s &_o 5 •994
225 In Frankrijk heeft het rechts-extremistische Front National zich Iaten inspireren door het succes van de Italiaanse zakenman en voetbalpoliticus Berlusconi. Onder de leuze 'Allez Ia France' gaan JeanMarie Le Pen c.s. de Europese verkiezingen in. Ze hopen op die manier hun uitgesproken nationalistische programma aan de kiezers te kunnen slijten - in omstandigheden die daarvoor gunstig lijken : teleurstelling onder de bevolking over 'Europa' en een van oudsher laag opkomstpercentage, dat partijen als het Front National in de kaart pleegt te spelen. De campagne zal onder andere gericht zijn tegen de 'uitverkoop' van Frankrijk aan 'niet gekozen (Europese) organen'. Over de democratische intenties van extreem-rechts, in Frankrijk en elders, hoeven we ons geen illusies te maken. Maar Le Pen c.s. leggen wei een uitgesproken zwakke plek bloot van de huidige Europese samenwerking. De 'democratisering' van Europa heeft geen gelijke tred gehouden met de uitbreiding van de bevoegdheden van de organ en in Brussel. Het 'democratische tekort' is groter dan ooit. In die situatie komt, uit onverdachte hoek, het pleidooi om het Europees Parlement maar helemaal af te schaffen. Het ideaal van een verenigd, federatief Europa, schrijft historicus Ronald Havenaar in NRc Handelsblad van 1 9 maart, blijkt een illusie te zijn geweest. Laten we het symbool bij uitstek van dat federatieve ideaal dan ook maar opheffen. 'Het zou', aldus Havenaar, 'een zegen zijn voor de Europese samenwerking als de burgers van Europa in juni voor de laatste maal wordt gevraagd zich aan deze ontmoedigende exercitie te onderwerpen. ' Havenaar zal niet de enige zijn die deze wens, heimelijk of openlijk, koestert. Maar het is wei een oplossing die precies in de verkeerde richting wijst. Hij wil een volledig soeverein Europees Parlement - en als dat niet kan, dan maar helemaal geen parlement. Zo'n zuivere opvatting gaat echter geheel voorbij aan de hybride toestand waarin de Europese Unie zich voor afzienbare tijd wei zal bevinden: ergens tussen een vrijblijvend samenwerkingsverband en een hechte federatie in. Democratisering van de Unie zal in die omstandigheden zowel op nationaal als op Europees niveau plaats moeten vinden. Vergroting van de openbaarheid in Brussel en versterking van de positie van het Europees Parlement blijven gewenst, ook al is het niet (meer) de enige weg die bewandeld moet worden. Wat dat betreft is, in het zicht van de Europese verkiezingen, een sportieve aansporing van het Europees Parlement ('Hup Europa') wei op z'n plaats. Maar dan moeten de spelers zich daar wel naar gedragen. Aan de veelbesproken uitbreiding van de Unie hadden de Europarlementariers de harde voorwaarde verbonden, dater met het democratiseringsproces (ten opzichte van het Verdrag van Maastricht) verdere voortgang zou worden geboekt. Inmiddels is die uitbreiding op papier 'rond', maar wordt er over de"democratiseringseis weinig meer vernomen. Oat is vreemd, zoals Sam Rozemond in Het Parool van 2 april terecht heeft opgemerkt. 'Want is het niet veeleer de taak van een volksvertegenwoordiging te waken over haar zeggenschap namens de kiezers, dan over de slagvaardigheid te Brussel van de uitvoerende machten uit de hoofdsteden?'
Hup Europa
PAUL KALMA Directeur van de Wiardi Beckman Stichtina; redacteur van s&.P
s &_o 5 '994
226
Dynamiek en dilemma's van nationalisme* Nationalisten, dat zijn we herdoopt in Europese ailemaal. Wie denkt er niet Unie, zonder duidelijke reden - laat zien. In West- a! is het heimelijk - dat de G.VAN BENTHEM Europa zijn de voorwaareigen natie beter is dan aile den voor bovenstatelijke andere? Hebben niet aile VAN DEN BERGH mensen een 'wij-eenheid' integratie waarschijnlijk nodig, waarmee zij zich gunstiger dan overal elders Als hoogleraar verbonden aan het Institute if in de wereld. Maar als het kunnen vereenzelvigen en Social Studies; lids &.p-redactieraad er ooit van komt, zal een die hun zelfrespect ver'Europese' bondsstaat intesterkt? Maar kan die 'wij' bestaan zonder een 'zij'? gratie op wereldniveau dan niet eerder belemmeren dan bevorderen? Nationalisme is een vorm van wij-zij relaties, Staten blijven de enige 'harde' besluitvormende die de hele menselijke geschiedenis door hebben bestaan. Maar het idee van de natie als de wij-eeneenheden in de wereldpolitiek, hoe doordringbaar heid bij uitstek bestaat nog niet lang. Het gaat niet en afhankelijk van ontwikkelingen buiten de eigen vee! verder dan twee eeuwen terug. De Franse grenzen ze ook geworden mogen zijn. Het beleid revolutie was het breekpunt in wat een onstuitbare van staten bepaalt dat van internationale organisatransformatie van dynastische - en later koloniale ties vee! meer dan omgekeerd. Non-gouvernementele organisaties kunnen druk uitoefenen, en soms in nationale staten zou blijken. Die werd mede voortgedreven door wat - in steno - de industriele sterke druk, maar meer niet. Staten kenmerken revolutie is genoemd. Mede door de vorming van zich nog steeds door hun centrale machtsmonopolies op het legitiem bezit en gebruik van geweldskoloniale staten verloren vroegere vormen van middelen en op het heffen van belastingen. Dat die overlevingseenheden - zoals stammen of clans overal hun onafhankelijke status, al behielden zij monopolies in meer of mind ere mate worden aanvooral in Afrika en Azie vaak de trouw van hun getast, doet daar niets aan af Er wordt dan geeist, !eden en daarmee een politieke rol (zoals in dat ze het beter gaan doen. Staten zijn van elastiek: het duurt lang voor hun breekpunt is bereikt, maar Somalie). Dit proces maakte de nomadische bedan breken ze ook plotseling en onverwacht. staansvorm steeds moeilijker, zoals in Europa de Wij-zij relaties - en nationalisme - bestaan zo'Zigeuners' moesten ervaren, die werden gedwonwel in de betrekkingen tussen staten als in de gen om sedentair te Ieven - volgens de regels van staten die hen vreemd waren, als ze er a! werden betrekkingen tussen groepen binnen staten. Die relaties zijn wat machtsbronnen en machtskansen toegelaten. De natiestaat werd de universele norm: aile staten werden geacht met naties samen te valbetreft meestal asymmetrisch, met gradaties van sterk en zwak. Als 'zij' beschouwde staten kunnen len. bovendien worden geclassificeerd als rivaal, vijand, bondgenoot, buur, buur van buur, of als ver en Nationale staten vreemd. Binnen staten kunnen relaties tussen 'wij' In internationaal politiek opzicht Ieven we in een wereld van staten, en van uitsluitend staten . De en 'zij' groepen het beste worden gezien als die tusstructuur van de Verenigde Naties (waarvan aileen sen verschiilende typen van gevestigden en buitenstaten lid kunnen zijn) getuigt daarvan. staanders (Elias, 1965). Wij -zij beelden komen bij Bovenstatelijke regionale integratie (het begrip sterke groepen vaak voort uit de angst status en macht te verliezen en zijn een manier om gevestigsupranationaal is verkeerd) ontwikkelt zich traag en moeizaam, zoals de Europese Gemeenschap - nu de posities te handhaven; voor zwakke groepen
s &.n 5 '994
227 kunnen zij ook dienen om zelfrespect te versterken en politieke steun te mobiliseren. Wij-zij beelden, tussen gevestigden en buitenstaanders, zoals minderheden of immigranten, worden volgens een vast patroon gevormd (Zie Norbert Elias, 1965). De beste kenmerken en ciaden van de beste leden van de wij-groep worden geselecteerd en als representatief voor de groep als geheel voorgesteld. Die worden vergeleken met de slechtste kenmerken en daden van de slechtste !eden van de zij-groep, als zijnde representatief. Het de anderen de schuld geven is ook een duidelijk kenmerk van zogenaamde 'nationale stereotypen'. Oat soort standaardbeelden van andere volken kan een lang Ieven hebben. Ik las eens een verslag van een onderzoek bij Amerikaanse middelbare scholieren. Zij kregen een lijst van volkeren voorgelegd en moesten daar snel het meest belangrijke kenmerk van opschrijven. Turken, zo schreef een meerderheid, zijn wreed. Wat wisten Amerikaanse scholieren meer van Turken dan dat Turkije lid van de NAVO was, als ze datal wisten? Oat beeld gaat waarschijnlijk terug tot de zestiende eeuw toen het Turkse Ieger Wenen enige tijd belaagde en Turkije over heel Europa werd gevreesd. In de betrekkingen tussen staten kunnen wij-zij beelden sterk uiteenlopen, op grand van de eerder gegeven classificatie. Aile staten hebben hun gunstige en ongunstige stereotypen van andere staten/ naties, die belangrijk voor ze zijn. Aile staten moeten ook beschikken over een positief wij-beeld, eveneens gestereotypeerd. Zo geloven Nederlanders graag, dat zij geen nationalisten zijn, aan die zonde geen deel hebben. Maar in feite is onze huidige nationale identiteit sterk gebaseerd op het wij-zij beeld van Nederland ten opzichte van Duitsland (zie Beunders, 1993). Oat kan ook de overdracht van het negatieve beeld van Duitsland op jongere generaties verklaren. Wij zijn niet zoals zij, dus komt het goed uit als zij slecht blijken en wij verontwaardigd kunnen zijn. Ook zijn Nederlanders geneigd te denken, dat de problemen van andere
i1
rJ.
Ianden opgelost zouden worden als die gewoon zoals de Nederlanders zouden doen. Het Nederlandse zelfbeeld is waarschijnlijk daarom zeer geeigend om relatief hoge overheidsuitgaven voor ontwikkelingssamenwerking te rechtvaardigen. Misschien verklaart de vanzelfsprekendheid van het Nederlandse zelfbeeld ook waarom Nederlandse regeringen internationale 'public relations' zo weinig aandacht geven. Geen Vondel of Rembrandt Instituten, met dezelfde functie als Goethe lnstitut, Institut Francais of British Council. Of kunnen aileen grote mogendheden zonder schroom hun nationale trots en ambitie tonen? De Nederlandse houding kan als onschuldig patriottisme worden gezien, zoals vaak gecontrasteerd met het virulenter nationalisme. Maar dat onderscheid benoemt aileen, het verklaart niets. De vooronderstellingen van nationalisme en patriottisme zijn dezelfde. Wat verschilt zijn politieke functies en ontwikkelingsverloop. En zelfs dan: wat voor x slechts zijn patriottisme is, kan voor y bedreigend nationalisme zijn. Oat brengt ons op de moeilijke vraag hoe nationalisme te waarderen. Is het goed of slecht, positief of negatief? Is nationalisme slecht? Zeker. Het heeft een ingebouwd potentieel voor het ontwikkelen van vijandschap jegens andere staten; voor het vormen van ideeen over vervuiling en zuivering en daarmee voor het rechtvaardigen en stimuleren van discriminatie, onderdrukking en moord. Het kan tot oorlog leiden. En het vormt vaak een belemmering voor bovenstatelijke integratie of duurzame samenwerking tussen staten. Is nationalisme goed? Zeker. Het verschaft identiteit en zelfrespect aan de bevolking. Zonder nationalisme is het idee van een 'algemeen belang', dat groepsbelangen overstijgt, niet mogelijk. Aile staten, gevestigd of in spe, hebben een positief wijbeeld nodig. Zonder nationalisme geen 'ontwikkeling'. De integrerende en desintegrerende functie van
* Dit artikel is een bewer!Gng van de openingstoespraak op de Coriferentie over Nationalisme en Nationaliteiten, die de Alfred Mozer Stichting op 2 7 en 2 8 november in Amsterdam organiseerde voor vertegenwoordigers van sociaal democratische partijen uit Centraal - enOost Europa.
s &_o 5 •994
228 overlevingseenheden - waarvan natiestaten de meest recente vorm zijn - zijn altijd met elkaar verbonden geweest. Geweldsbeheersing binnen dergelijke eenheden, identificatie ermee en een zekere mate van onderlinge solidariteit van de !eden ervan, waardoor deze ertoe gebracht kunnen worden hun Ieven voor die eenheid te geven, hield altijd in dat dreiging met of gebruik van geweld tegenover andere eenheden gerechtvaardigd en noodzakelijk was. Oat houdt in dat !eden van andere samenlevingen niet dezelfde waarde kunnen bezitten of dezelfde eerbied voor hun Ieven kunnen opeisen als !eden van de eigen staat. Houdt die dubbele norm niet in dat mensenrechten in een wereld van staten aileen in filosofisch en juridisch opzicht universeel kunnen zijn? Difinities?
De voorgaande opmerkingen zijn bedoeld om de analytische en moreel-politieke complexiteit van nationalisme te Iaten zien. Ik heb 'nationalisme'nog niet gedefinieerd. De meest algemeen aanvaarde betekenis is: het politieke beginsel dat staat en natie behoren samen te vallen. De eigen natie wordt dan impliciet als waardevoiler dan andere naties beschouwd, zodat het belang ervan (het 'nationaal belang') vooropgesteld moet worden. Mijn voorkeur heeft de beschrijving van Elie Kedourie (I 961, p. I): Nationalism ... pretends to supply a criterion for the determination if the unit if population proper to enjoy a aovernment exclusively !fits own, for the leaitimate exercise if power in the state, andfor the riaht oraanization if a socieo/ if states. (Nationalist doctrine) holds that humanio/ is naturally divided into nations and that nations are known by certain characteristics that can be ascertained ....
Alle definities van nationalisme, hoe verschiilend ook, verwijzen naar de 'natie' als een eenheid met specifieke kenmerken. Oat laat de politieke inhoud van nationalisme open: nationalisme kan gematigd of radicaal, liberaal of romantisch, relativerend of rechtzinnig (fundamentalistisch) zijn. Maar de verondersteiling dat het bestaan van naties vastgesteld kan worden met behulp van 'bepaalde kenmerken' hebben aile varian ten van nationalisme als veronderstelling gemeen. Oat kan moeilijk anders. Als naties recht hebben op een eigen staat, en dus op zelfbeschikking, moet een natie op grond van objectieve kenmerken kunnen
worden gedefinieerd: dit is een natie, dat niet. Als dat niet mogelijk is, kan een recht op nationale zelfbeschikking geen subject hebben - en door niemand worden opgeeist. De door Kedourie beschreven doctrine kan aileen geidig zijn als naties objectief gedefinieerd kunnen worden. Kan dat? Wie zich met een bepaalde natie identificeren weten wei wie daar al of niet bijhoren, ook a! zullen zij hun eigen nationaal karakter niet eensluidend beschrijven. Een subjectieve definitie van de natie is niet moeilijk te bedenken. Maar het is wei moeilijk om de tautologische valkuil te vermijden: er is een natie als de !eden ervan vinden dat het een natie is. De beroemde definitie van Renan (I 8 8 2) ontkomt er ook niet aan: Een natie is een arote aroep van solidair verbonden mensen, ontstaan door het besif van de cjfers die men aebracht heift en die men aeneiad is opnieuw te brenaen. Zij veronderstelt een verleden, maar list voor de levenden aeheel opaesloten in een tastbaarfeit: de bereidheid, het duidelijk uitaedrukte verlanaen om het aemeenschappelijk Ieven voort te zetten.
Als in de laatste regel 'Ieven' door 'handelen' zou worden vervangen kan het ook een definitie van het proletariaat zijn, als klasse 'fur sich'. Het blijft in beide gevailen dan wei de vraag wie die 'levenden' zijn en hoe kan worden vastgesteld wat zij willen. Is dat mogelijk zonder de 'totalitaire' kunstgreep van Rousseau's 'volonte generale'? Renan noemt inderdaad de natie ook een 'dagelijks plebisciet'. Maar in de tijd van Renan identificeerden lang niet aile mensen, die op Frans grondgebied woonden, zich met Frankrijk als een natie (Weber, I 976). In het geval van Frankrijk is het probleem nog niet eens zo nijpend, omdat de 'natie' uit een (dynastische) staat voortkwam en van meet af aan door de Franse staatsgrenzen werd afgebakend. Maar hoe vast te stellen of en in welke vorm een nationalistische beweging, die een eigen staat opeist, rechtmatig aanspraak maakt op een natie en een daarmee samenvallend grondgebied? Hoe kan dat zonder objectieve definitie van de natie? Waarom Nederland, Duitsland en Frankrijk wei, maar Friesland, Beieren of Bretagne niet? Waarom hoort het Oostenrijkse volk niet (meer) tot de Duitse natie, maar de Wolga Duitsers wei? Is Somalie een natie, maar voormalig Joegoslavie niet? Is Macedonie een natie, maar Tibet niet? Is Eritrea wei een natie, maar Biafra en Oost-Timor niet? En waarom wordt de zwarte bevolking van de Verenigde Staten niet
s&..os '994
als ' natie' gezien maar als Afrikaans-Amerikanen net als Japans- of Pools-Amerikanen? En zo voort. Nationalisten beroepen zich altijd op objectieve kenmerken . Taal, godsdienst, gemeenschappelijke historische ervaringen, cultuur- en de objectieflijkende 'etniciteit'. Maar geen van die kenmerken is noodzakelijk of toereikend om natie van niet-natie te onderscheiden. Een bekend onderzoeker van nationalisme heeft het conceptuele probleem duidelijk geformuleerd: Thus I am driven to the conclusion that no 'scient!fic dpnition' if a nation can be devised; yet the phenomenon has existed and does exist.
t
s 1
1
t ,]
t
e e e
g e
I, I, :t
., n
., It ~t
Als naties niet objectiefkunnen worden afgebakend en dus inherent betwiste categorieen zijn, worden definities onvermijdelijk inzet van conflicten. Omdat de criteria voor het bestaan van een natie zo onzeker zijn moet de aanspraak op een natie worden gelegitimeerd. Oaarom projecteren nationalisten het bestaan van hun natie zover terug in het verleden als zij kurmen en grijpen zij als het enigszins kan terug op de naam van een dynastische staat uit een ver verleden, waarvan de onderdanen in termen van herkomst, taal, godsdienst en cultuur overigens zeer heterogeen waren. Waar die verbinding niet kan worden gelegd, zoals in Belarus en eigenlijk ook Ukra'ine, hebben nationalisten het moeilijk . In feite is de huidige betekenis van het natiebegrip - als een potentieel solidaire en een eenheid vormende groep m ensen m et gemeenschappelijke kenmerken, die recht heeft op een eigen staat - niet ouder dan de late achttiende eeuw. Het idee van de natie kreeg pas zijn huidige functie in sam enhang met de opkomst van het beginsel van de volkssoevereiniteit, dat zich richtte tegen het goddelijk recht van de vorst. Maar volkssoevereiniteit op zich was niet genoeg: het kon immers niet de m ensheid als geheel omvatten maar moest zich beperken tot een bepaald volk. Maar wei volk dan? Hoe dat afte bakenen ? Waarom zou de inwoners van de Franse dynastische staat de soevereiniteit toekomen? Hier hood het idee van de natie uitkomst en kreeg het zijn moderne betekenis. Oat de natie kon bepalen wat het (staats)volk was maakte dat de dynastische staat geruisloos in een 'nationale' Staat kon overgaan. Het idee van de natie ging zo de staat legitimeren. Maar toen het eenmaal ingang had gevonden kon het ook gevestigde staten ondermijnen. Het werd mogelijk een aan een bepaald territoir gebonden bevolkingsgroep
om de status van natie op te eisen of toe te kennen. Nationalistische bewegingen konden dan aanspraak maken op een eigen onafuankelijke en soevereine staat. Zo vielen slecht gei:ntegreerde, heterogene staten als de Habsburgse en Ottomaanse rijken, en vooral de Europese koloniale rijken uiteen in 'nieuwe' staten . Hun lot werd recentelijk gedeeld door de Sovjet-Unie en Joegoslavie. Betekent dit dat de wortels van naties, ondanks hun recent verschijnen op het toneel van de geschiedenis, toch verder terug in het verleden moeten worden gevonden? Hebben naties een voorafgaande 'etnische herkomst' (Smith, 1986), zoals vaak wordt gesuggereerd met betrekking tot de nieuwe staten, voortgekomen uit de Sovjet-Unie of Joegoslavie? Ofheeft Gellner ( 198 3) gelijk met zijn constatering: Na tionalism is not the awakening if nations to selfconsciousness: it invents nations where they do not exist.
Oat er bevolkingsgroepen met een eigen identiteit bestonden voor het ontstaan van het idee van de natie kan niet worden ontkend. Maar er waren er vee! meer dan zich later op een natie gingen beroepen. In die zin werden naties inderdaad uitgevonden, tot een politieke entiteit gemaakt. Oat was aileen a! nodig, omdat naties, in Anderson's woorden, 'imagined communities' ( 1991) moesten zijn, omdat ze te groot waren om echte gemeenschappen te zijn, die immers op 'face to face' relaties moeten berusten. In omvangrijke anonieme samenlevingen moet de natie als gemeenschap (op zich een romantische notie) worden bedacht en moeten ook de tradities ervan worden uitgevonden (Hobsbawm, 1987) . Gemeenschappelijke herinneringen en ervaringen (met name aan oorlogsgeweld en aan discriminatie en onderdrukking), kurmen een belangrijke grondslag vormen van het uitvinden van een bepaalde natie en het ontstaan van een nationalistische beweging. Naties kunnen niet uit het niets tot Ieven worden gewekt. Er moet enige grondslag zijn voor het scheppen van een wij -identiteit van een anoniem geheel. Maar wat dat precies is, daar vallen geen generaliserende uitspraken over te doen . Etniciteit helpt hier niet. Tot voor kort was het verschil tussen etniciteit en nationaliteit, dat etnische groepen werden gezien als eenheden binnen een staatsbestel, die geen naties konden en moesten
s &..o S 1994
2JO worden. Anders sprak men, zoals ten aanzien van Sovjet-Unie, van 'nationaliteiten'. Nu wordt van etnisch nationalisme gesproken, waarbij impliciet wordt verondersteld dat herkomst een objectief kenmerk van naties zou zijn. Maar het definieren en afbakenen van etnische groepen is even problematisch als dat van naties. Analytisch betekent het begrip niets (meestal wordt het met een eigen cui~ tuur gelijkgesteld, maar waarom het dan gebruiken?), politiek is het gevaarlijk voor al degenen die ermee tot buitenstaanders worden gemaakt. Mythe en proces Wat moeten we dan onder 'natie' verstaan? Als 'natie' niet op grond van algemene kenmerken gedefinieerd kan worden, moet het als procesbegrip worden gebruikt. In het gewone spraakgebruik wordt het woord natie op twee manieren gebruikt: als deel van 'natiestaat', het soort staat dat aile !eden van de VN geacht worden te zijn, en als deel van zowel het begrip nationalisme als van de definitie ervan. Als we die twee betekenissen nader bezien, blijken ze niet naar hetzelfde te verwijzen, al hangen ze wei samen. In 'natiestaat' verwijst natie, naar het soort staat dat zowel dynastische als koloniale staten heeft vervangen. In natiestaten worden de eigenschappen van de geregeerden belangrijker dan de eigenschappen van de regerenden voor het afbakenen van de grenzen en de aard van het politieke stelsel. Natievorming hangt sam en met latente democratisering, met het minder ongelijk worden van de machtsverhoudingen binnen staten. Natiestaten zijn de tot nog toe laatste fase in de ontwikkeling van staatssamenlevingen, al kennen zij onderling nog aanzienlijke verschillen in ontwikkelingsniveau . In 'nationalisme' verwijst 'natie', zoals we zagen, naar iets dat uitgevonden moet worden, naar een mythe (ofideologie), het samenstel van symbolen, verhalen, overtuigingen, herinneringen en ceremonieel, dat daarvoor nodig is. De belangrijkste functie van die mythe is om een specifieke groep mensen en grondgebied als 'natie' op te kunnen eisen en een bijbehorend zelfbeeld te ontwikkelen. De mythe van elke natie vervult legitimerende, mobiliserende en identificatiefuncties. Daartoe worden eenheid, solidariteit, loyaliteit en opoffering gevraagd en de nadruk gelegd op gemeenschappelijke oorsprong en culturele eigenschappen, zoals taal, godsdienst, traditie of volkskunst; worden traditionele of nieuwe vijanden en bedreigin-
gen, van binnen of van buiten geidentificeerd; herinneringen aan vroegere glorie of vernedering gecultiveerd en een betere toekomst en gemeenschappelijke lotsbestemming aangekondigd . De mythe wordt verbreid door middel van symbolen als vlag en volkslied, monumenten en gedenkdagen. De structuur en functie van deze nationale mythen hebben veel gemeen, maar in hun precieze inhoud is iedere nationale mythe uniek. Om het bestaan van een natie te rechtvaardigen zullen hun woordvoerders het bestaan van een homogeen en verenigd volk postuleren, in heden en veri eden. Het mythische karakter van dit soort aanspraken blijkt uit het feit, dat met name in Europa, migratiebewegingen, verstedelijking, en de uitbrei ding en inkrimping van dynastische staten de meeste relatief homogene stamgemeenschappen a! lang voor de Franse revolutie hebben verwoest. Culturele homogeniteit, voorzover nog mogelijk, moest opnieuw worden geschapen of verbeeld door nationalistische bewegingen. Gellner heeft duidelijk gemaakt hoezeer de industriele revolutie het proces van 'nationalisering' van interdependenties heeft bevorderd evenals de behoefte aan een 'nationaal' infrastructuur, onderwijs en vervoersbeleid (Gellner, 1983). Mythe en proces: dat het begrip 'natie' deze twee verschillende betekenissen heeft kan verklaren waarom onderzoekers van nationalisme en de ontwikkeling van de natiestaat zo vaak langs elkaar heen praten. NatievorminB Het proces van natievorming moet nog worden verduidelijkt. De bevolking van dynastische staten was niet homogeen, naar afkomst, taal, godsdienst of cultuur. Dynastische staten zijn hoofdzakelijk door gewapende strijd gevormd. Vorsten probeerden zoveel grondgebied als mogelijk onder controle te krijgen. Duurzame monopolies over de gewelds- en belastingsmiddelen over grondgebieden met de omvang van de huidige staten werden slechts geleidelijk gevestigd, voor het eerst in de gebieden die ongeveer met het latere Frankrijk en Engeland overeen kwamen (zie Elias, 1 982). Dynastische staten waren in die tijd even 'arbitrair ' wat hun afbakening betreft als de huidige Afrikaanse staten. Staatsgrenzen werden door oorlog vastgesteld, niet op grond van het bestaan van 'naties'. Vorsten hadden slechts onderdanen. Van staats-
s&..os '994-
burgers of Ieden van een natie was nog geen sprake. Stadsbewoners identificeerden zich meer met hun eigen stad dan met de staat als het bezit van de vorst. Boeren hadden nog nauwelijks idee van de grotere eenheid waarin zij leefden. Zij identificeerden zich met dorp of clan, en misschien met een streek. Onderdanen konden functies vervullen voor de vorst, maar omgekeerd niet: de vorst werd niet verondersteld een 'publieke' functie te vervullen, het algemeen belang te dienen. Het begrip 'staat' zelf werd ook in Frankrijk en Engeland pas tegen het einde van de zestiende eeuw gebruikt (Skinner, I 978). Evenals 'natie' later werd het aanvankelijk gebruikt als oppositiebegrip, dat inhield dat er een politieke gemeenschap bestond die losstond van het domein van de vorst. Tegenover die 'staat' zou de vorst dan bepaalde verantwoordelijkheden hebben. Zou die uitdaging de verklaring zijn van de beroemde uitspraak van Lodewijk XIV: 'L'Etat? C' est Moil'? De stelling, dat vorsten publieke functies moesten vervullen kan worden gezien als een eerste stap in het democratiseringsproces, dat door industrialisering werd versneld. In dat opzicht was het idee van de natie een van de aspecten van de transformatie van menselijke samenlevingen, die in West-Europa begon, en nu, ten goede often kwade, de hele wereid omvat . Dynastische en koloniale staten maakten overal plaats voor natiestaten, a! was dat vaak meer in naam dan in werkelijkheid. Als mythe of ideologie kwam in het begin van de negentiende eeuw het idee van een natie, die niet samenviel met een bestaande staat, het duidelijkst in de Duitse gebieden op, als reactie op het Jacobijnse en Napoleontische expansionisme. Verdeeld was de Duitse natie zwak, verenigd zou hij sterk genoeg zijn om overheersing te weerstaan, zo luidde de oproep aan de Duitse natie van de filosoof Fichte. In die tijd werd nationalisme gedragen door de zich emanciperende burgerij en was verbonden met liberale politieke ideeen. Maar Herder was a! druk bezig om de grondslag te leggen voor het romantische en holistische idee van de natie als een levend organisme. Oat leende zich beter voor nationale mythevorming dan het liberale, op staatsburgerschap gebaseerde nationalisme. N a ti esta ten
De overgang van dynastische naar natiestaten is goed gekarakteriseerd door Elias ( I 9 7 o):
if
if
We can ben in to speak a nation thejunctional interdependencies between its reo ions and its social strata, as well as its hierarchical levels if authority becomes sl!fficiently areat and sl!fficiently reciprocal
if
for none them to disrenard completely what the others think, feel or wish.
'We can begin'. Natievorming moet worden gezien als een proces, dat veranderende machtsverhoudingen - die mensen dwingen meer met elkaar rekening te houden - tot grondslag heeft. Het is een proces met een bepaalde richting en structuur, waarin verschillende fases of niveaus te onderkennen zijn. En begin houdt geen einde in. De SovjetUnie bleef als natie in de kinderschoenen staan. Het blijft vreemd, dat de Sovjet-elite zo weinig actief nationale integratie heeft bevorderd en er op vertrouwde, dat ideologie en onderdrukking voldoende waren om de Unie bijeen te houden. Verwees 'grote patriottische oorlog' naar de Sovjet-Unie of naar Rusland? De elite van de Sovjet-Unie bleef sterk op Rusland georienteerd en lijfde wei incidenteel maar niet systematisch elites uit aile SovjetRepublieken in het centrum in (Laitin, I99I). De Sovjet-Unie volgde eerder de imperiale strategie om elites in de republieken te gebruiken om die beter onder controle te houden. Oat werkte in I 99 I als een boemerang . Inlijving van elites in het centrum is waarschijnlijk de reden waarom Schots (en Fries!) nationalisme als separatistische beweging geen succes heeft. Het is de verborgen hand van duurzame nationale integratie. De omschrijving van Elias maakt duidelijk dat naties geen gegeven eenheden zijn, maar integratieprocessen. In 'nationalisme' wordt de natie daarentegen beschreven alsofhet proces van natievorming a! in zijn laatste stadium is gekomen, als egalitaire, democratische, homogene, gemtegreerde en eensgezinde samenleving. Maar dit ideaalbeeld van de natie geeft tevens de feitelijke richting van het proces van natievorming aan. Oat is het verband tussen de twee betekenissen van het begrip. In Elias' perspectief op natievorming kunnen drie aspecten worden onderscheiden: interdependenties; hierarchische niveaus en machtsbalansen; en identificatiepatronen. De eerste wordt vaak beschreven als de vorming van een 'nationale economie', van een netwerk van interdependenties dat meer samenvalt met staatsgrenzen dan met lokale of regionale eenheden. Oat
s &_o 5 1994
2J2 houdt ook een toenemende differentiatie van sociale functies in, een groei van gespecialiseerde beroepen, die wederzijdse afhankelijkheid versterkt. Door de industriele revolutie werd deze ontwikkeling sterk bevorderd. Staatssamenlevingen worden steeds meer een onderling afhankelijk geheel. Het tweede aspect van natievorming kan het beste latente democnitisering worden genoemd. De machtsbalansen tussen regerenden en geregeerden, tussen sociale klassen en tussen centrale en perifere regio's worden geleidelijk minder ongelijk dan ze in de strak hierarchische en gelede dynastische staten waren. Dat kan maar hoeft niet tot formeel democratische samenlevingen te leiden. De aard van hun interdependenties dwong aile lagen van de bevolking om meer met elkaar rekening te houden - in plaats van louter de zwakkeren de sterken, met slechts zeer beperkte reciprociteit. Een goed voorbeeld van latente democratisering was de gelijktijdige afschaffing van de lijfeigenschap en invoering van de dienstplicht door de Tsaar in I 86 I. Hij nam die belangrijke politieke beslissing na de Russische nederlaag tegen Frankrijk en Engeland in de Krimoorlog . Daaruit blijkt hoezeer de rivaliteit tussen staten de machtsverhoudingen binnen staten kan bemvloeden. Oorlog bevordert in industriele samenlevingen meestal democratisering, in agrarische samenlevingen autoritair bewind. De ontwikkeling van wat in West-Europa misschien beter staatsnaties dan natiestaten genoemd kunnen worden, werd al eerder door vorsten bevorderd. Onder de druk van hun onderlinge rivaliteit probeerden zij om hun territoir meer tot een eenheid te maken en te versterken. Zij schiepen een de hele staat omvattend infrastructuur- en communicatienetwerk, zowel in materieel (spoorwegnet, wegen, kanalen, havens) als in maatschappelijk opzicht (standaardtaal, verplicht en uniform lager onderwijs, algemene dienstplicht). Dat soort onbedoeld natievormingsbeleid haalde boeren en dorpelingen geleidelijk uit hun isolement en deed hen zich bewust worden tot het grotere geheel van staat en natie te behoren. Oat ging langzaam. Zelfs in het altijd als meest ge"integreerde natiestaat beschouwde Frankrijk begonnen boeren zichzelf pas na I 8 7 o als Fransen te beschouwen (Weber, I976). Het derde aspect van natievorming is daarom een verschuiving in identificatiepatronen, van politieke elite en geregeerden, van sociale klassen en ook van de verschillende streken van een land. Tot
aan het eind van de achttiende eeuw identificeerden vorst en aristocratie zich volstrekt niet met het 'gemene volk'. Zij zagen zeals niet veel anders dan als gereedschap of vee, nauwelijks als mensen zoals zichzelf. Led en van de aristocratie namen rustig een bad ofkleedden zich uit in het bijzijn van bedienden van het andere geslacht (Elias, I978). Aristocraten identificeerden zich niet met de staat waar zij geboren waren, maar met de vorst die zij dienden en met hun farnilieleden in andere Ianden. Zij vonden het heel gewoon om bij 'buitenlandse' vorsten in dienst te treden, als minister, diplomaat of militair. Toen Bismarck als Pruisisch Ambassadeur vertrok uit Sint Petersburg vroeg de Tsaar of hij in Russische diplomatieke dienst wilde treden. In twintigste eeuwse natiestaten is dat ondenkbaar geworden. In dynastische staten zag de bevolking zich niet als staatsburgers, en zeker niet als deelgenoten van een natie. Nationale identificatie was hooguit een middel voor de burgerij om zich van de aristocratie te onderscheiden. In hun Communistisch Manifest (I 8 39) konden Marx en Engels nog schrijven: 'Arbeiders hebben geen vaderland; men kan niet van ze afnemen wat zij niet bezitten.' Dat zij 'vaderland' in plaats van 'natie' gebruikten laat zien dat het laatste begrip toen nog niet zo vanzelfsprekend was als nu. Toen zij dat schreven hadden Marx en Engels gelijk. Arbeiders waren nog helemaal niet in de politiek vertegenwoordigd. De staat viel voor hun samen met de politie. Dat arbeiders geen vaderland te verliezen hadden bracht Marx en Engels tot hun these van het vanzelfsprekend internationalisme van het proletariaat, daarbij inbegrepen de verwachting dat proletarische klassesolidariteit over de grenzen heen oorlog zou voorkomen. In 1914 bleek dit ijdele hoop. Nationale identificatie van socialistische partijen was toen al sterker geworden dan internationale klassesolidariteit. W aarom gingen arbeiders zich met hun eigen staat identificeren en kwam er van de gedroomde internationale niets terecht? Langzamerhand kregen ze steeds meer te verliezen, zowel door de ontwikkeling van wat later de verzorgingsstaat is genoemd als door de daarmee samenhangende politieke rol van vakbonden en socialistische partijen . AI was Bismarck's invoering van de eerste sociale verzekeringen een poging om de socialisten de wind uit de zeilen te nemen, het versterkte juist hun positie, omdat de uitvoerende instanties van
s &_o 5 1994
233 die overheidsregelingen door vakbondsvertegenwoonligers werden hem and (de Swaan, 1 9 8 9). Bismarck's sociale verzekeringen werden in de meeste staten van West-Europa overgenomen. Zo gingen arbeiders zich geleidelijk bij hun eigen staat - en natie - betrokken voelen. Oat was bovendien toch al het enig beschikbare politieke kader om hun eisen uit te dragen en invloed te verwerven, bijvoorbeeld door middel van algemeen kiesrecht. In de Eerste Wereldoorlog namen socialistische partijen voor het eerst aan coalitieregeringen dee!. Maar de volledige integratie van sociaal-democratische partijen in het staatsbestel kwam pas met de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog en de uitbouw van de verzorgingsstaat. Oat had een versnelling van het proces van nationale integratie tot gevolg, die waarschijnlijk tevens voorwaarde was voor het Europees integratieproces. De WestEuropese staten zijn het verst gevorderd in het proces van natievorming, al is de positie van de zogenaamde 'etnische minderheden' een terugslag. Het onderscheid tussen 'autochtonen' en 'allochtonen' geeft al aan dat de laatste geacht worden buiten de eigenlijke 'natie' te vallen. Betekenen zij iets anders dan gevestigden en buitenstaanders? In de welvarende en zelfvoldane naties in WestEuropa leek expliciet nationalisme op zijn retour . Zij waren zo zeker van zichzelf en hun eigen identiteit, dat een supranationaal Europa mogelijk leek . Toch was het nationalisme met name van gewezen grote mogendheden nog niet uitgespeeld . De Gaulle is het voorbeeld, maar client teveel als zondebok. Ook Nederland was niet bereid zonder meer de eigen machtspositie prijs te geven - aileen zag het supranationale besluitvorming als middel om de macht van de grote mogendheden, en met name van de Frans-Duitse as, te beperken. Ook in Europa zijn de natiestaten nog allerminst een gepasseerd station. Een Europese 'natie' als mythe is nog niet erg overtuigend, temeer omdat de afbakening van 'Europa' nog geen uitgemaakte zaak is. Oost-Europa
Het proces van natievorming in de Oostelijke helft van Europa verschilt aanmerkelijk van dat in WestEuropa. Dat wordt vaak ge"illustreerd met de zwakte of afwezigheid in Oostelijk Europa van wat 'civil society' wordt genoemd. Oat begrip, gekoppeld aan de staat, verwees voor 1989-1991 naar demonopolisering van alle machtsbronnen, kunsten en wetenschappen inbegrepen, en daarmee van het publiek debat, door de tentakels van partij en staat.
Maar ook na het verdwijnen van de communistische partijen blijkt de voedingsbodem voor democratisch publiek de bat zeer mager. Is dat aileen een erfenis van de totalitaire staat? Of is het beter om het begrip 'civil society' te vervangen door een relatief laag niveau van natievorming, dat ver teruggaat in de geschiedenis? Dan moeten ook andere factoren in aanmerking worden genomen, zoals het blijven bestaan van lijfeigenschap in Tsaristisch Rusland tot het eind van de negentiende eeuw; het late begin van industrialisering; het grotere aandeel boeren in de bevolking, achterlijk gebleven door het zogenaamde tweede feodalisme; het langzamer doordringen van democratische ideeen en het bestaan van grote bevolkingsgroepen in de positie van gediscrimineerde buitenstaanders. Behalve Rusland, en in mindere mate Polen en Hongarije, zijn aile staten in Oostelijk Europa kort geleden ontstaan, als gevolg van de desintegratie van imperia, die niet in staat waren om 'naties' te maken uit heterogene bevolkingen, zoals in de continue staten in West-Europa wei is gebeurd. In de negentiende eeuw verspreidde de mythe van de natie als schone slaapster zich over heel Europa. Oat gaf intellectuelen en politici van bevolkingsgroepen met een eigen naam en verleden, die behandeld werden als tweede rangs onderdanen of burgers, de mogelijkheid zich tot 'natie' uit te roepen en aanspraak te maken op een eigen staat. Zij ontwikkelden daartoe een nationale mythe, met behulp van criteria als taal, godsdienst, cultuur en geschiedenis. Maar het scheppen van een nationale mythe houdt nog niet in, dat het proces van natievorming daarmee gelijke tred houdt. Ieclere nationale mythe creeert minderheden, buitenstaanders in deals 'natie' geclaimde eenheid. En het poneren van een natie verandert nog niets aan de mate van ongelijkheid van machtsverhoudingen in de nieuwe staat, die er op is gebaseerd. Daarom zijn er aanzienlijke verschillen in het niveau van natievorming tussen de continue staten in West-Europa en de meer recente staten die zijn voortgekomen uit de Habsburgse-, Ottomaanse- en Sovjet-rijken. Hoe lager het niveau van natievorming in een staat, hoe groter de kans op virulent nationalisme? Voor nationalistische bewegingen, die naar een eigen staat streven, gaat dat zeker op. Maar virulent nationalisme kan ook ontstaan uit een gevoel van diepe vernedering, met name bij grote mogendheden. Duitsland na 1919 en Rusland na 1989 zijn duidelijke voorbeelden, maar in mindere
s &.o 5 1994
234 mate ook Frankrijk en Engeland, en Amerika na de deconfiture in Vietnam. Aileen in lang gevestigde staten met een hoog niveau van natievorming, die al lang geen grote mogendheden meer kunnen zijn, zoals Nederland, Zweden of Zwitserland staat nationalisme op een zacht pitje. Alsemene crisis van de natiestaat?
Is er een algemene crisis van de natiestaat, of beter van de staat als zodanig, omdat die overal bloot zou staan aan de centrifugale krachten van nationalistische bewegingen van bevolkingsgroepen met een eigen 'etnische' of culturele' identiteit? Uit het uiteenvailen van de Sovjet-Unie en Joegoslavie kan dat niet worden afgeleid . Seide staten bevonden zich nog op een laag niveau van natievorming. W aar dat niveau relatiefhoog is, kunnen staten zelfs separatistische bewegingen velen zonder uiteen te vallen.
Die verwevenheid vormt het moeilijkste dilemma, dat nationalisme oproept. Het is makkelijk om nationalisme streng te veroordelen . Maar er valt niet aan te ontkomen, dat het - in enige vorm - onmisbaar is voor de samenhang en het goed functioneren van een staatsbestel. Dit dilemma is onoplosbaar. Ontmythologisering kan tot matiging van nationalistische aspiraties bijdragen . Maar dat vergt een publiek debat, dat niet kan gedijen als een samenleving in de ban van nationalisme raakt. Nationalisme wordt bovendien m eestal eerder als legitiem beschouwd dan van vraagtekens voorzien. Het ontbreekt aan algem een erkende normen, waarmee aanvaardbaar van onaanvaardbaar nationalisme kan worden onderscheiden . Oat aileen al maakt het voor derden (staten en intemationale organisaties) zo moeilijk om hun rol in conflicten over het afbakenen van 'naties' te bepalen . Literatuur
Politiek gevaarlijker, ook voor staten met een hoog niveau van natievorming, zijn de problemen die voortkomen uit de buitenstaanderspositie van migranten, die door fysiologische kenmerken als zodanig herkenbaar zijn. Zij worden bedreigd door 'inheemse' buitenstaanders, die hun identiteit, zelfrespect en compensatie voor hun lage sociale status vinden door zich te presenteren als de enige ware strijders voor de eigen natie . Oat maakt het moeilijk voor overheden, die migrantengroeperingen beter wiilen integreren, maar daardoor xenofoob nationalisme oproepen bij de 'inheemse' buitenstaanders, die zich ten opzichte van rnigranten gevestigden voelen, maar zich tegelijkertijd door hun eigen overheid gediscrimineerd achten. Als de Europese staten het in de verzorgingsstaat belichaamde hoge niveau van natievonning in overeenstemming willen brengen met een steeds pluriformer bevolking zal een uitweg uit dit dilemma moeten worden gevonden. Een hoog niveau van natievorming van de lidstaten is ook een voorwaarde voor de publieke aanvaarding van supranationale eenheden als de Europese Unie. Zodra nationale identificatie onzekerder wordt en de eigen natie lijkt te worden bedreigd ontstaan problemen, zoals in de nasleep van Maastricht is gebleken. Ook dit is een dilemma, omdat het versterken van nationale identificatie, nodig voor voortgang van de Europese integratie, als een boemerang kan werken. Hier blijkt weer de verwevenheid van positief en negatief te waarderen functies van nationalisme.
~
Benedict Anderson, lmaained Communities: Riflections on the Oriain and Spread '![Nationalism , Verso, London and New York,
1991, rev.ed. Godfried van Benthem van den Bergh, 'Myth and Process: Two Meanings of the Concept Nation' , WorkinB Paper No. 145, Institute of Social Studies, The Hague, 199 3. ~ Norbert Elias, Processes of State-Formation and NationBuilding, Transactions '![the 7th World Conaress '!fSocioloBJ, Varna, 1970, Vol. III , International Sociological Association, Sofia, 1970, pp.274-284. - Het Civilisatie Proces. Aula 70 5. Het Spectrum UtrechtAntwerpen , 198 2 - and John L.Scotson, The Established and the Outsiders: A Socioloaical Enq uiry into Communi9' Problems, Frank Cass, London, 1965 . ~ Ernest Gellner, Na ti ons and Nationalism, Basil Blackwell, Oxford, 198 3. ~ E.J.Hobsbawm, Nations and Nationalism since 17 80: Proaramme, Myth , Reali9', Cambridge University Press, Cambridge, 1990. ~ Elie Kedourie, Nationalism, Praeger, New York, rev.ed.1961. ~ David D .Laitin , The National Uprisings in the Soviet Union, World Politics, Vol.44, No.1, October 199 1, PP- 1 39- 1 77 ~ Hugh Seton-Watson, Nations an d States, an Enq uiry into the Oriains '![Nations and the Politics '![Nationalism, London , 1977. ~ Quentin Skinner, The Foundations'![ Modem Political Thouaht, 2 Vol., Cambridge University Press, 1978 . ~ Anthony D .Smith, The Ethnic Oriains '![Nations, Basil Blackwell, Oxford, 19 86. ~ Abram de Swaan, Zora en de Staat, Bert Bakker, Amsterdam, 1989 . ~ Kenneth N . Waltz, Man , the State and War: a Political Analysis, Columbia University Press, New York, 1959. 2 ~ Eugen W eber, Peasants into Frenchmen, Th e Modernization '!f Rural France , Stanford University Press, Stanford, 1976 . ~
s &.o 5 ' 994
235
De Januskop van de natie' Nationaal De Partij ter Liquidatie van er dan geen nationaal besef bestaat. Nederland, opgericht met het oog op de Tweede KaNederland is daar een mooi voorbeeld van. Een merverkiezingen van 198 1, wilde Nederland verkopen nationaal gevoel was tot de aan de hoogste bieder. De jaren zestig iets vanzelfKoude Oorlog was nog in sprekends, maar juist door de succesvolle natievorvoile gang en de partij ming hoefde op dat gevoel meende dat de Sovjet-Unie voor zo'n prachtig bruggezelden een beroep te worhoofd in West-Europa een den gedaan . Het woord PIETER HILHORST flinke duit over zou hebnatie is in ons land dan ook ben. De opbrengst zou ondecennia lang niet in de Werkzaam bij de Amsterdamse School der aile Nederlanders wormond genomen. Oat is nu voor sociaal wetenschappelijk onderzoek van de den verdeeld, waarna eenveranderd. In debatten Universiteit van Amsterdam ieder voor de keus zou over de Europese eenworstaan: zich voegen naar de ding en de internationale nieuwe orde of een veilig migratie duiken begrippen heenkomen zoeken. In de geest van de Partij ter als de natie en nationale identiteit weer op. In dit Liquidatie van Nederland kan een mooi sociaalartikel wil ik verschillende concepties van de natie bespreken en onderzoeken of een appel op nationawetenschappelijk experiment worden opgezet: een nationaliteitenbeurs. Het spreekt voor zich dat het le gevoelens in overeenstemming kan worden bedrag dat voor een nationaliteit moet worden gebracht met liberale beginselen. betaald, afhankelijk is van het land waar de verkoDe nationaliteitenbeurs per zich daarna moet vestigen. Om met een Nederlander te ruilen hoeft een Brit minder bij te leggen Marianne en Eva zijn twee ideaaltypische deelnemers aan het experiment met de nationaliteitendan een !ranier. Op de nationaliteitenbeurs wordt duidelijk hoeveel waarde mensen hechten aan hun beurs. Ze vertegenwoordigen allebei een aspect nationaliteit. Het experiment kan bovendien vervan nationaliteit. Marianne legt de nadruk op haar helderen op welke kenmerken van de natie deze staatsburgerschap, Eva op de verbintenis met haar vaderlandsliefde is gebaseerd. landgenoten. Ze hebben een totaal verschillende In de meeste betogen over de natie, nationaal conceptie van de natie en opereren op de beurs nogal tegengesteld. Marianne ziet de natie als een besef of nationale identiteit ontbreekt deze helderorganisatie . Ze beoordeelt naties op het succes heid. Men roept dat onze nationale identiteit wordt waarmee ze bepaalde taken vervullen. bedreigd, zonder de eigenheid van de Nederlandse natie te omschrijven en aan te geven welk element Handeldrijvende beursgangers als Marianne aan gevaar bloot staat. Deze onduidelijkheid is des hebben allemaal hun individuele lijst met gewenste taken die de natie-organisatie moet vervullen. Een te storender omdat een beroep op het nationale vergelijking van de duurste nationaliteiten leert gevoel nooit gratuite is. Het appel heeft altijd een echter welke diensten het meest in trek zijn. Het duidelijk oogmerk. De natie is een mobiliserend ligt voor de hand dat Ianden waar burgerlijke, polibegrip; 'Uw Vaderland heeft u nodig, stelt u teweer!' Als alles kits is, wordt er over de natie getieke en sociale rechten gegarandeerd worden pozwegen. Oat hoeft overigens niet te betekenen dat pulairder zijn dan Ianden waar dat niet het geval is.
enaaaement en universele beainselen
Slit.DS 1994
Marianne richt zich bijvoorbeeld op het voorzieningenniveau dat in een natie bestaat en de prijs die daar, in de vorm van belastingen, voor moet worden betaald. De natie heeft voor haar geen emotionele meerwaarde. Eva zou daarentegen voor geen goud haar nationaliteit willen verkopen. Zij schrijft aan de natie een meerwaarde toe die onafhankelijk is van de functies die de natie vervult. Ze ziet de natie als een gemeenschap. Zij ziet het verkopen van haar nationaliteit als het verkwanselen van de banden met haar broeders en zusters. 'Ballingschap werd vroeger niet voor niets ervaren als een zware straf,' voegt ze er veelbetekend aan toe . Het betekende immers een amputatie van dat dee! van je identiteit dat verbonden is met de gemeenschap . Voor de Amerikaanse filosoof Alisdair MacIntyre is Eva een schoolvoorbeeld van een communitarist. In het artikel Is patriotism a virtue? betoogt hij dat aileen communitaristen begrijpen wat de natie is . 2 Mensen als Marianne, die de natie slechts zien als een organisatie die bepaalde functies vervult, zoals het garanderen van universele rechten, of het verbreiden van beschaving of tolerantie , noemt hij liberal en. 3 Liberalen kunnen volgens Macintyre geen echte patriotten zijn, omdat ze een onpersoonlijke, universele moraal aanhangen; voor Marianne heeft haar nationaliteit geen emotionele meerwaarde. Oat wil niet zeggen dat ze niet trots op haar land kan zijn, maar die bewondering is een afgeleide van de waardering van een hoger ideaal. Marianne is bijvoorbeeld erg op Nederland gesteld om de tolerantie die er heerst. Deze waardering voor het tolerante klimaat in Nederland is echter een te smalle basis voor vaderlandsliefde. Want wat nu als een ander land toleranter blijkt? Moet de waardering voor Nederland dan worden ingeruild voor een verering van dat andere land? Macintyre geeft een mooi historisch voorbeeld van de onmogelijkheid om nationalisme te rechtvaardigen met 1 • Dit artikel is een bewerking van een essay dat vorig jaar is bekroond met de door de AG der Woodbrookers uitgeschreven Banningprijs. Allan Varkevisser en Ido de Haan wil ik bedanken voor hun
commentaar. 2. Alisdair Macintyre, ' Is patriotism a virtue?' The E. H. Lindlay Memorial Lecture, University of Kansas (1984) 3. Deze liberalen moeten niet worden verward met neo-liberalen of met de mensen die zich verenigd hebben in de
een beroep op een hoger ideaal. Tijdens de Eerste W ereldoorlog verleende Max W eber steun aan het Duitse Keizerrijk omdat Duitsland de verpersoonlijking was van de Kultur . Emile Durkheim riep daarentegen op voor steun aan Frankrijk omdat dat land de drager was van de civilisation. 4 Het voorbeeld laat zien dat patriottisme onmogelijk gebaseerd kan zijn op een voorkeur voor een bepaalde objectieve waarde. Die waarde wordt doorgaans namelijk ook elders, en soms met meer succes, nagestreefd . Wat de liberalen, volgens Macintyre, vergeten, is dat de binding met het vader land juist niet universeel is maar specifiek. Je bent namelijk niet trots op een land met bepaalde kenmerken, maar op j6uw land. Tegenover de liberaal stelt de communitarist dat er gevallen zijn waarin het belang van de gemeenschap zwaarwegender is dan universele prmcipes. In tegenstelling tot Marianne is Eva's waardering voor tolerantie conditioned. Zij zal onder geen beding haar Nederlandse nationaliteit verrilllen voor het staatsburgerschap van een land met een toleranter klimaat. Sterker nog, tegenover vijanden van de natie w enst zij geen enkele tolerantie aan de dag te leggen. Eva zou dit rechtvaardigen m et een beroep op noodweer. Als de natie gevaar loopt, raakt dat haar persoonlijk. Communitaristen als Eva veronderstellen namelijk dat iemands identiteit wordt bepaald door de gemeenschap waarin zij is opgegroeid . Wat mensen in hun Ieven willen ber eiken, hun levensproject of hun persoonlijke visie op het goede Ieven, wordt sterk bei:nvloed door de gemeenschap . Een lid maakt zich de in een gemeenschap geldende normen, waarden en deugden eigen. Tegelijkertijd stelt de gemeenschap het lid in staat om vorm te geven aan haar versie van het goede Ieven . Als een gemeenschap wat dit betreft in gebreke blijft, lopen de leden daardoor schade op. Ze kunnen zich niet ontplooien en worden gedwongen hun identiteit te loochenen . Wie is opgevvo. De term 'liberalen' verwijst naar de verdedigers van de traditie van de Verlichting, naar mensen die zich opwerpen voor de verdediging van burgerlijke, politieke en sociale rechten. Neo-liberalen keren zich juist tegen sociale rechten. Het begrip ' liberalen' is bij Macintyre een verzamelnaam voor sociaal-liberalen en sociaal-democraten . In die zin zal het in dit artikel ook worden gebruikt. 4· Macintyre a.w., p . 3
s &.o 5 '994
237 groeid in een gemeenschap waarin loyaliteit aan de familie hoog staat aangeschreven, sterft een beetje als zij wordt gedwongen ver van huis en haard te werken en haar gezin achter te Iaten in het thuisland .S De Canadese filosoof Will Kymlycka heeft deze redenering verder uitgewerkt in zijn verdediging van speciale rechten voor minderheidsgroepen. Hij stelt dat de Indianengemeenschappen in Canada dermate ontwricht zijn, dat ze hun !eden niet Ianger kunnen voorzien van de noodzakelijke bronnen voor het nastreven van het goede Ieven. Bovendien knaagt de ontreddering van de gemeenschap aan het zelfrespect van de individuele Indiaan. Omdat zelfrespect een vereiste is voor elk levensproject, kan de ontreddering van de gemeenschap gezien worden als een onrechtvaardige achterstand bij het nastreven van het goede Ieven. 6 De Canadese staat moet daarom, zo betoogt Kymlycka, de verantwoordelijkheid op zich nem en om de Indianengemeenschap te beschermen, zodat individuele Indianen hun zelfrespect kunnen herwinnen en m et meer hulpbronnen aan hun levensproject kunnen werken. Het betoog van Kymlycka verheldert welke betekenis communitaristen toeschrijven aan de natie en welke kwalijke gevolgen een aanslag op de natie - een aantasting van de gemeenschap - zou kunnen hebben . Communitaristen kunnen een agressieve verdediging van de natie legitimer en als een beroep op zelfverdediging. Het kwade geweten van de liberaal
De tegengestelde visies op de natie van Marianne en Eva kunnen gemakkelijk worden herkend in argumenten tegen verdere Europese eenwording en immigratie. De universele inslag van liberal en betekent niet dat elk nationalisme hen vreemd is . Als het optimaal functioneren van de natie-organisatie in gevaar komt, komen ook zij in het geweer. Ze stellen dan dat de Europese eenwording rampzalige· gevolgen heeft voor ons liberale straf- en vervolgingsklimaat en voor ons sociale zekerheidsstelsel en dat de Brusselse bureaucratie en de onmacht van
s.
Dit voorbeeld ontleen ik aan 'Frisse Iucht ' van Kees Neefjes waarin hij het relaas vertelt van een dienstbode die haar zieke kind meeneemt uit het thuisland en tevergeefs voor haar werkgever verborgen probeert te houden, in: Emma Huismans en Kees Neefjes ( 1 99 3) Werken met Werkelijkheid. Verhalen over Zuid-
het Europese parlement aantonen dat Europese eenwording en democratie op gespannen voet staan . In de discussie over immigratie uiten liberalen vergelijkbare onheilstijdingen . Het sociale zekerheidsstelsel en het milde strafklimaat zijn in gevaar . Bovendien ondermijnt een te grote culturele diversiteit de dem ocratische instituties. Democratie vergt immers dat burgers het eens zijn over een aantal fundamentele waarden en normen . Het fundamentele argument van liberalen in beide discussies is identiek: de garantie van burgerlijke, politieke en sociale rechten staat op het spel. Kortom de nationalistische liberaal beschouwt de Europese eenwording en de migratie als processen die de natie, opgevat als organisatie, beperkt in de uitoefening van haar functies . De rechtvaardigheid van deze positie is afhankelijk van de rechtvaardigheid van de te vervullen functies. Als het, zoals hierboven steeds is verondersteld, gaat om het garanderen van de burgerlij ke , politieke en sociale rechten, lijkt de nationalistische liberaal een legitieme positie in te nemen. Het probleem is echter dat zij de functies van de natieorganisatie verdedigt als universele r echten. Hoe kan zij rechtvaardigen dat haar landgenoten op deze universele rechten meer aanspraak kunnen maken dan niet-landgenoten? De Amerikaanse filosoof Robert Goodin onderscheidt twee strategieen die de liberale patriot kan hanteren.7 Zij kan erop wijzen dat haar landgenoten weliswaar m eer verworvenheden hebben, maar ook m eer verplichtingen. Niet-landgenoten delen niet in onze rijkdom en sociale voorzieningen, maar hoeven ook niet in het Ieger . De rechten en de plichten van de burger zijn dus in evenwicht en hetzelfde geldt voor de niet-landgenoten : zij hebben minder rechten, maar ook minder plichten. De liberale patriot kan de speciale rechten voor landgenoten ook rechtvaardigen als een afgeleide van universele rechten. Deze rechten worden als het ware gedelegeerd aan de natie, waardoor de effectiviteit en de efficientie van de allocatie van rechten wordt vergroot. Goodin geeft zelf de voorAfrika . Amsterdam: KZA 6. Will Kymlycka ( 1989) 'The value of cultural membership' in: Liberalism, community and culture. Oxford . 7. Robert E. Goodin. 'What is so special about our fellow country men?' in: Ethics 98 ( 1988) pp. 663-686
s &_o 5 I994
keur aan de tweede verdediging. Hij erkent echter, dat dit argument veronderstelt dat er een evenwicht bestaat tussen de aan naties toegewezen verantwoordelijkheden en de in dat land beschikbare middelen. De ongelijkheid tussen verschillende Ianden mag dus niet te groot zijn. Met een beetje goede wil kan worden gezegd dat de Ianden die tezamen de Europese Gemeenschap vormen aan dit criterium voldoen. De verschillen in rijkdom tussen Europa en de Derde Wereld zijn daarentegen zo groot dater van een eerlijke verdeling van middelen en verantwoordelijkheden geen sprake is . Oat neemt niet weg dat met Goodin in de hand gepleit kan worden voor het sluiten van de grenzen als maar tegelijkertijd royaal geld wordt gegeven voor ontwikkelingshulp en steun bij de opvang van vluchtelingen in de regio. Gezien de diepte van de kloof tussen de Eerste en de Derde W ereld en de barre ellende in de vluchtelingenkampen aldaar kunnen deze compenserende maatregelen echter nooit het kwade geweten van de liberaal volledig sussen. Het is daarom niet verwonderlijk dat Bolkestein in zijn pleidooi voor het sluiten van de grenzen voor niet-Europese asielzoekers Goodins argumentatie aanvult met communitaristische noties over een christelijk-humanistisch Europees erfgoed. Zo worden arbitraire verschillen tussen Europeanen en niet-Europeanen gelegitimeerd door te wijzen op de speciale verwantschap die tussen Europeanen bestaat. De vraag is aileen hoe universeel en liberaal zo'n opsteiling is. Macintyre lijkt daarom toch gelijk te hebben, mensen kunnen geen patriot worden en een liberaal blijven. De willekeur van de communitarist
De communitarist die zich keert tegen verdere Europese eenwording en immigratie, moet aannemelijk maken dat deze twee processen inderdaad de Nederlandse gemeenschap bedreigen. Benedict Anderson heeft echter Iaten zien dat dit een imaginaire gemeenschap is. 8 Achter de fac;:ade van eenheid gaat een scala aan verschiilen, ongelijkheden en tegenstellingen schuil. Ondanks de succesvoile natievorming is Nederland jarenlang een verzuilde samenleving geweest. Achter de schone schijn van eenheid ging verdeeldheid schuil. Bij sommige con8. Benedict Anderson lmaained Communities. London: Verso(I99I, I983) 9· Vergelijk Ani! Ramdas 'De ouwe mannenpraat van prof.dr . S.W.C.J.M.' Couwenberg. Aile hens aan dek voor
Aicten brak de imaginaire eenheid. De bekering van Irene tot het Rooms-Katholicisme riep bij protestanten het schrikbeeld op van een katholieke vorst. Zelfs in 1964 beschouwden zij dat als een onacceptabele aantasting van het karakter van de Nederlandse natie als een protestantse natie. Ze beschouwden het als een aanslag op het zelfrespect van de Nederlander. Katholieke landgenoten konden zich vanzelfsprekend niet vinden in deze definitie van het probleem. Om Irene brak de Nederlandse natie even in strijdende zuilen. Nationaliteit maakte plaats voor zuilidentiteit. Het is dus nog maar de vraag of de bedreiging die volgens de communitarist uit gaat van immigratie en Europese eenwording door aile !eden van de Nederlandse gemeenschap wordt ervaren als een aantasting van de gemeenschap en een bedreiging van het zelfrespect. Een tweede probleem voor de communitarist is dat bij veel ingrijpende veranderingen het tromgeroffel van een nationalistische oproep tot het behoud van de natie achterwege blijft. De ontwikkelingen die zich in de jaren zestig en zeventig in Nederland hebben voltrokken, waren minstens zo ingrijpend als de processen die nu gaande zijn. Couwenberg stond echter aileen met zijn oproep om de Nederlandse natie te beschermen tegen deze vaderlandsvijandige veranderingen. Hij beschouwde de jaren zestig als een kniebuiging van de traditionele Nederlandse cultuur van ingetogenheid en nuchterheid voor een op Amerikaanse leest geschoeide verkwistingscultuur. 9 Couwenberg heeft het gelijk voiledig aan zijn zijde als hij stelt dat de Nederlandse natie niet meer de oude is. Wat is er geworden van hetland dat in vergelijking met andere Europese Ianden altijd veruit het laagste percentage buitenechtelijke kinderen had en waar maar weinig huwelijken 'moetjes' waren? Stuurman heeft het verzuilde Nederland niet voor niets getypeerd als een morele natie. Io Na een golf van seksuele liberalisering, feminisme en homo-emancipatie, is 'zedig' niet Ianger het juiste etiket om de Nederlandse mores te kenmerken. Homoseksuelen de mogelijkheid geven te trouwen is in de Couwenbergse optiek een meer fundamentele verandering van de traditionele Nederlandse natie dan de komst van islamitische migranten, die doorgaans in hun Groot Nederland', in: De Groene Amsterdammer 6 november I 99 I I o. Siep Stuurman VerzuilinB, kapitalisme en patriarchqat, Nijmegen: Sun (I 98 3) )
s &.o 5 1994
239 omgang met seksualiteit vrij goed aansluiten bij de traditionele Nederlandse waarden. De verontwaardiging van de communitarist lijkt willekeurig, want waarom bedreigen de Europese eenwording en de immigratie wei de imaginaire gemeenschap en het zelfrespect van de burgers en andere ingrijpende processen niet? Het antwoord is simpel. Bij de Europese eenwording en de migratieproblematiek staat onze jormele verbintenis op het spel. Het gaat om de vraag wie over de toekomst van de gemeenschap mag meepraten. AI zijn de gevolgen van deze veranderingen voor het alledaagse Ieven op dit moment nog niet zo drastisch, in de toekomst kunnen de gevolgen verstrekkend zijn, omdat de grenzen en het fundament van de natie in het geding zijn. Voor een communitarist is de grondslag van de natie van groot belang, omdat daar de oorsprong ligt van de verwantschap die de communitarist voelt met haar landgenoten. En die verwantschap maakt dat zij haar landgenoten anders - beter - behandelt dan vreemdelingen . . De srondslas van de natie
Elk land kent in zijn nationaliteitswetgeving een specifieke mengeling van twee principes: het recht van het bloed (jus sansuinis) en het recht van de grond (jus soli). Maar de specifieke mix kan nogal uiteenlopen . Brubaker onderscheidt daarom een Duitse en een Franse interpretatie van de grondslag van de natie. 11 Nederland past in het Franse model. De Duitse natie is gebaseerd op gelijke afkomst en legt de nadruk dus op het jus sansuinis. De natie heeft een etnische grondslag. Geboorte en verblijf in Duitsland hebben geen gevolgen voor de nationaliteit. De 4oo.ooo Turken die in Duitsland zijn geboren blijven Turks. 12 De Franse natie heeft daarentegen een territoriale grondslag . Zij legt de 1 1. Rogers Brubaker Citizenship and Na tionhood in France and Germany.
Cambridge, Mas . : Harvard University Press , 1992 1 2. Sinds 199 1 hebben geboorte en verblijf een bescheiden plaats gekregen in de Duitse nationaliteitswetgeving. In Duitsland geboren kinderen hebben onalhankelijk van hun ouders een verblijfsrecht en kunnen als ze tenminste aci1t jaar voor de naturalisatie in Duitsland hebben verbleven de Duitse nationaliteit krijgen. Zij moeten dan wei hun oude nationaliteit opgeven. Deze voorwaarde is in de praktijk een grote belemmering voor naturalisatie (onder
nadruk op het jus soli . Het Franse staatsburgerschap is afhankelijk van geboorte en verblijf in Frankrijk. 1 3 De moraliteit van de twee grondslagen kan worden beoordeeld met behulp van drie vragen: 1 • Brengt de grondslag van de natie ook een daadwerkelijke verwantschap m et zich mee tussen nationaliteitsgenoten? 2. In welke mate waarborgt een bepaalde grondslag dat aile verwanten worden binnengelaten en vreemden worden buitengesloten? 3. In welke mate kan een bepaalde grondslag in overeenstemming worden gebracht met een liberaal gedachtengoed? De eerste toetssteen is voor de Duitse etnische grondslag van de natie minder een probleem dan voor de Franse territoriale. In het Duitse model wordt de spanning die mogelijk bestaat tussen de nationale identiteit en andere identiteiten weggeredeneerd door afkomst als basis te nemen voor de Duitse nationaliteit. Het is daardoor altijd duidelijk wat Duitsers gemeen hebben . De tweede en derde toets vallen minder gunstig uit voor de Duitse grondslag van de natie. De etnische grondslag veronderstelt namelijk een etnisch homogene bevolking . De ideale grenzen kunnen daardoor nooit getrokken worden . Bij een klein-Duitsland worden veel etnische Duitsers uitgesloten, bij een grootDuitsland worden teveel niet-Duitsers binnengesloten . Het gevoel met deze vreemdelingen in het eigen territorium een gemeenschappelijke lotsbestemming te hebben wordt bovendien belemmerd doordat in de Duitse natieconceptie geen beginsel voorhanden is dat etnische verschillen kan overstijgen. Met deze spanningen kan op twee manieren worden omgegaan: men kan actief etnische homogeniteit bevorderen of men kan accepteren dat binnen het eigen territorium ongelijkheden bestaan .
andere omdat de T urkse wet het ver biedt om land nate Iaten aan niet Turken. Voor Turken uit rurale streken gaat het opgeven van de T urkse nationaliteit daarom vaak gepaard met het opgeven van het aandeel in de erfenis) 1 3. De nadruk op het jus soli , betekent niet dat het jus sanauinis afwezig is in de Franse nationaliteitswetgeving. Kinderen waarvan een van de twee ouders Frans zijn krijgen de Franse nationaliteit . De wijziging van de wetgeving in 199 3 heeft bovendien het jus solibeginsel iets teruggedrongen . Voor twee groepen geldt dat ze automatisch de Franse nationaliteit ontvangen: voor
in Frankrijk geboren kinderen van onbekende ouders en voor in Frankrijk geboren kinderen van wie een van de ouders ook in Frankrijk is geboren en reeds vijf jaar legaal in Frankrijk verblijft. andere in Frankrijk geboren kinderen van vreemdelingen kunnen tussen hun zestiende en eenentwintigste alsnog aanspraak maken op de Franse nationali teit als ze tenminste de vijf jaren voorafgaand aan de naturalisatie in Frankrijk hebben gewoond. Uit: Philippe Bernard L 'immiaration. Le Monde-editions, Marabout, P·33. 1993
s
Het actiefbevorderen van de etnische homogeniteit brengt echter een flagrante schending van liberale beginselen met zich mee. In het voormalige Joegoslavie probeerden en proberen Serviers de spanning tussen een klein en groot Servie weg te nemen door middel van expansie en etnische zuivering. Maar ook in Duitsland worden liberale beginselen geschonden. De etnische grondslag van de natie creeert namelijk tweederangs burgers die, zelfs als ze hun hele Ieven in Duitsland hebben gewoond en gewerkt, geen recht hebben op het staatsburgerschap . De Franse, territoriale grondslag van de natie is de tegenpool van de Duitse etnische basis. Problemen met een groot en klein Frankrijk heeft Frankrijk dan ook nooit gekend. Dit komt omdat verschillen tussen Fransen en niet-Fransen niet van generatie op generatie worden doorgegeven. Kinderen van in Frankrijk geboren vreemdelingen worden immers automatisch Fransen. Er is geen sprake van blijvende uitsluiting. Daar staat tegenover dat de basis van de verwantschap tussen Fransen op het eerste gezicht minder duidelijk is dan in het Duitse geval. Waarom zouden mensen die toevallig op het zelfde grondgebied wonen zich met elkaar verwant voelen? Antwoorden als dat Fransen een gemeenschappelijke taal of geschiedenis hebben, zijn niet afdoende. Er kan slechts worden geconstateerd dat er een proces van natievorming heeft plaatsgevonden, waarin Franse staatsburgers langzaamaan ook een lotsverbintenis gingen ervaren. Het is opmerkelijk dat daarbij de uitbreiding van de staat en de versterking van het natie-gevoel gelijk opgingen . Sterker nog: de basis van de verwantschap is dat Fransen dezelfde instituties del en. De Franse grondslag van de natie sluit om twee redenen gemakkelijk aan bij liberale beginselen: ten eerste omdat de Franse grondslag van de natie voorkomt dat vreemdelingen blijvend worden uitgesloten en tweederangsburgers blijven . En .ten tweede omdat de instituties die de Fransen delen de uitdrukking zijn van universele liberale beginselen. De gezamenlijke participatie in de Franse staat is er juist op gericht om de burgerlijke, politieke en sociale rechten van aile Fransen te garanderen. Op morele gronden verdient de Franse conceptie van de natie dus de voorkeur hoven de Duitse . Het blijft echter de vraag of met de keuze voor het Franse model ook de spanning tussen nationaal engagement en liberale beginselen is opgelost.
De verbinding van liberalisme en nationalisme vindt zijn oorsprong in de Franse revolutie. Van de drie-eenheid vrijheid, gelijkheid en broederschap, is de laatste grootheid altijd het ondergeschoven kindje gebleven. Ten onrechte, want broederschap en nationalisme liggen in elkaars verlengde. Voor de achttiende-eeuwse patriotten in Nederland en de revolutionairen in Frankrijk betekende een pleidooi voor de modeme natie vooral een keuze tegen de op privileges gebaseerde standenmaatschappij. De moderne natie stond voor symbool voor gelijkheid voor de wet en burgerlijke vrijheden. Hun nationalisme was gericht op het opheffen van de uitsluitingsmechanismen van de oude standenmaatschappij . Bij deze veranderingen drong zich wei de vraag op hoe de stabiliteit van de maatschappij kon worden gegarandeerd. De oude standenmaatschappij werd gelegitimeerd als een door God bekrachtigde orde. Hierarchische en andere verschillen waren dus 'natuurlijk' en stabiliteit was in principe geen probleem: ieder moest vrede hebben met de aan hem ofhaar toegewezen plaats in de maatschappelijke orde . In de moderne natiestaat is echter niets 'natuurlijk', niets transcendent; verschillen en conflicten kunnen ongebreideld worden uitgevochten. Om vrijheid en gelijkheid te kunnen garanderen zonder dat de boel uit elkaar knalt, was daarom, volgens de Franse revolutionairen, broederschap onontbeerlijk. Er moest een verbondenheid bestaan dwars door de verschillen heen: nationaliteit. Het gevoel allemaal Fransen te zijn moest een eenheid smeden die sterker was dan standsverschillen en regionale twisten. De verbinding die in de Franse revolutie werd gelegd tussen de natie en universele beginselen, vormt het complement van de argumentatie van Goodin. Om het verschil tussen binnen- en buitenlanders te rechtvaardigen stelde Goodin terecht dat universele beginselen pas betekenis krijgen als een natie zich daarvoor verantwoordelijk stelt. De waardering van universele beginselen gaat daarom gepaard met een verbondenheid met de instituties die aan die burgerlijke, politieke en sociale rechten vorm geven. De uitweiding over de Franse revolutie leert echter dat deze instituties slechts onder bepaalde voorwaarden kunnen functioneren . Als iedereen een instrumentele houding aanneemt ten opzichte van de instituties die vorm moeten geven aan de universele rechten, komt er van die universele rechten niets meer terecht. Een zekere mate van broederschap is noodzakelijk. Er moet een ge-
s &.o 5 1994
r
l
e n
n
e e 1-
:r
n l-
l,
p n !t
d n
d I,
n
on on r-
te
voel van verwantschap en solidariteit bestaan tussen de participanten in die instituties. Het proces van natievorming, waarbij langzaamaan een gevoel ontstaat van een gezamenlijke lotsbestemming zorgt voor die broederschap. In zijn klassieke opstel Qy'est-ce qu'une nation? heeft Renan echter gezegd dat een natie een gemeenschappelijke geschiedenis en een gemeenschappelijke toekomst moet hebben. '4 Die gezamenlijke geschiedenis is echter een constructie, in de zin, dat bepaalde elementen van de geschiedenis worden benadrukt, en andere vooral vergeten dienen te worden. Natievorming is het creeren van een gemeenschappelijk verleden en een gemeenschappelijke toekomst en genereert aldus nationaal engagement. Het gezamenlijk bewonen van een stuk land en het delen van instituties is daarom allerminst emotieloos . Een vergelijking met een voetbalelftal is illustratief. Voetballers met verschillende achtergrond spelen samen om doelpunten te maken en te winnen . Om het spel te optimaliseren moe ten ze echter steeds meer op elkaar ingespeeld raken. Ze moeten elkaar aanvcielen en zich in elkaars positie kunnen verplaatsen. Als dat eenmaal is gebeurd, verhoudt het voetbalelftal zich niet langer tot winnen als een middel tot een doel. Voor de verhouding van liberalen tot de natie geldt hetzelfde . Ik heb het optreden van de liberaal Marianne op de nationaliteitenbeurs in het begin van dit artikel dan ook niet goed beschreven. Als liberalen actief participeren in de instituties die de burgerlijke, politieke en sociale rechten moeten garanderen, kunnen ze die niet meer zien als middelen die een bepaald doel dienen. De instituties krijgen een meerwaarde. D e trots op een nationaal institutioneel arrangement is niet louter afhankelijk van de prestaties van die instituties . Er treedt gewenning open ook liberal en hechten aan het bekende. En omdat elk land op een eigen wijze de burgerlijke, politieke en sociale rechten probeert te garanderen is er altijd wel een aanknopingspunt voor chauvinisme. De verbondenheid m et de eigen instituties is echter niet onvoorwaardelijk. Liberalen kunnen dus, in weerwil van wat MacIntyre betoogt, wel degelijk patriottisch zijn en een verbondenheid voelen met hun landgenoten. Het fundament van die verbondenheid is gebaseerd op
het delen van gezamenlijke instituties. Liberalen beseffen echter dat een gemeenschappelijke taal het functioneren van de instituties bevordert en dat participanten in de loop der jaren op elkaar zijn ingespeeld, waardoor ze allerlei gewoontes gemeen hebben . Die culturele en lingllistische overeenkomsten vormen echter niet het fundament. De dilemma's van de liberale patriot
De erkenning dat de lotsverbintenis tussen inwoners van Nederland is gebaseerd op het gezamenlijk deelnemen aan instituties, heeft directe gevolgen voor de wijze waarop discussies over de Europese eenwording en over de intemationale migratie gevoerd moeten worden. Zoals we hierboven hebben gezien vormen de nationale instituties, het snijpunt van een nationale en een universele orientatie. De instituties zijn zowel de uitdrukking van het streven burgerlijke, politieke en sociale rechten te garanderen, als de basis voor een verbondenheid met landgenoten . Een bedreiging van het nationale institutionele arrangement is daarom zowel een gevaar voor de universele als voor de patriottische orientatie. De gedeelde instituties kunnen op twee manieren in gevaar komen . De eerste dreiging is dat de natie haar legitimiteit verliest, waardoor de verbondenheid met de eigen instituties verdwijnt . De tweede dreiging is dat de effectiviteit van de natie als organisatie wordt bedreigd. Een natie die zich onbekommerd stort in de Europese eenwording en de grenzen voor migranten openzet, dreigt de aan haar toegewezen verantwoordelijkheden niet Ianger te kunnen waarmaken. Een te rigoureuze afweerreactie t en aanzien van migratie en Europese eenwording en een overeenkomstige versterking van de uitsluitingsmechanismen kan daarentegen de legitimiteit van de natie ondergraven. De ideele basis van de verbondenheid van burgers met de nationale instituties erodeert, in dat geval. Liberale patriotten staan voor, wat Nussbaum noemt, tragische keuzes, omdat we zowel bij open als bij gesloten grenzen onrecht doen aan de liberale, universele principes die ten grondslag liggen aan onze verbondenheid met nationale instituties . Of anders geformuleerd : het specifieke karakter van de nationale instituties komt zowel bij open als bij gesloten
14Renan, Ernest( 1947-196I ) Qu'estce qu'une nation? in : Oeuvres Completes. Paris: Caiman-Levy . Vol. I pp. 88 7- 906
s &.o 5 I994
grenzen in gevaar. Oat laatste wordt door nationalisten nogal eens vergeten. Nussbaum bepleit dat we, geplaatst voor tragische keuzes, het onrecht niet verbloemen, maar betreuren. I5 Liberale patriotten moeten telkens opnieuw Iaten zien dat aan hun verbondenheid met nationale instituties universele liberale principes ten grondslag liggen. Uitsluitingen moeten dus zoveel mogelijk worden voorkomen en zijn aileen legitiem als ze instituties beschermen die juist uitdrukking zijn van die liberale principes. Bij discussies over de Europese eenwording en de internationale migratie dienen beide gevaren voor de natie in ogenschouw te worden genomen. In Europees verband betekent aandacht voor instituties, dat de beoordeling van de Europese eenwording niet rechtlijnig mag worden afgeleid uit de mate waarin burgerlijke, politieke en sociale rechten worden gegarandeerd. Oat is een te instrumentele visie . Belangrijker is de vraag of er op Europees niveau instituties bestaan die een met de nationale instituties vergelijkbare balans hebben gevonden tussen communitaristische verbondenheid en universalistische liberale doelen. Misschien is dat vandaag de dag nog te weinig het geval. De onderlinge afhankelijkheid van Europese burgers roept echter vanzelf de vraag op naar nieuwe instituties, zoals samenwerkingsverbanden tussen de landelijke vakbonden of milieubewegingen . Het is dus zeer wei mogelijk om tot voorzichtigheid te manen bij de Europese eenwording, maar die waarschuwing moet dan aangevuld worden met een roep om Europese instituties te versterken. Het vergroten van de verantwoordelijkheden van het Europese parlement past in die gedachte. De twee gevaren voor de natie (verlies van legitimiteit of effectiviteit) komen ook in de discussies over de internationale migratie tot stand. Iedereen kan op zijn klompen aanvoelen dat bij voiledig open grenzen het functioneren van onze instituties in gevaar komt. Een restrictiefbeleid zoals Nederland al jaren voert is dus onontkoombaar. Oat ons beleid nog restrictiever moet worden is minder vanzelfsprekend. Mensen die steilen dat Nederland vol is, moeten maar eens specifiek aangeven welke instituties door de bestaande migratie zijn ondermijnd.
De meeste instituties zijn namelijk, aile morele paniek ten spijt, nog zeer solide en voor zover er problemen bestaan, kunnen deze niet voiledig op het conto worden geschreven van de migratie. Oat het functioneren van onze instituties bedreigd wordt door zwart werk staat buiten kijf. Maar het zwarte circuit wordt niet ]outer bevolkt door illegale rnigranten. De nadruk op instituties voorkomt zo dat te simplistische verbanden worden gelegd. De Nederlandse natie kan echter ook in gevaar komen doordat de aan onze instituties ten grandslag liggende universele waarden in het gedrang komen. Deze liberale beginselen beogen dat iedereen voor de wet gelijk wordt behandeld, mee kan praten over de toekomst en sociale bescherming geniet. Deze burgerlijke, politieke en sociale rechten gelden echter aileen voor Nederlanders. Deze spanning tussen de universaliteit van de beginselen en de nationale toepassing ervan inspireert ons ertoe om mensen die in andere Ianden worden vervolgd onderdak te verschaffen . Wie met Bolkestein aileen Europese vluchtelingen wil toelaten, pleit voor het vaststellen van quota voor asielzoekers of, met Lammers, hen sowieso de toegang wil weigeren, spot met de universele beginselen die aan onze maatschappij ten grondslag liggen. Tekenend is dat Nederland voor dergelijke maatregelen in feite het verdrag van Geneve moet opzeggen. Ze ondermijnen de legitimiteit van onze instituties en beroven ons van elke reden om chauvinistisch te zijn over Nederland. Het streven om zowel de effectiviteit als de legitirniteit van het nationale institutionele arrangement te sparen, leidt niet per se tot een middenkoers. In de kwestie van het beleid ten aanzien van vreemdelingen zonder verblijfstitelligt het bijvoorbeeld voor de hand om twee radicale maatregelen te nemen . Als de lotsverbintenis tussen landgenoten gebaseerd is op het deelnemen aan instituties is er geen grond om somrnige deelnemers aan die instituties permanent minder rechten te geven. Dit betekent dat na verloop van tijd ook illegalen aanspraak moeten kunnen maken op burgerschap. Het Iaten voortduren van hun illegale status leidt immers tot een onacceptabele ongelijkheid. Het leidt tot het ontstaan van eerste en tweede-klasse !eden
5.Martha Nussbaum, Thefraaility if aoodness. Luck and ethics in Greek traaedy and philosophy, Cambridge: Cambridge University Press, I 986 I
s &_o
5 1994
243
r
n n
is e
it l~t
l-
It :n
van de gemeenschap. Dat kinderen van illegalen die in onze samenleving zijn gesocialiseerd aan deze ongelijkheid ten prooi vailen, is niet te rechtvaardigen. Maar ook de eerste generatie illegalen mag niet blijvend worden uitgesloten van burgerschap. Na lange tijd in ons land te hebben gewoond en gewerkt maken ze immers de facto dee! uit van de gemeenschap. Hen uitsluiten van burgerschap zou dan aileen nog gerechtvaardigd kunnen worden als straf voor de overtreding die ze ooit, bij hun illegale komst, hebben begaan. Onze rechtspraak kent echter het verjaringsprincipe . We vinden het onrechtvaardig om iemand een misdaad zijn hele Ieven na te dragen. Deze in onze juridische instituties besloten wijsheid zou ook op de overtreding van de illegaal van toepassing moeten zijn. De gangbare praktijk in Nederland sluit hier goed bij aan. 16 Een vreemdeling zonder verblijfstitel die reeds langdurig in Nederland verblijft (minimaal zes jaar), hier 'wit' heeft gewerkt of 'wit' een uitkering ontvangt en geen strafbare feiten heeft gepleegd, wordt niet het land uitgezet. Jammer genoeg rechtvaardigt het Ministerie van Justitie deze praktijk met een beroep op 'klemmende redenen van humanitaire aard'. Die legitimatie verdoezelt de principiele kwestie die hier aan bod is. Het is namelijk niet uit meelij, maar uit zelfrespect dat we iemand die zo lang heeft deelgenomen aan onze instituties een verblijfsvergunning en eventueel op termijn de Nederlandse nationaliteit aanbieden. 16. Onderzoek naar reeds lang 'wit' in Nederland werkende illegale werknemers. Miarantenrecht 199 1 -nr . 8, p. 179 1 7. Vol gens Carens streven de Verenigde Staten naar deze combinatie van legalisering en versterkte controle . Ook hij meent dat dit beleid de dubbelzinnigheid van de grondslag van de
Het permanent Iaten voortbestaan van ongelijkheden tussen eerste en tweede-klasse !eden van een natie is een smet op het blazoen van aile !eden van die natie. Tegelijkertijd moet worden erkend dat een regeling die illegalen uitzicht biedt op een verblijfsvergunning, tot gevolg kan hebben dat meer mensen zonder verblijfstitel naar Nederland komen en dat het functioneren van de instituties in gevaar kan komen . Om die risico's te rninimaliseren kan het daarom noodzakelijk zijn om tevens de controle te versterken op illegaliteit in de brede zin, c.q. zowel gericht op illegalen als op zwartwerkers. Liberale patriotten, die de grondslag van de natie serieus nemen, bepleiten daarom beide radicale maatregelen. 1 7 Het daaruit volgende beleid heeft, net als de huidige praktijk, hardvochtige kanten, maar is tach gebaseerd op een sterk rechtsgevoel. Het weerspiegelt zo de Januskop van de Nederlandse natie. Liberale patriotten beseffen dat uitsluiting soms onvermijdelijk is, omdat niet iedereen kan worden binnengesloten zonder het functioneren van de instituties in gevaar te brengen. Ze weten ook dat de Nederlandse nationaliteit geen religieuze, culturele of etnische basis heeft en dat het uitsluiten van vreemdelingen wezenlijk arbitrair is. Ze accepteren dat echter aileen om te kunnen garanderen dat in dit land niemand die langdurig deelneemt aan de prachtige nationale instituties permanent wordt bui tengesloten . natie goed weerspiegelt. Joseph H. Carens, 'Membership and morality: admission to citizenship in liberal democratic states'. in: Brubaker ed. lmmiaration and the politics of Citizenship in Europe and North America German
Marshall Fund and University Press of America, 1989
s &..o 5 '994
Bijstandsfraude RUDI WIELERS Universitair docent vakaroep Socioloaie,
Na de verschijning van het De loyale buraer ? Rijksuniversiteit Groninaen en redacteur Bijstandsfraude roept, voorrapport van de Commissie'Stuitende Tciferelen' Van der Z wan' is de discusal bij politici, emotionele reacties op. Die reacties sie over bijstandsfraude in een nieuwe fase terechtgekomen. Wie nog zo on- hebben niet zozeer betrekking op het verschijnsel bekommerd was te denken dat dergelijke fraude op zich, als wel op de schaal waarop het verschijnsel niet of slechts op zeer beperkte schaal voorkomt, is zich voordoet. Fraude op grate schaal conflicteert nu gedwongen dat standpunt te herzien. Toch heeft met de manier waarop vaak en lang is gedacht over de relatie tussen burger en overheid. In de traditiohet rapport van de commissie meer vragen opgeroepen dan het heeft beantwoord. De precieze nele optiek is de burger iemand met rechten en plichten, die zich loyaal onderwerpt aan de door omvang van de fraude met bijstandsuitkeringen is nog steeds omstreden. En, belangrijker, adequate hemzelf gekozen overheid. De overheid en de voorzieningen die de overheid treft worden door oplossingen voor het probleem van fraude met bijstandsuitkeringen lijken nog niet te zijn gevonden. deze loyale buraer gewaardeerd als collectieve goeHet vinden van goede oplossingen is niet zozeer deren, waarvoor hij z'n preferenties in het stemeen empirisch als wel een analytisch probleem. Hoe hokje kenbaar heeft gemaakt en waaraan hij via de kan de bijstand zo ingericht worden dat ze ook op inkomstenbelasting z'n bijdrage Ievert. wat langere termijn mensen een minimumuitkering Dit model was tot enkele jaren geleden, in ieder geeft, zonder door fraude te worden ondermijnd? geval in Nederland, het dominante model van de Daarmee is onherroepelijk de vraag aan de orde relatie tussen overheid en burger. De laatste jaren blijkt het echter steeds minder te voldoen. Een verwaarom en wanneer fraude plaatsvindt. De gebruiklaring waarom een burger de regels van de door kelijke antwoorden op deze vraag zijn nogal onbehemzelf gekozen overheid overtreedt ontbreekt vredigend. Er wordt geredeneerd v:iliuit 'calculeechter. Voor politici is hier moeilijk mee te Ieven, rende' burgers die als het enigszins m~gelijk is frauomdat daarmee een nieuwe vraag, die van de deren, of er wordt gezocht naar kerun rken van fraudeurs. 2 Dergelijke invalshoeken bieden chter geloofwaardigheid van de politiek en de politici, op weinig irizicht in de omstandigheden en aanlel · - de agenda wordt gezet. In die situatie ondervindt het model van de loyagen voor fraude. In het navolgende wil ik analyseren in welke ma- le buraer in toenemende mate concurrentie van dat van de calculerende buraer. De reden is dat in dit te de specifieke inrichting van de bijstandsvoorziemodel overtredingen van regels juist op een heel ning in Nederland frauduleus gedrag in de hand werkt. Hierbij maak ik gebruik van een redenering simpele manier aan de orde worden gesteld. De 'calculerende burger' is iemand die voortdurend over de omstandigheden waaronder burgers 'loyaal' of 'calculerend' zullen zijn. Die redenering ':zijn directe eigengewin maximaliseert. Hij is goed gei:nformeerd, zeer intelligent, maar zijn tijdshoriwordt uitgewerkt voor burgers die een bijstandsuitkering aanvragen. Onderzocht worden vervolzon is beperkt tot de korte termijn. Aan negatieve gens de motieven en mogelijkheden van de ambte- gevolgen op langere termijn of voor anderen kent naren van de Sociale Diensten om fraude tegen te hij in zijn rekensommen lage waarden toe. Twee varianten van calculerend gedrag kunnen gaan . Tenslotte kom ik dan op de rol van de politici analytisch worden onderscheiden. De ene is die van en het vanuit Den Haag te voeren beleid. Voor ieder niveau van analyse worden de mogelijkheden de burger die het eigen inkomen maximaliseert door flexibel gebruik te maken van regels. Er woren effecten van regels, van controle en een moreel den bijvoorbeeld twee huizen aangehouden om een en sociaal draagvlak aan de orde gesteld. 1
s &.o 5 1994
245
t
I
dubbele (individuele) uitkering te ontvangen, terwijl dat niet zou zijn gebeurd als er geen bijstandsafhankelijkheid was geweest. Het bezwaar tegen dit gedrag is dat de regels weliswaar worden nageleefd, maar tegelijkertijd worden uitgeqold. Er is een aanzienlijk individueel en collectief welvaartsverlies, omdat het leegstaande huis door anderen had kunnen worden bewoond.3 Hoewel dit calculerend gedrag op het niveau van de samenleving destructieve gevolgen heeft, is het niet frauduleus. Daarom zal aan dit gedrag in het navolgende weinig aandacht worden besteed. De andere variant is die van de burger die de regels overtreedt om zoveel mogelijk individueel voordeel te behalen. De enige grens aan regelovertredend gedrag zijn de pakkans en straf. De calculerende burger berekent of hij door zich niet te houden aan de regels grotere opbrengsten heeft, dan wanneer hij zich wei aan de regels houdt. Dit model verklaart waarom fraude plaatsvindt. Burgers zullen overgaan tot liegen en bedriegen als hen dit voldoende direct voordeel oplevert. T och is het model niet bevredigend. Punt is dat mensen zich vaak wel degelijk vee! gelegen Iaten liggen aan de regels, ook als het naleven daarvan kosten met zich brengt. 4 Hoewel zowel het model van de loyale als dat van de calculerende burger onbevredigend zijn, kan de discussie een stap verder worden gebracht wanneer we omstandigheden kunnen specificeren waaronder het gedrag van de burger loyaal en waaronder het calculerend zal zijn. Een vrij simpele redenering van eigenbelang met betrekking tot een collectief goed Ievert hier een nuttige dienst. In economische zin wordt gesproken van een collectief goed, wanneer het moeilijk is de toegang tot het goed te beperken of wanneer geen rivaliteit bestaat bij de consumptie van het goed. Wanneer de produktie van dat goed aan de markt wordt overgelaten, zal er onderproduktie
of overconsumptie plaatsvinden. De reden is dat waar het prijsmechanisme z'n werk slecht kan doen, het moeilijk is de toegang tot de baten van het goed te reguleren, terwijl de burgers zullen proberen de kosten af te wentelen. Hieruit volgt dat collectieve goederen bescherming nodig hebben. Indien immers iedereen wei de vruchten van het goed wil plukken, maar niet aan de kosten wil bijdragen, kan het collectieve goed als voorziening niet voortbestaan. Bescherming kan op verschillende manieren plaatsvinden. Ten eerste zal er een zekere regulering zijn met betrekking tot de toegang en de bijdrage in de kosten. De regels kunnen meer of minder gedetailleerd zijn. Hiervan analytisch te scheiden is de controle op de naleving van de regels. Het is de vraag of regulering en controle voldoende zijn om een collectief goed te beschermen. Zo kan het zijn dat het collectief goed niet helemaal of slechts door zeer intensieve controle te beschermen is . Als in die situatie veel burgers er een gewoonte van maken de bijdrage in de kosten te ontwijken en wei van de voorziening profiteren worden de controlekosten erg groot. Om een dergelijke voorziening in stand te houden moeten burgers loyaal zijn ten opzichte van die voorziening. De voorziening heeft dus een zeker draagvlak nodig. Dat draagvlak heeft niet zozeer betrekking op een meerderheid van de bevolking die het bestaan en de inrichting ervan waardeert, maar vooral ook op de individuele burger, ·die wordt geacht de voorziening te gebruiken zoals ze bedoeld is . Want op die manier wordt opportunistisch gedrag van de burger zelf, of van een medeburger tegengegaan. We kunnen nu wat meer zeggen over loyaal en opportunistisch gedrag bij het gebruik van collectieve goederen. Indien 'goed beheer' van de voorziening pl~atsvindt, dus duidelijk is waarom de voorziening· bestaat en in stand wordt gehouden,
e
:i :i e tt n n
:t n
1 • Het recht op bijstand. Naar een beheerst proces bij de toekennina van bijstand Ministerie van Sociale Zaken/ v u G A, september •993 · 2 • .Sijvoorbeeld in L. Brunt, G. H . Grotenbreg, H. Ronden, Frauderen. Achteraronden van uitkerinaifraudeurs en uitkerinaifraude, Amsterdam: Het Spinhuis,
1993·
3. De ironie is dat hetzelfde principe in de regelgeving recentelijk is ondekt als (positief) sturingsmechanisme. Uitgangspunt van het sturingsmechanisme is dat regels zo moeten worden
gesteld dat gewenst gedrag wordt gestimuleerd. 4· Een aardig voorbeeld is het invoeren van een rookverbod in openbare gebouwen, een maatregel waarvan rokende burgers duidelijk slechter werden. Deze maatregel werd overal vrijwel probleemloos ingevoerd, hoewel er geen straf voor overtreding van de regel was vastgesteld. De enige uitzondering was een gemeentehuis in Zuid-Limburg, waar, ik meen, eerst de CDA-wethouder voor de rechter gedaagd moest worden.
s BLn 5 '994
zullen de meeste burgers loyaal ten opzichte van die voorziening zijn. lmmers, bijna iedereen draagt bij aan een nuttige voorziening, en het is niet sociaal de eigen bijdrage te ontwijken. Hoewel opportunisten waarschijnlijk wei aanwezig zijn, staan ze onder morele druk, en is hun gedrag, door hun kleine aantal, relatief gemakkelijk te bestrijden. De omgekeerde situatie ontstaat wanneer 'slecht beheer' plaatsvindt. Oat is het geval wanneer de voorziening niet de doelen client waarvoor ze in het Ieven is geroepen, er op grote schaal misen oneigenlijk gebruik van wordt gemaakt, of slechts een zeer klein aantal personen aan de kosten bijdraagt. In die situatie verliest de voorziening geloofwaardigheid, en daarmee z'n draagvlak. Fraude: de uitkeringsgerechtigden
Het verschaffen van bijstandsuitkeringen heeft tot doe! ieder individu in staat te stellen in het eigen levensonderhoud te voorzien, indien de gebruikelijke weg via de arbeidsmarkt tijdelijk of door zorgverplichtingen is afgesloten . Zo'n voorziening is niet door individuele verzekeringen tot stand te brengen, omdat juist dan degenen die de grootste kans hebben er gebruik van te moeten maken de premie niet op kunnen brengen. De inrichting van een bijstandsvoorziening is een collectief goed te noemen, omdat iedereen die aan de vooraf omschreven voorwaarden voldoet voor een uitkering in aanmerking komt. Het collectieve karakter van de voorziening opent echter mogelijkheden tot opportunistisch gedrag. Oat opportunistische gedrag heeft in de Nederlandse situatie geen betrekking op de bijdragen, maar op het gebruik van de voorziening. Wanneer zal fraude plaatsvinden? Een belangrijk uitgangspunt is dat de Nederlandse sociale voorzieningen zijn gebaseerd op de gedachte dat uitkeringen worden verstrekt als overbrugging naar een meer gewenste situatie. Een gevolg hiervan is dat wanneer de uitkeringsgerechtigde zelf probeert te compenseren, hij dit onmiddelijk in zijn portemonnee voelt. lnvesteringen- die op korte termijn slechts weinig opleveren- om uit de sociale zekerheid te komen, zullen in die situatie niet vee! worden gedaan. Juist in ons 'continentale systeem' van sociale zekerheid5 staan manieren aan een uitkering 5. G. Esping-Andersen, The three worlds '
