  opvoedingsprobleem,  maar  een  andere  manier  van  ontwikkelen     Het  is  belangrijk  om  je  te  realiseren  dat  autisme  niet  ontstaat  door  een  slechte  opvoeding,   maar  een  kwestie  is  van  aanleg.  Alhoewel  ze  zeer  waardevol  zijn,  redt  je  het  bij  kinderen   met  autisme  niet  met  de  vijf  basisprincipes  van  positief  opvoeden8.  Kenmerkend  voor   kinderen  met  autisme  is  namelijk  dat  zij  zich  op  onderdelen  sneller  en  op  onderdelen   langzamer  kunnen  ontwikkelen  dan  je  op  basis  van  hun  kalenderleeftijd  zou  verwachten.  Dit   stelt  ouders  voor  een  dubbele  uitdaging.  Enerzijds  herkennen  in  welke  ontwikkelingsfasen   hun  kind  met  autisme  feitelijk  is  ofwel  ‘het  vinden  van  de  mentale  leeftijd’.  Anderzijds  een   manier  vinden  om  aan  te  sluiten  bij  al  deze  ontwikkelingsfasen  ofwel  ‘mentaal   leeftijdsadequaat  opvoeden’.  Voor  het  eerste  is  veel  kennis  nodig  over  de  normale   ontwikkeling  van  kinderen,  voor  het  tweede  creativiteit.       Voordat  je  anderen  de  weg  kunt  wijzen,  zal  je  eerst  zelf  wegwijs  moeten  worden       Eén  van  je  taken  als  levensloopbegeleider  is  het  waar  nodig  informeren,  adviseren  en   ondersteunen  van  de  persoon  met  autisme  en  zijn  of  haar  naasten  bij  het  vinden  van   passende  ondersteuning,  een  passende  leerplek,  een  passende  werkplek,  passende   vrijetijdsbesteding,  etcetera.  Het  is  daarom  belangrijk  dat  je  als  levensloopbegeleider  de  weg                                                                                                                           8

 Deze  vijf  basisprincipes  zijn:  een  veilige  en  stimulerende  omgeving  bieden,  laten  leren  door  positieve   ondersteuning,  een  aansprekende  discipline  hanteren,  realistische  verwachtingen  hebben  en  goed   voor  jezelf  zorgen.  Zie:  www.positiefopvoeden.nl.  

 

15  

weet  in  zorg,  ondersteuning,  onderwijs,  arbeidsvoorziening,  sociale  zekerheid,  wonen,  vrije   tijd  en  vervoer.  Hieronder  enkele  tips  om  snel  wegwijzer  te  worden.     § www.autismewegwijzer.nl  is  een  digitale  wegwijzer  voor  volwassenen,  jongeren  en   ouders  van  kinderen  met  autisme.       § Werk  als  levensloopbegeleider  samen  in  een  team  van  levensloopbegeleiders  met  een   diverse  achtergrond,  zodat  je  elkaar  wegwijzer  kunt  maken.  Bijvoorbeeld  door  middel   van  collegiale  training,  consultatie  en  intervisie.  Dit  kan  binnen  een  sociaal  (jeugd  of   wijk)team  zijn,  maar  ook  binnen  een  gespecialiseerde  organisatie  of  in  een  informeel   netwerk  van  zelfstandigen.       § In  veel  regio’s  is  een  samenwerkingsverband,  netwerk  of  convenant  van  organisaties  die   zich  bezig  houden  met  de  hulp,  zorg  of  ondersteuning  van  mensen  met  autisme.  Sluit  je   hierbij  aan  om  snel  specialisten  in  jou  regio  te  leren  kennen.     Om  verschillen  te  kunnen  overbruggen  moet  je  beide  zijden  kennen     Voor  effectieve  ondersteuning  heb  je  niet  alleen  een  persoonlijke  klik  en  vertrouwensrelatie   met  de  persoon  met  autisme  nodig,  maar  moet  je  ook  rapport  kunnen  maken  met   gezinsleden,  leerkrachten,  werkgevers,  sportcoaches,  etcetera.  Daarvoor  is  niet  alleen   kennis  over  en  ervaring  met  mensen  met  autisme  noodzakelijk,  maar  ook  kennis  over  en   ervaring  binnen  de  verschillende  levensdomeinen.  Van  ambulant  begeleiders  in  het   onderwijs  weten  we  bijvoorbeeld  dat  ze  succesvol  zijn  omdat  90%  van  hen  zelf  voor  de  klas   heeft  gestaan.  Daardoor  kunnen  zij  zich  goed  verplaatsen  in  de  vragen  en  behoeften  van  een   leerkracht.  Iets  soortgelijks  zien  we  bij  succesvolle  job  coaches.  Het  lukt  hen  om  een  match   tussen  de  persoon  met  autisme  en  een  werkgever  maken,  doordat  zij  in  staat  zijn  om  zich  in   de  belevingswereld  van  beiden  te  verplaatsen.      

Het  sociale  netwerk  vergroten,  erbij  betrekken  en  versterken     Naastbetrokkenen  van  mensen  met  autisme  zijn  vaak  overbelast  en  het  sociale  netwerk  is   vaak  klein.  Bovendien  zijn  basisvoorzieningen  vaak  nog  onvoldoende  afgestemd  op  de   specifieke  behoeften  van  mensen  met  autisme.  Er  valt  dus  veel  winst  te  behalen  als  het  lukt   om  het  sociale  netwerk  te  vergroten,  erbij  te  betrekken  en  te  versterken.  Sociale  netwerk   strategieën9  kunnen  hiervoor  een  geschikt  hulpmiddel  zijn.       Sociale  netwerkstrategieën  is  een  werkwijze  waarbij  cliënten  samen  met  voor  hen   belangrijke  mensen  uit  de  familie  en  het  sociale  netwerk  besluiten  nemen  over  kwesties,   een  plan  voor  de  toekomst  maken  en  de  voortgang  van  het  plan  volgen.  Zij  bepalen  welke   professionals  eventueel  een  bijdrage  kunnen  leveren  om  hun  actieplan  tot  een  succes  te   laten  worden.  Een  belangijk  uitgangspunt  van  deze  werkwijze  is  dat  de  cliënt  en  zijn   omgeving  de  deskundigen  zijn  als  het  gaat  om  het  leven  van  de  cliënt.        

                                                                                                                        9

 

 Zie  www.sonestra.nl.  

16  

Hoofdstuk  5  |  Methoden  en  hulpmiddelen    

Methodische  uitgangspunten     Op  basis  van  de  vorige  hoofdstukken  kunnen  we  de  volgende  methodische  uitgangspunten   formuleren  voor  levensloopbegeleiding.     Een  gezin,  een  plan     Het  gaat  bij  levensloopbegeleiding  niet  alleen  om  het  ondersteunen  van  de  persoon  met   autisme,  maar  ook  om  het  ontlasten  en  toerusten  van  zijn  of  haar  naasten.       Eigen  regie:  de  cliënt  of  het  gezin  is  eigenaar  van  het  plan     Niet  de  financier  of  de  professional  maar  de  cliënt  of  het  gezin  zelf  is  eigenaar  van  het  plan.   Het  is  dus  ook  de  cliënt  of  het  gezin  die  bepaald  of  en  zo  ja  welke  professionals  worden   ingezet  en  welke  professionals  inzage  hebben  in  het  plan.     Er  zijn  diverse  methoden  en  hulpmiddelen  die  dit  uitgangspunt  ondersteunen,  zoals:   • Sociale  netwerk  strategieën   • Eigen  Kracht  conferenties   • Quli   • Blogboek   • Wat  werkt     Bied  vraaggericht  maatwerk     Sluit  aan  bij  de  –  uitgesproken  of  onuitgesproken  –  vraag  of  behoefte  van  de  persoon  met   autisme  en  zijn  of  haar  naasten.       Ondersteun  indien  nodig  de  eigen  regie     De  aandachtspunten  uit  het  model  voor  zelfregie  van  Field  en  Hoffman  kunnen  hier  als   hulpmiddel  dienen.  Op  hoofdlijnen  gaat  het  om  zelfinzicht,  eigenwaarde,  plannen  maken,   plannen  uitvoeren  en  leren  van  ervaringen.  Zie  bijlage  3  voor  meer  details.     Sluit  aan  bij  de  actuele  ontwikkelingsmogelijkheden  van  de  persoon  met  autisme     Dit  uitgangspunt  wordt  in  detail  uitgewerkt  door  Martine  Delfos  en  Norbert  Groot  in  hun   boek  Autisme  vanuit  ontwikkelingsperspectief.       Activeer,  betrek  en  versterk  het  natuurlijke  netwerk     Zie  hoofdstuk  4.    

17  

Bied  begeleiding  in  de  omgeving  die  de  persoon  met  autisme  wenst  of  daar  waar   veranderingen  zich  voordoen     Voor  veel  mensen  met  autisme  is  het  moeilijk  om  dat  wat  ze  in  de  ene  situatie  geleerd   hebben  in  een  andere  situatie  toe  te  passen.  Het  kan  daarom  belangrijk  zijn  begeleiding  aan   te  bieden  in  de  omgeving  waar  veranderingen  zich  voordoen.  Dus  in  de  thuissituatie,  op   school,  op  het  werk  of  bij  de  sportclub.     Bied  proactief  begeleiding  bij  veranderingen  die  te  voorzien  zijn     Voor  zover  veranderingen  te  voorzien  zijn  is  het  belangrijk  om  mensen  met  autisme  en  de   mensen  in  hun  leefomgeving  hier  zo  goed  mogelijk  op  voor  te  bereiden.  Hiervoor  kan  het   nodig  zijn  om  tijdelijk  extra  ondersteuning  te  bieden.     Onderhoud  op  zijn  minst  waakvlam-­‐contact     Omdat  niet  alle  veranderingen  te  voorzien  zijn  en  veel  mensen  met  autisme  vanwege  een   verminderd  ziekte-­‐besef  en  ziekte-­‐inzicht  geen  goede  hulpvragers  zijn10  is  het  van  belang  om   veranderingen  in  het  leven  van  mensen  met  autisme  te  blijven  monitoren.  Ook  wanneer  er   een  relatief  stabiele  situatie  is  en  de  persoon  met  autisme  geleerd  heeft  om  de  signalen  van   overprikkeling  zelf  tijdig  te  herkennen  en  bij  te  sturen.  Op  één  of  meer  levensgebieden   kunnen  zich  namelijk  altijd  onvoorziene  veranderingen  voordoen,  die  een  persoon  met   autisme  zo  uit  balans  brengt,  dat  hij  of  zij  niet  meer  in  staat  is  om  zonder  hulp  van  derden  de   balans  te  herstellen  en  weer  ‘in  groen’  te  komen.  Het  is  daarom  wenselijk  om  ten  minste   ‘waakvlamcontact’  te  blijven  onderhouden,  zodat  er  indien  nodig  snel  extra  hulp,  zorg  of   ondersteuning  geboden  kan  worden     Ken  je  eigen  beperkingen  als  levensloopbegeleider     Voor  mensen  met  autisme  is  het  over  het  algemeen  prettig  wanneer  het  aantal   hulpverleners  waarmee  zij  te  maken  krijgen  zoveel  mogelijk  beperkt  blijft.  Het  is  daarom   prettig  wanneer  ondersteuning  op  meerdere  levensgebieden  door  één  en  dezelfde  persoon   geboden  wordt.  Bijvoorbeeld  een  combinatie  van  ambulante  begeleiding  op  school  en   opvoedondersteuning  van  ouders  thuis.  Of  een  combinatie  van  individuele  begeleiding  en   job  coaching  van  een  volwassene  met  autisme.  Maar  ook  een  levensloopbegeleider  heeft   grenzen,  zowel  qua  deskundigheid  als  qua  tijd.  Het  is  belangrijk  dat  je  deze  grenzen  kent  en   tijdig  aangeeft.  Zodat  de  volwassene  of  de  ouders  van  het  kind  met  autisme  indien  nodig   ook  andere  professionals  kan  inschakelen.       Zorg  voor  een  warme  overdracht  in  relatie  tot  andere  zorgverleners     Als  levensloopbegeleider  kun  je  twee  taken  hebben  in  relatie  tot  andere  zorg-­‐,  hulp  en   dienstverleners:   • de  persoon  met  autisme  en  zijn  of  haar  naasten  informeren,  adviseren  en  ondersteunen   bij  het  vinden  van  meer  gespecialiseerde  vormen  van  hulp,  zorg  of  ondersteuning  en   • de  inzet  van  professionele  zorg,  hulp  en  dienstverleners  coördineren,  wanneer  de   persoon  met  autisme  en  zijn  of  haar  naasten  dat  niet  zelf  kunnen  en/of  willen.                                                                                                                           10

 De  Neef  (2012).  Op  weg  naar  rust.  P.  24.  

 

18  

  Voor  de  continuïteit  in  de  zorg,  hulp  en  dienstverlening  is  het  belangrijk  dat  er  in  al  deze   gevallen  sprake  is  van  een  warme  overdracht.  Dit  kan  eenvoudig  gerealiseerd  worden  door   als  levensloopbegeleider  samen  met  de  persoon  met  autisme  naar  een  andere  professionals   toe  te  gaan  of  samen  bij  de  persoon  met  autisme  thuis  met  hen  kennis  te  maken  en   werkafspraken  te  maken.      

Methoden  en  gesprekstechnieken     Er  zijn  boeken  vol  geschreven  over  sociale  interventies  en  de  manier  waarop  je  mensen  met   autisme  het  beste  kunt  begeleiden.  In  de  keuzehulp  zorg  en  ondersteuning   op  www.autismewegwijzer.nl  vind  je  een  overzicht  van  meer  dan  50  veelgebruikte   methoden,  die  op  www.watvindik.nl  door  mensen  met  autisme  beoordeeld  kunnen  worden.      

Apps  en  andere  digitale  hulpmiddelen     www.digitalezorggids.nl  bevat  een  grote  verzameling  apps  en  e-­‐health  toepassingen  voor  de   hele  zorgsector,  waaronder  speciale  apps  voor  autisme.       www.autismeplein.nl  van  het  Dr.  Leo  Kannerhuis  biedt  een  overzicht  van  apps  voor  mensen   met  autisme.       Op  www.sclera.be  vindt  je  een  veelheid  aan  pictogrammen,  die  je  gratis  kunt  downloaden.  

 

19  

Bijlage  1|  Competenties  van  een  levensloopbegeleider       • • • • • • • • • •

een  basishouding  van  aandacht,  respect,  interesse  en  gelijkwaardigheid  ofwel  ‘naast  de   persoon  met  autisme’,   kennis  van  wat  autisme  is  en  welke  mogelijkheden  en  uitdagingen  autisme  met  zich  mee   kan  brengen,   ervaring  in  het  omgaan  met  mensen  met  autisme,   de  actuele  mogelijkheden  en  uitdagingen  die  iemand  met  autisme  in  het  dagelijks  leven   heeft  kunnen  herkennen,   de  weg  weten  in  zorg,  ondersteuning,  onderwijs,  arbeidsvoorziening,  sociale  zekerheid,   wonen,  vrije  tijd  en  vervoer,   opleidingsniveau  en/of  levenservaring  die  aansluiten  bij  dat  van  de  persoon  met   autisme,   coachingsvaardigheden,   de  nodige  kennis  en  kunde  om  de  zelfredzaamheid  en  het  zelfinzicht  van  de  persoon   met  autisme  te  versterken,   de  nodige  kennis  en  kunde  om  de  eigen  regie  van  de  persoon  met  autisme  en  zijn  of   haar  naasten  te  ondersteunen  en  versterken,   de  nodige  kennis  en  kunde  om  het  sociale  netwerk  van  de  persoon  met  autisme  te   betrekken  en  versterken,   flexibiliteit,   een  groot  reflectief  vermogen,  veel  zelfinzicht  en  de  eigen  situatie  kunnen  overstijgen.  

• •   De  competenties  waar  daadwerkelijk  een  beroep  op    wordt  gedaan  per  situatie  kan   verschillen  en  in  de  loop  van  de  tijd  kan  veranderen!        

 

20  

Bijlage  2|  Wat  iedere  levensloopbegeleider  over  autisme  zou   moeten  weten     “Autisme  is  geen  defect,  maar  een  variatie  in  de  manier  waarop  mensen  zich  ontwikkelen”.   Iedere  persoon  met  autisme  is  anders   Iedere  persoon  met  autisme  is  anders.  Mensen  met  autisme  verwerken  informatie  op  een   andere  manier  dan  veel  andere  mensen.  Zij  denken  vaak  op  een  andere  manier,  waardoor  zij   zelf  de  mensen  in  hun  omgeving  niet  begrijpen  en  niet  begrepen  worden  door  hun   omgeving.  Een  mogelijk  gevolg  hiervan  is  dat  zij  moeite  hebben  met  sociale  contacten  en   interactie.  Juist  het  niet  kunnen  voldoen  aan  de  standaard  verwachtingen  van  de  omgeving   maakt  dat  iemand  met  autisme  zich  uitgesloten  voelt  en  stress  ervaart.  De  buitenwereld   interpreteert  het  gedrag  vaak  als  onafhankelijk  en  onvoorspelbaar,  zonder  zich  te  verdiepen   in  de  persoon.  Mensen  met  autisme  lopen  zo  keer  op  keer  tegen  teleurstellingen  op.     Er  kan  sprake  zijn  van  beperkt  zelfinzicht  en  een  beperkt  vermogen  om  zelfstandig  te  leren   van  eerdere  situaties.  Daardoor  is  de  kans  groot  dat  mensen  met  autisme  steeds  opnieuw  in   dezelfde  valkuil  vallen.  Dit  bezorgt  hen  vaak  veel  stress.  Eén  gevolg  hiervan  kan  zijn  dat   iemand  met  autisme  zich  van  jongsafaan  sterk  richt  op  de  eigen  interesses  en  herhaling   zoekt,  waardoor  relatieve  rust  ontstaat.  Een  ander  gevolg  kan  zijn  dat  iemand  angstig  wordt,   of  reageert  met  sterk  wisselend  gedrag.  Gebrek  aan  zelfinzicht  en  de  daarmee   samenhangende  zelfsturing  leidt  er  ook  toe  dat  veel  mensen  mensen  met  autisme  werken   beneden  hun  niveau  werken.  Hierdoor  kan  overigens  ook  stress  worden  vermeden.     De  aard  en  intensiteit  van  autisme  varieert  per  persoon,  gedurende  de  dag  en  het  leven.  En   ook  welke  gevolgen  dit  heeft,  verschilt  per  persoon  en  per  context.  Ogenschijnlijk  kleine   veranderingen  als  een  nieuwe  leidinggevende  of  een  invaljuf,  kunnen  voor  mensen  met   autisme  al  ontwrichtend  werken.     Aangeboren   Je  wordt  met  autisme  geboren;  het  wordt  niet  veroorzaakt  door  de  opvoeding.  Al  spelen   ouders  en  andere  naasten  wel  een  essentiële  rol  bij  het  leren  omgaan  met  autisme  en  het   stimuleren  van  de  ontwikkeling  van  kinderen  en  volwassenen  met  autisme.  Er  is  geen   medicijn  tegen  autisme.  Wel  kunnen  bijkomende  problemen  met  medicijnen  behandeld   worden,  zoals  problemen  om  te  concentreren  of  wisselende  stemmingen.   Een  ander  ontwikkelingspatroon   Een  kind  met  autisme  volgt  meestal  niet  het  standaard  ontwikkelingspatroon  dat  we  bij   andere  kinderen  zien.  Kinderen  met  autisme  met  een  normale  intelligentie  lopen  vaak  op   cognitief  gebied  voor  en  op  sociaal  gebied  achter  bij  andere  kinderen.  Dit  wordt  een   probleem  als  de  verwachting  is  dat  een  kind  als  leeftijdsgenootjes  moet  gedragen.  Er   ontstaat  dan  zowel  overvraging  als  onderschatting.  Overvraging  speelt  vaak  bij  het  zelf   oppakken  van  taken,  plannen,  omgaan  met  deadlines  en  druk.  Onderschatting  speelt  vaak   op  het  gebied  van  leervaardigheden  en  intelligentie.  Zowel  overvraging  als  onderschatting   kan  spanningen  geven.     Bekend  is  dat  spanningen  en  stress  niet  goed  zijn  voor  de  ontwikkeling.  Zo  kunnen  de   verschillen  met  leeftijdsgenoten  onbedoeld  en  onnodig  groter  worden.  Ontwikkelingen   kunnen  overigens  later  alsnog  plaatsvinden,  als  de  juiste  voorwaarden  worden  geschapen,   dit  kan  tot  ver  in  de  volwassenheid.  

 

21  

Intelligentie   Autisme  komt  voor  bij  mannen  én  vrouwen  op  alle  intelligentieniveaus.  Van  de  mensen  met   autisme  die  een  medische  diagnose  hebben,  heeft  30%  een  verstandelijke  beperking.  De   grootste  groep  heeft  een  normale  tot  hoge  intelligentie.     Autistische  trekken  of  autisme?   Misschien  wel  5%  van  de  bevolking  heeft  gedragstrekken  die  aan  autisme  doet  denken,   maar  geen  autisme  is.  De  medische  diagnose  autisme  wordt  pas  gesteld  als  iemand  hier  echt   last  van  heeft  bij  het  functioneren  in  het  dagelijks  leven.  Bijvoorbeeld  op  het  gebied  van   relaties,  werk  of  het  zorgen  voor  kinderen.  Naar  schatting  komt  circa  1,2%    van  de  bevolking   (190.000  mensen)  in  aanmerking  voor  een  medische  diagnose  autisme.  Lang  niet  iedereen   van  die  190.000  mensen  heeft  echter  een  diagnose.  Door  voor  hen  gunstige   omstandigheden  (bijvoorbeeld  geen  overvraging)  hebben  zij  zich  leren  handhaven,  ondanks   de  hindernissen  die  hun  autisme  met  zich  meebrengt.  De  problemen  die  autisme  kan   veroorzaken  zijn  bij  hen  verborgen.  Zolang  zij  functioneren  hebben  zij  volgens  de  medische   definitie  geen  autisme.     Eigen  ontwikkeling  met  kansen  én  grenzen   Zoals  alle  mensen,  kent  iedere  persoon  met  autisme  zijn  eigen  ontwikkeling,  met  zijn  eigen   grenzen  en  mogelijkheden.  Ondersteuning  en  zorg    zou  er  dan  ook  op  gericht  moeten  zijn   om  een  stap  te  kunnen  maken  in  de  ontwikkeling  en  tegelijkertijd  ook  realistisch  te  blijven   over  de  grenzen  van  de  ontwikkeling,  als  die  zich  aandienen.  Zelfreflectie  vergroten  is  een   goede  weg  om  hiermee  te  leren  omgaan.     Waar  sommige  kinderen  in  hun  jeugd  hele  specifieke  interesses  hebben  gehad,  kunnen  zij  –   als  zij  goed  in  hun  vel  zitten  en  in  een  veilige  stimulerende  omgeving  kunnen  opgroeien,   later  gemakkelijker  switchen  tussen  interesses  en  interesses  van  anderen  overnemen.   Begeleiding  per  levensfase   De  behoefte  aan  begeleiding  verschilt  per  persoon  en  per  levensfase.  In  periodes  van   verandering,  bijvoorbeeld  bij  de  overgang  van  school  of  werk  kan  er  meer  begeleiding  nodig   zijn.  En  bovendien,  wat  werkt  aan  ondersteuning  op  het  ene  levensterrein,  kan  iemand  met   autisme  niet  altijd  zelf  toepassen  op  andere  terreinen.  Eén  en  dezelfde  persoon  die  daarbij   kan  ondersteunen  en  continuïteit  kan  leveren  in  de  begeleiding  kan  veel  winst  opleveren   voor  zowel  de  persoon  met  autisme  als  zijn  omgeving.  Een  persoonlijke  klik  met  de   begeleider  is  daarbij  essentieel.  Voor  een  deel  van  mensen  met  autisme  geldt  dat  zij  zonder   permanente  ondersteuning  en  zorg  niet  kunnen  functioneren.     De  kracht  van  afwijken  van  de  norm   Mensen  met  autisme  ervaren  vaak  problemen  op  school,  in  hun  functioneren  op  het  werk,   in  hun  relatie  of  bij  de  opvoeding  van  hun  kinderen.  Deze  problemen  ontstaan  op  het   snijvlak  van  de  eigenschappen  van  dit  individu  en  de  maatschappij  die  veelal  uitgaat  van  een   norm.  En  daarmee  gaan  we  voorbij  aan  de  grote  potentie  van  anders  denken.  Afwijkingen   van  de  norm  zijn  in  onze  samenleving  vaak  nog  moeilijk  in  te  passen.       Voor  organisaties,  maar  ook  voor  de  samenleving  als  geheel  is  diversiteit  zeer  waardevol.   Het  is  essentieel  voor  het  verhogen  van  de  creativiteit,  verbeteren  van  probleemoplossend   vermogen  en  het  kunnen  inspelen  op  veranderingen.       De  kansen  die  diversiteit  onze  samenleving  en  organisaties  kan  bieden  is  nog  lang  niet  overal   doorgedrongen.  Het  gaat  er  dus  om  te  herkennen  en  erkennen  wat  autisme  biedt  én  vraagt   van  zowel  de  samenleving  als  de  personen  met  autisme  en  hun  directe  omgeving.    

 

22  

Onzichtbaarheid  van  autisme   De  meeste  mensen  zijn  zich  er  niet  bewust  van  dat  ze  waarschijnlijk  dagelijks  mensen  met   autisme  tegenkomen.  Autisme  wordt  daardoor  vaak  niet  onderkend.  Soms  hebben  mensen   wel  het  gevoel  dat  er  'iets'  aan  de  hand  is  of  zijn  er  problemen,  die  ze  niet  kunnen   thuisbrengen.  Een  stereotype  opvatting  over  autisme  vertroebelt  vaak  het  realistische  beeld.   Het  is  een  misverstand  om  te  denken  dat  alle  mensen  met  autisme  geen  oogcontact  willen   maken,  heel  goed  kunnen  rekenen  of  tekenen  en  geen  humor  hebben  of  niet  sociaal  zijn.   Voor  sommigen  geldt  dat  wel,  maar  voor  anderen  weer  niet.  Zoals  ieder  mens  verschilt,  zo   verschillen  ook  alle  mensen  met  autisme.   Autisme  herkennen   Bij  een  vermoeden  van  autisme  is  een  verwijzing  naar  een  in  autisme  gespecialiseerde   psychiater  of  autismecentrum  belangrijk.  Huisartsen  en  psychiaters  die  weinig  ervaring   hebben  met  autisme  herkennen  meestal  autisme  niet  direct.  Hierdoor  wordt  het  vaak  als   mogelijke  oorzaak  in  een  vroeg  stadium  uitgesloten,  dit  verlengt  de  zoektocht  naar  passende   ondersteuning  vaak  onnodig.  Een  goede  en  snelle  diagnose  is  belangrijk  voor  inzicht  in  het   eigen  autisme  en  grip  op  de  problematiek  en  is  van  belang  om  de  juiste  hulp  te  kunnen   bepalen  en  geven.   Wel  of  geen  stoornis?   In  de  psychiatrie  spreekt  men  van  'autisme  spectrum  stoornis'.  In  de  medische  benadering   wordt  de  diagnose  autisme  alleen  gesteld  als  je  door  de  kenmerken  van  autisme   beperkingen  ondervindt  in  je  sociale  contacten,  relaties,  school  of  werk.  Volgens  het   medische  model  is  autisme  een  aangeboren  stoornis  en  leidt  een  combinatie  van  genetische   (=  erfelijke)  kwetsbaarheid  en  factoren  in  de  omgeving  tot  een  verstoorde  ontwikkeling  van   hersenen  en  informatieverwerking.  Het  woord  stoornis  wordt  hier  gebruikt  als  medische   vakterm,  maar  zegt  niets  over  de  persoonlijkheid  of  het  karakter  van  de  persoon  in  kwestie.   Toch  voelen  veel  mensen  met  autisme  zich  niet  prettig  bij  deze  term.  Kwetsbaarheid  is  dan   beter  op  zijn  plaats.       De  medische  benadering  van  autisme  wordt  vaak  gezien  als  tegengesteld  aan  de   ontwikkelingsgerichte  benadering.  Dit  is  onjuist.  De  medische  benadering  is  een  manier  om   te  verklaren  waarom  een  persoon  vastloopt  in  zijn  werk,  relatie  of  algehele  ontwikkeling.   Het  is  geen  eindpunt,  maar  een  begin  van  een  zoektocht  naar  waar  wel  en  geen   ontwikkelingsmogelijkheden  liggen  en  hoe  deze  bereikt  kunnen  worden.       Psychologen  en  behandelaars  zonder  medische  achtergrond  spreken  vaker  van  een  ‘andere   ontwikkeling  dan  normaal’  dan  van  ‘defecten  of  stoornissen’.  Zo  stellen  sommige   psychologen  dat:   • autisme  geen  defect  is,  maar  een  andere  ontwikkeling  van  de  hersenen.  Mensen  met   autisme  nemen  de  werkelijkheid  anders  waar  omdat  delen  van  hun  hersenen  zich  in  een   versneld  en  andere  delen  zich  in  een  vertraagd  tempo  ontwikkelen;   • de  leeftijd  waarop  de  verschillende  zintuigen  rijpen  per  persoon  met  autisme  lijkt  te   verschillen;   • kinderen  zonder  autisme  zich  normaal  eerst  sociaal-­‐emotioneel  en  later  cognitief   ontwikkelen.  En  dat  dit  bij  kinderen  met  autisme  wellicht  andersom  is.     Als  iemand  met  autisme  zich  anders  gedraagt  dan  verwacht  (bijvoorbeeld  anders  dan   leeftijdgenoten)  dan  is  dat  een  signaal  dat  die  persoon  zich  op  dat  vlak  in  een  andere   ontwikkelingsfase  bevindt.  Iemand  kan  op  een  enkel  onderdeel  veel  'jonger'  zijn  dan  je  op   basis  van  zijn  leeftijd  zou  verwachten.  Of  juist  veel  'ouder'  en  wijzer.  Een  persoon  kan  zo   verschillende  'leeftijden'  (fasen  van  ontwikkeling)  in  zich  verenigen.    

 

23  

  Het  is  niet  gezegd  dat  alle  mensen  met  autisme  in  hun  leven  uiteindelijk  alle   ontwikkelingsfasen  volledig  doorlopen.  Bij  sommigen  is  dit  het  geval,  bij  anderen  zijn  er   grenzen.  Dat  vraagt  van  de  omgeving  erkenning  dat  mensen  anders  mogen  zijn  en  los  te   laten  dat  iedereen  zich  op  elke  leeftijd  moet  gedragen  volgens  een  norm  of  hier  naar  toe   moet  ontwikkelen.    

 

24  

Bijlage  3  |  Model  voor  zelfregie  van  Field  en  Hoffman        

           

 

 

25  

Colofon     Deze  handreiking  is  een  co-­‐productie  van  de  gemeente  Renkum,  het  Dr.  Leo  Kannerhuis,   IBASS,  het  programma  Vanuit  autisme  bekeken  en  het  lectoraat  Levensloopbegeleiding  van   de  Hogeschool  Arnhem  en  Nijmegen  en  werd  mede  mogelijk  gemaakt  door  een  subsidie  van   de  provincie  Gelderland .                      

 

26