Een beroep op energie 2

Hiteq

Een beroep op energie 2

Voor technisch vakmanschap in de toekomst Hiteq is het expertisecentrum voor technisch vakmanschap

Energie in transitie: de energievoorziening van Nederland in 2040

in de toekomst. Technische bedrijven, werknemers en onderwijsinstellingen die zich oriënteren op hun rol in de komende 5 tot 15 jaar, kunnen rekenen op de kennis en consultancy van Hiteq. Hiteq begeleidt strategische aanpassingsprocessen, verbindt mensen en organisaties, ontwikkelt toekomstscenario’s, is inhoudelijk expert in bijvoorbeeld een denktank, organiseert workshops. Met het doel inzicht te leveren in de mogelijkheden die de toekomst biedt voor technische opleidingen en beroepen.

Hiteq is een initiatief van Opdrachtgever Hiteq, centrum van innovatie Projectteam Hiteq Ir. Daan Maatman, programmaleider Technologie Universiteit Utrecht – studieteam Science and Innovation Management Erik Bakhuijs Jasper Macke Erik Pentinga

Domein Technologie Uitgave: Februari 2013

www.hiteq.org

Programmaleider Technologie Ir. Daan Maatman

Hiteq is een initiatief van

Een beroep op energie 2 Energie in transitie: de energievoorziening van Nederland in 2040

Opdrachtgever Hiteq, expertisecentrum voor technisch vakmanschap in de toekomst Projectteam Hiteq Ir. Daan Maatman, programmaleider Technologie Universiteit Utrecht – studieteam Science and Innovation Management Erik Bakhuijs Jasper Macke Erik Pentinga Programmaleider Technologie Ir. Daan Maatman Domein Technologie Uitgave: Februari 2013

www.hiteq.org

Inhoudsopgave

Referenties 37 Bijlage 1 - Aandeel energietechnologieën in de energiemix /scenario 38

Voorwoord 5 Bijlage 2 - Experts

39

Samenvatting 6 Hiteq-publicaties 40 1 Inleiding

7

1.1 Doel van het onderzoek

7

1.2 Onderzoeksaanpak

8

2

Trends en ontwikkelingen

10

3

Scenario’s voor de energievoorziening in 2040

15

3.1 As-dimensies

15

3.2 Vier scenario’s

16

3.3 Scenario 1 – De bistro

17

3.3.1 Context

17

3.3.2 De energiemix

17

3.4 Scenario 2 – Het 4-sterrenrestaurant

20

3.4.1 Context

20

3.4.2 De energiemix

21

3.5 Scenario 3 – De snackbar

23

3.5.1 Context

23

3.5.2 De energiemix

23

3.6 Scenario 4 – De afhaalchinees

26

3.6.1 Context

26

3.6.2 De energiemix

27

3.7 Het meest waarschijnlijke scenario

29

3.8 Het meest wenselijke scenario

30

3.9 Van waarschijnlijk naar wenselijk scenario

32

3.10 Aanbevelingen

32

4 Conclusie

34

Colofon 41

Hiteq

Voorwoord

Voor technisch vakmanschap in de toekomst

In 2008 heeft Hiteq een scenariostudie verricht naar de energievoorziening in Nederland in rond 2030 (Een beroep op energie). Maar de wereld draait door en

Hiteq is het expertisecentrum voor technisch vakmanschap in de toekomst.

het sentiment in de (mondiale) samenleving verandert mee. Ook op het gebied

Technische bedrijven, werknemers en onderwijsinstellingen die zich oriënteren

van de energievoorziening, of misschien wel juist op dat gebied. Want het

op hun rol in de komende 5 tot 15 jaar, kunnen rekenen op de kennis en

draaiende houden van onze maatschappij is onderhand bijna volledig gebaseerd

consultancy van Hiteq. Hiteq begeleidt strategische aanpassingsprocessen,

op het toegang hebben tot energie.

verbindt mensen en organisaties, ontwikkelt toekomstscenario’s, is inhoudelijk

Daar bovenop zijn er nog de meer overkoepelende factoren als groeiende wereld

expert in bijvoorbeeld een denktank, organiseert workshops. Met het doel inzicht

bevolking, uitputting van grondstoffen, klimaateffecten en het streven naar

te leveren in de mogelijkheden die de toekomst biedt voor technische opleidingen

behoud van welvaart. Stijgende grondstofprijzen als gevolg van de toenemende

en beroepen.

vraag zijn signalen van de strijd om deze grondstoffen. De geopolitieke afhankelijkheid wordt voor een aantal Westerse economieën een toenemende beperking voor de nationale energievoorziening. Met het brede besef van de hiervoor genoemde ontwikkelingen wordt ook de maatschappelijke druk opgevoerd om oplossingen te vinden voor de problemen die deze ontwikkelingen met zich meebrengen. Om de signalen en observaties te toetsen en de nieuwste ontwikkelingen en tijdlijnen in kaart te brengen heeft een studieteam van de vakgroep Science and Innovation Management van de Universiteit Utrecht, bestaande uit Erik Bakhuijs, Jasper Macke en Erik Pentinga, deze scenariostudie uitgevoerd. Als extra toegevoegde waarde hebben zij de uit deze studie voortvloeiende inzichten verwerkt in nieuwe scenario’s voor onze toekomstige energie voorziening in 2040 en die vervolgens in handige diagrammen gevisualiseerd. Daardoor is onderlinge vergelijking van de verschillende scenario’s mogelijk (zie bijlage 1) en dat heeft voordelen inzake inzicht en begrip. Ik wil hen uiteraard hartelijk danken voor hun werk, dat ten grondslag ligt aan deze publicatie. Daan Maatman Programmaleider Technologie Hiteq Hilversum, januari 2013

www.hiteq.org Hiteq is een initiatief van Een beroep op energie 2

5

Samenvatting

Het doel van dit nieuwe Hiteq-onderzoek is om te komen tot hernieuwde inzichten voor de energievoorziening in Nederland, waarbij de focus is verlegd


naar het jaar 2040. Op basis van een hernieuwde analyse van de voor het veld

Energie in transitie: de energievoorziening van Nederland in 2040

relevante trends, de weging van die trends op impact op de energiemix en onvoorspelbaarheid, en gesprekken met experts zijn vier nieuwe scenario’s

Erik Bakhuijs, Jasper Macke, Erik Pentinga

opgesteld.

Doel van het onderzoek

Kenmerken van de scenario’s

Vier jaar na het verschijnen van de scenariostudie Een beroep op energie (Maatman,

Scenario 1 (De bistro) wordt gekenmerkt door een situatie waarin overheid en

2008) is het tijd voor een herijking van de daarin beschreven scenario’s. In de Hiteq-

publiek gericht zijn op de integratie van duurzame energie, maar waarin fossiele

studie van 2008 lag de focus op de energievoorziening in Nederland in 2030. Uit

energie goedkoper is dan duurzame opties. ‘Hollandse mentaliteit’ wint het van

de studie kwam naar voren dat een scenario waarin een hoge mate van acceptatie

duurzaamheid: men gaat voor het geld.

van nieuwe technologieën, in een context waarin Nederland veel samenwerkt

Ook in Scenario 2 (Het 4-sterrenrestaurant) zijn overheid en publiek gericht

met andere kenniseconomieën, het meest waarschijnlijke scenario is voor de

op het vergroten van het aandeel duurzame energie, maar duurzame energie is

energievoorziening van Nederland rond 2030. Dit scenario – Het populaire jongetje

goedkoper dan fossiele energie. Alle ingrediënten zijn hier aanwezig voor een

genaamd – bleek ook het meest wenselijke scenario om Nederland een rol van

succes voor duurzame energie (energie à la carte).

betekenis te laten (blijven) spelen op het wereldtoneel van de energievoorziening,

Scenario 3 (De snackbar) kenmerkt zich door een bijna vooroorlogse mentaliteit,

hetgeen aansloot bij de toenmalige (en huidige) Nederlandse ambitie om een

in die zin dat men vindt dat men, wanneer de ‘oude, vertrouwde energie’ minder

leidende en innovatieve kenniseconomie te zijn.

duur is dan de ‘nieuwe energie’, wat betreft energie(verbruik) gewoon kan blijven doen wat men altijd deed. Er is geen focus op duurzaamheid maar een hang naar

Gericht op duurzaamheid en technologische vooruitgang

het oude. In Scenario 4 (De afhaalchinees) ten slotte, is de prijs van fossiele energie

Scenario 1 De bistro

Laag

Overheid / Publieke acceptatie

hoog. Door de relatief lage prijs van duurzame energie en een ‘Europa-volgend’duurzaamheidsbeleid worden langzamerhand alternatieve energietechnologieën Scenario 2 Het 4-sterrenrestaurant

Prijs van fossiele energie

en nieuwe vormen van energie ontwikkeld.

Hoog

Het meest waarschijnlijke scenario De meerderheid van de experts is van mening dat scenario 4 (De afhaalchinees) het meest waarschijnlijke scenario is voor de energievoorziening van Nederland

Scenario 3 De snackbar

Scenario 4 De afhaalchinees

in 2040. Dit scenario wordt gekarakteriseerd door een focus op marktwerking en door een stijging van de prijs van fossiele energie gecombineerd met een daling van de prijs van duurzame energie. De experts verwachten in de periode tot 2040 geen radicale veranderingen in het overheidsbeleid inzake de verduurzaming van

Niet gericht op duurzaamheid en technologische vooruitgang

6


de energievoorziening. In de praktijk zal dit betekenen dat Nederland meegaat Een beroep op energie 2

7

met de richting die in Europa gekozen wordt. Gezien de relatief lage prijzen van

stimuleren, en een situatie waarin – door verschillende factoren – de prijs van

duurzame energie ten opzichte van die van fossiele energie, is dit een redelijk

duurzame energie zal dalen en die van fossiele energie zal stijgen. Kortom:

duurzame richting.

scenario 2 (Het 4-sterrenrestaurant). In dit scenario is zowel bij de overheid als bij de markt de motivatie aanwezig om duurzaamheid te bewerkstellingen.

De overheid heeft in principe meerdere methoden tot haar beschikking om duurzaamheid te bewerkstelligen. Er zijn grofweg twee mechanismen te

Een belangrijke factor in dit meest wenselijke scenario is het creëren

onderscheiden: het stimuleren van een technology push en van infrastructuur,

van zekerheid. Met de overheid als een actieve deelnemer die uitgaat

en het creëren van een demand pull door middel van weten regelgeving.

van langetermijnplannen zal er voor zowel de energie-industrie als de

De experts verwachten dat de overheid ten aanzien van geen van deze beide

energieconsument zekerheid komen, die investeringen in duurzaamheid sterk

mechanismen een actieve rol op zich zal nemen. Belangrijke redenen hiervoor

zal stimuleren. De oplopende prijs van fossiele energie zal een extra motivatie

zijn de lobbykracht van grote Nederlandse spelers binnen de (mondiale)

zijn om te investeren. Prijsverhoging is namelijk niet in het belang van de spelers

energievoorziening en het nationale belang van de (olie- en) gasbaten.

op de Nederlandse energiemarkt, vooral omdat de verhoogde opbrengst veelal terugvloeit naar de landen die fossiele energie produceren.

Nederland bevindt zich ook niet in de positie om de implementatie van innovaties op het gebied van duurzame energie actief te stimuleren. Er is simpelweg een te smalle industriële en technologische basis om tot versnelde verduurzaming

Van waarschijnlijk naar wenselijk scenario

te komen. Verder is de overheid geen eigenaar meer van de infrastructuur voor energie. Marktspelers die de energie-infrastructuur beheren, zullen niet of niet

Het verschil tussen het meest waarschijnlijke scenario en het meest wenselijke

vol inzetten op aanpassingen ten behoeve van duurzame energie wanneer er niet

scenario verloopt langs de as-dimensie Overheid / Publieke acceptatie. In scenario

eerst een duidelijke vraag aanwezig is. Die vraag zou ingegeven moeten worden

4 (meest waarschijnlijk) is de overheid passief en gericht op marktwerking, en

door duurzame toepassingen, maar die zijn op hun beurt weer deels afhankelijk

de publieke acceptatie van duurzaamheid is laag. In scenario 2 (meest wenselijk)

van een goede infrastructuur (een ‘kip-ei’-probleem dus, dat zich o.a. bij de

is er een overheid die op het gebied van duurzaamheid wordt gesteund door de

elektrische auto voordoet). Voor bestaande marktspelers zal vooral de prijs voor

publieke opinie, waardoor duurzaamheid zeer hoog op de agenda staat en men

CO2 een belangrijk motief zijn om de overstap naar duurzame energie te maken.

daar ook naar handelt. Om van het meest waarschijnlijke scenario te komen tot het meest wenselijke is dus focus van de overheid op duurzaamheid vereist.

Hoewel de overheid in dit scenario de nadruk legt op marktwerking, en de

De overheid kan tot participatie worden aangezet via mondiale afspraken over

publieke acceptatie als matig wordt getypeerd, verwachten de experts toch

duurzaamheid, en dan vooral afspraken binnen de EU.

dat Nederland zich zal inzetten voor EU-doelstellingen op het gebied van duurzaamheid. Het volledige spectrum van duurzame opties zal worden benut,

Een manier om het meest wenselijke scenario te bereiken is ervoor te zorgen dat

verwachten zij, en zo nodig zullen duurzame energie en energietechnologie over

de marktspelers zelfstandig de overstap maken van fossiele energie naar meer

de landsgrenzen worden betrokken.

duurzame energievormen. De prijs van duurzame energie moet dan lager komen te liggen dan die van fossiele brandstoffen. Om dit te bereiken, zou moeten worden ingezet op de technische ontwikkeling van duurzame energievormen,

Het meest wenselijke scenario

zodat efficiëntie en opbrengsten omhoog gaan en de productiekosten omlaag. Het advies aan de overheid is om eerst in te zetten op een breed scala aan

Idealiter is de energievoorziening in Nederland schoon, duurzaam en

technologieën en na verloop van tijd alleen de technologieën met de beste

onafhankelijk. Volgens de experts is het meest wenselijke scenario een mix

economische vooruitzichten te ondersteunen.

van een situatie waarin overheid en publiek duurzaamheid accepteren en actief 8



9

Daarnaast is er de mogelijkheid om specifieke richtlijnen en regelgeving op te

1 Inleiding

stellen. Dit belemmert echter de marktwerking. Verder brengt dit het risico mee dat de grote marktspelers Nederland zullen verlaten. Wanneer de overheid een

1.1 Doel van het onderzoek

dergelijk mechanisme zou willen toepassen, wordt geadviseerd in te zetten op Europese richtlijnen en regelgeving.

Vier jaar na het verschijnen van de scenariostudie Een beroep op energie (Maatman, 2008) is het tijd voor een herijking van de beschreven scenario’s.

Ten slotte wordt geadviseerd om in te zetten op duurzame energie,

In vier jaar tijd kunnen zich immers allerlei veranderingen en verschuivingen

waterstoftechnologie en energiebesparing. Deze technologieën worden

voordoen in maatschappelijke, politieke, economische en technologische

aanbevolen omdat ze allemaal relatief hoog scoren in het meest waarschijnlijke

ontwikkelingen, die een uitwerking hebben op de toekomstige energiemix van

en in het meest wenselijke scenario. Daarbij dient opgemerkt te worden dat

Nederland.

voor duurzame energie en waterstof een goede infrastructuur noodzakelijk is. De overheid wordt geadviseerd om hierin een actieve rol te spelen.

In de Hiteq-studie van 2008 lag de focus op de energievoorziening in Nederland in 2030. Leidraad voor de studie was het rapport Energietransitie: klimaat voor

Het advies is om aan te sluiten bij het al bestaande Topsectorenbeleid, als het

nieuwe kansen van de Algemene Energieraad (AER) uit 2004, waarin de opties

gaat om het definiëren van een goede nationale propositie. Daarbij valt te denken

voor de toekomstige energievoorziening van Nederland werden geschetst. Uit de

aan de productie van technologisch complexe onderdelen, zoals turbinebladen,

studie kwam naar voren dat een scenario waarin een hoge mate van acceptatie

zonnecellen, meet- en regelsystemen voor energiecentrales en technologie voor

van nieuwe technologieën in een context waarin Nederland veel samenwerkt

het ‘slimme netwerk’ (‘smart grid’).

met andere kenniseconomieën het meest waarschijnlijke scenario is voor de energievoorziening van Nederland rond 2030. Dit scenario – Het populaire jongetje

Gevolgen voor technische beroepen en onderwijs

genaamd – bleek ook het meest wenselijke scenario om Nederland een rol van

Uit de huidige studie komt naar voren dat het zwaartepunt van onze toekomstige

betekenis te laten (blijven) spelen op het wereldtoneel van de energievoorziening,

energiemix ligt bij duurzame energie en bij nieuwe technologieën als

hetgeen aansloot bij de toenmalige (en huidige) Nederlandse ambitie om een

waterstoftechnologie. Dat betekent ook het een en ander voor het technisch

leidende en innovatieve kenniseconomie te zijn.

onderwijs: er zal een lichte werkgelegenheidsgroei komen in de sectoren duurzame energie en energiebesparing, met name in de technische disciplines

Het doel van dit nieuwe Hiteq-onderzoek is om te komen tot hernieuwde

bouw en installatietechniek. Ook elektrotechnische installatietechniek zal meer

inzichten voor de energievoorziening in Nederland, waarbij de focus is verlegd

worden gevraagd. Waterstof vindt zijn toepassing meer in de mobiliteitssector

naar het jaar 2040.

en voor een deel ook als opslagtechniek voor bepaalde vormen van duurzame energie (wind). Deze nieuwe technologie staat klaar ‘om de hoek’ en zal op

Om inzicht te verkrijgen in de trends en ontwikkelingen tot 2030 heeft Hiteq

korte termijn kennis en emplooi vragen, op alle niveaus, met name in de

in Een beroep op energie (Maatman, 2008) gebruikgemaakt van de visies van

disciplines elektrochemie, materiaalkunde en vermogenselektronica. Ook

experts in de domeinen onderwijs, maatschappij, arbeidsmarkt en bedrijfsleven.

de maakindustrie profiteert: de vraag naar mbo-technici in verschillende

De trends en ontwikkelingen die volgens de experts een rol spelen of nog zullen

disciplines – zoals ontwerpers, metaalbewerkers, installateurs, elektrotechnici,

spelen, zijn ondergebracht in 11 trendclusters, op basis waarvan vier scenario’s

werktuigbouwkundigen en productiepersoneel – zal groeien.

zijn ontwikkeld. Hieraan zijn vervolgens ook de sociaaleconomische gevolgen, met name voor technische beroepen, ontleend.

10



11

In lijn met de vorige studie is het doel van het huidige onderzoek:

Met behulp van vragenrondes onder experts (zie bijlage 2) zijn impact en

-- het verwerken van nieuwe inzichten betreffende de 11 trendclusters, en van

onvoorspelbaarheid van de trendclusters in kaart gebracht. De experts zijn allen

nieuwe inzichten betreffende de impact en onvoorspelbaarheid van deze

actief in het speelveld van de (Nederlandse) energievoorziening, binnen private

trendclusters;

marktspelers of publieke onderzoeksinstituten.

het ontwikkelen van vier scenario’s voor de energievoorziening van Nederland in 2040. Een nieuwe scenariosessie Uit dit onderzoeksdoel zijn de volgende onderzoeksvragen afgeleid: -- Wat is het meest waarschijnlijke scenario voor de energievoorziening van Nederland in 2040? -- Wat is het meest wenselijke scenario voor de energievoorziening van Nederland in 2040? -- Wat is nodig om van het meest waarschijnlijke scenario te komen tot het meest wenselijke scenario?

De volgende stap was het uitvoeren van een nieuwe scenariosessie. Verschil met de sessie van 2008 is dat deze nu telefonisch heeft plaatsgevonden. Dat is te rechtvaardigen met het feit dat het in dit geval een bijstelling betreft van de eerder gedefinieerde trendclusters en er geen sprake is van geheel nieuwe clusters en inzichten. De scenario’s werden aan de experts voorgelegd. Aan hen werd gevraagd om per scenario hun visie te geven op de samenstelling van de energiemix, en om verbanden aan te geven tussen de belangrijkste trendclusters. Ook werd hun gevraagd om het meest waarschijnlijke en het meest wenselijke

1.2 Onderzoeksaanpak

scenario te benoemen. De energieopties voor de energiemix van Nederland in 2040 werden afgeleid uit het rapport Brandstofmix in beweging (Algemene

Om de geformuleerde doelstelling te halen en de onderzoeksvragen te

Energieraad, 2008).

beantwoorden, is het onderzoek opgebouwd uit twee stappen: -- Ten eerste is bezien of er binnen de 11 trendclusters nieuwe trends en ontwikkelingen hebben plaatsgevonden en/of worden verwacht in de periode tot 2040. Ook het belang van elke trendcluster, gebaseerd op impact en onvoorspelbaarheid, is opnieuw bepaald. -- Ten tweede is op basis van de twee trendclusters met de hoogste impact en de hoogste onvoorspelbaarheid een viertal nieuwe scenario’s opgesteld. Voor elk scenario zijn de verschuivingen binnen de toekomstige energiemix van Nederland bepaald. De energieopties voor de energiemix in 2040 zijn afgeleid uit het rapport Brandstofmix in beweging (Algemene Energieraad, 2008).

Herziening van de trendclusters In Een beroep op energie (Maatman, 2008) zijn de vier scenario’s opgesteld door middel van een impact- en onvoorspelbaarheidsanalyse van de 11 trendclusters. Het is heel goed mogelijk dat er in de afgelopen jaren nieuwe relevante trends zijn ontstaan of dat impact en/of onvoorspelbaarheid van bepaalde trendclusters zijn veranderd. In een aantal gevallen zijn de trendclusters hernoemd (ten opzichte van Een beroep op energie (Maatman, 2008)). 12



13

2 Trends en ontwikkelingen Hier volgt een kort overzicht van de 11 trendclusters zoals gehanteerd in Een beroep op energie (Maatman, 2008): Trend 1: Publieke acceptatie van een technologie Bij deze trend gaat het om het bewustwordingsproces bij de burger als energieconsument: de betrokkenheid van de burger bij klimaat en milieu, en de mate waarin hij/zij meedenkt over alternatieve energiebronen. (Bij het bedenken van beleidsinstrumenten moet rekening worden gehouden met het feit dat burgers er veelal niet op zitten te wachten om een stap terug te doen in welvaartspeil). Trend 2: Overheid Het gaat hier om de overheid als beleidsmaker. Het beleid is gericht op een onafhankelijke energievoorziening, het stimuleren van besparingsmogelijkheden, het stimuleren van onderzoek op het gebied van energie en milieu, en op ruimtelijke ordening (bijvoorbeeld het ontwerpen en plannen van nieuwbouw). Trend 3: Maatschappelijke vraagstukken1 Deze trend betreft de mate waarin de overheid vraagstukken oppakt die in de samenleving spelen, en in hoeverre zij daar ook daadwerkelijk iets mee doet. Het betreft vraagstukken op het gebied van milieu, klimaat, zorg, mobiliteit en energievoorziening. Trend 4: Innovatie Deze trend gaat over de mate waarin Nederland een rol speelt in technologische ontwikkelingen op het gebied van energie en milieu. In het bijzonder betreft het dan de mate waarin de beschikbare technologische kennis in de Nederlandse samenleving wordt toegepast. Trend 5: Conversietechnologie In deze trend staat voorop dat Nederland voor het opwekken van energie alle mogelijke alternatieven overweegt. Tegelijkertijd wordt er ook onderzoek gedaan naar nieuwe vormen van energie: van waterstofeconomie tot kernfusie en warmtekrachtkoppeling (WKK). De hierbij opgedane kennis kan worden geëxploiteerd, wat een economisch voordeel oplevert. 1 In Een beroep op energie (Maatman, 2008) heette dit trendcluster Milieu en klimaat. 14



15

Trend 6: Bestaande markten

gaat het om de mate waarin de technologische voortgang invloed heeft op

Bij deze trend gaat het om de positie van de gevestigde energieproducenten. De

energiebesparing en energieopwekking.

switch naar een meer decentrale opwekking van energie zal voor deze partijen zeker gevolgen hebben. De vraag is welke gevolgen dat zullen zijn en hoe deze

Wegingen

bedrijven daar mee om zullen gaan.

In Een beroep op energie (Maatman, 2008) zijn de trends gewogen op impact op de energiemix en op onvoorspelbaarheid, om zo de twee trends te bepalen

Trend 7: Mondiale samenwerking2

die als uitgangspunt konden dienen voor vier scenario’s. Het is echter mogelijk

Onder mondiale ontwikkelingen vallen meerdere trends, zoals globalisering,

dat de afgelopen jaren hebben geleid tot een andere perceptie van impact en/of

veranderende machtsverhoudingen en hoe de eerste wereld omgaat met de

onvoorspelbaarheid dan in 2008. Mede daarom zijn in dit onderzoek alle trends

tweede en de derde wereld. Voor Nederland hangt de richting van deze trend af

opnieuw op impact en onvoorspelbaarheid beoordeeld. Dit is gedaan aan de

van de mate van deelname aan internationale samenwerkingsverbanden en de rol

hand van telefonische interviews met experts op het gebied van energie. Zij

die het daarin speelt.

kregen vragen voorgelegd over de verschillende trends, in het bijzonder over hun verwachtingen over hoe de trends zich zullen manifesteren, over de impact van

Trend 8: Infrastructuur

de trends op de energiemix van 2040 en over de mate van onvoorspelbaarheid

Bij infrastructuur gaat het niet alleen om elektriciteitsnetwerken maar ook om

daarbij. Het resultaat van de interviews is samengevat in figuur 1.

gasinfrastructuur en, bijvoorbeeld, infrastructuur voor voertuigen die rijden op elektriciteit of waterstof. De richting van deze trend wordt bepaald door de mate Bestaande markten

waarin bestaande infrastructuren compatibel kunnen worden gemaakt en nieuwe infrastructuren kunnen worden opgebouwd.

Bronnen

Trend 9: Energiebehoefte (vraag naar energie)

Mondiale samenwerking

winter en naar koelte in de zomer. Daarnaast vraagt de welvaartseconomie steeds meer energie voor bijvoorbeeld grotere auto’s en meer vliegreizen. De richting die deze trend volgt, is afhankelijk van de mate waarin de burger meegaat met deze, de welvaartseconomie typerende, ontwikkeling en in hoeverre hij/zij bereid is om

Belang/Impact

De primaire energievraag bestaat voornamelijk uit de vraag naar warmte in de

Publieke acceptatie

Overheid

Infrastructuur

Innovatie

Maatschappelijke vraagstukken

energie te besparen. Conversietechnologie

Trend 10: Bronnen Bij deze trend gaat het enerzijds om de eindigheid van fossiele brandstoffen en anderzijds om het vinden van nieuwe energiebronnen (waartoe hier ook de

Toepassing van technologie in de maatschappij Energiebehoefte

duurzame energiebronnen worden gerekend). Het gebruik van de bronnen hangt nauw samen met de verhouding tussen de prijzen van fossiele en van duurzame

16

Onvoorspelbaarheid

energiebronnen.Trend

Figuur 1: Impact en onvoorspelbaarheid van de 11 trendclusters.

11: Toepassing van technologie in de maatschappij

Uit figuur 1 blijkt dat Overheid, Publieke acceptatie en Bronnen de drie trends zijn

Technologische oplossingen in de maatschappij kunnen leiden tot

die het hoogst scoren op de combinatie impact-onvoorspelbaarheid, waarbij de

energiebesparingen en/of een meer efficiënte energieopwekking. Bij deze trend

score van deze combinatie kan worden berekend door de waarde van de impact

2 In Een beroep op energie (Maatman, 2008) heette dit trendcluster Mondiale ontwikkelingen.

te vermenigvuldigen met de onvoorspelbaarheidswaarde.



17

Deze bevindingen wijken af van die in de eerste studie, waar Mondiale

3 Scenario’s voor de energievoorziening in 2040

samenwerking en Publieke acceptatie de twee belangrijkste trends bleken. In het huidige onderzoek scoort Mondiale samenwerking echter gemiddeld op

3.1 As-dimensies

impact en zelfs laag op onvoorspelbaarheid. Een ander groot verschil is te zien bij de trend Overheid: in de huidige studie heeft deze trend de hoogste score

Uit de eerste interviewronde met de experts kwam naar voren dat de trends

op onvoorspelbaarheid en een gemiddelde score op impact, terwijl in de vorige

Overheid en Publieke acceptatie de meeste impact zullen hebben op de

studie Overheid naar voren kwam als een zekere trend zonder veel invloed op de

energievoorziening in Nederland in 2040 en bovendien het meest onzeker

energiemix.

zijn. Gezien de verwevenheid van Overheid en Publieke acceptatie is het samenvoegen van deze twee trends tot een as-dimensie een logische

Naast de verschillen zijn er ook overeenkomsten. Zo hebben Bestaande markten

stap, waarmee er ruimte wordt gecreëerd om een derde trend tot as-

en Bronnen in beide studies een hoge impact, waarbij vooral Bestaande markten

dimensie te ‘bevorderen’, te weten de trend Prijs van fossiele energie. Dit

als zeer voorspelbaar naar voren komt. De weging van het trendcluster Bronnen

was de eerstvolgende trend wat betreft score op de combinatie impact-

is echter niet uitsluitend gebaseerd op de omschrijving die hierboven wordt

onvoorspelbaarheid.

gegeven. Meerdere experts gaven bij Bronnen aan dat vooral de prijs van fossiele

Gericht op duurzaamheid en technologische vooruitgang

energie een grote impact heeft op de energiemix. Op basis van deze reacties is een nieuw trendcluster gedefinieerd: Prijs van fossiele energie.

Dit trendcluster betreft de verhouding tussen de prijs van fossiele brandstoffen Scenario 1 De bistro

en de prijs van andere energievormen. Als deze verhouding verandert, kan dit gevolgen hebben voor de productie en consumptie van energie: de prijs van fossiele energie kan dus de energiemix beïnvloeden.

Laag

Overheid / Publieke acceptatie

Trend 12: Prijs van fossiele energie Scenario 2 Het 4-sterrenrestaurant

Prijs van fossiele energie

Scenario 3 De snackbar

Hoog

Scenario 4 De afhaalchinees

Niet gericht op duurzaamheid en technologische vooruitgang

Figuur 2: De vier scenario’s voor de energievoorziening van Nederland in 2040, geplaatst in het assenkruis Overheid / Publieke acceptatie – Prijs van fossiele energie.

18



19

De trends Overheid / Publieke acceptatie en Prijs van fossiele energie vormen

3.2 Vier scenario’s

de as-dimensies van het assenkruis voor de scenario’s voor de energiemix in 2040 (zie figuur 2). Elk kwadrant in dit assenkruis vertegenwoordigt een scenario,

De vier scenario’s in het kort:

waarbij de kaders worden aangegeven door de uitersten van de as-dimensies. Scenario 1 (De bistro) wordt gekenmerkt door een situatie waarin overheid en Voor de as-dimensie Overheid / Publieke acceptatie wordt enerzijds een actieve

publiek gericht zijn op de integratie van duurzame energie, maar waarin fossiele

overheid (en een hoge mate van publieke acceptatie) gedefinieerd, die zich inzet

energie goedkoper is dan duurzame opties. ‘Hollandse mentaliteit’ wint het van

voor het verminderen van de klimaatproblematiek en van de uitstoot van CO2.

duurzaamheid: men gaat voor het geld.

Anderzijds is er een passieve overheid met een behoudend energiebeleid, en een bevolking die daarin meegaat.

Ook in Scenario 2 (Het 4-sterrenrestaurant) zijn overheid en publiek gericht op het vergroten van het aandeel duurzame energie, maar duurzame energie is

Voor de as-dimensie Prijs van fossiele energie wordt er enerzijds een situatie

goedkoper dan fossiele energie. Alle ingrediënten zijn hier aanwezig voor een

onderscheiden waarin fossiele brandstoffen in 2040 nog steeds goedkoop zijn.

succes voor duurzame energie (~energie à la carte).

Anderzijds is er een situatie waarin fossiele brandstoffen duur zijn geworden. Scenario 3 (De snackbar) kenmerkt zich door een bijna vooroorlogse mentaliteit, in die zin dat men vindt dat men, wanneer de ‘oude, vertrouwde energie’ minder duur is dan de ‘nieuwe energie’, wat betreft energie(verbruik) gewoon kan blijven doen wat men altijd deed. Er is geen focus op duurzaamheid maar een hang naar het oude. In Scenario 4 (De afhaalchinees) ten slotte, is de prijs van fossiele energie hoog. Door de relatief lage prijs van duurzame energie en een ‘Europa-volgend’duurzaamheidsbeleid worden langzamerhand alternatieve energietechnologieën en nieuwe vormen van energie ontwikkeld. In de volgende paragraaf worden de verschillende scenario’s beschreven.

20



21

3.3 Scenario 1 – De bistro 3.3.1 Context In dit scenario is de overheid gericht op de verduurzaming van energie, evenals de samenleving in het algemeen. Tegelijkertijd zijn de fossiele brandstoffen relatief goedkoop gebleven, terwijl de prijzen van duurzame energie moeilijk omlaag te krijgen blijken. De bestaande marktspelers zullen in dit scenario niet uit zichzelf verduurzamen, omdat dit veel extra kosten met zich meebrengt. De verduurzaming blijft voornamelijk beperkt tot de bestaande technologieën; op deze manier wordt geprobeerd om aan de strengere eisen van de overheid te voldoen. De overheid volgt niet alleen de internationale afspraken op het gebied van verduurzaming, maar probeert ook zelf deze te bespoedigen. Dit heeft als bijkomend voordeel dat de geopolitieke afhankelijkheid afneemt. Verder moet de overheid bepalen welke duurzame technologieën zij wil steunen. Hierbij wordt nog steeds naar de markt gekeken, waarbij de meest veelbelovende technologie met subsidies voor onderzoek en infrastructuur wordt gesteund. De efficiëntie van deze technologie is hier van groot belang, evenals de compatibiliteit met de bestaande infrastructuren. 3.3.2 De energiemix Duurzame energie Duurzame energie wordt in dit scenario lichtelijk positief beïnvloed. Hoe positief dat is hangt in grote mate af van hoe sterk de overheid duurzame energie stimuleert en op welke manier. Bij een lagere stimulans zal vooral biomassa kunnen profiteren, en wel als bijstookproduct voor kolencentrales. Ook voor windenergie zijn er in dit scenario wel kansen, maar zonne-energie is waarschijnlijk nog te duur om echt van de grond te komen. Mits de subsidies hoog genoeg zijn, kan een complexere technologie als zonne-energie ook meer gebruikt worden; de duurzame industrie loopt dan wel het risico dat zij subsidieverslaafd raakt. Schoon fossiel Schoon fossiel – ook wel bekend als CCS (Carbon Capture & Storage: CO2afvang en -opslag) – profiteert sterk in dit scenario. Er zit in dit scenario namelijk een groot gat tussen de prijs van fossiele energie en die van duurzame energie. Zolang de kosten voor CCS onder die van duurzame energie liggen, is CCS voor industrie en overheid de meest rendabele mogelijkheid om CO2-emissies terug 22



23

te dringen. De experts geven echter wel aan dat CCS een technologie is die op

Waterstof

zichzelf niet duurzaam is. Het hangt dus af van specifieke overheidsmaatregelen

Waterstof lijkt in dit scenario een kleine rol te spelen. Zoals de experts naar voren

of CCS in dit scenario echt de verwachte groei kan doormaken.

brachten, zou waterstof gebruikt kunnen worden bij de opslag van windenergie of als brandstof voor elektrische voertuigen (Maatman (2009), Goessens, (2012)),

Fossiele energie

maar bij de bestaande brandstofinfrastructuur is dat niet op korte termijn te

In dit scenario hebben de conventionele fossiele brandstoffen in 2040 een iets

verwachten. Het Nederlandse elektriciteitssysteem is gebaseerd op het direct

kleiner aandeel in de energiemix dan momenteel (anno 2012). Dit is grotendeels

leveren van elektriciteit, en bij het transport ontbreekt een waterstofinfrastructuur.

het gevolg van de invloed van de overheid: te verwachten zijn maatregelen als

Volgens de experts is het aanleggen van dergelijke infrastructuren echter zeer

het verhogen van de CO2-prijs. Volgens de experts kan een dergelijke maatregel

prijzig.

gevolgen hebben voor andere energietechnologieën. Daarbij valt te denken aan een switch binnen de conventionele, fossiele energie van kolen naar gas, maar

Warmtekrachtkoppeling

ook aan verschuivingen naar biomassacentrales en CCS.

WKK wordt in dit scenario lichtelijk negatief beïnvloed, vooral doordat de prijzen

Scenario 1 (De bistro)

toenemend aandeel

voor fossiele energiebronnen laag zijn en de besparingsopbrengsten dus ook laag uitvallen. Binnen dit scenario zien de experts voor WKK vooral kansen in decentrale en kleinschalige toepassingen. Energiebesparing De prijzen van fossiele energie zijn in dit scenario laag. Hierdoor zal een afname in het energieverbruik relatief weinig geld opleveren, en is energiebesparing dus minder interessant. Toch blijft besparing een rol spelen door de bemoeienis van heden (anno 2012)

de overheid: eerst moet het energieverbruik worden teruggedrongen, vervolgens moet het efficiënter worden. De experts verwachten ondanks deze overheidsdruk geen grote veranderingen in het besparingsgedrag van de Nederlandse

afnemend aandeel

huishoudens.

Duurzame energie

Fossiele energie

Waterstof

Schoon fossiel

Kernenergie

Warmtekrachtkoppeling (WKK)

Energie besparingen

3.4 Scenario 2 – Het 4-sterrenrestaurant 3.4.1 Context Dit is het meest gunstige scenario voor de verduurzaming van Nederland. Duurzame energie is relatief competitief geprijsd ten opzichte van fossiele

24

Kernenergie

energie, en de overheid stimuleert duurzame energie volop. In dit scenario

Kernenergie wordt door het merendeel van de experts niet als duurzaam gezien.

verandert de energiemarkt dan ook in sterke mate. Er komen veel nieuwe

Vandaar dat deze energievorm in dit scenario duidelijk negatief beïnvloed wordt;

bedrijven op die technologieën voor duurzame energie ontwikkelen; bestaande

kernenergie is immers duurder dan fossiele energie en wordt niet gestimuleerd

bedrijven worden gedwongen om deze trend te volgen en zelf duurzame

door de overheid. De experts merken op dat de maatschappelijke discussie hier

technologieën te onderzoeken of kleinere bedrijven in de branche over te nemen.

een belangrijke rol speelt: visies ten aanzien van kernenergie zijn aan verandering

Zij doen dat niet (alleen) omwille van de regelgeving; ze zien duurzame energie in

onderhevig.

dit scenario als een verstandige investering.



25

Op Europees niveau wordt er aanzienlijk verduurzaamd, waar Nederland

vrijwel gelijk zijn aan die van fossiele energie, kan de overheid met betrekkelijk

goed in mee gaat. In de regelgeving wordt sterk aangestuurd op de promotie

makkelijke en goedkope maatregelen het gebruik van duurzame technologieën

van duurzame energieën, ook omdat de stijging van de prijzen van fossiele

stimuleren.

brandstoffen kan leiden tot problemen met voorraden of in geopolitiek opzicht. In dit scenario is het ook het meest waarschijnlijk dat de overheid zal inzetten op

Schoon fossiel

nieuwe infrastructuren. Hierbij moet echter wel nog steeds gekozen worden voor

Schoon fossiel heeft in dit scenario geen kans. De kosten voor conventionele

maatregelen die aansluiten bij de bestaande netwerken voor elektriciteit en gas.

fossiele brandstoffen zijn al hoog, maar daar komen dan nog kosten voor CCS bij.

Scenario 2 (Het 4-sterrenrestaurant)

toenemend aandeel

Met andere woorden, de prijzen van schoon fossiel zouden hoger liggen dan die van fossiele brandstoffen of duurzame energiebronnen. Dit in combinatie met de vraag of schoon fossiel wel écht duurzaam is, komt schoon fossiel niet ten goede. Fossiele energie De betekenis van conventionele fossiele brandstoffen zal binnen dit scenario sterk afnemen. De kosten zijn wel vergelijkbaar met die van duurzame energiebronnen, maar door overheidsingrijpen wordt het voor de industrie goedkoper om in te heden (anno 2012)

zetten op duurzame bronnen. Toch zullen conventionele fossiele brandstoffen in 2040 zelfs in dit scenario een sterk significante rol hebben, omdat de transitie naar duurzame energie tijd kost. Immers, wanneer er nu (anno 2012) nog een

afnemend aandeel

kolencentrale wordt gebouwd, zal die er in 2040 nog staan.

Duurzame energie

Fossiele energie

Waterstof

Schoon fossiel

Kernenergie


Energie besparingen

Kernenergie In dit scenario speelt kernenergie nauwelijks een rol in de energiemix van Nederland. Dit komt grotendeels doordat de overheid waarschijnlijk in zal zetten op duurzaamheid en niet op kernenergie. De publieke acceptatie geeft hier de doorslag.

Ook in dit scenario wordt onderzoek sterk gestimuleerd. Ook zal de overheid,

Waterstof

wanneer zij zelf geen keuze maakt voor een bepaalde technologie, moeten

Meer wind- en zonne-energie als gevolg van prijsontwikkelingen

samenwerken met marktpartijen. Belangrijke richtingen waarin ontwikkelingen te

en overheidsinvloeden leiden enerzijds tot een minde voorspelbare

verwachten zijn, zijn verlaging van de aanschafprijs van duurzame technologieën,

energieopwekking en anderzijds tot minder flexibiliteit in de levering. De

en verhoging van de leveringszekerheid. Dit zijn ook de factoren die het meest

verwachte toename in duurzame energie biedt dan goede kansen voor

geschikt zijn om de consument te stimuleren tot overstappen.

waterstof als opslag voor energie. In dit scenario zou waterstof ook binnen de transportsector een rol kunnen spelen (Maatman, 2009). Hiervoor is er echter

3.4.2 De energiemix

nieuwe infrastructuur nodig. De concurrentie tussen de verschillende vormen van elektrische aandrijvingen (waaronder waterstof) zal in dit scenario ook zeker

Duurzame energie

invloed hebben op de uiteindelijke uitkomst (Goessens, 2012).

Dit scenario heeft duidelijk de sterkste positieve invloed op duurzame energie in de Nederlandse energiemix in 2040. Doordat de kosten van duurzame energie 26



27

Warmtekrachtkoppeling WKK zal in dit scenario ongeveer gelijk blijven. Enerzijds is er een positieve invloed, doordat de kosten van energie hoog zijn, anderzijds zijn andere energiebronnen duurzamer. Energiebesparing De verwachting is dat energiebesparing belangrijker wordt naarmate de prijs van energie oploopt. Daarnaast kan besparing in dit scenario extra belangrijk zijn omdat er slechts een beperkt aantal locaties is voor de (centrale) opwekking van duurzame energie. Dit kan betekenen dat de overheid extra inzet op energiebesparing en efficiëntieverbeteringen.

3.5 Scenario 3 – De snackbar 3.5.1 Context In dit scenario speelt de overheid geen actieve rol. De energiesector wordt overgelaten aan de markt. Tegelijkertijd is fossiele energie aanzienlijk goedkoper dan alternatieve energiebronnen. De energiemarkt blijft in dit scenario over het algemeen op het niveau van nu. Voor bedrijven zijn de kosten de belangrijkste invloedsfactor: bij een lage prijs van fossiele brandstoffen krijgen zij geen impuls om te verduurzamen. Vernieuwingen zijn vooral gefocust op het verhogen van de efficiëntie van bestaande energiebronnen. De weinige subsidies die de sector ontvangt, zijn voornamelijk gericht op werkgelegenheid en niet op verduurzaming. Nederland als land is geen speler van betekenis meer. De huidige trend draait om internationalisering, zeker binnen Europa, en die trend zal zich alleen maar doorzetten. De lage brandstofprijs is een teken van een stabiele geopolitiek en de aanwezigheid van voldoende grondstoffen, waarbij internationale verdragen van groot belang zijn. 3.5.2 De energiemix Duurzame energie In dit scenario wordt duurzame energie duidelijk negatief beïnvloed. Door een gebrek aan overheidssupport en door de lage kosten van fossiele brandstoffen 28



29

blijven de bestaande marktspelers waarschijnlijk voornamelijk conventionele

Waterstof

fossiele brandstoffen gebruiken en zullen ze niet snel overstappen op duurzame

Ook waterstof is in dit scenario kansloos. Doordat fossiele energie dominant blijft

energie. Duurzame energie zal hier dan ook vooral binnen nichemarkten

en deze energiebronnen flexibel kunnen worden ingezet, is er geen vraag naar

toepassing vinden.

waterstof voor energieopslag. Daarnaast is waterstof voor de transportsector te

Scenario 3 (De snackbar)

toenemend aandeel

duur. Warmtekracht koppeling WKK wordt in dit scenario niet sterk beïnvloed. Enerzijds is er veel fossiele energie op de markt, waardoor de toepassing van WKK veel energiebesparingen op kan leveren; zeker zolang het financieel rendabel blijft zal dit een positieve invloed kunnen hebben. Anderzijds hebben de lage energieprijzen in dit scenario een negatief effect op WKK. heden (anno 2012)

Energiebesparing Energiebesparing wordt in dit scenario sterk negatief beïnvloed. Door de lage

afnemend aandeel

energieprijzen zijn de opbrengsten van energiebesparing beperkt. Daarnaast

Duurzame energie

Fossiele energie

Waterstof

Schoon fossiel

Kernenergie


Energie besparingen

Schoon fossiel

biedt de overheid weinig stimulans en is er bij het publiek weinig motivatie om besparingen door te voeren.

3.6 Scenario 4 – De afhaalchinees

3.6.1 Context

Schoon fossiel heeft ook in dit scenario geen kans. Er is immers te weinig

In dit scenario is duurzame energie relatief goedkoop ten opzichte van fossiele

motivatie voor marktspelers om extra te betalen voor CCS. Volgens de experts

energie. De overheid neemt een passieve, marktgerichte stelling in. In de praktijk

kan schoon fossiel alleen succesvol zijn als er overheidssteun voor is.

zal dit betekenen dat Nederland meegaat met de richting die in Europa gekozen wordt. Gezien de relatief lage prijzen van duurzame energie ten opzichte van die

Fossiele energie

van fossiele energie, is dit een redelijk duurzame richting.

Fossiele energie is in dit scenario zeer dominant in de energiemix van Nederland. De reden hiervoor is dat de kosten van fossiele brandstoffen laag zijn en de

Door de veranderde prijsverhoudingen betreden meer bedrijven de markt die

marktspelers geneigd zijn om zo goedkoop mogelijk energie te produceren.

gericht zijn op de ontwikkeling van duurzame producten en diensten. Hierbij wordt duurzaamheid voornamelijk als verkoopargument gezien, omdat er geen sterke

Kernenergie

overheidsdruk aanwezig is. De mate van verduurzaming zal dan ook geringer zijn

Kernenergie is hier duurder dan fossiele brandstoffen. En aangezien in dit scenario

dan wanneer die druk er wel zou zijn geweest. De marktpenetratie van duurzame

bijna alles draait om de laagste prijs, heeft kernenergie hier geen kans.

energie wordt ook aanzienlijk belemmerd door een gebrek aan infrastructuur, doordat de overheid noch de industrie hier het initiatief in zullen nemen.

30



31

3.6.2 De energiemix

Waterstof Waterstof wordt neutraal beïnvloed in dit scenario. Enerzijds kan waterstof

Duurzame energie

gemaakt worden uit meerdere energiebronnen, waardoor het goed in staat is

Duurzame energie wordt in dit scenario positief beïnvloed; hoe sterk die invloed

mee te gaan met prijsschommelingen. Anderzijds verwacht een aantal experts dat

is, hangt echter van meerdere factoren af. Enerzijds is er weinig motivatie

biobrandstof dezelfde rol zal kunnen vervullen als waterstof.

om infrastructuren aan te leggen voor bronnen van duurzame energie, omdat Warmtekracht koppeling

reactie van marktspelers op prijswisselingen. De verwachting is dan ook dat groei

Warmtekrachtkoppeling is in dit scenario minder aantrekkelijk door de hoge

van duurzame energie vooral afhangt van de mogelijkheden om problemen bij het

kosten van fossiele energiebronnen. Anderzijds zijn de potentiële winsten

invoeren van duurzame opties te overwinnen. Om deze reden zal bio-energie zal

dan juist hoger. Verwacht wordt dat de hoge energieprijs WKK in dit scenario

in dit scenario eerder groei ondervinden dan windenergie en zonne-energie.

enigszins positief kan stimuleren.

Schoon fossiel

Energiebesparing

Schoon fossiel heeft ook in dit scenario geen kans. Enerzijds zijn de kosten van

In dit scenario speelt energiebesparing een belangrijke rol, vooral als gevolg

fossiele energie al gelijk aan die van duurzame energie, waardoor de toepassing

van de hoge energieprijzen. De verwachting is wel dat er vooral besparingen

van CCS duurder is dan die van alle conventionele en duurzame energieopties.

met een korte terugverdientijd worden gerealiseerd. Investeringen (met een

Anderzijds is er geen politieke of publieke motivatie voor duurzaamheid;

lange terugverdientijd) hebben immers overheidssteun nodig, en die wordt in dit

marktspelers zullen zich dan niet richten op CCS.

scenario niet gegeven.

Fossiele energie Fossiele energie wordt in dit scenario absoluut minder dominant. Toch

Scenario 4 (De afhaalchinees)

verwachten de experts een beperkte afname. Een van de redenen hiervoor is dat er niet genoeg alternatieven zijn om te voldoen aan de energievraag. Daarnaast is

toenemend aandeel

duurzaamheid geen prioriteit is. Anderzijds is er een sterke afhankelijkheid van de

de infrastructuur voor conventionele fossiele brandstoffen al aanwezig, waardoor fossiele brandstoffen als de gevestigde orde waarschijnlijk sterk blijven. Kortom: in dit scenario draait het allemaal om de marktspelers en hun verwachtingen voor de toekomst.

heden (anno 2012)

Kernenergie Hoewel een meerderheid van de experts niet verwacht dat kernenergie een rol afnemend aandeel

kan spelen binnen de energiemix van Nederland in 2040, zijn er toch tekenen dat dit scenario het meest gunstig is voor kernenergie. De prijs van kernenergie volgt weliswaar die van fossiele energie, maar er zit ook een vertraging in dit effect. Zo is het mogelijk dat bij een stijgende prijs van fossiele brandstoffen kernenergie opeens het goedkoopst wordt. In een scenario waarin publieke acceptatie en

Duurzame energie

Fossiele energie

Waterstof

overheidsbemoeienis een lage prioriteit hebben, kan deze lage prijs ertoe leiden

Schoon fossiel

Kernenergie


Energie besparingen

dat marktspelers overstappen op kernenergie.

32



33

3.7 Het meest waarschijnlijke scenario

dat de prijs van duurzame energie als gevolg van de technologische vooruitgang en/of overheidsinterventie een dalende trend zal vertonen.

De meerderheid van de experts is van mening dat scenario 4 (De afhaalchinees) het meest waarschijnlijke scenario is voor de energievoorziening van Nederland

Hoewel de overheid in scenario 4 (De afhaalchinees) de nadruk legt op

in 2040. Dit scenario wordt gekarakteriseerd door een focus op marktwerking en

marktwerking, en de publieke acceptatie als matig wordt getypeerd, verwachten

door een stijging van de prijs van fossiele energie gecombineerd met een daling

de experts toch dat Nederland zich zal inzetten voor EU-doelstellingen op

van de prijs van duurzame energie. De experts verwachten in de periode tot 2040

het gebied van duurzaamheid. Het volledige spectrum van duurzame opties

geen radicale veranderingen in het overheidsbeleid inzake de verduurzaming van

zal worden benut, verwachten zij, en zo nodig zullen duurzame energie en

de energievoorziening.

energietechnologie over de landsgrenzen worden betrokken.

De overheid heeft in principe meerdere methoden tot haar beschikking om

Twee experts schuiven scenario 2 (Het 4-sterrenrestaurant) naar voren als het

duurzaamheid te bewerkstelligen. Er zijn grofweg twee mechanismen te

meest waarschijnlijke scenario. Net als in scenario 4 (De afhaalchinees) stijgt in

onderscheiden: het stimuleren van een technology push en van infrastructuur, en

dit scenario de prijs van fossiele energie. Over de snelheid waarmee dit gebeurt,

het creëren van een demand pull door middel van weten regelgeving. De experts

en dus over de orde van de prijsverandering tot aan 2040, hebben de experts

verwachten dat de overheid ten aanzien van geen van deze beide mechanismen

uiteenlopende opvattingen: de ene expert verwacht kleine prijsveranderingen;

een actieve rol op zich zal nemen. Zij zal dus niet of slechts beperkt ingrijpen in

een ander verwacht veranderingen in de markt door snelle technologische

de energievoorziening. Belangrijke redenen hiervoor zijn de lobbykracht van grote

innovaties die zullen bijdragen aan een significante daling in prijs (ook al zijn er

Nederlandse spelers binnen de (mondiale) energievoorziening (waaronder Royal

andere factoren die van groter belang zijn. Hetzelfde geldt voor de mate waarin de

Dutch Shell) en het nationale belang van de (olie- en) gasbaten.

overheid zich actief zal inzetten voor duurzaamheid, wat nu juist het onderscheid vormt tussen scenario 2 en scenario 4.

Nederland bevindt zich ook niet in de positie om de implementatie van innovaties op het gebied van duurzame energie actief te stimuleren. Er is simpelweg een te smalle industriële en technologische basis om tot versnelde verduurzaming

3.8 Het meest wenselijke scenario

te komen. Verder is de overheid geen eigenaar meer van de infrastructuur voor energie. Marktspelers die de energie-infrastructuur beheren, zullen niet of niet

Idealiter is de energievoorziening in Nederland schoon, duurzaam en

vol inzetten op aanpassingen ten behoeve van duurzame energie wanneer er niet

onafhankelijk. Volgens de experts is het meest wenselijke scenario een mix

eerst een duidelijke vraag aanwezig is. Die vraag zou ingegeven moeten worden

van een situatie waarin overheid en publiek duurzaamheid accepteren en actief

door duurzame toepassingen, maar die zijn op hun beurt weer deels afhankelijk

stimuleren, en een situatie waarin – door verschillende factoren – de prijs van

van een goede infrastructuur (een ‘kip-ei’-probleem dus, dat zich o.a. bij de

duurzame energie zal dalen en die van fossiele energie zal stijgen. Kortom:

elektrische auto voordoet). Voor bestaande marktspelers zal vooral de prijs voor

scenario 2 (Het 4-sterrenrestaurant). In dit scenario is zowel bij de overheid als bij

CO2 een belangrijk motief zijn om de overstap naar duurzame energie te maken.

de markt de motivatie aanwezig om duurzaamheid te bewerkstellingen. Redenen voor deze houding van de overheid zijn de vertaling van de publieke opinie naar

Wanneer de overheid niet actief inzet op het gelijktrekken van de prijzen van

overheidsbeleid, maar – gegeven de duurder wordende fossiele energie en de

duurzame en fossiele brandstoffen, zal de prijs van duurzame energie relatief

internationale concurrentiepositie van Nederland – ook de wil om duurzaamheid

hoog blijven. Dit betekent niet per se dat de prijs van duurzame energie hoger

op te leggen. Voor bestaande en toekomstige marktspelers zullen de hogere

zal zijn dan die van fossiele energie, aangezien deze laatste ook zal stijgen door

kosten van fossiele energie en de vraag van de klant naar (goedkope) duurzame

een toename in de mondiale vraag naar energie, gecombineerd met een dalende

energie signalen zijn om zich op duurzaamheid te richten.

beschikbaarheid van fossiele energiebronnen. De experts zijn er wel van overtuigd 34



35

Een belangrijke factor in dit meest wenselijke scenario is het creëren van

3.9 Van waarschijnlijk naar wenselijk scenario

zekerheid. Met de overheid als een actieve deelnemer die uitgaat van lange termijnplannen zal er voor zowel de energie-industrie als de energieconsument

Het verschil tussen het meest waarschijnlijke scenario en het meest wenselijke

zekerheid komen, die investeringen in duurzaamheid sterk zal stimuleren. De

scenario verloopt langs de as-dimensie Overheid / Publieke acceptatie.

oplopende prijs van fossiele energie zal een extra motivatie zijn om te investeren.

In scenario 4 (meest waarschijnlijk) is de overheid passief en gericht op

Prijsverhoging is namelijk niet in het belang van de spelers op de Nederlandse

marktwerking, en de publieke acceptatie van duurzaamheid is laag. In scenario 2

energiemarkt, vooral omdat de verhoogde opbrengst veelal terugvloeit naar de

(meest wenselijk) is er een overheid die op het gebied van duurzaamheid wordt

landen die fossiele energie produceren. Het is daarom ook geen optie om deze

gesteund door de publieke opinie, waardoor duurzaamheid zeer hoog op de

verhoging van de prijs van fossiele energie door te berekenen aan de consument

agenda staat en men daar ook naar handelt. Om van het meest waarschijnlijke

zonder vol in te zetten op een meer duurzame energievoorziening. Wanneer

scenario te komen tot het meest wenselijke is dus focus van de overheid op

Nederland (deels) afhankelijk blijft van de duurdere fossiele energie zal dit de

duurzaamheid vereist.

internationale concurrentiepositie schaden. Hiervoor worden door de experts verschillende mechanismen aangedragen. De experts geven aan dat de prijs van fossiele energie slechts beperkt te

Een van de experts stelt dat burgers zich meer bewust zouden moeten worden

beïnvloeden is; alleen de overheid kan hier iets bewerkstellingen. Eén expert is

van de problematiek – iets waar een forse systeemverandering voor nodig is.

van mening dat de overheid (vanuit milieuoogpunt) de prijs van fossiele energie

Mogelijk kan een stijging van de energieprijs, die kan worden bewerkstelligd door

moet verhogen door middel van verhoging van de accijnzen, om zo duurzame en

de overheid of door de markt, een dergelijke systeemverandering in gang zetten.

fossiele energie met elkaar te laten concurreren. Maar andere experts merken

Gegeven een overheid met weinig focus op duurzaamheid, zal de markt de

op dat een door de overheid opgelegde prijsverhoging een negatieve weerslag

verhoging van de energieprijs moeten inluiden. Dit kan op een natuurlijke manier

kan hebben op de economische activiteit in Nederland en op de Nederlandse

gebeuren (uitputting van fossiele energie gecombineerd met een toenemende

internationale concurrentiepositie. Subsidie op duurzame energie is hier logischer.

vraag) of geforceerd vanuit de industrie. Een ander door de experts genoemd

Het blijft echter moeilijk te voorspellen of concurrerende prijzen zullen leiden tot

mechanisme voor het verhogen van de publieke acceptatie is bewustwording

initiatieven om duurzame energie goedkoper te maken of juist tot initiatieven om

binnen de samenleving door voorlichting vanuit de overheid.

fossiele energie goedkoper te maken (door efficiëntere winning en efficiëntere omzetting).

De overheid kan tot participatie worden aangezet via mondiale afspraken over duurzaamheid, en dan vooral afspraken binnen de EU. Verder is de hoop

Scenario 2 (Het 4-sterrenrestaurant) wordt door een van de experts niet als

gevestigd op een duurzame bron die op eigen kracht kan concurreren met

het meest wenselijke scenario gezien. Deze expert merkt op dat een gezonde

fossiele energie en zo de overheid aanzet tot extra daadkracht in de transitie naar

spanning tussen overheid en markt wenselijk is. Dat wil zeggen dat de overheid

duurzaamheid.

niet te veel haar stempel op verduurzaming moet willen drukken. Daarnaast geeft deze expert aan dat het niet wenselijk is dat de prijs van fossiele energie te veel stijgt, omdat duurzame energie niet direct in staat zal zijn om zelfstandig

3.10 Aanbevelingen

te concurreren met fossiele energie, waardoor er een tekort op de markt zal ontstaan en de prijs van energie zal toenemen. Dit zou de koopkracht en het

Een manier om het meest wenselijke scenario te bereiken is ervoor te zorgen dat

economische welzijn niet ten goede komen.

de marktspelers zelfstandig de overstap maken van fossiele energie naar meer duurzame energievormen. De prijs van duurzame energie moet dan lager komen te liggen dan die van fossiele brandstoffen. Om dit te bereiken, zou moeten worden ingezet op de technische ontwikkeling van duurzame energievormen,

36



37

zodat efficiëntie en opbrengsten omhoog gaan en de productiekosten omlaag.

4 Conclusie

Het advies aan de overheid is om eerst in te zetten op een breed scala aan technologieën en na verloop van tijd alleen de technologieën met de beste

De in de inleiding van deze publicatie genoemde onderzoeksvragen kunnen nu

economische vooruitzichten te ondersteunen.

worden beantwoord:

Daarnaast is er de mogelijkheid om specifieke richtlijnen en regelgeving op te

Wat is het meest waarschijnlijke scenario voor de energievoorziening van

stellen. Dit belemmert echter de marktwerking. Verder brengt dit het risico mee

Nederland in 2040?

dat de grote marktspelers Nederland zullen verlaten. Wanneer de overheid een

Uit de scenarioanalyse blijkt dat scenario 4 (De Afhaalchinees: duurzame energie

dergelijk mechanisme zou willen toepassen, wordt geadviseerd in te zetten op

is relatief goedkoop; duurzaamheid en technologische vooruitgang worden

Europese richtlijnen en regelgeving. Ten eerste omdat de concurrentiepositie van

door marktwerking gestuurd) het meest waarschijnlijke scenario is voor de

marktspelers in Nederland dan niet negatief beïnvloed wordt ten opzichte van die

energievoorziening van Nederland in 2040. Dit scenario is in feite een voortzetting

van marktspelers in andere delen van Europa. Ten tweede omdat wanneer in heel

van het enige tijd geleden ingezette Nederlandse innovatiebeleid. De rol van de

Europa dezelfde regelgeving geldt, de kans dat marktspelers Nederland verlaten

overheid hierbij is actief en gericht op het verduurzamen van de energiemarkt. Het

kleiner wordt. Toepassing van dit mechanisme is haalbaar, gezien de toenemende

gevaar bij dit scenario is dat – zoals de geschiedenis ons leert – het Nederlandse

internationale samenwerking.

bedrijfsleven voor het grootste deel te karakteriseren is als behoudend, en dat het zonder stevige prikkels niet direct een systeemverandering in de richting

Ten slotte wordt geadviseerd om in te zetten op duurzame energie, waterstof

van duurzame energie in gang zal zetten. Bij een marktgerichte overheid blijft de

technologie en energiebesparing. Deze technologieën worden aanbevolen omdat

positie van fossiele brandstoffen sterk.

ze allemaal relatief hoog scoren in het meest waarschijnlijke en in het meest wenselijke scenario: ze spelen in beide scenario’s een belangrijkere rol. Daarbij

Wat is het meest wenselijke scenario voor de energievoorziening van Nederland

dient opgemerkt te worden dat voor duurzame energie en waterstof een goede

in 2040?

infrastructuur noodzakelijk is. Uit het onderzoek blijkt echter dat marktspelers niet

Het meest wenselijke scenario is scenario 2 (Het 4-sterrenrestaurant: duurzame

snel geneigd zullen zijn om een dergelijke infrastructuur op te bouwen. Vandaar

energie is relatief goedkoop; de overheid stuurt op meer duurzaamheid en

dat de overheid wordt geadviseerd om hierin een actieve rol te spelen.

technologische vooruitgang). Anders dan bij het meest waarschijnlijke scenario is de rol van de overheid op dit gebied momenteel nogal passief, mede gezien het huidige politieke klimaat en de verwachting dat dit zich in de toekomst zal doorzetten. Om te komen tot bijsturing op dit vlak zal de overheid een impuls moeten krijgen om te veranderen. Die impuls kan zowel vanuit het land zelf komen (‘Nederland als gidsland’) als van over de grenzen (‘Hé, Nederland, doen jullie nog mee?’). Wat is nodig om van het meest waarschijnlijke scenario te komen tot het meest wenselijke scenario? Om een meer bestendige en passende energievoorziening te verkrijgen, zal het Nederlandse energiebeleid erop gericht moeten zijn om van het meest waarschijnlijke scenario naar het meest wenselijke scenario te komen. Dat betekent dat de overheid de markt in de energiesector zal moeten reguleren en wellicht de sector weer deels zelf in de hand moet nemen.

38



39

Concluderend kan worden gesteld dat er bij het in gang zetten van een transitie

bij nieuwe technologieën als waterstoftechnologie. Maar in tegenstelling tot het

naar duurzame energie een belangrijke rol is weggelegd voor de overheid. Wat

beeld van vier jaar geleden speelt schoon fossiel vrijwel geen rol meer. Besparing

voor Nederland heel belangrijk is, is dat er keuzes worden gemaakt: op welk

op energie(verbruik) is de derde belangrijke component in de energiemix

terrein betreffende de transitie naar duurzame energie kan en wil Nederland

geworden.

zich profileren en zich onderscheiden van andere landen? Bij een dergelijke mondiale transitie is afstemming van groot belang: dus niet allemaal hetzelfde

Dat betekent ook het een en ander voor het technisch onderwijs: er zal

doen of proberen alles zelf te kunnen, maar op zoek gaan naar complementaire

een lichte werkgelegenheidsgroei komen in de sectoren duurzame energie

samenwerking. Dit is in overeenstemming met een van de conclusies uit Een

en energiebesparing, met name in de technische disciplines bouw en

beroep op energie (Maatman, 2008), namelijk dat er beleidsmatig moet worden

installatietechniek. Ook elektrotechnische installatietechniek zal meer

ingezet op “het vergroten van de nationale innovatiekracht door het stimuleren

worden gevraagd, vanwege de ontwikkelingen rond het ‘smart grid’ en

van energieonderzoek in de door de Algemene Energieraad aangegeven

energiebesparingstechnologieën als het gebruik van slimme meters en dergelijke.

richtingen. Het is daarom gewenst dat er eenduidige keuzes worden gemaakt:

Waterstof vindt zijn toepassing meer in de mobiliteitssector en voor een deel

waarop gaat Nederland inzetten wat betreft beleid, investeringen en consolidatie

ook als opslagtechniek voor bepaalde vormen van duurzame energie (wind).

van het beleid voor de langere termijn?”

Deze nieuwe technologie staat klaar ‘om de hoek’ en zal op korte termijn kennis en emplooi vragen, op alle niveaus, met name in de disciplines elektrochemie,

Nederland zal moeten erkennen dat het, als het om innovatie gaat, eigenlijk

materiaalkunde en vermogenselektronica. Ook de maakindustrie profiteert:

een beetje is vastgeroest, en dat er wel het een en ander moet gebeuren om

de vraag naar mbo-technici in verschillende disciplines – zoals ontwerpers,

de bijbehorende attitudes te veranderen. Op zich lijkt dat echter niet zo moeilijk

metaalbewerkers, installateurs, elektrotechnici, werktuigbouwkundigen en

omdat alle ingrediënten om een dergelijk proces aan te jagen en te managen in

productiepersoneel – zal groeien.

het land aanwezig zijn, zoals een goed ontwikkelde kennisinfrastructuur en de bekende Hollandse handelsgeest, waarmee Nederland zich internationaal een

Een kanttekening bij deze indicatieve gevolgen is het feit dat, zoals al

zichtbare positie kan veroveren als het gaat om energievoorziening. Onderzoek,

aangegeven, Nederland zich niet in de positie bevindt om de implementatie

technologieontwikkeling en het toepassen van nieuwe technologieën zijn in

van innovaties op het gebied van duurzame energie actief te stimuleren. Er is

Nederland goed op elkaar afgestemd. De Nederlandse bereidheid om kennis te

simpelweg een te smalle industriële en technologische basis om tot versnelde

delen kweekt daarbij goodwill in het buitenland.

verduurzaming te komen. Dit kan alleen veranderen als, conform het mechanisme van marktwerking, de industrie wordt gestimuleerd om de handschoen op te

Het advies is om aan te sluiten bij het al bestaande Topsectorenbeleid, als het

nemen. Gebeurt dat niet, of niet voldoende, dan heeft het ook geen zin om

gaat om het definiëren van een goede nationale propositie. Daarbij valt te denken

maatregelen te nemen in het onderwijs.

aan de productie van technologisch complexe onderdelen, zoals turbinebladen, zonnecellen, meet- en regelsystemen voor energiecentrales en technologie voor het ‘slimme netwerk’ (‘smart grid’). Deze insteek past goed bij o.a. de Topsector High Tech Systemen en Materialen (HTSM). Gevolgen voor technische beroepen en onderwijs In vergelijking met de vorige scenariostudie (Maatman, 2008) zijn de gevolgen van de te verwachten ontwikkelingen voor het technisch onderwijs en de technische beroepen inhoudelijk wel anders. Zo komt uit de huidige studie naar voren dat het zwaartepunt van onze toekomstige energiemix ligt bij duurzame energie en 40



41

Bijlage 1

Aandeel energietechnologieën in de energiemix /scenario Scenario 2 (Het 4-sterrenrestaurant)

Scenario 1 (De bistro)

Algemene Energieraad AER (2004) Energietransitie: klimaat voor nieuwe kansen Algemene Energieraad AER (2008)

toenemend aandeel

Referenties

heden (anno 2012)

Maatman, D. (2009) Batterij(d)en Hiteq-publicatie H00023, Hiteq, Hilversum Scenario 4 (De afhaalchinees)

Scenario 3 (De snackbar)

Goessens, S., (2012)

toenemend aandeel

afnemend aandeel

Brandstofmix in beweging: Op zoek naar een goede balans.

Batterij(d)en 2 Download: http://www.hiteq.org/HT/Hiteq-Home/Wat-doet-Hiteq/Publicaties/

heden (anno 2012)

afnemend aandeel

Overzicht/Overzicht-Batterij(d)en-2 Maatman, D. (2008) Een beroep op energie Hiteq-publicatie H00013, Hiteq, Hilversum.

42


Duurzame energie

Fossiele energie

Waterstof

Schoon fossiel

Kernenergie


Energie besparingen


43

Bijlage 2

Experts

Hiteq-publicaties

De betrokken experts zijn allen actief in het speelveld van de (Nederlandse) energievoorziening: binnen private marktspelers of publieke onderzoeksinstituten.

Hiteq heeft de volgende publicaties uitgebracht: -- Generaties en generatieleren in organisaties -- De digitale wereld, een nieuwe kijk op leren?

De experts hebben op basis van hun expertise input aangeleverd voor het

-- Regionale samenwerking, nu en in 2020

actualiseren van de trendclusters. Vervolgens is hun gevraagd om per scenario

-- ‘Geld speelt geen rol’

hun visie te geven op de samenstelling van de energiemix, en om verbanden aan

-- Innovatiediffusie en afvalverwerking

te geven tussen de belangrijkste trendclusters. Ook werd hun gevraagd om het

-- Kernenergie

meest waarschijnlijke en het meest wenselijke scenario te benoemen.

-- De technische arbeidsmarkt en het technisch beroepsonderwijs in 2020 -- Op weg naar een duurzame transportbrandstof

Naam

Bedrijf/Organisatie

Expertise

-- Groene kolen

Dr. Ewald Breunesse

Shell

Energietransitie

-- Nanotechnologie onder de loep

Ir. Jacques Grupa

NRG

Kernenergie

-- Kenmerkend vmbo

Ir. Harm Jeeninga

ECN

Klimaatstudies

-- Jong & houdbaar

Dr. ir. Roald Suurs

TNO

Innovatieprocessen

-- Een beroep op energie

Prof. dr. Frank de Bruijn

Nedstack

Waterstof

-- Flexibilitijden

Dr. ir. Paul de Jong

ECN

Zonne-energie

-- Kompas of GPS?

Ir. Bert Stuij

Agentschap NL

Energiestrategie & -transitie

-- De wereld als spiegel

Dr. Robert Harmsen

Universiteit Utrecht

Duurzame energie

-- Uitgesloten!

Dr. ir. Wina Graus

Universiteit Utrecht

Energie-efficiëntie

-- Permanent competent -- Eten of gegeten worden? -- Kenmerkend mbo -- Ouders@mbo -- Werken in de Wereld -- Batterij(d)en -- Composieties -- Een leven lang leren in de techniek -- Kenmerkend havo en vwo -- Ouders@havo/vwo -- Groene welvaart? -- Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo -- Typical secondary school students -- Inspired by Cradle to Cradle -- Techniek in de genen -- Batterij(d)en 2 De actuele titellijst van Hiteq-publicaties treft u aan op www.hiteq.org. U kunt ze daar ook bestellen en/of downloaden.

44



45

Colofon Opdrachtgever Hiteq, expertisecentrum voor technisch vakmanschap in de toekomst Programmaleider Technologie Ir. Daan Maatman Redactie Bert Herben, Amsterdam Organisatie en productie Hiteq, Max Hoogenraad-Veeren Ontwerp Sjoukje Ziel grafisch ontwerp helder ! ontwerpgroep, Amersfoort Illustraties cliffhanger visuals, Rotterdam Seger van Wijk Uitgave © 2013 Hiteq, Hilversum Hiteq is een initiatief van

In deze publicatie zijn illustraties opgenomen. Over de plaatsing van de meeste illustraties hebben we contact gehad met de maker en de bron vermeld. Mocht iemand menen rechten te ontlenen aan een van de illustraties waarvan we de maker niet hebben achterhaald, dan verzoeken wij contact op te nemen met Hiteq. Deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt na schriftelijke toestemming van de uitgever via [email protected].

46


Een beroep op energie 2

Recommend Documents