Dyslexie protocol Oranje Nassau College (locatie Parkdreef) We spreken van dyslexie als er sprake is van een ontwikkelingsstoornis als gevolg waarvan bij een kind sprake is van een niet, onvolledig of zeer moeizaam ontwikkelende automatisering van woordidentificatie (lezen) en/of van schriftbeeldvorming (spellen). Publicatie Gezondheidsraad ’95. (Daarnaast moet er op het gebied van de ‘schoolse vaardigheden’, ondanks een langdurige, intensieve begeleiding, een achterstand zijn van 1 jaar of meer. Verder moet er sprake zijn van een verstoorde taalvaardigheid. Daarnaast mag er geen sprake zijn van een onvolledig verlopen schoolloopbaan met veel wisselingen, waardoor bepaalde stof niet is aangeboden. Tenslotte mogen er geen andere stoornissen een rol spelen en is het taalprobleem vaak erfelijk bepaald). Er zijn vele vormen van dyslexie en dus is het wenselijk dat er individueel wordt bekeken welke de goede en welke de minder goede vaardigheden van een leerling zijn. De meest voorkomende problemen zijn: - Problemen met het technisch lezen, waardoor het vooral in de hogere klassen vaak moeilijk is binnen de gestelde tijd werkstukken af te krijgen; - Problemen met begrijpend lezen. Soms is dit een gevolg van het technisch lezen; de leerlingen moeten zoveel tijd steken in de woordherkenning, dat de betekenis van de tekst niet wordt begrepen. Vaak ook is het probleem dat zij de hoofd- en bijzaken onvoldoende kunnen onderscheiden en geen samenvattingen kunnen maken; - Problemen met de spelling. Het gaat hier niet alleen om bv. omkeringen, maar vooral om het niet onthouden van woordbeelden. Leerlingen zijn dan geneigd de woorden fonetisch op te schrijven. Daarnaast zijn er leerlingen die de nuances in klanken niet goed kunnen onderscheiden. Tenslotte is er een groep die vooral moeite heeft met de spellingregels; - Problemen met de woordenschat. Doordat dyslectische leerlingen in het algemeen niet veel lezen, blijft de woordenschat ook vaak achter; - Problemen met het taalgevoel. Dat uit zich vooral bij het maken van zinnen in de vreemde talen; - Problemen bij het leren van woordjes. - Problemen met het handschrift – woorden worden niet duidelijk geschreven en dus ook niet altijd goed onthouden; - Problemen met concentratie. Dyslectische leerlingen moeten veel energie steken in het volgen van de lessen, dat zij ook sneller vermoeid zijn (dit heeft ook zeker invloed op het maken van huiswerk); Dat deze problemen invloed hebben op het functioneren op school zal duidelijk zijn. Als school zullen we moeten accepteren dat deze leerlingen problemen hebben, hen begeleiden en aanpassingen maken opdat zij zo goed mogelijk kunnen functioneren.
1
Wie zijn betrokken bij de dyslectische leerlingen? a. Orthopedagoge b. Remedial teacher (tevens dyslexie coach) c. Onderwijs leercentrum d. Docenten Hoe gaan wij om met dyslectische leerlingen? 1. Brugklassers. Leerlingen hebben bij de aanmelding op school een dyslexieverklaring. Het is van belang hier heel duidelijk te stellen dat het onderzoek gedaan moet zijn door een daartoe bevoegd psycholoog of orthopedagoog. In de 2e en 3 de week van het schooljaar is er een gesprek met de leerling (en ouders) met de orthopedagoge. Dan wordt besproken welke aanpassingen en/of begeleiding (in de vorm van remedial teaching) wenselijk zijn. Deze gegevens worden genoteerd op de faciliteitenlijst – een lijst die 2 x per jaar wordt verstrekt aan alle docenten zodat zij weten hoe zij met de dyslectische leerling moeten omgaan. De dyslectische leerlingen krijgen een geplastificeerde kaart waarop de aanpassingen vermeld staan. Tenslotte krijgen zij een stickervel. De stickers plakken zij op SO’s en proefwerken, zodat docenten weten dat er aanpassingen zijn. In de eerste weken van het schooljaar doen alle leerlingen mee aan onderzoeken op het gebied van begrijpend lezen, spelling en rekenen. Als het onderwijskundig rapport aangeeft dat het technisch lezen zwak is, worden bij die leerlingen leestoetsen afgenomen; het kan zijn dat zij dan, in samenwerking met de ouders, extra gaan lezen in het OLC. Onvoldoende scores op de andere toetsen kunnen leiden tot extra ondersteuning op het gebied van begrijpend lezen en rekenen (door docenten) of spelling (door de remedial teacher). Als blijkt dat er onvoldoende vooruitgang is op een van deze gebieden wordt in samenspraak met de orthopedagoge bekeken wat er verder kan worden gedaan. 2. Alle leerlingen. Soms worden in de loop van de schooltijd vermoedens van dyslexie geuit (door leerlingen zelf, door ouders, door docenten). Twee maal per jaar doet de orthopedagoge (na overleg met leerling/ouders en na bestudering van het nodige werk) een didactisch dyslexie onderzoek. Op grond van de resultaten wordt in overleg met de ouders besloten of de betrokken leerling verder moet worden getest (op eigen kosten) om dyslexie vast te stellen. Dat verdere onderzoek betreft dan een intelligentie- en persoonlijkheidsonderzoek en een verdieping op taalgebied. 3. Dyslectische leerlingen in de hogere leerjaren. Eens per jaar is er een bijeenkomst van leerlingen in de hogere leerjaren (geen examencandidaten). Op die bijeenkomst komt aan de orde hoe het gaat of er nog verdere aanpassingen nodig zijn of dat er wijzigingen moeten zijn in de factiliteiten.
2
4. Dyslectische eindexamencandidaten. In september is er een bijeenkomst om bij te praten en duidelijke afspraken te maken over de te lezen boeken, het gebruik van woordenboeken, aanpassingen bij luistertoetsen, extra tafels (als er grootschrift wordt gebruikt) etc. Welke aanpassingen zijn mogelijk? Zie hier de brief die de faciliteitenlijst begeleidt: Bijgaand de laatste bijgewerkte faciliteitenlijst. Als er in de loop van het jaar wijzigingen komen krijgen jullie daar een apart bericht over en verzoeken we jullie dat zelf in het schema in te vullen. Alle gesprekken met de eerste klassers en hun ouders zijn geweest. Ik heb hen duidelijk gemaakt dat zij zelf verantwoordelijk zijn voor hun ‘probleem’ . Dit houdt bv. in dat zij met jullie moeten overleggen hoe de tijdsverlenging wordt ingevuld. Verlenging van tijd Nogmaals: het is voor iedereen (jullie en de leerlingen) het gemakkelijkst om 1 of 2 (min of meer dezelfde vragen) te laten vervallen. Dan is die verlenging van tijd niet nodig. Zij hebben recht op ¼ e extra tijd, dus pas daar het aantal vragen bij aan. Mondeling Bij een aantal leerlingen wordt aangegeven mondeling overhoren. Ik heb met ouders en leerlingen besproken dat dat slechts incidenteel kan. Doe het 1 of 2 keer, dan weet je of het een verschil maakt en kun je daar in het geven van cijfers rekening mee houden. Vergrotingen Als je het vervelend vindt dat je de SO’s en proefwerken moet vergroten , kun je de papieren voor de dyslectische leerlingen (die daar behoefte aan hebben) ook op lettertype 14 aanbieden (bij voorkeur letters met schreef, zoals Palatino Linotype = dit lettertype). Werk controleren Deze leerlingen zullen door hun dyslexie niet altijd de goede woorden in hun werkboek of schrift overnemen. Probeer tijdens zelfwerkzaamheid hun schriften eens te controleren. Opdrachten op papier Bij gedicteerde opdrachten in de ‘vreemde’ talen, waarbij een zin ontkennend of vragend o.i.d. gemaakt moet worden, hen de opdracht op papier geven. Zij kunnen in de meeste gevallen hun eigen geschreven zinnen niet teruglezen en dus er ook niet verder mee werken. Spelfouten Woorden die fonetisch geschreven worden niet fout rekenen. Je kunt immers niet horen hoe een woord geschreven moet worden. Het gaat hier vooral om woorden met ei/ij, au/ou en ch/g., omkeringen etc. Ditzelfde geldt voor de ‘vreemde ‘ talen. Bij proefwerken en SO’s : Verbeter niet in de woorden, maar schrijf het goede woord in zijn geheel ernaast!!! Laat hen in het werkboek en in de schriften met potlood werken, zodat zij de fouten gemakkelijk kunnen verbeteren (en het fout geschreven woord niet in zich opnemen) Oranje stickers: dyslexie Groene stickers: tijdsverlenging
Marry Nida Schenk
3
Hulpmiddelen . Leespennen . Daisy spelers . Kurzweil 3000 Het gebruik van softwareprogramma’s In april 2008 is in Zoetermeer gestart met een project om dyslectische leerlingen zowel op school als thuis te kunnen laten werken met een aantal softwareprogramma’s. Van alle scholen voor het Voortgezet Onderwijs gaan vier keer per schooljaar twee leerlingen naar een cursus voor o.a. Kurzweilvaardigheden. Deze cursus wordt gegeven bij het Icoz in Zoetermeer. De leerlingen krijgen drie weken lang twee keer per week één uur les. Na deze drie weken komen de leerlingen één keer verplicht één uur naar de zogenaamde Dyslexie Ondersteuning Groep (DOG). Doel van de DOG is het geleerde in praktijk te brengen op school en thuis. Leerlingen die deze cursus volgen, krijgen thuis ook een licentie geïnstalleerd. Voor wie? Het project is bedoeld voor (extreem) dyslectische leerlingen met één of meerdere van de volgende kenmerken: - een zeer beperkte leestechniek en daardoor heel veel moeite met het begrijpen van geschreven teksten; - een voorkeur voor informatie via gesproken woord; er is een duidelijk verschil tussen het begrijpen van voorgelezen tekst en geschreven tekst; - problemen met het indelen en structureren van het werk (leerwerk, presentaties, samenvattingen maken e.d.); - veel problemen met schrijven (onleesbaar handschrift, zeer veel fouten in de spelling). Waar is de training op gericht? Dyslectische leerlingen blijken teksten niet slechter te begrijpen dan niet dyslectische leerlingen. Zij hebben door hun leesproblemen echter een laag leestempo. Het korte termijngeheugen heeft een beperkte capaciteit. Doordat veel energie gaat zitten in de technische aspecten van het lezen, is het begrijpen moeilijk. Hierdoor zal een tekst meerdere malen gelezen moeten worden. Dat kost tijd en die is er vaak niet. De training en de aangeboden software zijn vooral gericht op compenseren en dispenseren, alhoewel de remediërende effecten niet onderschat moeten worden. De volgende softwareprogramma’s maken onderdeel uit van de training: - Het programma Kurzweil – Dit programma leest teksten voor (in het Nederlands, Engels, Frans, Duits en nog enkele andere talen), spreekt tijdens het schrijven, geeft de mogelijkheid samenvattingen te maken (en voor te lezen). Horen is makkelijker dan lezen, waardoor er meer energie voor het denken is. Omdat aan het technisch lezen minder aandacht besteed hoeft te worden, kunnen moeilijkere teksten
4
-
(voor)gelezen worden. Bovendien wordt de woordenschat van de leerlingen vergroot. Het programma Spark-space – Dit programma stelt de leerling in staat leerstof te structureren door middel van mindmapping. Het programma Woef en diverse (kosteloze) internetprogramma’s om de spelling van woorden te oefenen.
Na deze cursus kunnen de leerlingen gebruik maken van het programma op school om bijvoorbeeld hun toetsen te maken middels Kurzweil. Docenten dienen hiertoe hun proefwerken digitaal aan te leveren. Ook bestaat de mogelijkheid, dat leerlingen hun eindexamen kunnen maken middels Kurzweil. Hier is een apart protocol voor gemaakt.
KURZWEIL protocol eindexamens De examens worden aangeleverd op een PDF-bestand en wordt door een ict-er van school omgezet in een KES-bestand. Dit gebeurt een paar dagen voor het examen en in het bijzijn van de examensecretaris. Tijdens het examen wordt er gewerkt op een laptop waarvan het digitale woordenboek is uitgeschakeld. Er is een reserve laptop beschikbaar. De woordvoorspeller mag aanblijven. In geval van een stroomstoring , kan er gewerkt worden via een vergroting. Het werk wordt aangeleverd via een usb-stick. Kurzweil-kandidaten worden geplaatst bij de overige dyslecten ivm tijdsverlenging. Er wordt tijdens het examen niet via het netwerk gewerkt. Er wordt gebruik gemaakt van een stand-alone> een speciale usb-stick De ICTers doen de volgende werkzaamheden: De PDf-bestanden van de examens, als KES-bestand opslaan op usb-sticks. (per examen een usb-stick) De USB-sticks worden bewaard in de kluis.(strikt geheim) Vrijstelling Voorwaarden: - Er dient een goed dyslexierapport aanwezig te zijn, afgenomen door een daartoe bevoegde psycholoog of othopedagoog. De leerling beschikt over een dyslexie kaart; - De leerling heeft minimaal 1 jaar onderwijs gevolgd in de taal, waarvoor de dispensatie is aangevraagd; - Er is vastgesteld dat de leerling onoverkomelijke problemen heeft met het aanleren van die taal. Dit is of aangetekend in het aanwezige dyslexierapport of er is een verklaring aanwezig van de vakdocent (die de leerling minimaal 1 jaar les heeft gegeven in het vak), dat de leerling onoverkomelijke problemen heeft met het aanleren van deze taal. - Er is overleg tussen de leerling, ouders en de orthopedagoge. Zij geeft een advies aan de teamleider. De teamleider neemt op grond van deze gegevens een beslissing.
5
-
Ter compensatie worden met de leerling goede afspraken gemaakt m.b.t. de vervangende werkzaamheden te doen tijdens de uren waar hij normaal gesproken de taal waarvoor hij dispensatie ontvangt zou volgen: extra Ne, Eng of Du. De teamleider bemiddelt in dezen tussen betrokken vakdocent en leerling;
Brugklassen In de brugklassen verlenen wij geen dispensatie voor de moderne talen daar de leerling eerst een jaar het vak moet hebben gevolgd. Vmbo 2 Conform de regeling die door het Ministerie van OCW is vastgelegd in “Dyslexie – een praktische gids voor scholen“ (blz. 23 e.v. ) kan het ONC een dyslectische leerling vrijstelling verlenen vanaf het begin van het tweede leerjaar voor het vak Frans. Vmbo 3 Conform de regeling die door het Ministerie van OCW is vastgelegd in “Dyslexie – een praktische gids voor scholen”(blz 23 e.v. ) kan het ONC een dyslectische leerling vrijstelling verlenen vanaf het begin van het derde leerjaar voor een 2 de moderne vreemde taal. Havo/vwo 2,3 Voor de onderbouw havo/vwo is een specifieke bepaling opgenomen in het Inrichtingsbesluit W.V.O.. (art. 21). Hierin is bepaald dat in de eerste drie leerjaren van havo en vwo zowel Engels, Frans als Duits worden gevolgd. Het onderdeel leesvaardigheid zou kunnen vervallen op basis van artikel 11g, eerste lid (vrijstelling van de verplichte deeltalen). Dit kan echter voor de leerling problemen geven in de bovenbouw, met name in het vwo waar deze vrijstelling van de verplichte deeltalen niet zonder meer verleend wordt maar ter beoordeling is van de inspectie. In de bovenbouw van havo en vwo zijn leerlingen verplicht naast Engels en Nederlands, Frans en/of Duits of een moderne taal (havo) te volgen. Tot nu toe konden dyslectische leerlingen deze talen laten vallen in de vierde of vijfde klas. In de tweede fase bestaat geen algemene vrijstellingsregeling voor Frans 1 en Duits 1 voor dyslectische leerlingen. In artikel 2, 6 e lid van het inrichtingsbesluit zijn de vrijstellingsmogelijkheden onder andere voor Frans 1 en Duits 1 geregeld. Het gaat daarbij om de volgende gevallen: . Een dyslectische leerling die een mavo-diploma heeft en doorstroomt naar het havo en in de onderbouw van de mavo was vrijgesteld op grond van artikel 1, 1 e lid van de wet van het volgen van Frans of Duits, is ook in de bovenbouw van de havo vrijgesteld voor deze vakken (art. 2, 6 e lid van het inrichtingsbesluit). De tijd die door de vrijstelling vrijkomt moet wel op een andere manier worden ingevuld met talig onderwijs. . Een leerling die een havo-diploma heeft en doorstroomt naar het vwo en op grond van art. 2, 6e lid 4 was vrijgesteld voor Frans 1 of Duits 1, kan ook op het vwo vrijstelling krijgen voor deze vakken. . Bij hoge uitzondereing is er eventueel in andere gevallen (dus leerlingen die niet via een omweg in de bovenbouw havo of vwo terechtkomen of die op de mavo geen vrijstelling hebben gehad, maar de taal gewoon hebben gekozen) vrijstelling voor Frans 1 of Duits1
6
mogelijk op grond van art.2, 6 e lid 5. Deze vrijstelling moet in dat geval door de inspectie worden verleend. Ook nu moet de tijd die door de vrijstelling vrijkomt, worden ingevuld met ander talig onderwijs. De inspectie zal niet al te licht vrijstelling van onderwijs in de moderne talen verlenen voor dyslectische leerlingen op grond van art. 2, 6 e lid 5. Er moeten zeer grondige redenen aanwezig zijn. Immers Frans 1 en Duits 1 zijn als verplichte vakken opgenomen in het gemeenschappelijk deel van havo en vwo, omdat zij door vervolgopleidingen als doorstroom relevant aaangewezen zijn. Dat wil zeggen dat een zekere kennis van de vreemde talen nuttig en nodig is voor de vervolgopleidingen en de kans op het succesvol afronden van een vervolgopleiding verhoogt. Men kan zich dus afvragen of leerlingen in alle gevallen gebaat zijn bij vrijstelling voor deze talen. Verder moet het volgende worden bedacht. . Op het havo gaat het bij deelvak 1 van de moderne vreemde talen om spreek- en luistervaardigheid. Dit hoeft voor dyslectische leerlingen geen onoverkomelijke problemen op te leveren. . Op het vwo gaat het bij beide vakken om leesvaardigheid, zowel om extensief als intensief lezen. Bij extensief lezen ontwikkelt men leesstrategieen om zo efficient mogelijk de kern van de tekst te vatten en niet te verzanden in details. Dyslectische leerlingen, zeker die in de bovenbouw van havo en vwo terechtkomen, pakken teksten die zij moeten lezen meestal al strategisch aan, omdat ze anders niet door de tekst heenkomen. . De decembermaanden betekenen meer mogelijkheden voor de invulling van het vrije deel. Een deel van de tijd kan worden besteed aan extra oefening in de examenvakken. Bronnen . Wijziging inrichtingsbesluit en examenbesluit havo/vwo, artikel 2, 6 e lid 3 t/m 6, pagina 31 – 34. . Besluit tot wijziging aan het Eindexamenbesluit vwo etc. , gepubliceerd in het staatsblad 348 (wijziging van artikel 55 van het Eindexamenbesluit, waarbij dyslexie expliciet in de toelichting wordt genoemd). . Inrichtingsbesluit, artikel 19 en 21, artikel 26 ( 5 de lid), WVO (art. 10E).
7
