Preek van 10 januari 2016, 1ste na Epifanie, gehouden in De Morgenster in Papendrecht door Piet van Die
EEN GEDOOPTE GOD Heel het volk liet zich dopen, en toen ook Jezus was gedoopt, werd de hemel geopend. (Lucas 3,21)
Schuld De schrijver Julian Barnes vertelt in zijn roman getiteld ‘Alsof het voorbij is’ het verhaal van Tony Webster. Tony is een zestiger, gescheiden, en hij blikt terug op zijn leven. In zijn studietijd had hij drie vrienden. Een van die vrienden, Brian, is er destijds vandoor gegaan met Tony’s vriendin Veronica. Toen heeft Tony aan zijn vriend een bijzonder kwaadaardige brief geschreven met een pen gedoopt in gif. Als zestiger is hij die brief grotendeels vergeten. Maar op een dag krijgt hij de brief weer te lezen. Tony schrikt niet alleen van de toon, maar gaat van lieverlee ook merken welk een verwoestend effect de brief gehad heeft. Tony had Brian geschreven dat hij maar eens bij Veronica’s moeder moest gaan informeren welk vlees hij met Veronica in de kuip had. Dat heeft Brian indertijd, zo blijkt, ook gedaan. Met bizarre gevolgen die niet alleen Brian zijn leven hebben gekost (hij pleegde zelfmo ord), maar die ook Veronica’s leven hebben verwoest. Verzwegen thema Ik vertel het verhaal niet helemaal, want anders zou ik de afloop verklappen. En je weet maar nooit wie het boek nog aan het lezen is. Het gaat me dan ook alleen hier om: het is een verhaal over schuld. Tony die zich moreel de meerdere van die schuinsmarcheerders had gevoeld, blijkt tot zijn schande aan de eind de moreel mindere. Het thema schuld is, naast dat van liefde en dood, het belangrijkste thema in de literatuur. Maar in de kerk zijn we dat gaan vermijden. Soms wordt dat vermijden zelfs aangeraden. Deze week las ik op het internet een stukje van een jonge collega. Hij is van mening dat je, om jonge mensen aan te spreken, thema’s als zonde en schuld moet vermijden. Het sluit niet aan op hun leven.
1
Johannes de Doper zou zijn oren niet geloofd hebben! Hij was de man van de donderpreken. Hij zag het als zijn taak een grote schoonmaak aan te kondigen. De messias zou komen. Die zou de mensen weleens even komen dopen. Maar dan niet met water, zoals hijzelf, maar met vuur. Het publiek van Johannes hoorde de ovens van de hel al loeien, zo beeldend kon hij preken. De wan ‘De wan is in zijn hand!’ riep hij. Een wan is een mand die in de landbouw werd gebruikt. Het graan werd er in gedaan, vervolgens telkens in de lucht gegooid, waardoor de wind het lichte kaf van het koren kon wegblazen. Het graan werd vervolgens weer opgevangen in de wan en als het kaf er helemaal uit verdwenen was werd het graan opgeslagen en het kaf verbrand. De boodschap was duidelijk: hel en verdoemenis lagen op de loer. Je hoorde of bij het kaf of bij het koren. Maar gebeurde het ook? Johannes had natuurlijk gesproken over Jezus. Voordat hij ten tonele zou verschijnen konden de mensen zich nog laten dopen. Bij de doop werd je immers gereinigd van je zonden. Je zou ontkomen aan het oordeel. Maar toen Jezus ten tonele verscheen, gebeurde er iets anders. Jezus liet zich ook dopen! Hij toonde zich solidair met zondaars. De Bijbelschrijver Lucas vertelt het bijna terloops. Hij verstopt het in een bijzinnetje. Je bent er voorbij voordat je er erg in hebt. Maar wij zetten zijn film daar even stil: ‘Heel het volk liet zich dopen, en toen ook Jezus was gedoopt…’ Schokkend Ook Jezus heeft zich dus laten dopen. De vroege kerk had daar nog problemen mee: Jezus had toch geen zonden? Voor óns is het niet meer opzienbarend. We hebben het al zo vaak gehoord. Het is een station dat we op het spoor van het kerkelijk jaar telkens weer passeren. Zoals een forens het traject DordrechtRotterdan wel kan dromen: Zwijndrecht, Barendrecht, Lombardije… Maar voor Johannes moet die doop schokkend geweest zijn. De messias die het oordeel moet voltrekken, ging tussen zondaars staan. De man die rechter zou moeten zijn, bleek advocaat. De mens van God van wie was aangekondigd dat hij de mensen met een rouwrandje onder de nagels van hun leven weleens een lesje zou leren, bleek de nederigheid zelve! 2
Ook profeten kunnen zich dus weleens vergissen. De evangeliën vertellen dat Johannes gaandeweg aan zichzelf en Jezus is gaan twijfelen. Op een zeker moment zal hij Jezus zelfs nog een bericht sturen: ‘Bent u nu degene die we mochten verwachten of niet?’ De god van Johannes De god van Johannes – hij zit ook nog in ons. We hebben een vreemde verhouding met die god. We drukken hem – in tegenstelling tot Johannes – weg. Maar telkens steekt hij weer de kop op. Ook bij verlichte gelovigen. Iemand krijgt slecht nieuws van de dokter: hij zal niet meer beter worden. Je leven ligt in duigen. Als bij reflex kan dan de gedachte opkomen: ‘Heb ik soms iets verkeerd gedaan? Word ik gestraft?’ En ja, als die vraag eenmaal boven komt, is er in ieder mensenleven wel iets te vinden. Misschien niet zo’n kwaadaardige brief als die van Tony Webster. Maar geen leven zonder rouwrandjes onder de nagels. Niemand heeft schone handen. Er zijn moderne gelovigen die er last van hebben dat hun kinderen de kerk vaarwel hebben gezegd. Maar waarom? De kerk is toch maar een middeltje, zeggen ze zelf toch altijd? Toch knaagt diep van binnen de vraag: heb ik wel het goede voorbeeld gegeven? En een laagje dieper knaagt een nog grotere vraag. Ze zeggen het zelden hardop, maar ze horen een stemmetje dat zegt: ‘Wat als het nou toch waar is: van dat oordeel? Wat zal dan het lot van mijn kinderen zijn?’ Meteen drukken ze het ook weer weg, want dat is toch maar die dogmatische papperlepap van vroeger. Maar het laat zich nooit helemaal wegdrukken, dat stemmetje van de god van Johannes. Er zijn nog altijd gelovigen, ook in onze kerk, die niet naar het avondmaal durven. Ze denken dat ze er niet goed genoeg voor zijn. En dan moet je vooral niet gaan, want o wee: je zou je weleens een oordeel kunnen eten en drinken. Dat hebben ze vroeger zo gehoord. En dus gaan ze maar niet. De god van Johannes heeft hen er bang voor gemaakt. Ruimte Die god van Johannes gaat in ieder van ons schuil. Je ziet hem zelden. We drukken hem meestal weg. We hebben hem taboe verklaard. Maar ja, hoe gaat dat met verboden? Zeg tegen iemand dat hij beslist niet aan een olifant mag 3
denken, en van de weeromstuit spookt zo’n olifant door je hoofd. Dat geldt ook voor de god van Johannes. Er is maar één remedie: hem de ruimte geven. Dat klinkt gek. Maar ik bedoel: geef hem de ruimte van Jezus. De god van Johannes is er een van beklemming. Hij maakt mensen benauwd. Bij die god is het of-of. Maar Jezus biedt ruimte. Een ruimte zo hoog en wijd als de hemel. Hij schrijft niemand af. Ook Johannes schijft hij niet af. Hij corrigeert hem niet, zo van: ‘Je ziet het helemaal verkeerd, Johannes.’ Nee, hij nam de god van Johannes mee het doopwater van de Jordaan in. De Jordaan – wie er nooit geweest is, heeft er grotere voorstellingen van dan het in werkelijkheid is. De Jordaan is maar een klein riviertje. Eerder een modderig slootje. ‘Troubled water’. We zien Jezus erin afdalen - in dat water waarin ‘heel het volk’, zoals het evangelie zegt, zijn zonden heeft afgewassen. Hij dompelt zich er in onder. In dat water, vervuild met wat er onder de nagels van mensenlevens zich had opgehoopt, werd ons leven hem op het lijf geschreven. En in dat water nam hij de god van Johannes mee om hem met zich te laten dopen en nieuw te laten opstaan. Stem van God Toen Jezus met druipende haren opkwam uit het water, opende de hemel zich. De Geest van God daalde neer op hem als eens de duif op de Ark van Noach. En een stem klonk: ‘In dit mensenkind herken ik mij, hij is mijn evenbeeld.’ Zo’n soort stem zou je ook weleens willen horen. Wat zou dat veel duidelijker maken! Maar zelfs in het evangelie zal die stem nog maar één keer klinken. Verder niet. Deze mens zal stem van God zijn. Deze toevallige mens van wie zo weinig bekend is. Van Kerst naar Epifanie is voor ons een kleine stap. Maar in werkelijkheid liggen er dertig jaar tussen. Over die jaren is niets bekend. Hij moet kind geweest zijn onder de kinderen, jongen onder de jongeren, jongvolwassene onder jongvolwassene. Wat is er in hem omgegaan? Hoe zag zijn leven eruit? We weten het niet. Maar God adopteerde hem als zijn evenbeeld. Hij zal de hemel zichtbaar maken. Deze mens zal stem van God zijn. Hij zal schuld en schaamte niet wegredeneren. Hij zal de rouwranden onder de nagels van ons leven niet verdoezelen. Maar hij zal ze tegemoet treden met 4
aanvaarding. Jezus, de mens in wie God mensen komt helpen om met Hem en zichzelf in het reine te komen. In het reine, ja, want geen leven zonder rouwranden. Ander licht Die kant drukken wij vaak weg omdat ze als bij reflex de god van Johannes oproept. Maar als wij die kant wegdrukken en verzwijgen zijn we misschien nog wel harder dan Johannes. Hoe moet een mens, als hij eenmaal gekomen is aan de rand van zijn leven, dan met zichzelf in het reine komen. Ben je dan helemaal aan jezelf overgelaten? Dat is de vraag achter de roman van Julian Barnes en achter zoveel literatuur. ‘Alsof het voorbij is’ – die titel klinkt als een genadeloos eind. Dat is het ook als wij aan onszelf zijn overgeleverd. Maar waar Gods meest trouwe kind ten tonele verschijnt, daar krijgt alles een ander licht. Hij daalt met jou af in het troebele water van je leven om samen met jou weer op te staan. Dan mag je leven alsof het voorbij is – al die lasten die je drukken. Met deze gedoopte God leeft het leven lichter.
5
