EQ Een abstract van Daniel Goleman’s Emotionele Intelligentie met Kruisverbindingen naar de gedragsstijlen in Allemaal Mensen en naar diverse neurobiologische inzichten.
INHOUD Definitie Neurobiologie (amygdala, neo-cortex en hippocampus) Hoog EQ man Hoog EQ vrouw Zelfbewustzijn Impulscontrole Empathie Sociale vaardigheden Interpersoonlijke intelligentie Huwelijk Management Opvoeding Geactiveerd Limbisch systeem Criminaliteit
Marc America
Marc America 1
EQ
2011
Marc America 2
EQ
Emotionele Intelligentie EQ
De psycholoog Daniel Goleman, heeft het begrip emotionele intelligentie geïntroduceerd voor een breed publiek . EQ gaat over zelfkennis, impulscontrole, zelfbeheersing, het vermogen eigen emoties te herkennen en te sturen, over empathie. Er zijn duidelijke parallellen zichtbaar met het Ego uit de dieptepsychologie van Freud en met de Ego-veerkracht van Block& Block ( Het Ego uit de dieptepsychologie van Freud is de bemiddelende instantie tussen je geweten enerzijds en alle soorten verleidingen uit het leven anderzijds; het ego zegt iets over doorzettingsvermogen, stresstolerantie, frustratie tolerantie, agressieregulatie, uitstel van behoefte bevrediging. De Ego-veerkracht is een begrip dat is geïntroduceerd door Block& Block; het zegt iets over flexibiliteit om je aan te passen aan wisselende rollen en situaties in je leven. Bij veel ego-veerkracht heb je veel flexibiliteit en bij weinig veerkracht ben je rigide in je reactiepatronen en heb je dus een kleiner arsenaal van reactiemogelijkheden tot je beschikking ) Goleman noemt het EQ belangrijker voor onze relaties, ons welbevinden en het succes in ons leven dan het IQ.
Definitie EQ Het vermogen om jezelf te motiveren door te zetten als het tegenzit, om je impulsen te beheersen, om je behoeftebevrediging uit te stellen, om je eigen stemmingen te reguleren, om te voorkomen dat ontreddering je denkvermogen overmeestert, je vermogen om empathie en hoop te koesteren. Hiermee is aangegeven dat een verschil t.o.v. de Ik-functies van Freud is gelegen in het vermogen om je eigen en andermans emoties te registreren en Marc America 3
EQ
gedrag daarop aan te passen. Empathie is een concept dat nooit geïntegreerd is in de psychoanalytische theorie. Het herkennen van emoties is deels genetisch bepaald maar deels ook leerbaar en afhankelijk van indrukken uit je vroege jeugd. Niet alleen het herkennen van de emotie, maar ook het leren hoe ermee om te gaan gebeurt door wat je omgeving je leert. Dit vermogen om impulsen te beheersen vormt de basis van wil en karakter. Het ontstaan van emoties en de beheersing van emoties heeft een duidelijke neurobiologische basis; fragmenten hiervan komen door deze tekst aanbod. In het evolutionair oudste deel van de hersenen liggen het Limbische systeem en de basale ganglia: dit gebied bestaat uit meerdere kernen van zenuwcellen met apart omschreven functies en deze kernen zijn allemaal door schakelingen verbonden met andere delen van de hersenen. De werking van onze hersenen berust op deze circuits die informatie met elkaar uitwisselen en aanzetten tot actie. Het tot stand komen en verbeteren van deze circuits gebeurt gedurende het hele leven. Verbindingen die veel gebruikt worden werken steeds sneller en beter (toename aantal synapsen) en weinig gebruikte verbindingen verdwijnen uiteindelijk (afname van aantal synapsen). Deze enorme veranderlijkheid van de hersenen heet neuro plasticiteit en is fraai beschreven in “Het maakbare brein “(Sitskoorn). In het Limbische systeem en de basale ganglia (zie www.g2conline.org klik brain anatomy, klik 3-D Brain) zijn belangrijke structuren de Amygdala (emotie, angst leren) de Hippocampus (geheugen) en kernen die met beloning te maken hebben (nucleus Accumbens); de prefrontale cortex speelt een rol bij organisatie, planning en impulscontrole. Commando’s gaan bijv. naar het autonoom zenuwstelsel, waar de sympathicus zorgt voor fight en flight (spieren, cardiovasculair systeem) en de parasympathicus voor liefde, sexualiteit en ontspanning.( zie ook : Dick Swaab: “wij zijn ons brein “). De Amygdala is de alarmknop van onze hersenen, hij roept de noodtoestand en activeert de rest van de hersenen. In zo’n alarmtoestand krijgt de Neo cortex geen kans om de reactie te controleren. De Amygdala is onze psychologische Marc America 4
EQ
schildwacht die inkomende signalen onderzoekt op mogelijke bedreiging, reeds voordat het signaal onze Neo cortex heeft bereikt. (zintuiglijk signaal komt binnen in Thalamus (relay station) en vandaar gaat een kleine bundel vezels rechtstreeks naar de Amygdala en een groter deel naar de cortex om daar verwerkt te worden en een bewuste reactie te organiseren; de kleine bundel naar de Amygdala is een korte bypass die op basis van je emotioneel geheugen een eerste reactie geeft voordat de corticale informatie een meer gecontroleerde reactie kan geven; daarmee is je eerste emotionele reactie sneller dan je bewuste en doordachte corticale reactie. Dit soort oncontroleerbare emotionele reacties zie je bij mensen die “door het lint gaan “ als woede de emotie is, maar ook “onbedaarlijk lachen “als blijdschap de emotie is of een paniekaanval als angst de emotie is. Waar de Neo cortex geen controle heeft op de emotie spreek je wel van een “emotionele gijzeling “. Later komen we dit tegen bij de woede-cirkel, een soort “winding –up “ waar het verstand niet meer aan te pas komt. Zonder Amygdala zijn er geen tranen van verdriet of plezier. De werking van de Amygdala samen met de Neo cortex vormt de neurobiologische basis van onze emotionele intelligentie(het herkennen van je eigen en andermans emotie en daar bewust mee omgaan) De werking hiervan wordt beïnvloed door diverse stoffen. Zo vermindert testosteron het inlevingsvermogen, de empathie. Oxytocine en vasopressine vermeerdert juist verbondenheid en empathie (zie mannelijke en vrouwelijke hersenen, Louann Brezendine). Nicotine vermindert de impulscontrole. De belangrijkste inbreng van de Hippocampus is een scherp geheugen voor context, wat van vitaal belang is voor de emotionele betekenis (vgl een beer in de dierentuin vs een beer in je tent). De emotionele betekenis van een gebeurtenis (opgeslagen in je Amygdala) zorgt dat een herinnering diep in je geheugen wordt gegrift .Als een gebeurtenis veel emotionele lading heeft (zoals het overlijden van je moeder) Marc America 5
EQ
dan zul je dat niet gauw vergeten, maar als de goudvis van de buren boven komt drijven zul je dat wellicht wel snel vergeten zijn. Dus we hebben twee geheugensystemen, nl een voor gewone feiten en een voor emotioneel beladen feiten. NB Soms zijn emotionele ladingen ge-dateerd, dat wil zeggen het alarm gaat af terwijl de huidige situatie deze emotie niet meer rechtvaardigt (zie: Klosko en Young: “valkuilen in je leven “; zie ook later in dit artikel de passage over het geactiveerde Limbische systeem bij een post traumatische stress stoornis).Veel sterke destructieve emotionele herinneringen dateren uit de eerste paar levensjaren, uit de relatie tussen een kind en zijn opvoeders (mishandeling, verwaarlozing); ze zijn in de Amygdala opgeslagen als woordeloze (=precognitieve) prints van het emotionele leven. De emotionele manager, die de emoties uit de Amygdala dempt, is de prefrontale cortex (onderdrukt dit gevoel om beter met de situatie om te kunnen gaan). De linker prefrontaal kwab is de belangrijkste “uit “schakelaar voor ontredderde emotie (neurale thermostaat).In de rechter pre-frontaalkwab zetelen negatieve gevoelens als angst, agressie en pessimisme. Dus als de rechter prefrontale cortex actiever is dan de linker, wordt elke negatieve emotie nog sterker . Als ontmoetingspunt van denken en emotie is het prefrontaal-Amygdala circuit een cruciale toegangspoort tot de opslagplaats van voorkeuren en afkeren. Immers gevoelens zijn onmisbaar voor rationele beslissingen.(!) IQ en EQ sluiten elkaar niet uit, maar zijn afzonderlijke bekwaamheden.
Marc America 6
EQ
Kenmerken van een man met hoge EQ: -sociaal evenwichtig -extravert en vrolijk -niet bangelijk of zorgelijk -opmerkelijk vermogen om zich te binden aan mensen of zaken -neemt verantwoordelijkheid -heeft een ethische visie -sympathiek en zorgzaam in zijn relaties -in balans met zichzelf en zijn omgeving.
Marc America 7
EQ
Kenmerken van een vrouw met hoge EQ: -is assertief -uit haar gevoelens direct -voelt zich goed over zichzelf -extravert en sociaal -uit haar gevoelens op een passende manier -goede stress tolerantie -maakt makkelijk contact -speels en spontaan -staat open voor sensuele ervaringen -zelden angstig/schuldig/piekerig
Marc America 8
EQ
ZELFBEWUSTZIJN Een fundament van emotionele intelligentie is Zelfbewustzijn .Dit is het bewustzijn van je eigen gevoelens, het kunnen identificeren en benoemen van je gevoelens (vgl een helicopter view op jezelf). Er zijn 3 stijlen voor het luisteren naar en omgaan met je emoties: 1. Zelfbewust = kennen hun emoties en kunnen deze reguleren 2. Overspoeld= opgeslokt door hun emoties, kunnen er niet aan ontsnappen (geen controle over hun gevoelsleven) 3. Aanvaardend=kennen hun emotie maar laten het gebeuren (dus bv een slecht humeur blijft een slecht humeur).
Emoties moeten gepast zijn, dat wil zeggen het gevoel moet zich juist verhouden tot de omstandigheden. Te zwakke emoties scheppen matheid en afstand maar te extreme emoties worden pathologisch. Zo is een valkuil van wat introverte verlegen types dat hun afwachtende iets vlakke emotionele uitstraling geïnterpreteerd kan worden als desinteresse, terwijl zij wel degelijk geïnteresseerd zijn maar hun afwachtende houding juist een veiligheidsklep is omdat ze zich nog niet durven blootgeven. Emoties die te sterk geuit worden en niet in verhouding staan tot de omstandigheden, zie je bij psychische decompensatie ten gevolge van een dysbalans tussen draagkracht en draaglast. Bijvoorbeeld iemand die overspannen is , reageert prikkelbaar; hij is sneller boos of huilt eerder. Zie ook mijn Boek “Allemaal mensen “ waarin dit decompensatie model in figuur is weergegeven.
Een andere mogelijke oorzaak van psychische decompensatie zie je als uiting van een theatrale persoonlijkheidsstoornis waarbij triviale zaken overdreven enthousiast of overdreven dramatisch geuit worden.
Marc America 9
EQ
1/ verlammende depressie past bij analytische stijl die psychisch decompenseert . 2/ overweldigende angst past bij vriendelijke stijl die psychisch decompenseert. 3/razende woede past bij sturende stijl die psychisch decompenseert. 4/manische opwinding past bij expressieve stijl die psychisch decompenseert.
Als er een dysbalans ontstaat tussen draagkracht en draaglast, dan weet je overigens nog niet of de draaglast te groot is of de draagkracht te klein. Mensen die telkens om het minste of geringste psychisch decompenseren zul je op een gegeven moment toch gaan verdenken van een lage draagkracht. Mensen met geringe stress tolerantie, frustratie tolerantie, impulscontrole, doorzettingsvermogen, flexibiliteit zullen sneller de grens van hun draagkracht bereikt hebben. Dit zie je oa bij mensen met een persoonlijkheidsstoornis zoals de borderline stoornis, de theatrale persoonlijkheidsstoornis , obsessief compulsieve persoonlijkheidsstoornis e.a.
Zelfbewustzijn gaat over het onder controle hebben van een emotie zoals angst of woede. Jezelf kunnen kalmeren is een fundamentele levenskunst; woede is de stemming die mensen het slechtst onder controle hebben .Waarom is dat nou, wat maakt het zo moeilijk om woede onder controle te krijgen. Hierop geven neurobiologische inzichten ons antwoord.
Anatomie van de razernij : Wat gebeurt neurobiologisch in de hersenen bij razernij?
Marc America 10
EQ
Gevaar lopen is een universele prikkel voor woede of angst. Dit gevaar lopen kan in de vorm van direct fysiek gevaar, of door krenking van trots en waardigheid , of door dwars bomen bij het najagen van een belangrijk doel . Dit leidt tot een onmiddellijke prikkel van het Limbische systeem waardoor catecholaminen vrijkomen (duurt minuten en leidt tot fight or flight) en waardoor een prikkel van de Amygdala naar de bijnier gaat, wat afgifte van (nor)adrenaline geeft (duurt uren tot dagen). Dit is een hormoon afkomstig uit de bij-nier (ad-renum) dat de hersenen in een verhoogde staat van paraatheid brengt. Elke vorm van stress veroorzaakt adrenocorticale activatie en verlaagt de woede drempel. Stijgende woede is een aaneenschakeling van provocaties (golven van catecholaminen door de Amygdala ). Woede bouwt derhalve voort op woede, het emotionele brein raakt verhit en de ratio wordt uitgeschakeld. Deze opwinding veroorzaakt een illusie van macht en onkwetsbaarheid. Dus, woede is een emotie die snel escaleert door de turbo van woede die woede genereert en doordat woede een roes van onoverwinnelijkheid geeft. Bij hevige emotie wordt het steeds moeilijker om na te denken (zie Paul Ekman: gegrepen door emoties) zodat men makkelijk tot handelingen komt waar men achteraf spijt van heeft. Dit wordt nog extra versterkt doordat woede in grote groepen een extra legitimatie geeft (met bijgaande agressie, baldadigheid, vernielzucht, geweld, verkrachtingen etc) Woede (maar ook andere emoties ) is aanstekelijk; deze aanstekelijkheid van emoties maakt dat onder grote groepen mensen een startende emotie zich snel onder de groep kan verspreiden Hoe kun je ingrijpen in razernij? > op 2 manieren Kalmerende informatie (in het begin van de woede cyclus). (NB bij te grote razernij is er cognitieve uitschakeling) Afkoelen= in prikkelarme omgeving wachten tot de adrenaline golf voorbij is. NB : “afreageren “ helpt nauwelijks tot niet om de woede te verminderen Marc America 11
EQ
A. Angst & Depressie Piekeren is de essentie van alle angst. Nadenken over potentieel gevaar is zinvol, maar chronisch gepieker dat zich voortdurend herhaalt en nooit tot een positieve oplossing komt, is niet productief .Een aanhoudende cyclus van zorgen leidt tot een neurale gijzeling, een angststoornis. Er zijn diverse angststoornissen: - fobie -obsessie -dwangimpulsen -paniekaanvallen
Ingrijpen in angst kan op 3 manieren: 1/ Zelfbewustzijn= herkennen van eigen angst (dus: weten dat dit gevoel een uiting van angst is!) > ontspanningsoefeningen 2/ Het piekeren actief kritisch aanvechten > emotionele circuits door psychotherapie herprogrammeren. 3/ Systematische desensitisatie: geleidelijk de-conditioneren, zoal bij fobiën gebeurt.
Ingrijpen in depressies kan op meerdere manieren: 1/sociale activiteit ondernemen= de aandacht afleiden v d somberheid 2/aanvechten van piekerige gedachten= cognitieve therapie 3/jezelf kleine tractaties geven (shoppen, lekker eten, vrijen) Marc America 12
EQ
4/jezelf een succesje geven/kleine triomf organiseren (eindelijk dat klusje doen, anderen helpen die er nog slechter aan toe zijn) 5/onverstoorbaar worden= onderdrukken of uitschakelen van emoties Woede, angst en depressies zijn emotionele gijzelingen, het zijn emoties die je gevangen houden, emoties waar je graag uit wil komen; ze belemmeren je denken en leren, ze belemmeren je te luisteren en ze belemmeren je om te praten
IMPULSCONTROLE Is een fundamentele vaardigheid van het EQ. Het is zo’n krachtige voorspeller van succes in je leven zowel in relaties als in je werk, dat je reeds op zeer jonge leeftijd met de eenvoudige schuimpjestest een uitspraak kunt over de kans om te slagen in je leven. En wat belangrijk is, impulscontrole en empathie kan aangeleerd worden!
Schuimpjestest: op een kindercrèche, verbonden aan een universiteit in Amerika, werd een onderzoek gedaan om de impact van “impulscontrole “ te vergelijken met het “IQ “ als voorspeller voor het voltooien van een opleiding en als voorspeller voor maatschappelijk succes. De proefopstelling was zeer eenvoudig: aan kinderen van vier jaar werd een schuimpje aangeboden met de mogelijkheid dat zij dit meteen mochten opeten ofwel wachten tot de kinderjuf over een uurtje terug zou zijn en hen twee schuimpjes zou geven. Bij deze zelfde groep kinderen werd 20 jaar later gekeken wat van hen terecht was gekomen; de conclusie was indrukwekkend, de uitslag van de schuimpjestest voorspelde veel beter dan het IQ van de kinderen wat hun uiteindelijke performance in opleiding en maatschappelijk welslagen was. Humor, Hoop, Optimisme en Impulscontrole helpen je om scherper na te denken, complexe verbanden te onderkennen en consequenties van gedrag te Marc America 13
EQ
voorzien .Optimisme zegt iets over hoe mensen hun successen en mislukkingen verklaren. Een mislukking is iets dat veranderd kan worden (pessimisten wijten dit aan onveranderbaar onvermogen).Optimisme en hoop zijn te leren (net zoals machteloosheid , wanhoop en catastrofale gedachten). Flow is emotionele intelligentie in optima forma (geen remmende gedachten over wat er gebeurt), flow is een hoge mate van concentratie .Je kunt uiteraard pas in een flow komen als je de bewuste vaardigheid beheerst (vgl je kunt pas in een flow de reuze slalom winnen als je eerst hebt leren skiën).Een flow ervaring kan het begin zijn van een beroepskeuze! NB Zoals gezegd is er bij flow geen remmende gedachte over wat er gebeurt, geen gedachte van”jeetje, wat gaat dit goed “. Mijn eigen interpretatie van dit gegeven is dat de beste manier om een sporter uit zijn flow te halen is als een sportjournalist hem komt interviewen en vraagt: Hoe komt dat toch dat jij nu zo goed presteert?
EMPATHIE Empathie ontwikkelt zich uit zelfbewustzijn: hoe meer we open staan voor onze eigen emoties, des te beter kunnen we andermans emoties duiden .De sleutel tot sensitiviteit voor andermans gevoelens ligt in het vermogen om NON-VERBALE tekens te duiden. (>90% van een emotionele boodschap is non verbaal.)In therapeutische relaties spreek je, als je het hebt over tonen van empathie, over “spiegelen “, dit is weerspiegelen van begrip voor de innerlijke situatie van de cliënt. Emotionele verwaarlozing lijkt empathie af te zwakken, maar emotionele mishandeling kan een paradoxaal effect hebben: obsessieve pre-occupatie met de gevoelens van anderen is kenmerkend voor psychologisch mishandelde kinderen.(wellicht zijn er meerdere hulpverleners die zichzelf in dit mechanisme herkennen). Neurobiologisch komt empathie tot stand door verbindingen tussen de visuele cortex en de Amygdala. Er blijken spiegel-neuronen te zijn in de visuele cortex Marc America 14
EQ
die alleen een signaal geven aan de Amygdala in respons op specifieke gelaatsuitdrukkingen, zoals dreiging of angst!!m.a.w. de hersenen zijn ontworpen om te reageren op specifieke emotionele uitdrukkingen . Empathie lijkt ten grondslag te liggen aan vele facetten van moreel oordelen en handelen. Hoe meer empathie, des te sterker is het morele principe dat bestaansmiddelen eerlijk verdeeld moeten worden .Aan de andere kant, gebrek aan empathie zie je het meest bij kinderverkrachters en sociopaten . (een interessant neurobiologisch dilemma in deze is hoe de prediking van normen en waarden door vele geestelijken zich verhoudt tot hun pedofiele escapades, of het zou moeten zijn dat hun visuele cortex die specifieke neuronen mist; wellicht een interessant idee voor een studie in vivo). Psychopaten zijn berucht vanwege hun combinatie van charme enerzijds en een totaal gebrek aan wroeging over de meest wrede en harteloze daden anderzijds. Omdat ze zelf geen vrees kennen, voelen ze geen empathie of medeleven voor de vrees en pijn van hun slachtoffers. Neurobiologisch hebben zij een hoge prikkeldrempel in hun Amygdala (maar helaas niet in hun genitaal kompas).
SOCIALE VAARDIGHEDEN Een van de belangrijkste sociale vaardigheden is het uiten van gevoelens .Hoe handiger we op het sociale vlak zijn, des te beter kunnen we de signalen, die we uitzenden, beheersen .Emotionele intelligentie is ook het reguleren van deze uitwisseling. Bij een interactie tussen twee mensen gaat de richting van de stemmingsoverdracht van degene met de sterkste uiting van emotie naar degene die passiever is. Sommige mensen kunnen bijzonder vatbaar zijn voor emotionele besmetting (hun autonoom zenuwstelsel wordt makkelijk geprikkeld). Emotionele betrokkenheid is af te lezen uit de harmonie van fysieke bewegingen(=synchronie). Deze synchronie lijkt het zenden en ontvangen van stemmingen te vergemakkelijken .Inter-persoonlijke effectiviteit wordt o.a. Marc America 15
EQ
bepaald door hoe behendig mensen deze emotionele synchronie in praktijk brengen. Het wezenskenmerk van invloed is dat je anderen emotioneel kunt meeslepen!
Componenten van inter-persoonlijke intelligentie zijn: 1.het organiseren van groepen (initiëren en coördineren van activiteiten) 2.onderhandelen over oplossingen (dit is het talent van de bemiddelaar) 3.persoonlijke aansluiting: dit gaat over het talent van empathie en aansluiting, dus over contact maken, gevoelens en interesses van mensen onderkennen en er adequaat op reageren. 4. sociale analyse: opmerkzaam zijn en inzicht hebben in de gevoelens en motieven en interesses van anderen.
Deze vier kwaliteiten zijn de ingrediënten van charme, sociaal succes en zelfs van charisma .Mensen die deze kwaliteiten bezitten zijn NATUURLIJKE LEIDERS > zij geven uitdrukking aan het onuitgesproken gevoel van het collectief en brengen het onder woorden om een groep naar zijn doel te leiden .Zij kunnen goed hun eigen emotionele expressie registreren en zijn scherp afgestemd op de manier waarop anderen reageren. Het zijn sociale kameleons, maar dan wel met behoud van hun eigen behoeften en gevoelens. Het tegenovergestelde zijn de mensen met een gebrek aan sociale charme; mensen die niet lijken aan te voelen wanneer je een gesprek moet beëindigen, ongevoelig voor elke hint maar door blijven praten op hun eigen interesse spoor; iemand wiens gesprekken altijd om hemzelf draaien en geen belangstelling toont voor een ander, die elke voorzichtige poging om op een ander onderwerp over te gaan negeert, iemand die altijd stoort of nieuwsgierige vragen stelt.
Marc America 16
EQ
Reeds bij kinderen zie je al een sterk verschil in benaderingsstrategieën van populaire kinderen en sociale buitenbeentjes: -te vroeg het voortouw nemen versus je beurt afwachten -uit de pas lopen met het referentiekader Het is dus belangrijk wanneer je je aansluit bij een groep om eerst even te zien welk groepsgedrag gaande is en hoe de pik-orde ligt. Emotionele vaardigheden kunnen onder mensen heel verschillend zijn. Als aan de ene kant van spectrum de lomperikken en hufters staan, wat zou dan kenmerkend zijn voor het tegenovergestelde, wat zou een kenmerk zijn van mensen met een virtuose emotionele intelligentie? Dat zijn degenen die volledig ontredderde emoties tot bedaren kunnen brengen (zelfs hevige woede).Dit is het emotionele Judo zoals beschreven in het vier stappen plan (zie professioneel reageren op grensoverschrijdend gedrag uit “Allemaal mensen “).
Als je kijkt naar trends van intermenselijke verhoudingen in privé en werk dan kun je niet aan de indruk ontkomen dat de wereld steeds harder wordt, het aantal scheidingen neemt toe en op de werkvloer neemt de druk om te presteren zodanig toe dat velen afhaken en onzeker zijn over hun broodwinning. Waar relaties steeds meer onder druk staan is emotionele intelligentie belangrijker dan ooit tevoren. Als het thuisfront de basis is waarop je in het leven staat, is dat bij uitstek de plaats waar je je bewust moet zijn van mechanismen die deze basis kunnen ondermijnen. Om te beginnen is het zinvol om je te realiseren dat er sekse specifieke verschillen zijn in het omgaan met andere mensen. Reeds in de kinderleeftijd wordt zichtbaar dat jongens hechten aan eenzame en stoere onafhankelijkheid en autonomie, terwijl meisjes zichzelf zien als onderdeel van een groter geheel waarin onderlinge verbondenheid centraal staat. Jongens voelen zich bedreigd door alles wat hun onafhankelijkheid aantast terwijl meisjes zich bedreigd voelen door alles wat hun relaties aantast. Marc America 17
EQ
Mannen praten over “dingen “ terwijl vrouwen verlangen naar emotionele verbondenheid. Vrouwen ondergaan gemiddeld emoties intenser en met meer gevoel dan mannen. Bij ruzies zijn meisjes meer geslepen dan jongens, zij hanteren agressieve tactieken als isoleren, roddelen, indirecte wraakcampagnes terwijl jongens een robbertje vechten en vervolgens het conflict achter zich laten; zij zijn zich van bedekte strategieën überhaupt niet bewust. Eenmaal volwassen hebben mannen ook minder met emoties, zij hebben een aversie tegen emotionele confrontaties. Dat is de reden dat vrouwen zo vaak klagen dat hun man zich probeert te onttrekken aan een gesprek over problemen in de relatie. Dit geldt uiteraard in zijn algemeen en kan in individuele gevallen anders uitpakken. Wat betekent dit nu voor de irritaties die in elke intieme relatie onvermijdelijk opduiken?Een huwelijk staat of valt niet met specifieke kwesties over bv sex, geld , de opvoeding van de kinderen etc. Een huwelijk staat of valt met de MANIER WAAROP een echtpaar deze specifieke problemen bespreekt .Het gaat dus niet over het WAT maar over het HOE. Het is voor elk echtpaar een uitdaging om de aangeboren seksespecifieke verschillen in probleemhantering te overwinnen. Wat zijn nu denkwijzen die een huwelijk vergiftigen? > 1/ denken een onschuldig slachtoffer te zijn 2/ gerechtvaardigde verontwaardiging 3/parallelle conversaties (de gesprekspartner in gedachte kritisch becommentariëren tijdens de interactie) 4/pessimistische denkwijzen voeren tot emotionele gijzelingen 5/flooding= vatbaarheid voor frequente emotionele ontreddering (zoals bij borderliners)
Marc America 18
EQ
Naarmate een stel steeds verder verstrikt raakt in de vicieuze cirkel van kritiek en verachting jegens elkaar, is dat een teken van verlies van zelfbeheersing, empathie en van het vermogen om elkaar en zichzelf te kalmeren. Mannen zijn in deze het kwetsbare geslacht; vrouwen vinden het veel minder erg om een onaangename echtelijke ruzie uit te vechten dan mannen. Mannen trekken vaak een muur op om zichzelf tegen flooding te beschermen (en juist die muur veroorzaakt weer flooding bij vrouwen. Mannen trekken een muur op (door Paul Ekman in zijn boek “gegrepen door emoties” ook wel stonewalling genoemd.), vrouwen leveren veel vaker kritiek op hun mannen. Als man en vrouw een meningsverschil hebben is voor de vrouw bovenal belangrijk dat de geldigheid van haar emoties gerespecteerd wordt, minder belangrijk is of haar man een andere mening is toegedaan. Als de vrouw kritiek op haar man heeft dan is dat ook niet meteen een karakteraanval, mits het gedrag betreft wat al dan niet veranderd kan worden; het is natuurlijk wel een karakteraanval als het wel “op de man “ gespeeld wordt (“je bent een egoïstische lul “). Wat zijn herstelmechanismen van een ruzie? 1. Het op de rails houden van een discussie (dus geen dooddoeners of karakteraanvallen!) 2. Het tonen van empathie (“ik begrijp best dat jij dat niet leuk vindt “) 3. Het verminderen van spanning (bv “dit loopt uit de hand, laten we het even parkeren en er later op terug komen “) Voor herstel na een ruzie is enige ego-veerkracht ook wel handig: de flexibiliteit om iets los te kunnen laten is een voorwaarde om een onenigheid achter je te kunnen laten en de blik weer vooruit te richten; als je gedachten blijven plakken aan een eerdere onenigheid, dan dreigt een cumulatie van onvrede en wordt het steeds moeilijker om onenigheid te overwinnen. Een dooddoener die absoluut vermeden moet worden is de opmerking: “zo ben ik nu eenmaal “ . Immers, als iemand grensoverschrijdend is naar een Marc America 19
EQ
ander en tegelijkertijd aangeeft dat zij daar niks aan kan doen, dan claimt zij in feite dat het grensoverschrijdend gedrag maar geaccepteerd moet worden. Het herstel van een flooding (woede cirkel ) duurt ca 20 minuten, dit is de tijd die het brein nodig heeft om af te koelen, om de opstapelende golven van catecholaminen (zie eerder) te laten uitdoven.
Bovenstaand mechanisme om ruzies te de-escaleren vertonen grote gelijkenis met het 4-stappen plan uit mijn boek “ Allemaal Mensen “ : Stap 1: Judo beweging (empathie tonen) Stap 2: metacommunicatie (op helicopter niveau de situatie beschrijven) Stap 3: Ik- boodschap plaatsen (“ik kan hier niet mee omgaan”) Stap 4: Samen Boven (een voorstel doen dat voor beiden zonder gezichtsverlies acceptabel is en constructief naar de oplossing vh conflict)
Echtparen die afstevenen op een scheiding missen de kennis of vaardigheid om deze herstelmechanismen (dit 4 stappenplan) bewust toe te passen; zij verliezen zich in woede en raken gefixeerd op de bijzonderheden in kwestie. Een verdedigende houding van de luisteraar uit zich door het negeren of onmiddellijk weerleggen van de klacht van de partner, reageert alsof het een aanval is i.p.v. een poging tot gedragsverandering. Zoals eerder gezegd, woede belemmert om te luisteren, te denken en te praten!
Marc America 20
EQ
MANAGEMENT MET GEVOEL De inzichten over goed management zijn in de loop der jaren nogal veranderd. Was in het verleden een manager een manipulatieve baas met straatvechters kwaliteiten, tegenwoordigheden zijn de inzichten dat een goed manager een virtuoos is in intermenselijke vaardigheden die zijn eigen emoties goed onder controle kan houden en die gevoelig is voor de emoties van zijn medewerkers. Hij weet dat medewerkers die emotioneel verward zijn , niet goed kunnen denken, opletten en leren (“stress maakt mensen dom “) en dus minder productief zijn voor het bedrijf .Leiderschap betekent niet dominantie , maar de kunst om mensen zover te krijgen dat ze werken aan een gemeenschappelijk doel. Alles komt uiteindelijk aan op de manier waarop je feed back geeft, dat kan op een destructieve manier of op een opbouwende constructieve manier. Destructieve kritiek: op de man gespeeld, niet op corrigeerbaar gedrag. Een persoonlijke aanval heeft een vernietigend effect op de werkhouding. Een valkuil bij kritiek is ook dat mensen pas kritiek geven als het kookpunt is bereikt. Opbouwende kritiek: Het fundament van optimisme, van het gevoel dat alles goed kan komen, is de overtuiging dat tegenslagen of mislukkingen het gevolg zijn van omstandigheden die we kunnen veranderen. Dus wees specifiek in je kritiek, biedt een oplossing of aanknopingspunten; wees aanwezig bij je kritiek Marc America 21
EQ
(dus niet in een memo); wees gevoelig , dwz houd rekening met de impact van wat en hoe je het zegt op degene die de kritiek in ontvangst neemt. Overigens, dezelfde regels gelden ook bij het geven van een compliment; specificiteit is bij een compliment net zo belangrijk als bij kritiek, anders weet de ontvanger van het compliment net zo min welk gedrag precies gewenst was en voortgezet moet worden. Niet alleen op individueel niveau is succes en productiviteit afhankelijk, naast kennis en beroepsmatige vaardigheden, van de wijze waarop de leiding met medewerkers communiceert en feed back geeft; ook op groeps niveau geldt dat een goede sociale harmonie leidt tot betere bedrijfsresultaten. Het groeps IQ is niet het gemiddelde IQ van de leden, maar de emotionele intelligentie bepaalt de productiviteit en het succes van de groep. Op individueel niveau hangt de performance van uitblinkers, naast kennis, vaardigheden en doorzettingsvermogen, af van een netwerk van sleutelfiguren.(zie ook : Outliers, van Malcolm Gladwell, een bestseller vol pakkende voorbeelden over onvermoede factoren die cruciaal zijn voor successen en rampen). Toppresteerders bouwen een betrouwbaar sociaal netwerk vóórdat ze dit daadwerkelijk nodig hebben. Met name voor het aanpakken van onvoorziene problemen zijn informele netwerken van essentieel belang. Bij sociale netwerken zijn er 3 varianten: 1. Communicatie netwerken (wie praat met wie) 2. Expertise netwerken (wie wordt geraadpleegd) 3. Vertrouwensnetwerken
De uitblinkers binnen een organisatie zijn vaak degenen die in ALLE netwerken goede contacten hebben. Naast deze sociale vaardigheden hebben uitblinkers nog een belangrijke kwaliteit: zij tonen INITIATIEF! Marc America 22
EQ
OPVOEDING In het gezin vinden de eerste emotionele lessen plaats, ontdekken we hoe we ons voelen en hoe anderen op onze gevoelens reageren; dit leren we niet alleen door datgene wat ouders ons vertellen maar ook door de modellen die zij ons voorhouden hoe zijzelf met hun gevoelens omgaan .Sommige ouders zijn begaafde emotionele leraren en anderen zijn verschrikkelijk slecht. Emotioneel onbekwame ouderschapsstijlen herken je oa aan -het totaal negeren van gevoelens -alles goed vinden -neerbuigend zijn, geen respect tonen. Verwaarlozing afgewisseld met harde en grillige straffen is kenmerkend voor het gezin van agressieve kinderen: dit patroon maakt hen paranoïde en strijdlustig .Model voor gewelddadig gedrag is als een straf niet het gevolg is van wat het kind gedaan heeft maar afhankelijk van de stemming van de ouder. De meest primitieve vorm van empathie is het instinct om te stoppen met agressie tegen iemand die gekwetst of verslagen of weerloos is. Als een (weerloos) kind mishandeld wordt door zijn ouder dan wordt het rolmodel van Marc America 23
EQ
empathie tonen in zijn meest basale vorm vernietigd. Dit onvermogen tot empathie wordt vaak generaties lang herhaald door gewelddadige ouders die in hun eigen jeugd door hun ouders gewelddadig zijn behandeld. Het Limbische systeem heeft zich rond de puberteit volledig ontwikkeld. De pre-frontaalkwabben ontwikkelen zich door tot laat in de adolescentie. Dit is de zetel van de emotionele zelfbeheersing. Doorslaggevende ervaringen zijn oa de betrouwbaarheid van de ouders, hun ontvankelijkheid voor de behoeften van het kind, de kansen en begeleiding die een kind krijgt bij het leren omgaan met zijn eigen angst of boosheid en het beheersen van impulsen. Destructieve ervaringen zijn oa verwaarlozing en mishandeling en gebrek aan aandacht omdat de ouders teveel met hun eigen dingen bezig zijn en zich te weinig op hun kinderen richten.
TRAUMA & GEACTIVEERD LIMBISCH SYSTEEM Zoals eerder besproken is het Limbische systeem in onze hersenen de anatomische zetel van onze emoties. In schakelcircuits met vele andere gebieden worden emoties in de Amygdala opgeslagen, geduid en worden responsen gegeven. De Amygdala is hierin de schildwacht, de alarmknop die in eerste instantie potentieel bedreigende situaties herkent, de Hippocampus geeft de emotie zijn contextuele betekenis en de pre frontale cortex zorgt voor de meer beredeneerde respons in 2e instantie. De Amygdala is bedoeld om het gevaar op te sporen en als hij daarna nogmaals met dit gevaar geconfronteerd wordt dan slaat het alarm steeds sneller aan. Een geactiveerd stress systeem is de uiting van een overprikkelde Amygdala. Bij een geactiveerd Limbisch systeem worden meer catecholaminen uitgescheiden, tevens komt er meer CRF (cortisol releasing factor) vrij, nodig om de fight/flight reactie te mobiliseren; daarnaast komen er ook meer Marc America 24
EQ
endorfinen , waardoor niet alleen minder pijn wordt gevoelt, maar ook een verdoving van gevoelens plaatsvindt. Bij PTSS (post traumatische stress stoornis) is dit alarm zo scherp afgesteld, dat de geringste associatie met de oorspronkelijke angstverwekker al voldoende is om het alarmsysteem te activeren. De imprint is zo hevig omdat hij gekoppeld is aan HULPELOOSHEID tijdens de originele trigger. Bij PTSS werkt ons emotionele brein niet adequaat en dat veroorzaakt veel leed. Om hiervan af te komen is het nodig om het emotionele brein te heropvoeden, te re-setten als het ware. Dit gebeurt door het de-conditioneren van de geleerde emotie, nl door
1. Frequent herbeleven in een veilige setting (spel, fantasie, droom) 2. Herbeleven in kunst, zoals bij creatief proces therapie(dit is een vorm van psycho analytische psycho therapie, waarbij door het creatief werken met verschillende materialen een emotie gekanaliseerd kan worden). Psychotherapie kun je hierin zien als emotioneel privé onderwijs. Het is niet altijd één groot trauma dat de hersenen emotioneel beschadigt; het kunnen ook vele kleine beproevingen uit de kindertijd zijn die je emotioneel alarmsysteem activeren, zoals -chronisch genegeerd worden , -gebrek aan aandacht of tederheid van de ouders,-verlating, -verlies -sociale afwijzing. Zij veroorzaken tranen en woedeaanvallen in latere intieme relaties (zie: valkuilen in je leven van Klosko & Young).
Als je emotionele systeem eenmaal iets leert, lijkt het alsof het je nooit meer loslaat (onze hersenen kennen geen delete knop voor eenmaal geleerde informatie). Psychotherapie leert je dit onder controle te brengen (ofwel: door cognitie kan je Neo- cortex je Amygdala remmen).
Marc America 25
EQ
Tot zover aangeleerde emoties, dus emoties die in de Amygdala opgeslagen zijn naar aanleiding van een ervaring. Die emoties zijn ontstaan tegen de achtergrond van je genetisch bepaald temperament .Het temperament gaat over het bereik van het emotioneel kompas. Temperament speelt zich af van aan de ene kant extravert tot aan de andere kant introvert, van prikkelbaar tot rustig, van gewelddadig van nature aan de ene kant tot pijnlijk verlegen aan de andere kant.
Op grond hiervan zijn er vier vormen van temperament: -verlegen -brutaal -vrolijk -melancholiek
Vergelijk hiermee de vier sociale gedragsstijlen -vriendelijk -sturend -expressief -analytisch En de parallellen worden zichtbaar, want de presentatie van het vriendelijke type is verlegenheid, de valkuil van het analytische type is piekerigheid, de valkuil van het sturend type is brutaliteit en de presentatie van expressiviteit is vaak vrolijkheid.
Marc America 26
EQ
Dit zijn natuurlijk geen exclusieve eigenschappen van de vier gedragsstijlen want er is vaak overlap met andere gedragsstijlen, maar de accenten zijn wel zoals hier aangegeven. Neurobiologisch blijkt er een basis te zijn voor de verschillende voorkeurgedragsstijlen. Zo hebben verlegen kinderen een neuraal schakelsysteem dat sneller reageert, zelfs op lichte stress . Een graadmeter voor verlegenheid en terughoudendheid is een verhoogde hartslag en ook zwijgzaamheid. Gemakkelijk op te wekken angst lijkt de onderstroom van levenslange verlegenheid. Met andere woorden verlegenheid wijst op een lage prikkeldrempel van de amygdala. Veel volwassenen die aan paniekaanvallen lijden, zeggen dat deze begonnen zijn in de tienerjaren (bv hyperventilatie). Als ze eenmaal zo’n aanval hebben meegemaakt, ontwikkelen ze makkelijk de vrees voor herhaling. Dimensies van temperament zijn: verlegen versus brutaal
en
Melancholiek versus uitbundig/vrolijk. Dit lijkt te maken te hebben met de relatieve activiteit van de rechter en li prefrontale cortex: EEG onderzoek wijst uit dat Activiteit vd Li kwab> vrolijk, optimistisch, zelfvertrouwen Activiteit vd re kwab> negatief, pessimistisch, achterdochtig NB dit is dus het neurobiologisch substraat van de vier gedragsstijlen.
Nu is het zo dat de emotionele lessen uit onze vroege jeugd deze aangeboren aanleg kunnen versterken of verzwakken; dwz met de juiste ervaringen kan de te snel geprikkelde Amygdala worden getemd! Moeders die hun kind continu menen te moeten beschermen, versterken de vreesachtigheid, doordat deze kinderen niet de kans krijgen om te leren hoe ze angsten moeten overwinnen.
Marc America 27
EQ
CRIMINALITEIT Zoals we op blz 19 reeds zagen, wordt de route naar criminaliteit makkelijk ingeslagen bij verwaarlozing in de vroege jeugd en harde en grillige straffen (die niet afhankelijk zijn van de daden van het kind maar van de stemming van de ouder); daarnaast hebben we gezien dat mishandeling het empatisch vermogen van een kind kan vernietigen. Het maakt allemaal kinderen paranoïde en strijdlustig. Ze raken extreem gevoelig voor onrechtvaardigheden en oneerlijke behandeling (ze voelen zich heel snel het slachtoffer). Kenmerkend is het OVERHAASTE OORDEEL= vertekende waarneming bij mensen die ongewoon agressief zijn. In hun gedragsrepertoire bestaat slechts één respons bij woede, nl slaan! Hun carriere ziet stereotyp als volgt uit: Op 6-7 jarige leeftijd zijn ze agressief en moeilijk te hanteren; nu al is er een voorbestemde intellectuele mislukking omdat de schoolcarrière nu al gevaar loopt. Op 9-11 jarige leeftijd hebben deze kinderen al geen aansluiting meer bij Marc America 28
EQ
hun leeftijdgenoten. Op 10-15 jarige leeftijd krijgen ze contact met andere sociale buitenbeentjes, waarmee de outcast hun referentiekader wordt. Dit is een mechanisme wat bij de straatcultuur een rol speelt. Kinderen voelen zich buitengesloten door de samenleving, maken weinig kans op welvaart of een positie in de samenleving die reden geeft om trots op te zijn en deze woede en achterdocht zijn een kruidvat waarin de minste of geringste aanleiding al een legitimatie voor geweld is. NB antisociale meisjes zijn minder gewelddadig maar zij raken zwanger. Sociale buitenbeentjes hebben dus vroeg de aansluiting met hun leeftijdgenoten verloren en derhalve ook nauwelijks oefening gehad in het herkennen en duiden van emotionele en sociale signalen.
Marc America 29
EQ
