Duurzaam bouwen dynamiek en innovatie
1
Inhoudsopgave Doorbraak in energiebesparing en duurzame energie
3
Marktontwikkelingen in het duurzaam bouwen
4
Overheidsbeleid is een kritische succesfactor
5
Europese perspectieven
6
Hoe verder als het aardgas in Slochteren opraakt?
7
Grootste wereldspelers in zonne-energie
8
Nederlandse highlights in duurzaam (ver)bouwen
9
Innovaties in duurzaam bouwen
10
Sectoren in stress
12
Gevoelig voor fluctuaties in olieprijzen en USD/EUR koers
13
Hoe kijkt ABN AMRO naar financieringen?
14
Financiering duurzame projectontwikkeling
15
Samenwerking met de overheid
16
Wat is uw onderneming waard?
17
ABN AMRO partner van Dutch Green Building Council
18
Disclaimer De in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door ABN AMRO betrouwbaar geachte gegevens en informatie, die op zorgvuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch ABN AMRO, noch functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk worden gesteld voor in deze publicatie eventueel aanwezige onjuistheden. De weergegeven opvattingen en prognoses houden niet meer in dan onze eigen visie en kunnen zonder nadere aankondiging worden gewijzigd. © ABN AMRO, september 2009 Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Het gebruik van tekstdelen en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen van ABN AMRO.
2
Doorbraak in energiebesparing en duurzame energie De Dutch Green Building Council (DGBC) is een gezamenlijk initiatief van ABN AMRO, Dura Vermeer, Redevco en SBR. Dit initiatief wordt inmiddels door meer dan 185 ondernemingen in de bouw gesteund. De DGBC is een onafhankelijke organisatie die een duurzaamheidslabel ontwikkelt voor Nederlandse gebouwen. Meer dan 20% van alle energie wordt in woningen en bedrijfsgebouwen gebruikt. Dat kan schoner en zuiniger. Feed-in tarieven
Het EU-klimaataccoord biedt een gunstige rugwind voor duurzame energie. Duitsland behoort tot de koplopers in duurzame energie. Duitsland kwalificeert duurzame energie als “Spitzentechnologie” en zij ondersteunt dat met vaste “feed-in tarieven”. Door innovaties en hogere overheidsbijdragen komen meer mogelijkheden voor duurzaam bouwen binnen bereik. Dat is goed nieuws als we bedenken dat het 50 jaar geleden ontdekte aardgasveld bij Slochteren ooit uitgeput raakt. Duurzame energie levert een bijdrage aan de risicospreiding en leveringszekerheid van energiebronnen.
Energie-efficiency
Energiebesparing is altijd goed. Dat past perfect in overheidsmaatregelen om de recessie te dempen en werkgelegenheid te ondersteunen. Duurzaam bouwen levert een bijdrage aan duurzame economische groei, in combinatie met minder energieverbruik en minder milieuvervuiling. In de ICT-sector, bouw en tuinbouw kunnen nog grote slagen worden gemaakt. De ICT-sector gebruikt circa 7% van de electriciteit. Data-centers zijn grote energieverbruikers. Dat biedt kansen voor innovatieve ondernemers. ABN AMRO ondersteunt u graag bij het repliceren van best practices in duurzaam bouwen, energie-besparing en duurzame energie. Daarbij richten wij ons op:
Sparringpartner
Sparringpartner voor ondernemers: wij kijken naar energiebesparing gedurende de levensduur van een gebouw en dat is gunstig voor cash flow analyses.
Projecten
Warmte-kracht-installaties, warmte-koude-opslag, warmtepompen, zonnepanelen, zonnecollectoren, zonneboilers, HRe-ketels en andere onderdelen van duurzaam bouwen kunnen in aanmerking komen voor speciale financieringen zoals milieu-leases van Amstel Lease en groene leningen van ABN AMRO Bank. Dat maakt aantrekkelijke rentetarieven mogelijk. Renterisicio’s kunnen worden beperkt met behulp van rentederivaten zoals forward starting renteswaps. CAR-verzekeringen zijn een goede binnenkomer om constructie-risico’s te beperken.
Export
Exportransacties voor Nederlandse toeleveranciers van projecten in het buitenland, waaronder de London Olympics 2012, duurzame architectuur in Parijs en offshore windparken op de Noordzee. Dat leent zich voor nieuwe combinaties van financieringen, bankgaranties en LC’s, waarbij ook afdekken van valutarisico’s en verzekeringen bij ABN AMRO mogelijk zijn.
Starters
High tech starters met innovatieve borgstellingskredieten in samenwerking met onze Techno Desks nabij de TU’s in Delft, Eindhoven en Enschede en in Amsterdam.
MBO´s
Management buy-outs en herstructureringen. Wij onderzoeken ook mogelijkheden van nieuwe overheidsregelingen voor financieringen zoals Garanties Ondernemingsfinanciering.
ABN AMRO ondersteunt u graag bij het in kaart brengen van de financiële mogelijkheden van duurzaam bouwen voor uw onderneming. Door sectorkennis te combineren met expertise van bancaire oplossingen, willen wij voor onze relaties meer mogelijk maken in duurzaam bouwen.
Inhoudsopgave
3
Marktontwikkelingen in het duurzaam bouwen Slechts 4% van de bestaande woningen is
Doelstelling 2020: 100%
zuinig met energie
A 4%
G 19%
A++
7 miljoen woningen waarvan slechts:
<0,05
A+ <0,7 A B
<1,15
C F 18%
B 9%
<1,05
42% vloerisolatie 56% gevelisolatie
C 14%
<1,30
D
<1,45
E
<1,6
F
<1,75
G
1,75> D 22%
E 14%
Bron: Anke van Hal, FD, 30 juni 2008
Met behulp van de EPN, Energie Prestatie Normering, kan de mate van energiezuinigheid van een woning of bedrijfsgebouw worden aangegeven Slechts 4% van de bestaande woningen voldoen aan de EPN klasse A, dus energiezuinig Dat betekent dat bij 96% van de woningvoorraad zich leent voor het repliceren van best practices in duurzaam bouwen. De terugverdientijd van deze investeringen is haalbaar Lange bouwkolom staat innovatie in de weg
Bouworganisatievormen nu en in de toekomst 100% 80% 60%
PPS; 2% D&C; 15% Bouwteam; 21%
PPS; 4% D&C; 23% Bouwteam; 28%
40% 20%
Anders; 9%
Anders; 5%
Traditioneel; 57%
Traditioneel; 36%
0% 2007
In de toekomst
Bron: EIB
Opdrachtgevers spelen een belangrijk rol. Zij gunnen projecten nu nog te veel op bouwprijs en kijken nog te weinig naar energiebesparing gedurende de levensduur van het gebouw Naast de bouwprijs moet ook naar de exploitatielasten worden gekeken, incl energielasten Door nieuwe samenwerkings-vormen zoals Design & Construct komen nieuwe mogelijkheden voor een integrale benadering binnen bereik
4
Inhoudsopgave
Overheidsbeleid is een kritische succesfactor Global trends in
$ 117.8bn
investeringen in duurzame
Wind $ 104.2bn
energie
Zon $ 68.8bn
Biofuels Andere duurzame energie
$ 35.1bn
Biomassa & vuilnis
$ 15.5bn
Low carbon technologies 2004
2005
2006
2007
2008E
Bron: New Energy Finance
Duurzame energie heeft wereldwijd een sterke groei laten zien. Wind- en zonne-energie zijn de koplopers
Sinds Q4 2008 stagneert de groei door de kredietcrisis en lagere olieprijzen
Duitsland behoort tot de koplopers in duurzame energie. Duitsland kwalificeert duurzame energie als “Spitzentechnologie” en hanteert vaste feed-in tarieven
Het EU-klimaatakkoord biedt een gunstige rugwind. Naar voorbeeld van Duitsland hebben andere EU-landen feed-in tarieven ingevoerd
Duitse feed-in tarieven voor
De feed-in tarieven in Duitsland zijn simpel, robuust (20 jaar), vast en voorspelbaar
zonne-energie 2004-2013
Het betreft teruglever- vergoedingen die buiten de overheidsbegroting om gaan, onafhankelijk van de politiek
Degressieve feed-in tarieven bieden betere waarborgen voor decentrale opwekking
Dit heeft het fundament gelegd voor innovaties en een snelle groei van de Duitse solar business
20 year fixed feed-in tariff (EUR ct/kWh)
EEG novelle 2004 70 60 50
Façade bonus 5 ct/kWh
40
30 - 100 kWp
< 30 kWp
30
> 100 kWp
20
Field installations
Roof > 1MWp
10 0
2004
2006
2008
2010
2012
Year of installation (formal net-coupling) Bron: EEG aktuell.de, VROM, ©Peter J. Segaar/Polder N.V.
Inhoudsopgave
5
Europese perspectieven EU klimaatakkoord Targets EU klimaatpakket
Emissierechten
Mededingingspolitiek
10% biofuel
20% energiebesparing
20% duurzame energie: wind, zon, etc.
20% reductie CO2 - emissies
Veiling CO2-emissierechten voor elektriciteitscentrale vanaf 2013
Overgangsfase voor energie-intensieve industrie (bv staal)
Luchtvaart, scheepvaart en transport aparte afspraken
Min 20% van veilingopbrengsten inzetten ten gunste van duurzame energie
De Europese Unie verruimt regelgeving voor overheidssteun ten behoeve van duurzame energie. Dit geldt ook voor overheidssteun ten behoeve van CCS-projecten (afvang en opslag van CO2)
Het EU klimaatakkoord biedt een gunstige rugwind voor energiebesparing en duurzame energie. Er ontstaat een one-level playing field in de EU-zone. In navolging op Duitsland hanteren Spanje, Frankrijk, Spanje, België en sommige andere EU-landen vaste “feed-in” tarieven die een gegarandeerde omzetbijdrage per kWh voor duurzame energie mogelijk maken. Dat is beter nieuws voor Nederlandse toeleveranciers en exporteurs. Global warming is gunstig voor zonne-energie
2025
Zonnestraling In kWh/m 2 per jaar 600
2020
1.800 Noordelijke grens van het gebied waar zonne-energie kostendekkend is
2015 2010
Bron: De Volkskrant-rvdm
Zuid Europese landen zoals Spanje en Italië lenen zich nu het beste voor zonne-energie
In Nederland kan zonne-energie in 2020 kostendekkender zijn als productiekosten van zonnecellen blijven dalen
De verschuiving noordwaarts gaat sneller bij hogere olieprijzen
Voor zonne-energie is een gouden toekomst weggelegd als klimaat-veranderingen doorgaan. Het rendement gaat omhoog bij meer zonnestraling. Zonne-energie is een onuitputtelijke energiebron
6
Inhoudsopgave
Hoe verder als het aardgas in Slochteren opraakt? De Nederlandse gaswinning zullen de komende decennia afnemen Productieprofiel Nederlandse gasvelden
Afnemende gaswinning 75
Verwachte productie uit Groningen veld Vewacht aanbod uit nog niet ontwikkelde vindplaatsen
50
2030
2029
2028
2027
2026
2025
2024
2023
2022
2021
2020
2019
2018
2017
2016
2015
2014
2013
2012
2011
2010
0
2009
25
2008
Volume (mld m3 Geq)
Verwacht aanbod uit ontwikkelde vindplaatsen
Jaar
Bron: Energierapport 2008 Ministerie van Economische Zaken
De Nederlandse elektriciteitsvoorziening is gebaseerd op aardgas (ruim 60%) dat merendeels afkomstig is uit Slochteren. Het gasveld in Slochteren dat dit jaar haar 50-jarig jubileum viert, raakt op termijn uitgeput. Duurzame energie en energiebesparingen verbeteren de leveringszekerheid en risicospreiding in onze energievoorziening. Referenties:
De ICT sector in Nederland is toe aan verduurzaming
28 computer-
De ICT-sector is grootverbruiker van elektriciteit; ca 7,5% van het totale verbruik
centers
In 2020 verdubbeling van het verbruik; vergelijkbaar met 5 miljoen huishoudens
CO2-emissies van de ICT-sector zijn groter dan de luchtvaartsector
Green Data Center initiatieven
VS
Europa Google – de Datacenters lopen op
het datacenter heeft een PUE (Power
zal het gerecyclede water 80% van
Usage Effectiveness) van 1,6, met als
de totale water consumptie in de datacenters voorzien
EvoSwitch (Nederland/ Haarlem) –
100% gerecycled water. In 2010
doel een PUE van 1,2
EDS Wynyard facility (UK/ Billingham)
Microsoft – de datacenters verbruiken
– Wynyard kan de cooling kosten
30 tot 50% minder energie dan de
aanzienlijk verlagen. Op een
traditionele datacenters
gemiddelde van USD 0.117 cent per kwh, zal het systeem ongeveer USD1.4 mln per hal besparen
Azië
Australië Hitachi (Yokohama) – het project zal
Victoria University/IBM (Melbourne) –
het energie verbruik van Hitachi’s
de universiteit bespaart hiermee ruim
faciliteiten met 50% per jaar doen
AUS $300,000 aan energie kosten en
afnemen
meer dan 230 ton aan CO2 emissies per jaar
Inhoudsopgave
7
Grootste wereldspelers in zonneenergie Q-Cells
Q-Cells (Duitsland) is in 1999 opgericht. Zij is de grootste zonnecellen PV producent ter wereld, op basis van silicium
Omzet EUR 1251 mln. Nettowinst EUR 190,6 mln. EBITDA EUR 250,8 mln. Sinds 2005 beursnotering
Internationalisatie: export vormt meer dan 70% van haar omzet. Zij heeft productiefaciliteiten in Maleisië opgestart
Snelle groei in de afgelopen jaren. Sinds Q4 2008
Bron: Q-Cells factbook
stagnatie in haar groei door de kredietcrisis en recessie. Herstructureringen en desinvesteringen zijn ingezet
Q-Cells verkoopt aandelen Renewable Energy Com (FD 03/04/2009) Q-Cells maakte woensdag bekend dat ze haar aandelen in de Noorse Renewable Energy Corp voor een bedrag van EUR530 miljoen heeft verkocht. Q-Cells heeft 17.2% aandeel, gelijk aan EUR85 miljoen, in REC. Hiermee sluit het Duitse bedrijf aan bij een groeiende groep bedrijven, actief in duurzame energie, die aandelen verkopen in de tijd dat winst maken een moeilijke opgave blijkt te zijn. Ook gaat Q-Cells door met saneren en door de verkoop van aandelen verwacht het bedrijf een daling van EUR20 miljoen aan rente betalingen in 2009.
First Solar
First Solar (USA) is in 1999 opgericht. Zij is koploper in dunne-film technologie voor zonne-energie
Omzet USD 1.246 mln. Nettowinst USD 348 mln. EBITDA USD 463 mln. Sinds 2007 beursnotering (NASDAQ)
Internationalisatie: ook productiefaciliteiten in Duitsland en sinds kort in Maleisië
Snelle groei in de afgelopen jaren. Sinds Q1 2009 stagnatie in haar groei door de kredietcrisis en recessie
Mijlpaal bereikt in efficiencyverbeteringen van haar productiekosten: doorbraak van USD 1 per watt grens
First Solar loopt in op Q-Cells en is kandidaat voor 1e plaats door concurrentievoordeel in dunne-film technologie
First Solar passeert USD 1/Watt mijlpaal In Q4 2008 heeft First Solar een mijlpaal voor de sector wereldwijd bereikt. Zij is erin geslaagd de productiekosten van zonnecellen omlaag te brengen onder de USD 1 per Watt grens. Haar innovaties in dunne film technologie en continue efficiencyverbeteringen werpen vruchten af. Deze doorbraak is goed nieuws voor de concurrentiepositie van zonne-energie ten opzichte van fossiele brandstoffen
8
Inhoudsopgave
Nederlandse highlights in duurzaam (ver)bouwen Stad van de zon, Heerhugowaard “Stad van de Zon” is de nieuwe duurzame wijk in de Heerhugowaard. Dat is een koploper in energiezuinig en CO2-neutraal bouwen. Innovaties in duurzaam bouwen worden hier in praktijk gebracht met steun van SenterNovem, provincie Noord-Holland en gemeente Heerhugowaard.
Wereld Natuur Fonds Het Wereld Natuur Fonds zetelt sinds 2006 in een nieuw kantoorpand aan de Driebergseweg in Zeist. Het gebouw is met steun van veel partijen gerenoveerd en zo nieuw leven in geblazen. Dit nieuwe gebouw is niet zomaar een gebouw. Het is een gebouw-plus, waar goed over is nagedacht. Het symboliseert waar het Wereld Natuur Fonds voor staat. Door samenwerking bouwen aan een toekomst waarin de mens leeft in harmonie met de natuur. Het nieuwe kantoorpand van het Wereld Natuur Fonds is een gerenoveerd gebouw, herrezen uit de nog goed bruikbare basis van een oud laboratorium. Het is een gebouw dat goed per openbaar vervoer bereikbaar is. Een plek waar je in de natuur vóór de natuur werkt. Een gebouw dat ook ruimte biedt aan allerlei dieren.
The Bank The Bank betreft één van de oude hoofdkantoren van ABN AMRO. Het prestigieuze project is gelegen in het hart van Amsterdam aan het Rembrandtplein. Het pand is aangekocht en wordt herontwikkeld door de Kroonenberg Groep en ondergaat nu mede dankzij de Midreth Groep een drastische metamorfose met behoud van unieke historische kenmerken. Er is gekozen voor een duurzame aanpak waarbij onder andere vooruitstrevende oplossingen zijn gekozen met betrekking tot isolatie, verlichting en energiegebruik. Dit monumentale icoon uit de jaren ‘20 wordt nu toonbeeld van duurzame bouw in centrum Amsterdam.
ABN AMRO Hoofdkantoor Het ABN AMRO hoofdkantoor, aan de Zuidas in Amsterdam, behoort met een hoogte van 105 m en 24 verdiepingen tot de 10 hoogste gebouwen van de hoofdstad. Het gebouw werd in 1999 opgeleverd en in gebruik genomen.
Zonnepanelen
Koeling door water uit de Nieuwe Meer
Op het gebied van verlichting toepassen van aanwezigheidsdetectie, daglichtregelingen, toepassen van hoogfrequente armaturen en LED-verlichting waar mogelijk
Inhoudsopgave
9
Innovaties in duurzaam bouwen
Plugwise Plugwise biedt systeem van intelligente pluggen waarmee u het energieverbruik kunt meten en de apparaten automatisch kunt schakelen waardoor er slim en fors bespaard kan worden op (sluipverbruik van) energiekosten en CO2 uitstoot. De intelligente plug meet het energieverbruik van het aangesloten apparaat en onthoudt de gegevens totdat deze worden opgevraagd door de software. Via een draadloos netwerk (Zigbee 2.4 GHz Dynamic MESH) verzenden de pluggen de informatie naar de USB-stick in de PC. Plugwise en AMRO hebben samen activiteiten ontwikkeld om energiebesparing in het onderwijs mogelijk te maken.
Energydaken en energypalen Het energiegebruik van gebouwen kan fors omlaag worden gebracht met warmtepompen, energiewinning uit daken en warmte-koude-opslag in de bodem. R&R Systems heeft door innovaties nieuwe mogelijkheden voor energiebesparing binnen bereik gebracht. Een energydak maakt het mogelijk om duurzame energie te winnen via het dakoppervlak met behulp van warmtewisselaars. Energyheipalen maakt het mogelijk om warmte-koude-opslag in heipalen te integreren. Door nieuwe combinaties van warmtepompen, energydaken, energypalen, zonnepanelen en vloerverwarming kunnen zeer energiezuinige gebouwen worden gemaakt. De terugverdientijd van deze investeringen is acceptabel.
Keurmerk klantgericht bouwen 2009 Bouw- en handelsmaatschappij Adriaan van Erk in Bergambacht ontving een onderscheiding voor Beste Klantgerichte Bouwer 2009. Deze prijs is toegekend door de Stichting Klantgericht Bouwen. Projectontwikkelaars en bouwbedrijven kunnen in aanmerking komen van het keurmerk van Stichting Klantgericht Bouwen als zij voldoen aan bepaalde kwaliteitseisen. Het keurmerk wordt jaarlijks getoetst. Daarbij wordt gebruik gemaakt van controles van de VEH (Vereniging Eigen Huis) bij oplevering van woningen tbv kopers. De VEH brengt daarbij oplevergebreken in kaart. Het keurmerk is een stimulans voor kwaliteitsverbetering en terug dringen van oplevergebreken. De ervaring leert dat het keurmerk uitnodigt tot betere samenwerking in bouwteams en communicatie met huizenkopers. 10
Inhoudsopgave
Internationaal
Parijs 2030 De Franse president Nicolas Sarkozy heeft 10 architectenbureaus uit de wereld uitgenodigd om een toekomstvisie te schetsen voor Parijs in 2030. MVRDV uit Rotterdam behoort tot deze top-10 en heeft een voorstel uitgewerkt dat Parijs tot de duurzaamste steden in de wereld maakt: Parijs Plus Petit. Frankrijk maakt een inhaalslag in duurzame energie. Naar Duits voorbeeld zijn in 2007 feed-in tarieven ingevoerd. Zonne-energie komt nu sterk op. ABN AMRO ondersteunt exporttransacties met werkkapitaal en bankgaranties.
London Olympics 2012 De organisatie heeft hoge ambities gesteld voor CO2-reductie en staat open voor innovaties. Een 45-tal innovatieve Nederland suppliers hebben state-of-the-art oplossingen voor de UK bouw industrie gepresenteerd. RyalHaskoning heeft een opdracht gekregen voor een ontwerp- en milieustudie voor de Weymouth and Portland National Sailing Academy. ABN AMRO ondersteunt exporttransacties met werkkapitaal, bankgaranties en afdekken van valutarisico’s. Voor meer informatie kunt u terecht bij de Nederlandse ambassade in Londen en NBCC (Netherlands British Chamber of Commerce).
Inhoudsopgave
11
Sectoren in stress Vraaguitval en financieringsrisico in de energiesector zijn laag
Financieriengsrisico
Hoog
Agrifood
Detailhandel
Cons. goederen
Automotive
Transport
Bouw & vastgoed
Recreatie
Services
Industriële productie
Groothandel
Laag
Media
Kapitaal goederen Energie Laag
Vraaguitval
Hoog
ABN AMRO heeft een rapport over de gevolgen van de kredietcrisis voor een 13-tal sectoren geschreven
Energie steekt gunstig af. Utilities zijn solide partners. Laag risico op vraaguitval, sterk eigen vermogen
Ontwikkelaars van wind- en zonne-energie projecten zijn kwetsbaar als zij geen exit of solide partner hebben
Kwetsbaar zijn ondernemingen met een hoge leverage en zware financieringslasten door M&A
Bij duurzame energie is de praktijk weerbarstiger. Duurzame energie is duurder dan kolen en olie. De terugverdientijd van investeringen in duurzame energie loopt op door lagere olieprijzen. Het risico op uitstel van investeringen zal toenemen, tenzij de EU en Nederlandse overheid aanvullende maatregelen nemen. De huidige SDE-regeling heeft een tijdelijk karakter, géén structureel karakter zoals de Duitse feed-in tarieven
Het “oormerken” van milieubelastingen CO2-heffingen op kolencentrales voor een revolverend fonds voor investeringen in energiebesparing en duurzame energie maakt een structurele impuls vóór zonne-energie mogelijk
12
Inhoudsopgave
Gevoelig voor fluctuaties in olieprijzen en USD/EUR koers Valuta ontwikkelingen… 0,85
0,80
0,75
0,70
0,65
6/9/2009
26/7/2009
16/8/2009
5/7/2009
24/5/2009
14/6/2009
3/5/2009
12/4/2009
22/3/2009
1/3/2009
8/2/2009
18/1/2009
7/12/2008
28/12/2008
16/11/2008
5/10/2008
26/10/2008
24/8/2008
14/9/2008
3/8/2008
22/6/2008
13/7/2008
1/6/2008
0,60
Bron: OANDA Corporation
Koersfluctuatie bij USD/EUR oefenen invloed uit op duurzame-energie. De USD is nog steeds de sleutelvaluta in de internationale oliemarkt. Saoedi-Arabië en andere golfstaten hebben hun valuta aan de USD gekoppeld. Saudi Aramco is de swing producer en wereldmarktleider met de grootste oliereserves en laagste winningskosten.
…en olieprijs hebben impact op duurzame energie $140 $120 $100 $80 $60 $40
May 2008
May 2007
May 2006
May 2005
May 2004
May 2003
May 2002
May 2001
May 2000
May 1999
May 1998
May 1997
May 1996
May 1995
May 1994
May 1993
May 1992
May 1991
May 1990
May 1989
May 1988
$0
May 1987
$20
Bron: Energy Information Administration en Bureau of Labor Statistics
De terugverdientijd van investeringen in duurzame energie loopt op door lagere olieprijzen. Hoge olieprijzen vormen een zegen voor duurzame energie. Lage olieprijzen hebben een ongunstig effect. Beurskoersen van ondernemingen in duurzame reageren zeer sterk op fluctuaties in olieprijzen.
Inhoudsopgave
13
Hoe kijkt ABN AMRO naar financieringen Key drivers achter de cash flow bij duurzame energie Fluctuaties olie en gasprijs Valuta ontwikkeling Faillissement afnemers
1
2
3
4
Investering
Investeringsbedrag
Cashflow
5
6
7
8
9
Expiratie contracten
10
11
12
13
14
15
16
17
18 19 20
Looptijd Expiratie contracten Expiratie vergunningen
Kinderziektes productie Vertragingvergunning procedures
Kostenoverschrijdingen Rente fluctuaties
Naast ondernemerschap, inbreng van eigen vermogen, cash flow en zekerheden kijken wij naar het project, technologie (bewezen?), partners, contracten, vergunningen en overheidsbijdragen. Wij gaan dieper in op de key drivers achter de cash flow
De terugverdientijd van investeringen in duurzame energie wordt in sterke mate beïnvloed door de olieprijzen en de USD/EUR. De gevoeligheid van de cash flow prognoses voor fluctuaties in olieprijzen en USD/EUR kunt u nachecken met behulp van scenarioanalyses
Projecten
Langlopende contracten met solide partners vergroten de slagingskansen van projecten. De looptijd van de financiering stemmen wij af op de looptijd van contracten en vergunningen. Renterisico’s kunnen tijdens het voortraject al in de tang worden gehouden met behulp van rentederivaten zoals forward starting renteswaps. CARverzekeringen zijn een goede binnenkomer om constructie-risico’s te beperken
Export
Vooruit- en termijnbetalingen geeft u meer greep op de risico’s van export-transacties en liquiditeitspositie van uw onderneming. Wij ondersteunen exporttransacties door middel van nieuwe combinaties van financieringen, bankgaranties en LC’s, maar ook afdekken van valutarisico’s en landenrisico’s is mogelijk
Incubators
Launching customers zijn een kritische succesfactor. Innovatieve starters kunnen in aanmerking komen voor I-BSK’s, innovatieve borgstellingskredieten. ABN AMRO beschikt over Techno Desks verspreid over het land, waaronder nabij de Technische Universiteiten in Delft, Eindhoven en Enschede
14
Inhoudsopgave
Financiering duurzame projectontwikkeling ABN AMRO ondersteunt van harte de best practices in duurzaam bouwen, energiebesparing en duurzame energie. Daarbij richten wij onze focus als sparringpartner voor ondernemers op financieel-strategische aspecten. Dat omvat speciale financieringen, advanced treasury management en construction-all-risk verzekeringen. Ondernemers met sprankelende projecten nodigen wij gaarne uit met ons te sparren over de financiële haalbaarheid van hun project. Speciale financieringen
Groenlening
Amstel Lease
Groenbank
Warmte-kracht-installaties
Warmte-koude- opslag
Warmtepompen
Zonnepanelen, zonnecollectoren
Duurzame woningbouw (maatlat)
Duurzame utiliteitsbouw (maatlat)
Duurzaam (ver)bouwen met een groenlening Woningcorporaties die duurzaam bouwen of renoveren kunnen daarvoor een goedkope lening krijgen bij de Groenbank van ABN AMRO. De bank maakt hierbij gebruik van de “Regeling Groenprojecten”. Met deze regelen wil de overheid het milieu en de natuur ondersteunen, door “groenprojecten” financieel aantrekkelijker te maken Met de Groenbank stimuleert ABN AMRO dus de totstandkoming van projecten die goed zijn voor natuur of milieu, maar die extra financiële steun kunnen gebruiken. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om duurzaam (ver)bouwen en het opwekken van duurzame energie. De rente van een groenlening is ongeveer 1% lager dan de marktrente. De lening kan worden gecombineerd met een borging bij het WSW. De afgelopen jaren hebben verschillende woningcorporaties gebruik gemaakt van deze mogelijkheid van ABN AMRO.
Milieuleases
Milieuleases maken duurzame investeringen aantrekkelijk Investeringen in duurzame energie apparatuur kunnen zich lenen voor leasing. Amstel Lease heeft daarvoor speciale milieuleases ontwikkeld. Milieuleases geven u de mogelijkheid fiscale voordelen te benutten (EIA of MIA en Vamil). Combinaties met voordelen van SDE en Groen zijn mogelijk. Het gaat bij milieuleases alleen om operational lease. U wordt de lessee, maakt gebruik van de apparatuur voor een bepaalde periode tegen een vaste vergoeding. Voordelen van lease zijn: behoud van liquiditeit, mogelijkheid tot 100% financiering, geen risico op restwaardeverlies, vaste maandelijkse kosten en benutten van fiscale regelingen. Sale and leaseback constructies zijn mogelijk. Milieuleases brengen fiscale voordelen ook binnen bereik van Public Sector, dat niet vennootschapsplichting is.
Inhoudsopgave
15
Samenwerking met de overheid Overheidsregelingen in Nederland SDE (Stimulering Duurzame
Energie):
Subsidieregeling van EZ voor duurzame energie. De SDE is de opvolger van de MEP. De hoogte van de exploitatiesubsidie is afhankelijk van de technologie en de elektriciteitsprijs. De exploitatiesubsidie stijgt als de elektriciteitsprijs daalt, en omgekeerd. De looptijd van de exploitatiesubsidie is maximaal 12 a 15 jaar. Het gaat om een voorschot met nacalculatie
Fiscale regelingen:
EIA (Energie Investerings Aftrek): max 44% van de investering, mits sprake is van specifieke investeringen die voldoen aan de “energielijst” van EZ. Het EIA-voordeel bedraagt 11%
Vamil (willekeurige afschrijving milieu investeringen): dat maakt vervroegde afschrijvingen mogelijk, mits de investering voldoet een de “vamil-lijst”. Dit levert liquiditeitsvoordelen op
Leasebesluit: bv warmte-koude-installaties, warmte-koude-opslag, warmtepompen, zonnepanelen, zonne- collectoren en zonneboilers zijn leasebaar. Door milieu-leases kunnen de fiscale voordelen ook binnen bereik komen van Public Sector dat niet vennootschapsplichtig is. Combinaties van EIA en Vamil zijn mogelijk
Regeling Groen Projecten:
Speciale regeling van VROM voor groene investeringen in combinatie met groen beleggen, mits zij op de groene lijst staan en een “groenverklaring” hebben gekregen. Groen beleggen levert een fiscaal voordeel op voor burgers. Dat maakt een rentekorting van ongeveer 1% mogelijk voor financiering door ABN AMRO Groenbank. Zonne-energie, warmtepompen en duurzaam bouwen (volgens maatlat) staan op de groene lijst. Combinaties met leases zijn mogelijk. Bij woningcorporaties kan een groene lening worden gecombineerd met borging van het WSW
Door de overheid
Staatgegarandeerde leningen (borgstelingskrediet): max 90% staatsgarantie voor leningen tot EUR 1,5 mln voor startende ondernemers. Deze kan worden ingezet voor
gegarandeerde leningen:
bedrijven vanaf starter t/m 250 medewekers. Geschikt voor incubators in high tech en duurzame bouw
Groeifaciliteit: max 50% staatsgarantie voor achtergestelde leningen tot EUR 25 mln met een looptijd van max 6 jaar loopt. Geschikt voor snelle groeiers in duurzaam bouwen
Garantie ondernemingsfinanciering: nieuwe regeling, max 50% staatsgarantie voor financieringen vanaf EUR 1,5 mln tot EUR 150 mln met een looptijd van max 8 jaar. Ook geschikt voor grote ondernemingen
Risicodragend vermogen:
Achtergestelde leningen van regionale ontwikkelingsmaatschappijen: bv LIOF, BOM, NOM en Oost NV. Dat maakt versterking van het risicodragend vermogen van ondernemingen mogelijk
Combinaties van verschillende faciliteiten zijn mogelijk.
Nationale Hypotheek Garantie (NHG) De NHG is met ingang van 1 januari 2009 aangepast voor energiebesparing. Dat maakt NHG-garanties voor investeringen in energiebesparing tot een bedrag van 6500 euro mogelijk, bij voorbeeld zonnepanelen. Woning-hypotheken met NHG-garanties bieden gunstiger condities. Extra bijlenen voor energiebesparing is mogelijk als de waarde van uw woning toeneemt of voldoende overwaarde bij uw woninghypotheek beschikbaar is. Sommige gemeenten zijn bereid aan huiseigenaren een financiële bijdrage te verstrekken voor energiebesparing. Samen met u is ABN AMRO gaarne bereid de mogelijkheden van energiebesparing bij uw woninghypotheek te bespreken. 16
Inhoudsopgave
Wat is uw onderneming waard? Kwetsbare ondernemingen
Ondernemingen die actief zijn in M&A’s met hoge leverage en zware financieringslasten zijn kwetsbaar door de kredietcrisis en recessie. De vraag naar financiële herstructureringen, desinvesteringen of management buy-outs neemt toe. Wij gaan daarbij altijd dieper in op de cash flow prognose om de haalbaarheid van de financiering in kaart te brengen.
Timing
De markt bepaalt uiteindelijk wat uw onderneming waard is. Prijzen die voor ondernemingen worden betaald, kunnen sterk variëren afhankelijk van marktomstandigheden, de dynamiek en levenscyclus van de sector waarin uw onderneming opereert, het groeipotentieel, concurrentie en synergie. Timing is een kritische succesfactor om een goede prijs te kunnen realiseren
Waardebepaling
De waardebepaling van uw onderneming geeft een indicatie voor de prijsvorming. De waardering wordt als discussiestuk in prijsonderhandelingen. Bij de waardebepaling zijn verschillende methoden mogelijk, waaronder discounted cash flow methode. Aan elke methode kleven sterke en zwakke punten. Een combinatie geeft inzicht in de bandbreedte van de prijsvorming
DCF methode en multiples
De discounted cash flow methode is favoriet en daaruit zijn vele varianten ontwikkeld. Peer group analyses, analyses van vergelijkbare ondernemingen in uw sector met een beursnotering, geven inzicht in hoe bepaalde kengetallen zoals EBITDA zich verhouden tot de beurskoers. Ook geven analyses van recente M&A transacties in uw sector inzicht in multiples zoals de overnameprijzen ten opzichte van EBITDA
Koersgevoeligheid
Sectorspecifieke aspecten spelen een grote rol. Beurskoersen van ondernemingen in zonne-energie zijn gevoelig voor:
fluctuaties in olie- en gasprijzen
wijzigingen in wet- en regelgeving of overheidsbijdragen
Beurs koers historische data Q-Cells en First Solar Bron: Q-Cells Investor Relations
30
8000000 7000000
25
6000000 20
5000000 4000000
15 Volume
3000000
10
Beurs
2000000 5
1000000
05.01.2009 13.01.2009 21.01.2009 29.01.2009 06.02.2009 16.02.2009 24.02.2009 04.03.2009 12.03.2009 20.03.2009 30.03.2009 07.04.2009 17.04.2009 27.04.2009 06.05.2009 14.05.2009 22.05.2009 01.06.2009 09.06.2009 17.06.2009 25.06.2009 03.07.2009 13.07.2009 21.07.2009 29.07.2009 06.08.2009 14.08.2009 24.08.2009 01.09.2009 09.09.2009
0
250
0
200
Bron: NasdaQ.com
16.000.000 14.000.000 12.000.000 10.000.000
150
8.000.000 Volume
100
6.000.000
Beurs
4.000.000
50
0
Inhoudsopgave
05.01.2009 13.01.2009 21.01.2009 29.01.2009 06.02.2009 16.02.2009 24.02.2009 04.03.2009 12.03.2009 20.03.2009 30.03.2009 07.04.2009 17.04.2009 27.04.2009 06.05.2009 14.05.2009 22.05.2009 01.06.2009 09.06.2009 17.06.2009 25.06.2009 03.07.2009 13.07.2009 21.07.2009 29.07.2009 06.08.2009 14.08.2009 24.08.2009 01.09.2009 09.09.2009
2.000.000 0
17
ABN AMRO partner van Dutch Green Building Council Huisbank
Duurzaam ondernemen is een logisch en essentieel onderdeel van onze activiteiten. ABN AMRO wil als verantwoordelijke bank onze klanten ondersteunen voor de transitie naar een duurzamere en schonere economie met kennis van zaken over en bancaire diensten voor ondermeer nieuwe energie, schone technologie en duurzaam vastgoed
Financieringen
Projectfinanciering, milieu-leases of Groenbank. Amstel Lease, dochter van ABN AMRO, heeft een groot aantal milieu-leases voor duurzaam bouwen gedaan
Treasury
Samen met u kan onze Regio Treasury Desk de gevoeligheid van uw project voor rente- en valutarisico’s in kaart brengen en hoe u daarmee kan omgaan
Verzekeringen
CAR verzekeringen zijn een goede binnenkomer om constructie-risico’s te beperken. Referenties zijn beschikbaar
Amstel Lease
Zonnepanelen, zonnecollectoren en zonneboilers, warmte-kracht-installaties, warmte-koude-opslag en warmtepompen kunnen in aanmerking komen voor milieu-leases. Onze voorkeur gaat uit naar projecten vanaf EUR 1 mln
ABN AMRO Groenbank
Zonnepanelen, warmtepompen en duurzaam bouwen (volgens de maatlat) kunnen in aanmerking komen voor groene leningen. De rente van een groene lening is lager dan de marktrente.
Bron: FD 06/02/2009
18
Inhoudsopgave
Willem Rol Sector Banker Clean Tech
Willem Beekman Financial Engineer
+31 (20) 628 64 05
+31 (30) 290 64 98
[email protected] Postbus 283 1000 EA Amsterdam
[email protected] Postbus 3171 3502 GD Utrecht
Erik Steinmaier Sector Banker Bouw & Vastgoed
Astrid van Arum Sector Manager Woningcorporaties
+31 (20) 628 64 05
+31 6 30 511 955
[email protected] Postbus 283 1000 EA Amsterdam
[email protected] Daalsesingel 71, 3511SW Utrecht
19
ABN AMRO Sector Advisory Postbus 283 (HQ5032) 1000EA Amsterdam www.abnamro.nl/sectoren
20
