Edu-tekstbestanden en scherm uitleessoftw are
Handleiding en tips.
(versie 1, 13 maart 2015)
Inleiding NB: als deze tekst is uitgeprint en bewaard, controleer dan op http:/ / educatief.dedicon.nl op de pagina van de Klantenservice onder ‘Leesvormen’ of er een nieuwere versie beschikbaar is! In de handleiding ‘Sneller werken met Edu-tekstbestanden in Word’, te vinden op de pagina van de Klantenservice op educatief.dedicon.nl onder ‘Leesvormen’, is een aantal tips gegeven voor het werken ‘op de visuele manier’: met sneltoetsen in Word. Hierbij blijft te allen tijde op het beeldscherm de werkfocus zichtbaar. Als de leerling begint te typen, gebeurt er iets op de plek van de werkfocus. In die handleiding is ook uitgelegd hoe je met het navigatievenster kunt werken. Dit werkt niet echt heel handig voor wie niet kan zien. Hetzelfde geldt voor gebruikers die met vergroting werken (waardoor het navigatievenster buiten beeld valt). Gebruikers van een schermuitleesprogramma kunnen deze ‘koppenlijst’ beter via hun schermuitleesprogramma zelf opvragen. Schermuitleesprogramma’s bieden niet alleen de mogelijkheid om de werkfocus te volgen (de plek op het beeldscherm waar de cursor knippert of waar een stuk tekst of een knop is geselecteerd). Ze bieden ook de mogelijkheid om teksten en overige schermaanduidingen te lezen waar de werkfocus niet kan komen. Dat gebeurt met de virtuele focus. Je ziet de focus op het beeldscherm dan niet altijd volgen. De focus van de brailleleesregel (evenals de spraak) volgt de virtuele focus wel. De termen ‘virtuele focus’, schermuitleesprogramma’s en brailleleesregel zijn ietwat ongelukkig. ‘Virtuele focus’ had misschien beter ‘alleen-lezen-focus’ kunnen heten, je kunt met een ‘schermuitleesprogramma’ en een brailleleesregel ook tekst bewerken. Eigenlijk zijn er gewoon verschillende ‘monitors’: het scherm, het braille en de spraak.
Voor alle duidelijkheid: het is een veelvoorkomend misverstand dat schermlezergebruikers die alleen met spraak werken anders zouden werken dan braillegebruikers. Dat is niet zo; de laatste hebben alleen een focus meer (namelijk de braillefocus). Daardoor beschikken zij over meer alternatieven voor besturing en navigatie. Afhankelijk van iemands voorkeuren of van wat hij of zij geleerd heeft, zal een brailleleesregelgebruiker een (eigen) mix van braille en spraak inzetten.
02
Schermuitleesprogramma’s bieden ook de mogelijkheid om snel een overzicht te krijgen van de structuur en opbouw van een document en snel van item naar item te springen. Dit is enigszins vergelijkbaar met het gebruik van Ctrl+G in Word. Omdat de werkwijze hier is geoptimaliseerd voor gebruikers met een visuele beperking, werkt deze manier van werken (veel) sneller. Dat is vooral belangrijk bij langere teksten, dus onmisbaar voor studenten en vakbeoefenaren. Maar ook voor scholieren kan deze manier van werken veel tijd en energie sparen.
Dat geldt niet alleen voor blinde leerlingen maar ook voor slechtziende leerlingen die met een schermuitleesprogramma (vergroting en spraak) werken. NB: slechtziende leerlingen die met een flinke vergroting werken, hebben veel minder overzicht over het scherm (bij een vergrotingsfactor 2 is nog maar een kwart van de normale scherminhoud zichtbaar!).
De manier waarop schermuitleesprogramma’s dat overzicht bieden, is door het aanbieden van allerlei lijsten (links, koppen, opmerkingen, spelfouten, enzovoort); een beetje vergelijkbaar met wat we zagen bij de sneltoets Ctrl+G. Die lijsten kunnen met eigen sneltoetsen worden gegenereerd. Bovendien kun je – ook met sneltoetsen– van item naar item springen.
Wie met een brailleleesregel werkt, kan alternatieve commando’s vanaf de leesregel gebruiken. Voordeel daarvan is, dat de handen dan (bij het lezen of zelfs, als in de brailleleesregel ook gebruikt wordt om te typen, ook bij het schrijven) niet hoeven te wisselen tussen toetsenbord en leesregel; dat komt de snelheid en de werkhouding ten goede.
Er wordt in Nederland (hoofdzakelijk) gewerkt met Supernova, JAWS, Window Eyes en NVDA. Alle hebben regelmatig updates en upgrades. Er zijn 29 verschillende modellen brailleleesregels in omloop. Voor detailinformatie verwijzen we dan ook naar de handleidingen van de hulpmiddelen(software). Maar we geven hier, vanwege het belang van het onderwerp, toch een korte uitleg. Dat doen we omdat: helaas iedere leverancier andere termen gebruikt, in één handleiding meestal meerdere namen voor hetzelfde worden gebruikt en de (vertaalde) handleidingen ook nog eens niet-consistent zijn in het gebruik
03
van die termen. (Supernova gebruikt de term ‘Dolphin cursos’, Jaws heeft het over de ‘Jaws-cursor’, en er worden ook termen gebruikt als regelmodus, browse modus, enzovoort). Daardoor is het is voor leerlingen – en hun ziende begeleiders (ouders, docenten) die niet thuis zijn in deze materie (!) – heel moeilijk om op eigen kracht die mogelijkheden te ontdekken. cursussen niet altijd worden vergoed en de wachttijd tot de eerstvolgende cursus soms te lang is. in (basis)trainingen kan niet altijd voldoende aandacht worden besteed aan het gebruik van de virtuele focus.
De virtuele focus Strikt genomen is de ‘virtuele focus’ een ‘alleen-lezen modus’. Iedere schermlezer schakelt automatisch over naar de virtuele focus, zodra je een webpagina of emailbericht opent. Het schermuitleesprogramma begint onmiddellijk een pagina te analyseren en meldt bijvoorbeeld hoeveel links en wat voor besturingselementen (koppen, links, tekstvelden, tabellen, enz.) er zijn. Je kunt dan tevens – met sneltoetsen van de schermuitleessoftware – gebruik maken van die navigatiemogelijkheden. Ook kun je bijvoorbeeld met de schermlezer zoeken naar bepaalde woorden die voorkomen in de website of het emailbericht. Als je op een webpagina tekst wilt invoeren in een tekstveld zoals een gebruikersnaam of zoekwoord, schakelt de schermlezer automatisch naar de formuliermodus; de ‘schrijfmodus’. Je kunt dan tekst invoeren. (Commando’s werken in die modus dus niet). Zodra je (op een webpagina of -formulier) uit het tekstveld gaat, spring je automatisch weer terug naar de virtuele focus. Omdat dit automatisch gaat zijn veel leerlingen zich hiervan niet bewust. Daardoor missen ze vaak de mogelijkheden die de virtuele focus in Word biedt. In Word spring je namelijk nooit automatisch naar de virtuele focus; je moet die handmatig aanzetten. Hoe je dit moet doen, verschilt per schermlezer.
04
Sneltoetsen en schermuitleesprogramma’s Schermuitleesprogramma’s hebben allemaal een helpfunctie, waarin alle sneltoetsen contextspecifiek worden weergegeven: SuperNova JAWS Window Eyes NVDA
Dolphin Key+F1 JAWS+F1 Insert+F1 NVDA+N, h voor help (om naar de gebruikersgids te gaan)
Waar in de rechterkolom “ JAWS” of “ NVDA” staat, worden de speciale JAWStoets respectievelijk de speciale NVDA-toets bedoeld. Met De term Dolphin/JAWS Key wordt in de handleiding uitgelegd; op PC’s is het meestal CAPSLOCK of INSERT; de gebruiker kan zelf aangeven wat hij wil gebruiken. In SuperNova krijg je met Dolphin Key+Tab een overzicht van alle beschikbare lijsten. Dolphin Key+1 opent opent de linklijst, Dolphin Key+2 de koppenlijst. Window Eyes gebruikt Insert+Tab voor het overzicht; Insert+1 geeft een linkslijst, Insert+2 een koppenlijst. NVDA gebruikt NVDA+F7 om naar het overzicht te gaan (maar kent een minder uitgebreid overzicht). In JAWS kun je geen overzichtslijst opvragen (wel de sneltoetsenlijst, zie de tabel hierboven). In JAWS is de sneltoets voor een koppenlijst Insert+F6 en een linklijst Insert+F7. Een lijst van lijsten is in Word niet opvraagbaar (in internet browsers wel, Insert+F3).
NB: de sneltoetsen om de virtuele focus via het toetsenbord te bedienen zitten vaak op het numerieke deel van het toetsenbord. Dit is natuurlijk op een laptop zonder numeriek deel te emuleren met de Fn-toets, maar dat werkt niet echt snel en gemakkelijk. Overigens hebben alle schermuitleesprogramma’s een ‘laptopmodus’ waardoor de toetsen op het numerieke toetsenbord vervangen worden door andere toetsen (bijvoorbeeld functietoetsen, Page Up of Page Down, enzovoort).
In Word zijn dus vergelijkbare lijstjes op te vragen als op een webpagina. Bijvoorbeeld een koppenlijst, linklijst, lijst met opmerkingen of spelfouten.
05
Je kunt ook direct navigeren op koppen, links, opmerkingen, spelfouten, enz. Bij Jaws en Window Eyes druk je daarvoor op Insert+Z. Nu kan je de letters gebruiken om in een document te navigeren, zoals de H voor koppen en de L voor links. (Er zijn overigens allerlei eigen instellingen mogelijk; raadpleeg daarvoor de handleiding). Door weer opnieuw Insert+Z te typen, zet je de modus weer uit, zodat je weer gewoon kunt typen.
Met Supernova is het niet nodig de virtuele focus handmatig eerst aan te zetten; je kunt direct een letter invoeren in combinatie met de Dolphin Key. Je kunt dus altijd Dolphin Key+H gebruiken om met Supernova van kop naar kop te springen.
Tips voor begeleiders
Voor meer uitleg over de werking van schermuitleessoftware met een brailleleesregel, zie: http://www.project-edda.nl/blind-leren/, resp. http://www.project-edda.nl/brailleleesregel/.
06
Cursussen Bartiméus en Visio Voor een cursus om te leren werken met een computer en de Windowsprogramma’s met behulp van een schermuitleesprogramma en/of brailleleesregel en/of spraak en/of vergrotingssoftware bieden Bartiméus en Visio ICT-cursussen; vraag de AOB’er of het cursuscentrum naar de mogelijkheden.
Cursussen leveranciers Bij de levering van apparatuur en/of software hoort vrijwel altijd een instructie. Ook als je met nieuwe programma’s moet leren werken, kun je bij de leverancier van de hulpmiddelen en bijbehorende software terecht voor een training. Babbage Academy heeft trainingen om efficiënter te leren werken voor studenten en vakbeoefenaren, maar ook leerlingen in de bovenbouw van HAVO en VWO).
Kosten De kosten voor al deze cursussen en instructies kunnen onder bepaalde voorwaarden vergoed worden. De aanbieder van de cursus kan u daarover informeren.
Deze handleiding is geschreven door Dorine in ’t Veld, met dank aan Davy Kager en Joost van Loon voor hun waardevolle inbreng. Vragen en tips voor verdere verbetering kun je sturen aan
[email protected].
07
Versie 1 (13 maart 2015)
