Duurzaamheidsverslag Haven van Antwerpen 2010 Samenvatting
Stop 1 De haven van Antwerpen als toegangspoort tot Europa Stop 2 Motor voor economie en tewerkstelling
1
Stop 3 Een haven die investeert Stop 4 Een productieve en gezonde haven Stop 5 Een haven die economie en ecologie verzoent
2
Stop 6 Een industrieel en logistiek actieve haven
4
Stop 7 In harmonie met milieu en natuur
Stop 9 De banden worden aangehaald
3 7
5 www.commotie.be
Stop 8 Via de regio naar het achterland
6
MAATSCHAPPIJ LINKERSCHELDEOEVER
9
8
Inleiding
Duurzame samenwerking voor een duurzame toekomst
Colofon
Als allereerste haven in de wereld publiceert Antwerpen een duurzaamheidsverslag dat betrekking heeft óp en gedragen wordt dóór een havengemeenschap. De initiatiefnemers zijn het Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen en de Maatschappij Linkerscheldeoever als publieke actoren en Alfaport Antwerpen als private koepelorganisatie.
Bij de afronding van het Totaalplan voor de haven van Antwerpen op 22 juni 2010 konden de initiatiefnemers er niet meer omheen: doorheen alle 10 + 1 thema’s was er een steeds weerkerend aspect: duurzaamheid.
Voor meer informatie kan u terecht op www.duurzamehavenvanantwerpen.be
“Het Totaalplan was een katalysator om duurzaamheid hoog op de agenda te plaatsen. Dit bewijst dat alle partijen in de haven zich bewust zijn van het belang van duurzaamheid in de uitbouw van de haven van de 21ste eeuw”, meent Marc Van Peel, voorzitter van het Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen.
Contacteer dr. Ir. Eric de Deckere Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen Entrepotkaai 1, 2000 Antwerpen, België T +32 3 205 25 63, F +32 3 205 24 37
[email protected]
Het uitgebreide verslag is in een website gegoten: www.duurzamehavenvanantwerpen.be. Een duurzamere vorm van communicatie met een zo breed mogelijke verspreiding. Deze brochure biedt een beknopte weergave die u de weg wijst naar de website. Dit mini-verslag volgt de hoofdlijnen van het volledige duurzaamheidsverslag. Eerst bekijken we ‘de haven van Antwerpen en duurzaamheid’ vanuit een globaal en strategisch kader. Daarna nemen we als uitgangspunt het traject dat de goederen afleggen om vanuit de hele wereld via de Antwerpse haven ons hinterland te bereiken. Negen stops brengen u van het voorland tot in het achterland. Het uitgebreide traject met per stop een aantal resultaten op het vlak van people, planet en profit, vindt u uiteraard op de website. Samen met kaderstukjes, interviews, filmpjes en foto’s maken ze van het duurzaamheidsverslag een aantrekkelijk informatief geheel. Weet tot slot dat de website u de mogelijkheid biedt zelf uw verslag samen te stellen. U leest wat u interesseert. Surf dus naar www.duurzamehavenvanantwerpen.be en aarzel niet uw bemerkingen, suggesties en aanmoedigingen kenbaar te maken.
Alle partijen beseffen heel duidelijk dat duurzaamheid het nieuwe competitieve voordeel is voor de haven. Competitieve voordelen zijn namelijk niet meer beperkt tot de strikt economische sfeer, maar worden almaar meer in een brede maatschappelijke en internationale context bereikt. Daarvan is de Antwerpse havengemeenschap overtuigd. Eigen aan duurzaamheid is dat het om een proces gaat. Het is nooit ‘af’. Er is altijd evolutie mogelijk. Weten wat ooit de start was en hoe situaties, cijfers en indicatoren evolueren is onontbeerlijk. Daar ligt de waarde van dit eerste duurzaamheidsverslag dat kadert, meet en de resultaten presenteert.
Suggesties?
“Wij beseffen dat een duurzame aanpak onze ‘license to operate’ is en dat nog meer zal worden”, stelt Walter Van Mechelen, voorzitter van Alfaport, de federatie van havengebonden en logistieke bedrijven van Antwerpen. “Als beheerder van het havengebied op Linkeroever onderschrijven wij volledig de visie voor de uitbouw van een duurzame wereldhaven. Zeker in een ontwikkelingsgebied als Linkeroever is aandacht voor mens en milieu een belangrijk gegeven”, benadrukt Peter Deckers, voorzitter van de Maatschappij Linkerscheldeoever.
GRI Application Level C+
Daarom werd het gemeenschappelijk initiatief genomen voor dit eerste duurzaamheidsverslag voor ‘de haven van Antwerpen’. Het is een uniek werkstuk omdat het rapporteert over alle activiteiten die in het volledige havengebied plaatsvinden en voor zover mogelijk is gebaseerd op de gegevens van de volledige havengemeenschap. Het verslag volgt de GRI-rapportagestandaard en vormt een nulmeting. Het maakt nieuwe gezamenlijke projecten mogelijk, verduidelijkt waar studie en onderzoek noodzakelijk zijn en vormt de basis voor de uitbouw van een duurzame haven van en voor mensen.
Surf naar www.duurzamehavenvanantwerpen.be voor meer informatie
Februari 2012 V.l.n.r.: Peter Deckers (voorzitter Maatschappij Linkerscheldeoever), Peter Van de Putte (directeur Maatschappij Linkerscheldeoever), Rudy De Meyer (gedelegeerd bestuurder Alfaport), Walter Van Mechelen (voorzitter Alfaport), Marc Van Peel (voorzitter Gemeentelijk Havenbedrijf), Eddy Bruyninckx (gedelegeerd bestuurder Gemeentelijk Havenbedrijf).
Verantwoordelijke uitgevers: Alfaport, Maatschappij Linkerscheldeoever en Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen
Inhoud De Antwerpse haven, een haven met visie
2
Stop 1 De haven van Antwerpen als toegangspoort tot Europa
4
Stop 2 Motor voor economie en tewerkstelling
6
Stop 3 Een haven die investeert
8
Stop 4 Een productieve en gezonde haven
10
Stop 5 Een haven die economie en ecologie verzoent
12
Stop 6 Een industrieel en logistiek actieve haven
14
Stop 7 In harmonie met milieu en natuur
16
Stop 8 Via de regio naar het achterland
18
Stop 9 De banden worden aangehaald
20
De weg naar een eerste duurzaamheidsverslag
21
Overzicht betrokken stakeholders
23
1
De Antwerpse haven, een haven met visie Transportactiviteiten, met de havens als schakel tussen het maritieme en het continentale vervoer, weerspiegelen de ontwikkelingen van de wereldeconomie.
De Antwerpse haven kan zich zondermeer een wereldspeler noemen. Ze is de tweede grootste haven van Europa en kan bogen op een grote synergie tussen de maritieme, logistieke en industriële activiteiten en een groot cargogenererend vermogen. Ze omvat bovendien de grootste geïntegreerde chemiecluster in Europa. Deze multifunctionaliteit zorgt voor een grote toegevoegde waarde voor de omliggende gemeenten, de regio en het land. De bedrijven in de haven stellen rechtstreeks en onrechtstreeks meer dan 145.000 mensen te werk en kunnen daarbij beroep doen op hoog opgeleid personeel.
Missie De Antwerpse haven heeft de ambitie zich in de Hamburg-Le Havre range te positioneren als koploper op het vlak van duurzaamheid. Visie In de 20ste eeuw lag de nadruk van het havenbeleid sterk op de economische ontwikkeling. Het zo vlot mogelijk organiseren van diverse en altijd groeiende goederenstromen en het bewerkstelligen van een stabiele, goed opgeleide en omvangrijke tewerkstelling blijven ook in de toekomst kerntaken van de havengemeenschap. Maar meer dan voorheen zullen een aantal maatschappelijke thema’s de havenactiviteiten beïnvloeden. Milieubeheer krijgt een prominentere plaats. Het ‘stakeholdermanagement’ dient verder te worden ontwikkeld. De haven zal ook de volgende decennia de politiek van economische diversificatie voortzetten om de synergie tussen
maritieme handel, logistiek en industrie uit te breiden tot nieuwe, met de haven verbonden diensten. En ten slotte zal meer dan voorheen worden ingezet op een voor de omgeving minder belastende wijze van achterlandvervoer onder meer door een digitale begeleiding van de goederenstromen. Daarbij mag niet uit het oog worden verloren dat de geografische ligging van Antwerpen op zich al uniek is voor een toekomstgericht vervoersbeleid. De landinwaartse ligging van de haven van Antwerpen is een belangrijke troef die de transportkosten beperkt en de transportgerelateerde milieueffecten minimaliseert.
Strategie Milieuvriendelijk - Een haven die oog heeft voor ecologie, natuur en milieu.
De Antwerpse havengemeenschap heeft de ambitie om Antwerpen in de Hamburg-Le Havre range te positioneren als de koploper op het gebied van duurzaamheid. De strategie om deze ambitie te realiseren steunt op vier pijlers:
Gedragen - Een haven van en voor de mensen.
Vitaal - Een haven die bruist en zo de economische motor is van haar regio en achterland. Doelmatig - Alle activiteiten worden effectief en efficiënt uitgevoerd.
Goed bestuur vereist visie en een stabiel strategisch beleid dat het roer niet omgooit bij elke conjuncturele omslag. Met andere woorden een duurzaam beleid dat streeft naar een evenwicht tussen economie, mens en omgeving. Met dit duurzaamheidsverslag, dat een groot aantal elementen van duurzaamheid overzichtelijk weergeeft, wil de havengemeenschap de diverse actoren sterker bij duurzaamheid betrekken, duurzame investeringen aantrekken, de stakeholders informeren en betrekken bij de duurzaamheidsprestaties en haar klanten een efficiënte en maatschappelijkeconomisch sterke partner aanbieden in de wereldwijde supply chain.
Noord- en Midden-Amerika 30.016.090 16,87%
Europa 60.572.265 34,04%
Afrika 19.741.508 11,09%
Zuid-Amerika 14.787.756 8,34%
Midden- en Verre Oosten 22.029.603 12,38%
Nabije Oosten 28.791.277 16,18%
Oceanië 2.017.190 1,13%
Aan- en afvoer tussen de Antwerpse haven en de verschillende werelddelen in ton (2009)
2
3
Stop 1
De haven van Antwerpen als toegangspoort tot Europa
80.000
Hamburg
70.000
Bremen
60.000
1
Antwerpen behoort al 500 jaar tot de belangrijkste havens ter wereld. Gebruikers zoals rederijen, terminaluitbaters, verladers, traders en expediteurs weten de troeven van de Antwerpse haven in die mate te appreciëren dat deze is uitgegroeid tot de tweede grootste haven van Europa.
50.000
Rotterdam
40.000
Antwerp
30.000 20.000 10.000 0
Antwerpen is ook een veelzijdige haven. Ze kan alle trafieken aan en combineert dat met een gevarieerd aanbod aan industrie en productie waarbij de petrochemiecluster, de grootste in Europa, in het oog springt. In de containertrafiek wist de Antwerpse haven de voorbije jaren haar marktaandeel bijna onafgebroken te verbeteren. Ze is nu de tweede containerhaven in Europa na Rotterdam. Qua stukgoed (fruit, koffie, hout,…) bekleedt Antwerpen de eerste plaats in Europa terwijl de behandeling van staal en non-ferro metalen nog beter doet met een toppositie op wereldniveau. Ook het marktaandeel in de Europese trafiek van vloeibaar massagoed (vooral chemische producten en ruwe aardolie) zit in de lift. Daarnaast biedt Antwerpen een prima infrastructuur om droog massagoed (steenkool, ijzer- en andere ertsen, chinaklei,…) efficiënt te verwerken. Ze werd in 2009 dan ook verkozen tot ‘best dry bulk port’.
4
Rederijen weten dat hun schepen in een veilige haven terechtkomen wanneer ze Antwerpen aandoen. De Antwerpse haven werd op dit vlak beloond met de veiligheidsaward 2009 vanwege de National Nucleair Security Administration. Op internationaal niveau geldt de International Ship and Port facility Security Code (ISPS) die een aantal verplichtingen betreffende veiligheid en beveiliging bevat. Op Belgisch niveau geldt bovendien dat wie toegang krijgt tot een terminal, geregistreerd moet worden. De havengemeenschap ontwikkelde daarvoor de Alfapass; een kaart die toegangsrechten verleent aan de houder zodat hij in de haven vlot kan circuleren. Steeds meer havenbedrijven verwerven ook het Authorised Economic Operator (AEO)-certificaat, uitgereikt door de douane. Ze bewijzen hiermee een betrouwbare schakel te zijn in de internationale handelsketen.
Afval sorteren: ook voor schepen! Voor schepen die aanmeren in de Antwerpse haven zijn er verschillende voorzieningen voor het afleveren van afval. Voor de zeevaart wordt deze afvalafgifte geregeld volgens het MARPOL (Marine Pollution)-verdrag. De specifieke invulling die Antwerpen hieraan heeft gegeven, dient als voorbeeld voor andere Europese havens! De binnenvaart kan haar afval gratis kwijt in drie afvalparken. Daarnaast kunnen binnenschippers ook beroep doen op bilgeboten, voor de afgifte van hun bilgewater (een mengsel van water, olie en vet uit de machinekamer), huisvuil en klein gevaarlijk afval.
2006
2007
2008
2009
2010
Oliehoudende afvalstoffen afkomstig uit de zeevaart en ingeleverd in een van de vier weergegeven havens (bron: havenbedrijven)
700
70.000
600
60.000
500
50.000
Haven Rotterdam Haven Antwerpen
400
40.000
300
30.000
200
20.000
100
10.000
0
2006
2007
2008
2009
2010
Aantal binnenvaartschepen
Een belangrijke troef is de ligging 80 kilometer landinwaarts in vogelvlucht. De goederen varen letterlijk Europa binnen. Een uitgebreid netwerk van pijpleidingen en auto-, spoor- en waterwegen verzekert vervolgens een snelle bediening van de Europese markt.
2005
Een veilige haven
Hoeveelheden (in ton)
Een veelzijdige haven in het hart van Europa
Trafiek binnenvaart
0
Divers niet gevaarlijk afval ingeleverd in de afvalparken van de Antwerpse haven (bron: GHA) vergeleken met het aantal binnenvaarschepen in de haven (bron: GHA) en de hoeveelheid ingezameld in de haven van Rotterdam (bron: Havenbedrijf Rotterdam) 5
Stop 2
Motor voor economie en tewerkstelling 12.000
Industrie Niet maritieme cluster
6.000
4.000
2.000
0
2004
De indirecte toegevoegde waarde verloopt veel minder grillig dan de directe en is dus crisisbestendiger. De totale toegevoegde waarde van de haven van Antwerpen in 2009 stond in voor 9,1% van het Vlaams BBP en 5,2% van het Belgische BNP. De rentabiliteit van de sectoren in de Antwerpse haven is hoog, maar lag in 2009 voor de meeste sectoren wel lager. Enkel de industrie bleek relatief crisisbestendig te zijn.
De haven als werkgever De haven bezorgt de omliggende regio en Vlaanderen werk. Ongeveer 7% van de werkende Vlamingen of zowat 145.000 mensen heeft rechtstreeks of onrechtstreeks een baan dankzij de haven. In de gemeenten rond Antwerpen bedraagt dit aandeel zelfs 12,8%. Deze tewerkstelling leed met een daling van 2,3% in 2009 trouwens minder onder de crisis dan de toegevoegde waarde.
2007
2008
2009
Typisch voor de tewerkstelling in de haven is dat deze tewerkstelling voltijds en vast is. Slechts 10% van de tewerkstelling zijn deeltijdse banen tegenover 30% op nationaal en provinciaal niveau. Slechts 3% zijn tijdelijke jobs. De Antwerpse haven stelt meer mannen dan vrouwen te werk. De 80/20-verhouding wijkt duidelijk af van de 50/50-verhouding op nationaal vlak. Het feit dat PC 301 (het paritair comité voor de havenarbeiders) een vooral mannelijke traditie heeft, kan een verklaring zijn. De evolutie binnen de havenarbeid maakt nochtans dat de jongste jaren ook vrouwen instappen. Alle partners in de haven benadrukken in hun arbeidsmarktcommunicatie alvast het gelijkekansenbeleid. In vergelijking met het nationaal niveau kent de Antwerpse haven een quasi gelijk aandeel universitair en hoger niet-universitair geschoolden. Het aandeel met een opleiding op secundair niveau ligt dan weer hoger. De havengemeenschap hecht bijzonder veel belang aan opleiding omdat dit net een van de factoren is die bijdraagt tot de hoge arbeidsproductiviteit waarvoor de haven van Antwerpen bekend staat.
Andere logistieke diensten Vervoer over land Handel Diverse Havenbedrijf Rederijen Goederenbehandeling Scheepsagenten en expediteurs
Toegevoegde waarde per sector die in de haven actief is (bron: NBB)
70.000
Industrie
60.000
Niet maritieme cluster
De samenstelling van de toegevoegde waarde weerspiegelt de veelzijdigheid van de haven. Het belang van de industrie, die ongeveer 50% van de toegevoegde waarde creëert, staat buiten kijf. Verder valt de grote volatiliteit van de rederijsector op en de dynamiek van de maritieme sector, die in de periode 2003-2009 een gemiddelde groei van de toegevoegde waarde neerzette van 5,9%.
2006
De maritieme sector, het vervoer over land en de andere logistieke dienstverlening vertoonden de jongste zes jaar de grootste dynamiek qua tewerkstellingscreatie.
50.000 Tewerkstelling (VTE)
Toegevoegde waarde
2005
Maritieme cluster
8.000
40.000 30.000
Andere logistieke diensten Vervoer over land Handel Diverse
20.000 10.000 0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Maritieme cluster
2
Het samenspel van maritieme, logistieke en industriële activiteiten genereert een belangrijke toegevoegde waarde. Uiteraard weerspiegelt zich dat ook in de tewerkstelling. De Antwerpse haven biedt rechtstreeks werk aan zo’n 60.000 mensen.
Toegevoegde waarde (in mln Euro)
10.000
Havenbedrijf Rederijen Goederenbehandeling Scheepsagenten en expediteurs
Tewerkstelling in de diverse sectoren die actief zijn in het Antwerps havengebied (bron: NBB) 6
7
Stop 3
Een haven die investeert 1.000.000
3
Een haven die niet investeert is ten dode opgeschreven, zoveel is zeker. En daarbij gaat het niet enkel om het onderhoud en de uitbreiding van de infrastructuur. Investeren in opleiding verdient net zo goed aandacht zodat medewerkers in staat zijn de investeringen te laten renderen door er efficiënt mee om te gaan.
Geïnstalleerd vermogen (kWe)
Hernieuwbare energie 800.000
WKK
600.000
400.000
200.000
0
1997 1998 2000 2002 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
De Antwerpse haven doet er alles aan om haar toppositie te behouden. De publieke sector zal in de periode tot 2025 1,6 miljard euro investeren. Dit betekent een verdubbeling van de jaarlijkse investering. Projecten die daarbij in het oog springen zijn de uitbouw van de Ontwikkelingszone Saeftinghe, de bouw van een tweede sluis op Linkeroever, de Liefkenshoekspoortunnel en het nieuwe Havenhuis.
De private sector investeert fors mee Het Havendecreet stipuleert dat de private sector investeert in de ‘superstructuur’: aanleg van magazijnen, kranen, gebouwen, verharding en wegen op de terminals. Het totale investeringsbedrag van de private sector stijgt sinds 2003 met enkel in 2006 en 2009 een terugval. De jongste drie jaar wordt er jaarlijks zo’n 8
De investeringen in onderzoek & ontwikkeling blijven met een aandeel van 0,5% eerder bescheiden. Liefst 83% van de uitgaven op dit vlak gebeurt door de industrie.
Geïnstalleerd vermogen WKK en daarbij het geinstalleerd vermogen aan hernieuwbare energie (kWe) (bron: VREG)
Investeren in opleiding De Antwerpse haven blijft banen creëren; zo worden er tegen 2013 4.000 vacatures verwacht. Omdat de uitstroom aan afgestudeerden niet zal volstaan om aan de vraag te voldoen, investeert de havengemeenschap in de opleiding van werkzoekenden, de bijscholing van afgestudeerden en het verbreden van de competenties van haar werknemers. Het aantal opleidingsuren steeg tot het jaar 2008 zowel absoluut als relatief (aantal uren per werknemer). Daarna was er een daling door de crisis.
Duurzame energie in opmars De havengemeenschap verbruikt veel energie maar levert tegelijkertijd grote inspanningen om over te schakelen op duurzame energiebronnen. De resultaten ogen spectaculair, zeker sinds 2008 toen de warmtekrachtkoppelingscentrale Zandvliet Power in werking trad. Energiewinning uit biomassa in 2006, windenergie in 2008 en zonnepanelen in 2009 zorgt er dan weer voor dat ook het gebruik van hernieuwbare energie sprongsgewijs toeneemt.
4.000
Rederijen
3.500
Industrie
3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Maritieme cluster Niet maritieme cluster
De investeringen in de Antwerpse haven gebeuren zowel door de publieke als de private sector. Het Vlaamse Gewest, de federale overheid, de Maatschappij Linkerscheldeoever en het Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen nemen het gros van de investeringen door de publieke sector voor hun rekening. Het Havendecreet bepaalt wie waar in moet investeren. Zo draagt het Vlaamse Gewest 100% van de investeringen in de maritieme toegang (waaronder de baggerwerken op de Westerschelde) en het uitgraven van nieuwe dokken. Het Vlaamse Gewest zorgt ook voor de achterlandverbindingen (wegen en kanalen) terwijl de federale overheid de spoorinfrastructuur voor haar rekening neemt.
3 miljard euro geïnvesteerd of ongeveer een derde van de jaarlijkse toegevoegde waarde. Deze inspanningen zijn evenwichtig gespreid over alle sectoren.
Investeringen (in mln euro)
Het Havendecreet zet de lijnen uit
Andere logistieke diensten Vervoer over land Handel Diverse Havenbedrijf Goederenbehandeling Scheepsagenten en expediteurs
Investeringen van de verschillende sectoren actief in Antwerpse haven (bron: NBB) 9
Stop 4
Een productieve en gezonde haven
Scheepsagenten en expediteurs Goederenbehandeling Scheepsbouw en herstelling
4
De Antwerpse haven staat wereldwijd bekend voor haar hoge productiviteit en uitstekende dienstverlening. Die pluspunten zijn het resultaat van doorgedreven inspanningen op het vlak van opleiding en innovatie die ook een positieve invloed hebben op de gezondheid en de werkveiligheid.
Havenaanleg en baggerwerken Visserij
Maritieme handel Havenbedrijf Handel
Industrie Vervoer over land Andere logistieke diensten
Arbeidsproductiviteit
Een stabiel werkveld
De arbeidsproductiviteit (toegevoegde waarde per werknemer) in de haven van Antwerpen ligt ongeveer 50% hoger dan deze van de rest van de Belgische economie en dat verschil neemt zelfs toe. Het kapitaalintensieve karakter van de haveneconomie is hier zeker niet vreemd aan. Sectorgewijs scoort de industrie beter dan de overige niet-maritieme activiteiten en dan de maritieme cluster, die echter nog altijd ruim beter doet dan het nationale gemiddelde.
De Antwerpse haven beschikt over een stabiele pool van meer dan 60.000 werknemers. Na jaren van netto-instroom herschikte de crisis ook hier de kaarten. Vanaf 2008 is er een netto-uitstroom. Het aantal mensen dat de haven in 2009 verliet lag evenwel beduidend lager dan in de periode 2006-2008. Ondanks een stevige terugval in de maritieme trafieken wist de havengemeenschap massale ontslagen te vermijden.
Veilig werken De havengemeenschap investeerde de voorbije jaren doelgericht in de preventie van arbeidsongevallen op het werk. Voor havenarbeiders in het bijzonder is er een systematisch overleg tussen werkgevers- en werknemersorganisaties over veiligheidsproblemen, veiligheidsvoorwaarden en na te leven werkinstructies. De statistieken bewijzen dat het aantal arbeidsongevallen zowel absoluut als relatief (aantal ongevallen in verhouding tot uitgevoerde taken) afneemt. Wanneer men terugkijkt op langere termijn, vertoont ook het aantal dodelijke arbeidsongevallen een duidelijk dalende trend.
Surf naar www.duurzamehavenvanantwerpen.be voor meer informatie
0
100.000
200.000
300.000
400.000
500.000
Arbeidsproductiviteit (in €/VTE)
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Arbeidsproductiviteit van de verschillende sectoren actief in de Antwerpse haven (bron: NBB)
15.000
Aantal werknemers uitgetreden VTE
12.000
Aantal werknemers ingetreden VTE
9.000
6.000
3.000
0
2006
2007
2008
2009
Personeelsverloop in de haven van Antwerpen op basis van aanwervingen en uittredingen (bron: NBB) 10
11
Stop 5
Een haven die economie en ecologie verzoent 7.000
LO 6.000
5
De Antwerpse haven is een belangrijke economische factor op Europees, Belgisch, Vlaams en lokaal niveau. Met de bouw van het Deurganckdok, de laatste gerealiseerde uitbreiding, kwam echter het besef dat duurzaamheid en de evenwichtige uitbouw van de haven ook een competitief voordeel vormt.
RO 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0
De ruimte landinwaarts Antwerpen biedt ruimte voor groei op maritiem, logistiek en industrieel vlak. De oppervlakte, bestemd voor deze activiteiten, groeide tussen 2002 en 2010 met ongeveer 1.000 hectare tot 6.416 hectare of de oppervlakte van zo’n 10.000 voetbalvelden. De haven versterkte daarmee haar troeven als inlandhaven in het hart van Europa. Een verdere uitbreiding op halflange en lange termijn zal voornamelijk gebeuren door: • inbreiding • de invulling van de Ontwikkelingszone Saeftinghe • groei van de interne ruimteproductiviteit • een investeringsvisie met aandacht voor clustereffecten en synergieën.
Een economische infrastructuur… De havenautoriteiten bezitten de meeste havengronden en verlenen concessies. Concessiehouders zoals terminaloperatoren, logistieke spelers, producenten,… zorgen op hun beurt voor de economische activiteit. Zo groeide de oppervlakte aan overdekte opslagplaatsen sinds 2003 met zo’n 10% tot 550 hectare. Het volume aan tankopslag schommelde het afgelopen decennium rond 10 miljoen m3.
12
Maar ook een ecologische infrastructuur Het Antwerpse zeehavengebied is ook een belangrijke ecologische entiteit. Grote delen zijn ingekleurd als Speciale Beschermingszones onder de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn (Natura 2000). Op basis van de Europese richtlijnen moet de Antwerpse haven hier dan ook rekening mee houden. Van een conflict tussen industrie en natuur is echter al een tijdje geen sprake meer. Zo ondertekenden het Gemeentelijk Havenbedrijf en Natuurpunt in 2000 een charter dat een netwerk van ecologische infrastructuur wil realiseren: ‘Antwerpse Haven Natuurlijker’. Het doel is maximaal 5% van het Antwerpse havengebied, of circa 600 hectare, als leefgebied voor havenspecifieke dier- en plantensoorten te vrijwaren en te beheren.
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2010
Economisch ruimtegebruik haven, 2002-2010 (in ha)
“De haven van Antwerpen is een prachtig voorbeeld van hoe natuurbescherming en economische ontwikkeling hand in hand gaan” Janez Potočnik, Europees commissaris voor Milieu bij zijn bezoek aan het natuurgebied De Kuifeend aan de vooravond van de Internationale Dag van de Biodiversiteit 2010.
13
Stop 6
Een industrieel en logistiek actieve haven 70
Grondwater
60
De Antwerpse haven is meer dan lossen en laden. De havenactiviteiten genereerden in 2009 immers 8,5 miljard euro toegevoegde waarde. Industrie en logistiek namen daarvan 70% voor hun rekening.
Leidingwater (totaal) Miljoen m3/jaar
6
50
Leidingwater (afkomstig van opp.water)
40 30
Leidingwater (afkomstig van grondwater)
20
Hemelwater 10 0
2000
Wat kan het industrieel-logistiek samenspel beter illustreren dan enkele sprekende voorbeelden? Nergens in Europa zijn zoveel chemiebedrijven geconcentreerd als in de haven van Antwerpen. Meer dan 30 chemiebedrijven produceren ruim 300 basischemicaliën. Antwerpen is daarnaast ook de belangrijkste staalhaven van de wereld met een breed aanbod aan diensten met toegevoegde waarde. De stukgoedtrafiek kan er beroep doen op producten en diensten voor ontmanteling, afhandeling, (her)verpakking, kwaliteitscontrole,… Nieuwe wagens worden er gereinigd, beschermd en eventueel verder voorzien van accessoires. De haven van Antwerpen heeft ook de meest moderne fruitterminal ter wereld en 45% van de Europese stocks aan ruwe koffie zijn er opgeslagen.
Aandacht voor energie, water en uitstoot De activiteiten in de haven vergen uiteraard energie en water en veroorzaken emissies. Het energieverbruik nam in de periode 2000 - 2008 toe met 16%, waarbij de chemie en de raffinaderijen de grootste verbruikers zijn. De toename is mede een gevolg van een toegenomen productie (+7%). Er is bovendien geïnvesteerd in energieefficiëntere installaties, maar door de crisis in 2008 hadden deze hun optimale werkingspunt nog niet bereikt.
14
Ongeveer 95% van het waterverbruik is koelwater dat uit de dokken en de Schelde wordt opgepompt en terugvloeit. Hemelwater wordt slechts in geringe mate gebruikt. Het kostbare grondwater wordt zelden ingezet voor productieprocessen. Enkele bedrijven proberen een gesloten watercyclus tot stand te brengen. De uitstoot van zwaveldioxide (SO2) en stikstofoxiden (NOx) veroorzaakt verzuring en fijn stof (PM10). Zelfs met een gestegen productie daalden deze emissies tussen 2004 en 2008. Raffinaderijen en de industrie wisten hun uitstoot drastisch in te perken. De scheepvaart is momenteel een van de belangrijke emissiebronnen van stikstofoxide en fijn stof. Onderzoek moet uitwijzen of het aantal en/of de omvang van de schepen hiervan aan de basis liggen dan wel of meer vervuilende types van schepen de haven aandoen. De Environmental Ship Index (ESI), met de haven van Antwerpen als één van de initiatiefnemers, beloont inmiddels de meer milieuvriendelijke zeeschepen. De emissie van CO2-equivalenten daalde tussen 2000 en 2008 ondanks de gestegen productie. De industrie liet een sterkere daling optekenen dan de raffinage, terwijl de uitstoot veroorzaakt door energieproductie toenam.
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Het leidingwater, grondwater en hemelwatergebruik door de bedrijven in de Antwerpse haven zonder het aandeel dat gebruikt wordt als koelwater (bron: VMM)
20.000
Energie-gerelateerde CO2 emissie energieproductie
15.000 CO2 emissies (kton/jaar)
Een industrieel-logistiek samenspel
2001
Energie-gerelateerde en procesemissies CO2 emissie raffinaderijen
10.000
Procesemissies CO2 industrie 5.000
0
Energie-gerelateerde CO2 emissie industrie
2000
2008
De ingeschatte emissie van koolstofdioxide door de verschillende sectoren in het Antwerpse havengebied in 2000 en 2008 (bron: GHA) 15
Stop 7
In harmonie met milieu en natuur 40
Norm jaargemiddelde 35
Industrieel
30
µg/m3
7
Wie haven zegt, zegt water. Met de (water)bodem en lucht erbij zijn dat de drie omgevingsfactoren die constant worden bewaakt. Daarnaast investeert de Antwerpse haven in de uitbouw van natuurgebieden en ecologische infrastructuur.
25
Stedelijk
20
Haven Antwerpen
15 10 5 0
1990
Water
De waterbodem
De waterkwaliteit, gemeten in de dokken op Rechteren Linkeroever achter de sluizen, is in het algemeen goed. Hier schrijft het decreet Integraal Waterbeleid voor dat de lozingen en emissies van 41 stoffen, opgesomd in een Europese Kaderrichtlijn, moeten dalen of ophouden. Analyses wijzen uit dat er voor deze stoffen haast geen overschrijdingen van de waterkwaliteitsnormen meer voorkomen.
Vanwege het ontbreken van milieukwaliteitdoelstellingen voor brakke en zoute waterbodems is er een vergelijking gemaakt van de concentraties van een aantal stoffen (2002 en 2010). Historische verontreinigingstypes zoals de meeste metalen vertonen lagere concentraties. Koper, gebruikt in coatings van schepen als alternatief voor TBT (tributylin), en minerale olie, zeer waarschijnlijk afkomstig van oliecalamiteiten, vertonen daarentegen een hogere concentratie in 2010.
Zorgenkindjes die de vooropgestelde normen nog niet halen zijn de stikstofconcentratie veroorzaakt door meststoffen en het chemisch zuurstofverbruik (nodig voor de afbraak van organisch materiaal in water).
Lucht Europa legt luchtkwaliteitsnormen op voor onder andere stikstofoxiden (NOx), zwaveldioxide (SO2) en fijn stof (PM10) samen met een tijdsschema om die normen te behalen. Een hoge bevolkingsdichtheid, een dicht wegennet, industriezones en geïmporteerde luchtverontreiniging maken dat het realiseren van die doelstellingen bijzondere aandacht vraagt. De haven van Antwerpen is een ‘hotspotzone’ voor fijn stof en stikstofdioxide. Daarom geldt sinds eind 2008 een actieplan fijn stof (PM10) en NO2 voor de haven en de omliggende gemeenten. Dit actieplan resulteerde in een duidelijke en stelselmatige verbetering van de gemeten waarden. In 2010 werden er in de haven zelfs geen overschrijdingen van de PM10-concentraties meer vastgesteld. 16
De bodem De vervuiling van de bodem in de Antwerpse haven is voornamelijk historisch en wordt systematisch aangepakt. Er werden de jongste jaren meer bodemonderzoeken en saneringen uitgevoerd. Die zorgen op hun beurt voor een betere kennis van de bodemtoestand en meer ‘gezonde’ percelen.
Haven én natuur De havengemeenschap werkt aan tal van initiatieven om de ontwikkeling en exploitatie van de haven te laten harmoniëren met de natuur. Zo wordt het samengaan van havenontwikkeling en de eisen gesteld voor het Europese netwerk van Vogel- en Habitatrichtlijngebieden projectmatig opgevolgd in samenwerking met Natuurpunt.
1995
2000
2005
2010
Zwaveldioxide concentratie in de haven van Antwerpen vergeleken met het stedelijk en industrieel gebied in Vlaanderen (bron: VMM). De norm voor 2001 is gebaseerd op de richtlijn van de EG van 15 juli 1980, waarbij de EU richtwaarde 40 a 60 µg/m3 was, nadien is de norm gebaseerd op de Europese dochterrichtlijn lucht (1999/30/EG), met enkel een norm voor jaargemiddelde m.b.t. de bescherming van de vegetatie.
80
2010
70
2009
60
2008
50
2007
40
2006
30
2005
20
2004
10
Daggrenswaarde
0
Boudewijnsluis
Berendrecht, Antwerpsebaan
Linkeroever, Scheldedijk
Luchtbal
Zwijndrecht
Aantal dagen waarop de norm voor fijn stof (PM10; 50 µg/m3) wordt overschreden op de verschillende meetposten in het havengebied. Voor de meetpost Zwijndrecht waren er in 2010 maar voor 77% van de periode gegevens beschikbaar t.g.v. het verplaatsen van het meetstation (bron: VMM) ). De norm voor het aantal dagen waarop er een overschrijding is, is gebaseerd op de Europese dochterrichtlijn lucht (1999/30/EG). 17
Stop 8
Via de regio naar het achterland
8
Een haven, haar regio en haar achterland zijn met elkaar verbonden; niet enkel sociaal en maatschappelijk maar ook economisch en logistiek. Dat is niet anders voor Antwerpen dat momenteel op jaarbasis zo’n 180 miljoen ton goederen vanuit de hele wereld naar het achterland brengt via een uitgebreid transportnetwerk.
Spoorvervoer
12% 21%
Binnenvaart 4%
32%
Wegtransport Transhipment
31%
Pijpleidingen Goederentransport via de modal split
…via het spoor
De Antwerpse haven is zonder meer een belangrijk knooppunt in de internationale handel. Enkele getallen geven haar dimensie weer: • 15.000 zeeschepen en 57.000 binnenschepen op jaarbasis • meer dan 1.000 km spoor in het havengebied • dagelijks 250 goederentreinen • duizenden vrachtwagens per dag • maandelijks 280 shortseavertrekken naar meer dan 150 bestemmingen • gelegen op het knooppunt van het Europese pijpleidingennetwerk.
Om een duurzame groei van de haven mogelijk te maken en congestieproblemen te vermijden zijn verdere initiatieven nodig om de verschuiving naar de niet-weggebonden modi te versnellen.
De inzet van deze verschillende transportmodi om goederen te vervoeren naar het achterland wordt ‘modal split’ genoemd. De evolutie in de samenstelling ervan geeft aan in welke mate het achterlandvervoer milieuvriendelijk is. Wat Antwerpen betreft, evolueert de modal split langzaam maar zeker in de richting van nietweggebonden transportmiddelen. Wegtransport vertegenwoordigt nu minder dan 50% voor alle trafieken behalve voor containers.
Verdeling volgens transportmodus (2010)
Een voorbeeld is de 16,5 km lange Liefkenshoekspoortunnel onder de Schelde. Hij zal de tweede spoortunnel zijn die de linker- met de rechteroever verbindt. Het zal de rijtijden tussen beide oevers sterk verkorten en de capaciteit van het spoorwegnet in en om de haven met 35% verhogen.
…en via het pijpleidingennetwerk Grote hoeveelheden vloeibare goederen worden via het Europese pijpleidingenknooppunt en het netwerk binnen de haven getransporteerd. Binnen de haven geldt dit zelfs voor 88% van de vloeibare goederen die binnen de industriële sector worden getransporteerd.
Ontsluiting via binnenvaart… Het aandeel van de binnenscheepvaart groeit snel. Dit zeker wat betreft containervervoer sinds de opening van het Deurganckdok. Binnenschepen vervoeren nu ongeveer een derde van alle containers.
18
19
Stop 9
De banden worden aangehaald
De weg naar een eerste duurzaamheidsverslag Het traject dat uitmondt in een duurzaamheidsverslag behelst een specifieke aanpak (werkgroepen, verzameling van gegevens, stakeholderoverleg,….) en een aantal keuzes (periodiciteit, afbakening, te volgen standaard, indicatoren,…). Hieronder beschrijven we in kort bestek hoe dit duurzaamheidsverslag tot stand kwam.
9
Eén van de hoofdlijnen van de duurzaamheidsstrategie van de Antwerpse haven bepaalt dat de haven zowel op Linker- als op Rechteroever een gedragen haven moet zijn. De havengemeenschap ontwikkelt daarom tal van initiatieven om de banden met de omwonenden aan te halen en te onderhouden.
De publieke en de private actoren slaan daarbij niet zelden de handen in elkaar. Zo doen ze beroep op medewerkers uit de sociale economie voor activiteiten in de eigen organisatie, projecten voor het dagelijkse beheer van de haven of voor het onderhoud van publieke domeinen. Ze moedigen ook samen het collectieve vervoer aan als duurzame vorm van woon/werk-verkeer. Dat leverde projecten op zoals de I-bus, waarvan op jaarbasis ondertussen al 2.900 werknemers gebruik maken, en de pendelbus die dagelijks zo’n 140 werknemers en uitzendkrachten naar het werk brengt. Ook nieuwe fietspaden passen in dit kader. Het sponsorbeleid van zowel de publieke als de private sector benadrukt vooral de zachte waarden in de haven met aandacht voor thema’s als cultuur, onderwijs, sport, welzijn, milieu, erfgoed en ontwikkelingssamenwerking. In projecten als de Koning Boudewijnstichting of de New Belgica treden zelfs meerdere actoren uit de haven samen op.
De industrie, de havenbedrijven en de overheid dialogeren op een gestructureerde manier met de omwonenden. Grote infrastructuurwerken kennen wettelijke inspraakmomenten terwijl de Vlaamse overheid sinds 2009 een Bemiddelaar Grootschalige Vlaamse Infrastructuurprojecten inzet. Ook de jeugd wordt niet vergeten. Het project ‘Jonge Haven’ is opnieuw een samenwerking tussen de private en de publieke sector die alle onderwijsnetten probeert te bereiken om de haven, de havengebonden beroepen en de industrie in de haven onder de aandacht te brengen van jongeren. Het Havencentrum Lillo biedt scholen een educatief aanbod over de Antwerpse haven.
Werkwijze en standaard Het proces van de duurzaamheidsverslaggeving werd aangestuurd door een ‘Stuurgroep Duurzaamheid’, opgericht in oktober 2010 binnen het Totaalplan voor de Antwerpse Haven. Vier thematische werkgroepen rapporteerden aan deze stuurgroep: • People sociaal intern: binnen het geografisch afgebakende havengebied, over personeels aantallen en -beleid, opleidingen, arbeidsveilig heid,…; • People sociaal extern: gemeenten in de rand van de haven, activiteiten buiten het haven gebied,…; • Planet: impact van de havenexploitatie en -ontwikkeling op het leefmilieu; • Profit: economische aspecten van de haven. De stuurgroep en de werkgroepen bestonden uit vertegenwoordigers van de initiatiefnemers, aangevuld met andere stakeholders. Het duurzaamheidsverslag van de haven van Antwerpen volgt de wereldwijd erkende Global Reporting Initiative (GRI)-standaard (www.globalreporting.org). Deze keuze betekent een kwaliteitsgarantie die nog wordt versterkt door de externe validatie door een objectieve derde partij, in dit geval PwC Bedrijfsrevisoren, op een geselecteerd aantal indicatoren in het rapport, respectievelijk voor 2009 of voor 2009 en 2010. Deze validatie werd uitgevoerd volgens de ‘International Standard on Assurance Engagements’ (ISAE) 3000 met een beperkte mate van zekerheid. ISAE 3000 is een model ontwikkeld voor de attestatie van nietfinanciële data. Bij een attestatie met beperkte mate van zekerheid worden onder andere volgende procedures uitgevoerd: bespreking met de dataverantwoordelijke omtrent de opzet en de berekening van de indicator en in beperkte mate de validatie van de bekomen informatie. Dit is vergelijkbaar met een ‘review’ op financiële data en dus minder doorgedreven dan een audit.
20
De geattesteerde indicatoren zijn doorheen de tekst voorzien van volgend logo.
Verslagparameters Het eerste verslag heeft betrekking op de data van het jaar 2009. Het zal tweejaarlijks worden gepubliceerd. Geografisch beslaat het duurzaamheidsverslag het Antwerpse zeehavengebied zoals afgebakend binnen het plan-MER als het Meest Maatschappelijk Haalbare Alternatief (MMHA). Het MMHA is een streefbeeld van welke bestemmingen waar in de haven en haar omgeving tegen 2030 kunnen gerealiseerd worden. In het verslag is deze afbakening nog verder aangepast op basis van het in 2009 goedgekeurde Ruimtelijk UitvoeringsPlan voor het grootstedelijk gebied Antwerpen, waarin de Scheldekaaien en het gebied Petroleum Zuid zijn opgenomen en dus niet meer tot het MMHA behoren.
Volgens de GRI-beginselen Krachtens de GRI-beginselen op het vlak van materialiteit en controle zijn de meest relevante indicatoren gekozen waarop ondernemingen zich baseren om hun manier van werken te veranderen. Krachtens de beginselen op het vlak van evenwichtigheid en volledigheid komen zowel positieve als negatieve elementen aan bod over alle aspecten van duurzame ontwikkeling. Tot slot eist het beginsel van de vergelijkbaarheid dat de prestaties met een ijkpunt en met andere relevante spelers kunnen worden vergeleken.
21
Overzicht betrokken stakeholders
Met bijsturing volgens de eigenheden van de haven van Antwerpen
Op 6 september 2011 vond een tweede stakeholderconsultatie plaats waarop de structuur en de basisteksten van het verslag werden voorgelegd.
Aanpassingen en of aanvullingen aan de GRIrichtlijnen en -methodologie gebeurden waar nodig opdat het rapporteringskader relevant zou zijn voor de haven van Antwerpen.
Op 9 november 2011 ten slotte werd tijdens een derde stakeholderconsultatie de volledige inhoud van het verslag voorgelegd.
Bij de keuze van de indicatoren is er behalve met de GRI-lijst ook rekening gehouden met een aantal andere initiatieven die key performance indicatoren genereren, specifiek bestemd voor havens.
Gebruik van officiële gegevens De gegevens berusten zoveel mogelijk op officiële statistieken. 2009 is het basisjaar omdat voor dat jaar vrijwel alle gegevens beschikbaar waren. De beperkende factor hierbij was de beschikbaarheid van de gegevens die de Nationale Bank verzamelt via de jaarrekeningen van de bedrijven. Voor de overige indicatoren worden de gegevens van 2010, indien beschikbaar, ook meegenomen om een zo actueel mogelijke weergave te realiseren.
Overleg met de belanghebbenden De stakeholders, waarvan een overzicht op de volgende pagina, werden al vroeg in het traject betrokken. De initiatiefnemers wensten immers een zo ruim mogelijk gedragen duurzaamheidsverslag. Binnen de groep van stakeholders verdient VOKA Kamer van Koophandel Antwerpen-Waasland een bijzondere vermelding voor de bijdrage in de informatieverzameling over de industrie in de haven.
Qua publicatievorm viel de keuze op een website in combinatie met dit gedrukte beknopte verslag. De initiatiefnemers wensen hiermee het verslag en de ideeën rond duurzaamheid breed te verspreiden, meer mogelijkheden tot interactiviteit te bieden en terzelfdertijd de output op een duurzame manier ter beschikking te stellen. Dit gedrukte verslag werd gerealiseerd op FSC-gecertificeerd papier met bio-afbreekbare inkten.
Bedrijven (via bedrijfsorganisaties)
Landbouw
• Algemene beroepsvereniging voor het Antwerpse Stouwerij- en Havenbedrijf (ABAS) • Antwerpse Scheepvaartvereniging (ASV) • Belgian Association of Tank Storage Operators (BATO) • Centrale der Werkgevers aan de Haven van Antwerpen CVBA (CEPA) • Koninklijke Belgische Redersvereniging (KBRV) • Koninklijk Verbond der Beheerders van Goederen stromen (KVBG) • Vereniging voor Expeditie, Logistiek en Goederen belangen van Antwerpen (VEA) • VOKA Kamer van Koophandel Antwerpen Waasland
• Algemeen Boerensyndicaat (ABS) • Boerenbond
Vakbonden • • • •
ACV ACLVB (VSOA) ABVV VSOA
Lokale overheden
Surf naar www.duurzamehavenvanantwerpen.be voor meer informatie
• • • • • • • • • •
Gemeente Beveren Gemeente Sint-Gillis-Waas Gemeente Stabroek Gemeente Zwijndrecht Provincie Antwerpen District Berendrecht-Zandvliet-Lillo District Ekeren Havencentrum Lillo Provincie Oost-Vlaanderen Stad Antwerpen
Transport • Infrabel • NMBS • NMBS Logistics • Rail Force • VOKA Commissie Binnenvaart • FEBETRA • Transport en Logistiek Vlaanderen • LOGOS (Vormingsfonds van het Paritair Comité nr. 226 (PC 226)) voor de bedienden uit de internationale handel, het vervoer en de logistiek) • OCHA (Opleidingscentrum voor Havenarbeiders vzw) Met essenscia (multisectorale koepelorganisatie van de chemie en de life sciences) werd vooraf overleg gepleegd. Essenscia nam echter niet deel aan de werkgroepen. De Nationale Bank van België heeft data aangeleverd uit de jaarbalansen en sociale balansen in functie van diverse indicatoren. De Vlaamse overheid werd betrokken bij het verslag via het opvragen van informatie voor de indicatoren bij en informele gesprekken met de Vlaamse Milieumaatschappij, INBO en OVAM.
Natuurbeweging • Bond Beter Leefmilieu • Natuurpunt
Een eerste stakeholdersoverleg vond plaats in februari 2011 met als doelstellingen: • de verwachtingen van de stakeholders over ondermeer de mate van betrokkenheid en de mate van inbreng goed te begrijpen; • een inzicht te krijgen in de thema’s die de stakeholders relevant vonden en waarover ze dus een rapportage verwachtten. 22
23
