Duale trajecten in de praktijk: een beschrijving en vergelijking van trajecten voor wer kenden en wer kzoekenden

Duale  tr ajecten  in  de  pr aktijk:  een  beschr ijving  en  ver gelijking  van  tr ajecten voor  wer kenden en wer kzoekenden  Derk­Jan J.M. Nijman  Stoas Onderwijs BV Onderzoek  Loek F.M. Nieuwenhuis  Stoas Onderwijs BV Onderzoek  Marja van den Dungen  CINOP Expertisecentrum 

Inleiding  De  ontwikkelingen  richting  een  kenniseconomie  impliceren  dat  het  hebben  van  een  (start­)  kwalificatie  op  de  arbeidsmarkt  steeds  belangrijker  wordt,  bovendien  wordt  het  cruciaal  dat  mensen zich tijdens hun arbeidzame leven verder blijven ontwikkelen. Aan de andere kant is  het bekend dat juist laagopgeleiden minder deelnemen aan vormen van verder (volwassenen)  onderwijs (Illeris, 2005), terwijl de afstand tot de arbeidsmarkt voor een aanzienlijke groep –  veelal laagopgeleide en langdurige ­ werklozen eerder lijkt toe­ dan af te nemen. Om aan deze  problematiek tegemoet te komen heeft de door de ministeries van OCW en SZW opgerichte  projectdirectie  Leren  &  Werken  tot  taak  concrete  stappen  vooruit  te  zetten  met  het  concept  van  een  ‘leven  lang  leren’.  In  dit  kader  is  door  de  projectdirectie  onder  andere  de  programmalijn  ‘duale  trajecten’  ontwikkeld.  Duale  trajecten  kunnen  worden  beschreven  als  combinaties van werken en leren waarbij mensen vooral op de werkplek leren en waarbij het  leerdoel  is  afgestemd  op  hun  behoeften  en  de  functie­eisen.  Doelstelling  van  deze  programmalijn is om een groter deel van de beroepsbevolking het huidige werk of het zoeken  naar werk te laten combineren met scholing en opleiding die tot een (beroeps)kwalificatie op  de  arbeidsmarkt  leiden,  en  duale  trajecten  worden  daarmee  van  belang  geacht  voor  zowel  scholing van werkenden als scholing van werkzoekenden. Het gaat in dit geval specifiek om  personen  ouder  dan  23,  complementair  aan  het  beleid  van  de  Taskforce  Jeugdwerkloosheid  dus.  Tegelijkertijd  geeft  de  projectdirectie  aan  dat  de  rol  van  de  centrale  overheid  in  de  realisatie  van  duale  trajecten  voornamelijk  gericht  moet  zijn  op  het  faciliteren  van  en  voorlichten  over  duale  trajecten,  en  op  het  zo  veel  mogelijk  wegnemen  van  belemmeringen  bij  de  realisatie  ervan  (projectdirectie  Leren  &  Werken,  2005).  Om  binnen  deze  rol  aan  de  doelstelling  te  kunnen  voldoen  is  het  echter  noodzakelijk  duidelijkheid  te  krijgen  over  de  opvattingen  van  de  uiteindelijke  vormgevers  van  duale  trajecten.  Welke  behoefte  aan  facilitering  van  en  voorlichting  over  duale  trajecten  bestaat  er  in  het  veld,  welke  mogelijkheden bestaan daartoe, en waar ervaren betrokkenen mogelijke belemmeringen waar  door  de  overheid  op  ingespeeld  kan  worden?  Om  duale  trajecten  te  kunnen  stimuleren  en  faciliteren  is  het  noodzakelijk  meer  inzicht  te  krijgen  in  de  achtergronden  en  vormgeving  ervan.  In  deze  paper  wordt  verslag  gedaan  van  een  onderzoek  naar  de  huidige  praktijk  van  duale  trajecten  voor  werkenden  en  werkzoekenden,  waarbij  met  name  gekeken  is  naar  zes  succesvolle  voorbeelden.  Het  doel  van  dit  onderzoek  was  om  het  kader  voor  beleid  ten  aanzien  van  duale  trajecten  scherper  vorm  te  geven.  De  vraag  die  hierbij  centraal  heeft  gestaan  is  welke  aanknopingspunten  de  huidige  praktijk  van  duale  trajecten  biedt  voor  het  beleid  van  de  projectdirectie?  Met  andere  woorden:  hoe  kenmerken  duale  trajecten  voor  werkenden  en  werkzoekenden  zich  in  de  praktijk,  en  hoe  verhouden  duale  trajecten  voor 1 

werkenden  en  werkzoekenden  zich  tot  elkaar?  In  het  vervolg  van  deze  paper  worden  de  resultaten van dit onderzoek verder toegelicht. Gestart wordt met een nadere definiëring van  duale trajecten, waarna kort wordt ingegaan op de theoretische notie rondom vervlechting van  werken  leren.  Vervolgens  worden  de  zes  voorbeelden  van  duale  trajecten  toegelicht  en  worden deze op een aantal criteria geanalyseerd,  waarna de paper wordt afgesloten  met een  overzicht van de conclusies die aan de praktijkvoorbeelden ontleend kunnen worden. 

Wat zijn duale trajecten?  Duale trajecten verwijzen naar verbindingen van werken en leren. Deze verbinding vormt de  cruciale component van duale trajecten: werken en leren worden geacht elkaar af te wisselen  en te versterken. Het werk biedt goede mogelijkheden om beroepsgericht te leren en is leidend  voor  het  leerproces.  Tegelijkertijd  heeft  het  leren  een  positief  effect  op  het  huidig  en  toekomstig  functioneren.  Kenmerkend  is dat het  leren gericht  is op (duurzame)  inpassing  in  het arbeidsproces en/of het behalen van een beroepskwalificatie en doorstroming naar hogere  functieniveaus, eventueel gecombineerd met taalscholing. Bij duale trajecten voor werkenden  ligt de doelstelling dus vooral in het behoud van werk en de eventuele doorstroom naar hogere  functieniveaus, bij werkzoekenden gaat het meer om de inzet van duale trajecten als stap naar  verbetering  van  arbeidsmarktkwalificaties  en  uiteindelijk  naar  betaald  werk.  Voor  werkzoekenden  geldt  dus  dat  duale  trajecten  ook  zonder  de  directe  doelstelling  van  een  startkwalificatie bij kunnen dragen aan het verkleinen van de afstand tot een reguliere baan.  Het leren vindt in duale trajecten vooral plaats op de werkplek. Het leren in duale trajecten is  dus grotendeels werkgerelateerd en met name gericht op de afstemming tussen de deelnemer  en  diens  functie  (of  functioneren),  waardoor  de  doelstellingen  van  dit  leren  een  duidelijk  afgebakend  kader  hebben.  Tegelijkertijd  wordt  niet  uitgesloten  dat  een  beperkt  deel  van  het  leren  buiten  de  werkplek  en  het  werk  plaatsvindt,  waarmee  bijvoorbeeld  ook  bepaalde  combinaties van vak­ en taalscholing tot duale trajecten kunnen worden gerekend.  Het feit dat leren wordt afgestemd op de behoefte van het individu en de functie geeft aan dat  leren  binnen  duale  trajecten  een  bewust  vormgegeven  en  gestuurd  proces  is.  Werkervaring  leidt  ook  niet  automatisch  tot  competentieverwerving,  en  in  duale  trajecten  wordt  daarom  pedagogisch­didactische  professionaliteit  verondersteld.  Het  leren  is  een  expliciete  doelstelling,  een  gerichte  interventie  in  werkprocessen  om  beoogde  leerdoelen  te  realiseren.  Dit  komt terug  in  definities  van  duale  trajecten  waarin  de  formele  benadering  van  het  leren  wordt  beschreven.  Korthagen  en  Tigchelaar  (2002)  definiëren  duaal  opleiden  als  een  opleidingssituatie waarin de lerende op grond van een formele leerarbeidsovereenkomst voor  het  grootste  deel  van  de  tijd  betaald  werk  verricht,  en  dit  combineert  met  deelname  aan  primair op reflectie en  leren gerichte activiteiten. De (impliciete) opname  van doelstellingen  wijst  er  ook op  dat  enige  vorm  van  resultaatmeting  (assessment)  en  vastlegging  gewenst  is.  De maatschappelijk erkende waarde (civiel effect) hoeft echter niet altijd uitgedrukt te worden  in termen van diploma’s: ook bedrijfsinterne, branche­ of door een sector erkende uitkomsten  zijn  relevant.  Ook Van Lieshout en anderen (2005) hechten in hun definitie waarde aan formele afspraken  met  betrekking  tot  de trajecten.  Zij  geven  aan  dat  er  sprake  is  van  duale  leerwegen  bij  elke  combinatie  van  werken  en  leren  waarbij  iemand  betaalde  productieve  arbeid  verricht  en  tegelijkertijd  een  daaraan  gerelateerde  formele  opleiding  volgt.  Volgens  hen  onderscheiden  duale  opleidingen  zich  van  schoolse  opleidingen  door  de  expliciete  gezamenlijke  verantwoordelijkheid van onderwijsinstellingen en bedrijven voor de betreffende opleidingen.  Het  leren  is  een  gedeelde  doelstelling,  maar  een  waarbij  verschillende  belangen  in  het  spel  zijn.  Werkgevers  kijken  anders  aan  tegen  investeren  in  personeel  dan  werknemers  zullen

2 

doen.  Ook  de  overheid  neemt  in  deze  een  specifieke  positie  in,  als  stimulator,  financier  en  kwaliteitsbewaker.  Duale  trajecten  veronderstellen  daardoor  dus  onderhandelingen  over  verschillende doelstellingen, uitmondend in voor meerdere partijen acceptabele uitkomsten.  Op  basis  van  bovenstaande  beschrijving  van  kenmerken  wordt  hier  gesteld  dat  een  duaal  traject bestaat uit een combinatie  van werken en  leren, waarbij  iemand  betaalde productieve  arbeid verricht en tegelijkertijd een daaraan gerelateerde opleiding volgt. Het leren is hierbij  als  expliciete,  gedeelde  doelstelling  vastgelegd  en  vindt  grotendeels  plaats  op  de  werkplek  (Nieuwenhuis,  Van  den  Dungen,  &  Nijman,  2006).  Hierbij  wordt  ervan  uitgegaan  dat  er  minimaal  sprake  is  van  een  deel  van  de  reguliere  productiedoelstellingen  die  uit  het  werk  voortvloeien.  Methode van Onder zoek  Om een  antwoord op de onderzoeksvraag te krijgen  is gebruik gemaakt van de  beschrijving  van  een  aantal  ‘good  practices’  van  duale  trajecten.  Deze  keuze  is  gemaakt  vanuit  de  overweging dat met de beschrijving van succesvolle praktijken in relatief korte tijd een beeld  kan worden gegeven van de processen die bij het vormgeven en tijdens het verloop van duale  trajecten van belang zijn, en van de factoren die specifiek van belang zijn om tot succesvolle  trajecten te komen. Ondanks deze bewuste keuze dient te worden vermeld dat de keuze voor  good practices in het onderzoek een beperking van het overzicht van duale trajecten inhoudt.  Zo impliceert de veronderstelling van kwaliteit een bepaalde normering of criterium, en zijn  dergelijke praktijkvoorbeelden per definitie contextgebonden (Kelchtermans & Labbe, 2005).  Als criterium voor het succes van de trajecten is onder meer gekeken naar informatie over het  aantal deelnemers, de effectiviteit en het rendement, en de continuïteit.  Analoog  aan  de  meervoudige  doelstelling  van  de  overheid  inzake  het  stimuleren  van  duale  trajecten, namelijk opscholing van de beroepsbevolking alsmede het verbeteren van toeleiding  van  werkzoekenden  naar  de  arbeidsmarkt,  is  dit  onderscheid  ook  in  de  selectie  van  duale  trajecten  meegenomen.  Bij  het  bepalen  van  succesvolle  voorbeelden  is  zodoende  apart  gekeken naar trajecten voor werkenden en trajecten voor werkzoekenden. Daarnaast is bij de  selectie  van  voorbeelden  van  duale  trajecten  waar  mogelijk  rekening  gehouden  met  onder  meer de vraag wie het initiatief heeft genomen en wie de verantwoordelijkheid draagt, en met  de vraag hoe het traject gefinancierd is. Ook is getracht een gevarieerd aanbod van trajecten  op  te  nemen,  dit  door  tijdens  de  selectiefase  vanuit  verschillenden  invalshoeken  vertegenwoordigers van duale trajecten te benaderen.  De  feitelijke  dataverzameling  is  gedaan  door  middel  van  semi­gestructureerde  interviews,  waarbij  afname  zowel  ter  plekke  als  telefonisch  heeft  plaatsgevonden.  Daarnaast  is  ter  ondersteuning  gebruik  gemaakt  van  documentanalyse  op  basis  van  door  betrokken  partijen  verstrekte  gegevens,  en  op  basis  van  algemeen  beschikbare  documenten.  De  analyses  en  interviews zijn opgebouwd rond zeven criteria die in samenspraak tussen de onderzoekers en  andere  betrokkenen zijn  vastgesteld. Dit betreft achtereenvolgens de doelen en  motieven, de  vormgeving, het wettelijk kader en andere regelgeving, de effectiviteit en  het rendement, de  verankering  in  beleid, kritische succesfactoren, en de ontwikkelingsgang en  het  –perspectief  van de duale trajecten. 

Selectie van Good Practices  In het  onderzoek zijn zes  voorbeelden  van succesvolle  duale trajecten  geselecteerd  en  geanalyseerd. 

Het  eerste  voorbeeld  van  duale  trajecten  voor  werkzoekenden  is  een  gezamenlijk  initiatief  geweest van een gemeentelijke reïntegratiedienst en een lokaal ROC. Beide instanties hebben 3 

een  gezamenlijke  projectstructuur ontwikkeld  waarin  moeilijk  bemiddelbare  werkzoekenden  een tijdelijk (arbeids­)contract met het project zijn aangegaan, en waarin deze werkzoekenden  over  een  maximale  periode  van  twee  jaar  scholing  combineerden  met  het  opdoen  van  werkervaring  in  externe  organisaties.  Daarnaast  kregen  zij  waar  nodig  mogelijkheden  voor  hulp  dan  wel  begeleiding  op  het  gebied  van  bijvoorbeeld  schuldhulpverlening  of  kinderopvang.  Het tweede voorbeeld  voor werkzoekenden  bestaat uit duale trajecten (voorschakeltrajecten)  in de sector burgerlijke­ en utiliteitsbouw, bedoeld om  laagopgeleide potentiële werknemers  op  het  minimaal  benodigde  niveau  van  de  reguliere  bouwopleidingen  (niveau  2)  moet  brengen.  Deze  trajecten  zijn  door  de  bouwsector  zelf  ontworpen  in  antwoord  op  een  geconstateerde  gebrekkige  aansluiting  van  het  niveau  van  werkzoekenden  op  deze  reguliere  opleidingen, en worden georganiseerd binnen de afzonderlijke samenwerkingsverbanden van  bouwbedrijven  en  ROC’s.  De  trajecten  bestaan  uit  een  schoolse  opleidingscomponent  die  wordt  verzorgd  door  een  ROC,  en  een  praktijkcomponent  die  op  een  praktijkwerkplaats  bij  een van de aangesloten bouwbedrijven plaatsvindt.  Het laatste voorbeeld van duale trajecten voor werkzoekenden bestaat uit zogenaamde combi­  trajecten  van  een  groot  internationaal  productiebedrijf.  Deze  combi­aanpak  is  een  verdere  uitwerking  van  al  langer  bestaande  duale  trajecten  voor  werkzoekenden  en  nieuwe  trajecten  om  huidige  werknemers  via  duale  trajecten  alsnog  te  certificeren,  en  beoogt  de  gelijktijdige  opscholing van laaggeschoolde werknemers en de betere toeleiding van werkzoekenden tot de  arbeidsmarkt. Langdurig werkzoekenden krijgen binnen de contractduur van meestal een jaar  de mogelijkheid scholing in de vorm van een vakopleiding te volgen, en daarnaast binnen de  organisatie  relevante  werkervaring  op  te  doen.  Door  na  de  vakopleiding  en  de  eerste  werkervaring  het  werk  van  een  werknemer  tijdelijk  over  te  nemen  krijgt  die  werknemer  de  mogelijkheid zelf in werktijd middels een duaal traject een vervolgopleiding te gaan volgen,  waarbij het praktijkdeel wordt gerelateerd aan werksituaties.  De voorbeelden van trajecten voor werkenden representeren verschillende opleidingsniveaus:  mbo, hbo en universitair. Het eerste voorbeeld betreft een structureel samenwerkingsverband  tussen  verschillende  ROC’s  onder  regie  van  één  daarvan,  waarin  bovendien  wordt  samengewerkt met een aantal hogescholen en kenniscentra. Deze partners bouwen bij klanten  een  zogenaamd  opleidingshuis,  bestaande  uit  een  uitgebreid  diensten­  en  productenpakket  waarin  duale,  kwalificerende  opleidingen  voor  werkenden  van  landelijk  opererende  bedrijfsgroepen centraal staan. Klantgerichtheid en maatwerk zijn belangrijke uitgangspunten.  De  opleidingen  vinden  plaats  in  de  werksituatie  van  deelnemers  en  worden  ontwikkeld  op  basis van praktijkopdrachten uit die werksituatie. Doelstelling is om deelnemers op te leiden  tot landelijk erkende diploma’s mbo.  Het tweede voorbeeld van duale trajecten voor werkenden bestaat uit trajecten op het gebied  van  technische  bij­  en  nascholing  die  worden  aangeboden  door  een  deelinstelling  van  een  hogeschool.  De  school  biedt  ‘grijze’  en  ‘groene’  duale  trajecten,  respectievelijk  verwijzend  naar duale trajecten voor mensen met werkervaring en duale trajecten voor mensen die direct  van  school  komen.  Voor  elk  afzonderlijk  duaal  traject  wordt  een  onderwijsarbeidsovereenkomst tussen werkgever, werknemer, en  hogeschool afgesloten. Het  bedrijfsleven  is  actief  betrokken  in  adviescommissies  per  opleiding,  deze  commissies  adviseren  over  de  inhoud  en  aansluiting  van  de  opleiding.  De  duale  trajecten  tonen  vormen  van vervlechting tussen leren en werken.  Het  derde  voorbeeld  van  duale  trajecten  voor  werkenden  bestaat  uit  trajecten  die  worden  aangeboden  door  een  universiteit.  Ook  in  deze  trajecten  wordt  van  de  individuele  leervraag  van deelnemende werkenden uitgegaan, en vindt het leren plaats gedurende de uitvoering van  reguliere taken in het werk. Het betreft hier maatwerk bedrijfsopleidingen, vastgelegd in een

4 

contract  of  overeenkomst  met  een  leidinggevende  op  de  arbeidsplaats.  In  de  opleidingen  wordt ook aandacht besteed aan persoonlijke ontwikkelingsvragen van deelnemers. Een scala  aan interventies wordt ingezet (blended learning). Het didactisch model voor duaal biedt een  vergaande vorm van verbinding van leren en werken. 

Resultaten  De  resultaten  worden  besproken  aan  de  hand  van  de  criteria  op  welke  de  trajecten  zijn  geanalyseerd,  respectievelijk  de  doelen  en  motieven,  de  vormgeving,  het  wettelijk  kader  en  regelgeving,  de  effectiviteit  en  het  rendement,  de  koppeling  aan  en  verankering  in  beleid,  kritische succesfactoren, en de ontwikkelingsgang en het ­perspectief.  Doelen en Motieven voor de Duale Trajecten   Twee  van  de  drie  voorbeeldtrajecten  voor  werkzoekenden  zijn  geïnitieerd  vanuit  het  bedrijfsleven. De motieven voor deze trajecten zijn echter verschillend. Bij de trajecten in de  bouwsector ligt de doelstelling  van de  initiatiefnemers – de  branche – bij  het verzorgen  van  een voldoende basisniveau van deelnemers aan de reguliere bouwopleidingen. Het belang van  deze trajecten ligt zodoende niet direct op het bereiken van een startkwalificatie, maar stemt  aan  de  andere  kant  wel  overeen  met  de  overheidsdoelstelling  de  afstand  van  een  groep  moeilijk  bemiddelbaar  werklozen  tot  de  arbeidsmarkt  te  verkleinen.  De  combi­aanpak  kent  een  meervoudige  doelstelling;  opscholing  van  huidig  niet­  of  laaggekwalificeerd  personeel  richting startkwalificatie, en tegelijkertijd werklozen de  mogelijkheid te geven werkervaring  op te doen en scholing te volgen om daarmee de afstand tot de arbeidsmarkt te verkleinen. De  doelstellingen  in deze zijn zodoende samen te vatten als  het  vergroten van de employability  van  het  huidige  personeelsbestand  met  minimalisering  van  het  productieverlies,  het  zorgdragen voor gekwalificeerde potentiële werknemers, en het verkleinen van de afstand tot  de arbeidsmarkt van een groep moeilijk bemiddelbaar werkzoekenden.  De  duale  trajecten  voor  werkzoekenden  in  het  eerste  voorbeeld,  het  gemeentelijk  initiatief,  had  als  doelstelling  het  verkleinen  van  de  afstand  tot  de  arbeidsmarkt  van  langdurig  werkzoekenden met belemmeringen tot die arbeidsmarkt. Nadruk lag daarmee op het opdoen  van werkervaring en  scholing om aan de eisen  van de  arbeidsplaats te kunnen  voldoen, een  eventuele kwalificatie was van secundair belang.  De  keuze  voor  duale  trajecten  als  opleidings­  en/of  (re­)integratiemethode  is  een  bewuste,  zoals  uit  gegevens  van  bijvoorbeeld  de  combi­aanpak  blijkt.  Daar  wordt  aangegeven  dat  de  combinatie  van  theorie  en  praktijk  voor  een  aanzienlijk  deel  van  werkzoekenden  en  werknemers de beste manier is om theoretische kennis te laten beklijven, en dat de methodiek  van  duaal  opleiden  met  name  zeer  geschikt  is  voor  mensen  die  door  bijvoorbeeld  eerdere  ervaring niet snel geneigd zijn een reguliere opleiding te gaan volgen – een groep die juist bij  laagopgeleide werknemers en moeilijk bemiddelbaar werkzoekenden sterk aanwezig lijkt. Uit  het voorbeeld van het gemeentelijk initiatief blijkt ook dat het voorziene belang van integratie  van en afstemming tussen opleiding, werkervaring en  verdere  hulp  en  begeleiding een  sterk  motief is om voor duaal te kiezen. 

De  voorbeelden  van  duale  trajecten  voor  werkenden  zijn  alle  gestart  vanuit  opleidingsinstellingen. Het samenwerkingsverband tussen ROC’s heeft bewust gekozen voor  het aanbieden van klant­ en vraaggerichte scholing en de organisatie daarvan via één regie en  één  loket,  om  op  die  manier  een  eenduidig  accountmanagement  en  relatiebeheer  met  bedrijven te kunnen aanbieden. Landelijk werkende bedrijfsgroepen (zoals V&D) kunnen zo  via één centraal punt scholingsafspraken maken die aansluiten bij wat de bedrijfsgroep wenst,

5 

en  die  scholing  kan  overal  in  het  land  worden  aangeboden.  Het  samenwerkingsverband  kan  bovendien  binnen  de  kaders  van  de  reguliere  financiering  voor  bbl  een  totaalpakket  aan  diensten bieden op maat dat aansluit bij de specifieke bedrijfssituatie.  De  hogeschool  heeft  een  aantal  studies  in  de  vorm  van  duale  trajecten  voor  mensen  met  werkervaring.  Deze  duale  trajecten  zijn  ontstaan  uit  deeltijdopleidingen.  Een  belangrijk  motief  voor  de  omslag  naar  duale  trajecten  is  dat  de  school  hierin  voordelen  zag  voor  kenniscirculatie tussen bedrijven en onderwijs: school, bedrijf en kandidaat versterken elkaar  op  deze  manier.  De  opleiding  wordt  aantrekkelijker  voor  werknemers,  want  de  opleiding  is  toegespitst op de functie en bedrijfsopdrachten tellen mee voor de studie. De motivatie ligt in  eerste instantie bij het onderwijs, het bedrijfsleven participeert in adviescommissies.  De  duale  trajecten  van  de  universiteit  zijn  ook  gericht op  vraaggerichte  scholing.  Die  vraag  kan  aanvankelijk  gericht  zijn  op  traditioneel  onderwijs  (de  vraag  naar  duaal  wordt  nog  niet  bewust  gesteld),  maar  de  universiteit  zoekt  dan  met  het  bedrijf  naar  mogelijkheden  om  werken  en  leren  optimaal  te  integreren.  De  transferwaarde  voor  de  werkplek  wordt  zo  zeer  hoog.  Voordelen  voor  het  bedrijf  zijn  reductie  van  het  aantal  uren  contactonderwijs  en  continuering  van  de  arbeidsproductie.  Daar  staat  tegenover  dat  het  didactisch  model  voor  duaal  leren  van  de  universiteit  wel  een  grotere  investering  van  de  direct  leidinggevenden  vraagt.  Deze  investering  is  logisch  onderdeel  van  het  organiseren  van  de  verbinding,  het  bedrijf wordt gezien partner in het leren. 

Vormgeving van de Duale Trajecten   Binnen  het  eerste  en  derde  voorbeeld  van  trajecten  voor  werkzoekenden  is  de  werkplek  leidend ten aanzien van de vormgeving van de trajecten; opleidingsbehoeften van deelnemers  worden  afgestemd  op  de  specifieke  werkplek  en  middels  EVC­achtige  procedures  bepaald.  Scholing  wordt  voornamelijk  op  de  werkplek  aangeboden,  binnen  de  combi­aanpak  bijvoorbeeld  in  de  vorm  van  werkgerelateerde  leerarrangementen.  Daarnaast  vindt  in  beide  gevallen een deel van de scholing op de locatie van een ROC plaats. De voorschakeltrajecten  wijken  hier  af  van  de  andere  twee  trajecten  doordat  het  praktijkdeel  plaatsvindt  op  door  de  branche gecreëerde gesimuleerde werkplekken.  In  alle  drie  trajecten  voor  werkzoekenden  is  sprake  van  maatwerk;  de  scholing  wordt  afgestemd  op  de  specifieke  opleidingsbehoefte  van  de  deelnemer  in  relatie  tot  de  functie­  eisen.  Daarnaast  hebben  deelnemers  in  al  deze  trajecten de  mogelijkheid  tot  het  volgen  van  meer  algemene  scholing,  zoals  NT2,  digitale  en  sociale  vaardigheden,  en  maatschappelijk  culturele vorming.  Hoewel de drie trajecten voor werkzoekenden vanuit verschillende perspectieven zijn gestart,  is  bij  allen  in de  startfase aansluiting gezocht bij  gemeentelijke  instanties op het gebied  van  begeleiding en reïntegratie van werkzoekenden; bureau Arbeidsvoorziening en later het CWI,  in  bepaalde gevallen  het UWV. Gedegen samenwerking –  met name  in de  fase  van  intake ­  tussen  bedrijfsleven  en  deze  instanties  blijkt  cruciaal  voor  succesvolle  reïntegratie  van  werkzoekenden.  Overeenkomstig  in  alle  drie  trajecten  voor  werkzoekenden  is  verder  dat  de  intake  fase  een  zeer belangrijke rol wordt toegedicht. Bij de trajecten die geïnitieerd zijn vanuit de bedrijven  ligt  aan  de  werving  en  selectie  van  deelnemers  een  redelijk  specifiek  branche­  en/of  zelfs  functieprofiel ten grondslag, en zijn interesses en ervaring uitgangspunt voor toelating tot het  duale traject. Ook wordt aangegeven dat  motivatie van deelnemers  van groot belang  is  voor  afronding van elk traject.  Er  bestaat  verschil  tussen  de  trajecten  voor  werkzoekenden  op  basis  van  de  sturing  daarbinnen.  Met  name  de  trajecten  in  de  bouwsector  blijken  sterk  gestuurd  vanuit  een  marktvraag; initiatie is een gevolg van een dreigend tekort aan leerlingen met een voldoende

6 

basisniveau  in  de  reguliere  bouwopleidingen,  en  van  de  constatering  van  problemen  van  de  aansluiting van werkzoekenden op deze reguliere opleidingen. De implicaties hiervan komen  tot  uitdrukking  bij  de  intake  procedures;  voor  deze  trajecten  vindt  een  functiegericht  assessment  plaats,  waarbij  toelating  tot  het  traject  afhangt  van  bijvoorbeeld  ervaring  in  de  bouw en fysieke geschiktheid. In het eerste voorbeeld voor werkzoekenden, het gemeentelijk  initiatief,  geldt  een  aanbodgerichte  benadering;  werkzoekenden  worden  geselecteerd op  hun  positie ten aanzien van de arbeidsmarkt (met belemmering, maar ook met mogelijkheden), en  op  basis  daarvan  wordt  een  bijpassende  werkplaats  gezocht.  Nadeel  hiervan  blijkt  de  moeilijkheid geschikte werkplaatsen te vinden, omschreven als “missionariswerk”.  Opmerkelijk  aan  de  opzet  van  duale  trajecten  voor  werkzoekenden  is  dat  deze  op  verschillenden  niveaus  zijn  gestart.  De  trajecten  in  de  bouwsector  zijn  door  de  branche  opgezet, terwijl  het combi­project door één enkele organisatie  is geïnitieerd. Belangrijk  lijkt  de beschikbaarheid van werkplaatsen (het volume) binnen organisaties; de eerste trajecten zijn  binnen de samenwerkingsverbanden opgezet om werkplaatsen te kunnen (blijven) garanderen,  de organisatie in het laatste voorbeeld is daar door de omvang zelf toe in staat.  In alle drie duale trajecten voor werkenden is de praktijk leidend voor de vormgeving van de  duale  trajecten  en  wordt  een  verbinding  gerealiseerd  tussen  leren  en  werken.  Er  wordt  gewerkt  met  praktijkopdrachten  en  bedrijfsopdrachten  uit  het  bedrijf  en  uit  de  eigen  werksituatie. De opleidingen zijn klant­ en vraaggericht, en leiden tot erkende diploma’s. De  universiteit  houdt  daarbij  ook  nadrukkelijk  rekening  met  persoonlijke  ontwikkelingswensen  en leerstijlen van de werknemers.  In  het  voorbeeld  van  het  samenwerkingsverband  van  ROC’s  word  en  bedrijven  in  de  vormgeving van de trajecten zoveel  mogelijk werk uit handen genomen. Het verband draagt  er  zorg  voor  dat  docenten  en  instructeurs  het  bedrijf,  de  werkprocessen  en  eisen  aan  het  functioneren goed kennen. Men loopt daarvoor eerst stage in het bedrijf. In het voorbeeld van  de Hogeschool heeft het bedrijfsleven een nadrukkelijke rol in de bewaking van de kwaliteit  van  de  opleiding  op  actualiteit  en  aansluiting  op  de  praktijk.  Daarvoor  zijn  per  opleiding  adviescommissies in het leven geroepen, waarin het regionaal bedrijfsleven participeert. Er is  ook altijd een werkbegeleider uit het bedrijf die de deelnemer begeleidt en praktijkopdrachten  beoordeelt.  Hier  is  sprake  van  lichte  vervlechting  van  leren  en  werken.  De  werkwijze  is  vooral dienstverlenend; er is niet zozeer sprake van co­makership of strategisch partnerschap.  Bij  het voorbeeld  van de universiteit  is de  meest vergaande  verbinding  van  leren en werken  gerealiseerd.  Het  leren  is  daadwerkelijk  gericht  op  verbetering  van  het  functioneren  in  de  werksituatie  en  persoonlijke  ontwikkeling.  Hieraan  ligt  een  didactisch  model  ten  grondslag  voor  duaal  onderwijs  en  wordt  een  mix  van  interventies  ingezet  zoals  intake  assessment,  portfolio, proeve  van  bekwaamheid, opdrachten gericht op reflectie, oefenen, actie of studie  en faciliteiten uit het open aanbod van de universiteit (workshops, opleidingen, cursussen en  simulaties). Er is digitaal onderwijs en er zijn contactmomenten en er is coaching. Het kunnen  inzetten  van  al  deze  interventies  binnen  een  leerorganisatie  volgens  blended  learning  is  een  sterk punt in het realiseren van maatwerk. Het bedrijfsleven moet nadrukkelijk investeren in  de  ontwikkeling  en  uitvoering  van  het  duaal  traject.  Op  strategisch,  tactisch  en  operationeel  niveau  worden  afspraken  gemaakt  en  activiteit  verwacht.  De  leidinggevende  is  daarbij  betrokken en een coach uit  het bedrijf. Het didactisch  model  is echter dermate krachtig, dat  het  bijdraagt  aan  klantbinding.  Eenmaal  opgebouwde  contacten  met  bedrijven  blijven  behouden en worden verdiept. 

Wettelijk kader en Regelgeving  Met  betrekking  tot  de  invloed  en  gevolgen  van  externe  kaders  en  regelgeving  is  in  de  interviews  over  de  praktijkvoorbeelden  meestal  ingegaan  op  de  mogelijkheden  en/of

7 

beperkingen  ten  aanzien  van  financiering  van  de  trajecten.  Vanuit  het  gemeentelijke  traject  voor werkzoekenden is echter ook naar voren gekomen dat er specifiek gekozen is voor een  aparte projectstructuur om de processen in het project niet te laten interfereren met de kaders  van  werkprocessen  binnen  de  school  en  de  reïntegratiedienst.  Het  opzetten  van  een  nieuwe  projectstructuur bood bovendien de mogelijkheid nieuwe processen te ontwikkelen, buiten de  gangbare werkprocessen in beide instanties om.  Alle  drie  trajecten  zijn  deels  of  geheel  gefinancierd  door  middel  van  externe  gelden,  veelal  subsidiëring  in  de  vorm  van  de  (voormalige)  SVWW  regeling,  de  wet  Vermindering  Afdracht, en ESF­gelden. De combi­aanpak  is  mede gefinancierd door middel  van EQUAL­  subsidiëring, waarvoor aan de voorwaarde van internationale samenwerking en uitwisseling is  voldaan door onder andere met partners uit Finland en België samen te werken. In het kader  van de trajecten  in de  bouwsector is  met het UWV afgesproken dat deelnemers  met behoud  van uitkering kunnen deelnemen, daarbij geen salaris ontvangen,  maar  met goed gevolg wel  een  arbeidsovereenkomst  in  de  vorm  van  een  BBL­traject  met  salaris  gegarandeerd  krijgen.  Binnen het eerste voorbeeld geldt dat tijdig ingeschreven deelnemers volgens reguliere BBL­  financiering  hebben  deelgenomen,  in  het  algemeen  zijn  deze  trajecten  echter  op  basis  van  gemeentelijke subsidie gefinancierd.  De  duale  trajecten  voor  werkenden  vinden  hoofdzakelijk  plaats  binnen  het  wettelijk  kader  voor bekostigd onderwijs en de reguliere financiering. Het samenwerkingsverband van ROC’s  organiseert  de  duale  trajecten  volledig  binnen  het  kader  van  de  BBL­financiering.  De  deelnemende bedrijfsgroepen maken bovendien gebruik van de Wet Vermindering Afdracht.  Volgens  het  Centrum  voor  techniek  biedt  het  wettelijk  kader  van  de  Wet  op  het  Hoger  en  Wetenschappelijk  Onderwijs  (WHW)  voldoende  ruimte  voor  het  vormgeven  van  duale  trajecten. Binnen de trajecten georganiseerd door de hogeschool wordt gebruik gemaakt van  reguliere  financiering,  meerkosten  die  samenhangen  met  het  leveren  van  maatwerk  komen  voor rekening van de bedrijven.  Het  academisch  onderwijs  in  de  duale  trajecten  van  de  universiteit  wordt  aangeboden  in  vormen van ‘begeleide zelfstudie’. In het aanbod zitten zowel cursussen en programma’s voor  erkende opleidingen (bachelor­ en  masteropleidingen  met daarbij  behorende cursusmodulen)  als  commerciële  en  bedrijfsopleidingen.  Beide  stromen  bieden  tweede  weg­  of  tweede  kans  onderwijs.  In  de  commerciële  en  bedrijfsopleidingen  gaat  het  om  een  duaal  systeem  waarin  deelnemers  leren én werken. De  bachelor­ en  masteropleidingen  vallen onder niet­bekostigd  onderwijs.  De  commerciële  en  bedrijfsopleidingen  zijn  vormen  van  contractonderwijs.  Ook  mengvormen  van  erkende  opleidingen  en  bedrijfsspecifieke  opleidingen  kunnen  worden  geboden, de meerkosten zijn dan voor rekening van de bedrijven. 

Effectiviteit en Rendement van de Duale Trajecten   De effectiviteit en het rendement van de duale trajecten zijn te relateren aan de doelstellingen,  en zijn daarmee in feite afhankelijk van de initiatiefnemer. In het geval van de duale trajecten  voor  werkzoekenden  kan  zodoende  onderscheid  worden  gemaakt  tussen  de  trajecten  in  de  bouwsector,  met  het  bedrijfsleven  als  voornaamste  initiatiefnemer,  en  het  eerste  praktijkvoorbeeld waarin het initiatief van een gemeentelijke instelling en een ROC afkomstig  was.  De  combi­aanpak  valt  door  de  gerichtheid  op  werkenden  én  werkzoekenden  enigszins  tussenbeide,  en  kent  met  het  bedrijfsleven  als  initiatiefnemer  doelstellingen  die  zowel  typische bedrijfsmatige als bredere (re­)integratie perspectieven hebben.  Vanuit  de  trajecten  in  de  bouwsector  wordt  aangegeven  dat  een  grote  meerderheid  van  de  deelnemers deze trajecten goed doorloopt en aansluitend een tijdelijk  leer­arbeidscontract in  het kader van een van de reguliere BBL­trajecten in het bouwonderwijs ontvangt. Deze duale  trajecten  worden  hierdoor  als  zeer  effectief  beoordeeld.  Met  betrekking  tot  trajecten  in  het

8 

eerste  voorbeeld,  het  gemeentelijk  initiatief,  is  bekend  dat  ongeveer  de  helft  van  de  deelnemers  direct  na  afloop  in  een  betaalde  functie  terecht  is  gekomen.  Op  langere  termijn  blijkt  dit  percentage  iets  gedaald  tot ongeveer  45%.  Vergelijking  van  dit  traject  met  andere  trajecten voor werkzoekenden heeft aangetoond dat ook deze duale trajecten daarmee effectief  zijn  in  het  laten  (re­)integreren  van  juist  deze  groep  moeilijk  bemiddelbaar  werkzoekenden.  Uit  de  gegevens  over  werkzoekenden  die  aan  de  combi­aanpak  hebben  deelgenomen  komt  naar voren dat 62% van de deelnemers die het traject in 2004 heeft afgerond daarna binnen of  buiten  de  organisatie  betaald  werk  heeft  gevonden.  Zonder  dat  er  directe  vergelijking  met  andere trajecten mogelijk was, met name vanwege het ontbreken van vergelijkbare trajecten,  lijkt  ook  dit  traject  daarmee  behoorlijk  effectief  in  het  laten  (re­)integreren  van  werkzoekenden. Samengevat kan gesteld worden dat de drie voorbeelden van duale trajecten  voor werkzoekenden in dit project effectief zijn in het bereiken van de doelstelling, namelijk  het  laten  (re)integreren  van  werkzoekenden.  Hoewel  cijfers  op  langere  termijn  vooralsnog  grotendeels ontbreken wijzen de beschikbare gegevens uit dat deze trajecten tot een hoger (re­  ) integratiepercentage leiden dan andere initiatieven met deze doelstelling.  Uit  de  gegevens  van  de  combi­aanpak  blijkt  bovendien  dat  deelnemers  zelf  ook  het  mogen  volgen  van  een  opleiding,  het  (hernieuwd)  contact  met  anderen,  en  de  mogelijkheid  eigen  kunnen  te  kunnen  laten  zien  als  heel  positief  ervaren.  Impliciet  kunnen  bijvoorbeeld  het  vormen van een nieuw sociaal netwerk, een toename in zelfvertrouwen en ook het volgen van  een opleiding en het opdoen van werkervaring als doelstellingen worden gezien, hoewel deze  mogelijk niet direct tot (re­)integratie in een betaalde functie leiden.  Het  rendement  van  de  trajecten  refereert  aan  de  mate  van  effectiviteit  in  relatie  tot  de  bijbehorende kosten. Vanuit de trajecten in de bouwsector wordt aangegeven dat deze vanaf  de  start  met  externe  gelden  zijn  gefinancierd,  en  daar  ook  geheel  afhankelijk  van  zijn.  Het  voortbestaan  van  de  trajecten  wordt  hier  gekoppeld  aan  de  beschikbaarheid  van  externe  financiering in de vorm van nationale en Europese subsidies, en specifiek wordt aangegeven  dat  de  dreiging  van  het  wegvallen  van  bepaalde  ESF­gelden  het  volume  van  het  aantal  beschikbare  plaatsen  in  de  komende  jaren  onder  druk  kan  zetten.  Ook  bij  de  combi­aanpak  wordt waar mogelijk gefinancierd door middel van subsidiëring, maar het overgrote deel van  de  kosten  wordt  door  de  organisatie  zelf  gedragen.  Samengevat  lijkt  de  bepaling  van  het  rendement  van  de  trajecten  voor  werkzoekenden  enigszins  afhankelijk  van  de  vraag  of  de  doelstellers de trajecten ook zelf financieren. Met andere woorden; de vraag of duale trajecten  voor  werkzoekenden  rendabel  zijn  wordt  vooral  gesteld  als  de  initiatiefnemers  ook  verantwoordelijkheid voor de financiering dragen.  De  resultaten  van  de  duale  trajecten  voor  werkenden  van  het  samenwerkingsverband  van  ROC’s zijn bovengemiddeld. De uitval is minder dan 7%, en het percentage gekwalificeerden  is  hoog  met  bovendien  een  hoge  doorstroom  (circa  50%  gaat  na  het  behalen  van  een  kwalificatie op niveau 2 door naar niveau 3; circa 35% gaat van niveau 3 door naar niveau 4).  Dit  zijn  grote  successen  in  achtnemend  dat  het  gaat om  lager  geschoolde  werkenden  in  een  brede  leeftijdsopbouw  van  16  tot  58  jaar.  Voor  werknemers  levert  deze  scholing  landelijk  erkende diploma’s op en kansen voor loopbaanontwikkeling. Werkgevers krijgen meer zicht  op  de  kwaliteit  van  het  personeel.  De  organisatie  van  deze  scholingstrajecten  is  kosten­  effectief voor beide partijen.  De  hogeschool  ziet  naast  het  rendement  voor  werknemers  (diploma’s,  doorstroom,  employability)  en  werkgevers  (personeelsbeleid  en  verhoging  kwalificatieniveau),  ook  duidelijk rendement voor zichzelf:  beter zicht op actuele (technologische) ontwikkelingen  in  het  bedrijfsleven.  Het  onderwijs  kan  deze  kennis  weer  toepassen  in  de  opleidingen  en  zo

9 

blijven  vernieuwen.  Binnen  de  hogeschool  bestaat  de  ambitie  om  te  groeien  met  het  aantal  duale trajecten, maar de groei stagneert momenteel.  De universiteit onderkent ook de eerder genoemde opbrengsten en een betere beheersing van  werkprocessen, maar ziet de winstpunten van duale trajecten voor werkenden vooral in de te  behalen transferwaarde van leren alemede in het duurzaam opbouwen van contacten met het  bedrijfsleven.  Aangegeven  wordt  dat  er  sprake  zou  kunnen  zijn  van  ROI,  return­on­  investment (door minder uitval in productie, meer arbeidssatisfactie en dergelijke), maar hier  zijn nog geen gegevens over beschikbaar. 

Koppeling aan en verankering in beleid  Ten aanzien van de duur en continuïteit van duale trajecten wordt het van belang geacht dat  deze  vastgelegd  worden  in  beleid  van  de  instellingen.  In  de  drie  voorbeelden  van  duale  trajecten voor werkzoekenden blijkt verankering met het oog op continuïteit in relatie te staan  tot de vraag van wie het initiatief en de financiering afkomstig zijn.  Uit de gegevens lijkt verankering samen te hangen met de vraag of de trajecten geïnitieerd en  gefinancierd zijn  vanuit de werkgevers, of vanuit bijvoorbeeld gemeenten en/of  instellingen.  Op het moment dat de trajecten gestart zijn  vanuit een concrete – dringende ­  marktvraag  is  het belang blijkbaar zo groot voor werkgevers dat de trajecten daarmee bijna vanzelfsprekend  als  structureel  beleidspunt  worden  opgenomen.  De  subsidiëring  van  duale  trajecten  voor  werkzoekenden  lijkt  daarentegen  eerder  belemmerend  ten  aanzien  van  de  verankering  en  continuïteit ervan, dan dat het deze bevordert. Op het moment dat subsidiëring sturend wordt,  zoals bij het gemeentelijk initiatief en de trajecten in de bouwsector, hangen de kwantiteit en  het  voortbestaan  van  de  trajecten  direct  samen  met  de  mogelijkheden  voor  financiering.  Gevolg  is  dat  het  gemeentelijk  intiatief  na  stopzetting  van  de  subsidies  geen  vervolg  heeft  gekregen, en dat de trajecten in de bouw mogelijk slinken in volume. Het voorbeeld van duale  trajecten  in  het  productiebedrijf  geeft  aan  dat  trajecten  voor  werkzoekenden  ook  binnen  het  bedrijfsleven  kunnen  worden  geïnitieerd  en  verankerd  zonder  dat  deze  afhankelijk  zijn  van  subsidiëring,  hier  wordt  de  (re)integratie  daartoe  gekoppeld  aan  de  opscholing  van  werknemers van de organisatie zelf.  In  navolging  hiervan  blijkt  een  van  de  belangrijkste  factoren  in  het  plaatsen  van  werkzoekenden  te  bestaan  uit  de  beschikbaarheid  van  werkplaatsen;  juist  de  marktvraag  en  werkgeversverantwoordelijkheid  zijn  cruciaal  voor  het  structuraliseren  van  deze  trajecten.  Doorslaggevend voor het laten slagen van duale trajecten voor werkzoekenden is zodoende de  aansluiting  bij  beschikbare werkplaatsen. Resulaten  van de combi­aanpak geven  aan dat  het  opdoen  van  juiste  werkervaring  ook  kan  betekenen  dat  deelnemers  na  het  traject  bij  een  andere  werkgever  in  dienst  treden,  maar  duidelijk  is  dat  juist  het  deel  aan  relevante  werkervaring voor een aanstelling van groot belang is. Dit impliceert kansen ten aanzien van  duale  trajecten  door  bijvoorbeeld  het  faciliteren  van  regionale  samenwerkingsverbanden,  mogelijk branche­overschrijdend, met de samenwerkingsverbanden in de bouwnijverheid als  voorbeeld.  Alle  drie  voorbeelden  van  duale  trajecten  voor  werkenden  zijn  verankerd  in  beleid.  Bij  het  samenwerkingsverband  betreft  het  een  structureel  samenwerkingsverband  van  verschillende  ROC’s,  en  duurzame  samenwerking  met  verschillende  andere  partners.  Binnen  deze  ROC’s  worden bovendien initiatieven genomen om de aanpak ook in andere opleidingsrichtingen te  gaan toepassen, hoewel het moeilijk blijkt om dit naar de reguliere opleidingen over te zetten.  De hogeschool ziet kwantitatieve en kwalitatieve groei van duale trajecten als speerpunt van  het  beleid  voor  de  komende  jaren.  Het    leveren  van  maatwerk  en  duale  trajecten  worden  belangrijk  instrumenten  geacht  voor  het  vergroten  van  employability  en  verbetering  van  personeelsbeleid in bedrijven.

10 

De  universiteit  kiest  bewust  voor  vraaggestuurd  leren,  het  didactisch  concept  van  blended  learning en duaal onderwijs (verbinding van leren en werken). De afspraken met bedrijfsleven  voor  uitvoering  van  duale  trajecten  worden  op  meerdere  niveaus  vastgelegd  ­strategisch,  tactisch  en  operationeel  ­,  en  de  universiteit  heeft  een  hechte  samenwerking  met  partnerorganisaties. 

Kritische succesfactoren   Uit  de  interviews  met  betrekking  tot  duale  trajecten  voor  werkzoekenden  blijkt  dat  de  mogelijkheden  tot  financiering  een  zeer  belangrijke  succesfactor  voor  de  trajecten  zijn.  Het  eerste  voorbeeld  van  het  gemeentelijk  initiatief  heeft  geen  vervolg  gekregen  door  het  stopzetten van de gemeentelijke subsidiëring, en binnen de bouwsector wordt het volume van  de  trajecten  direct  gekoppeld  aan  de  mogelijkheden  voor  externe  financiering.  Dit  komt  overeen met resultaten van Mateman en Korevaar (2003), die bezuinigingen op stimulerende  regelingen  als  belangrijk  knelpunt  binnen  duale  trajecten  identificeerden.  Ook  geven  de  resultaten aan dat de betrokkenheid van werkgevers in een vroeg stadium van groot belang is,  waarbij het initiatief voor de trajecten vanuit een concrete vraag naar werknemers een sterke  kritische  succesfactor  is.  In  tegenstelling  tot  de  combi­aanpak  en  de  trajecten  in  de  bouwsector is  het gemeentelijk  initiatief  niet opgezet vanuit een directe marktvraag, en daar  bleek  een  van  de  meest  voorname  problemen  te  bestaan  uit  het  vinden  van  relevante  arbeidsplaatsen.  Duale  trajecten  zijn  daarmee  mogelijk  sterk  conjunctuurgevoelig,  en  afhankelijk van krapte op de arbeidsmarkt.  Ten aanzien van de duale trajecten voor werkzoekenden komt ook impliciet en expliciet naar  voren  dat  de  intakefase  belangrijk  is  voor  het  succesvol  doorlopen  van  het  traject.  Door  verantwoordelijken  voor  de  trajecten  in  de  bouw  wordt  aangegeven  dat  motivatie  en  ‘het  geschikt zijn voor de functie’ essentieel zijn voor het slagen in de trajecten, en daarmee ook  een  belangrijk  uitgangspunt  tijdens  de  intake  fase  vormen.  In  overeenstemming  met  ander  onderzoek  (zie  Brink  &  Klaver,  2004)  blijkt  een  goede  werving  en  selectie  van  deelnemers  van groot belang voor het slagen van de trajecten.  Vanuit  de  trajecten  voor  werkenden  lijkt  de  belangrijkste  factor  het  beleid  en  de  onderwijskundige visie van een onderwijsinstelling. Als de bereidheid bestaat om traditioneel  opleiden  te  verlaten,  zijn  andere  kritische  factoren  onder  meer  de  realisatie  van  interne  flexibiliteit  en  de  realisatie  van  externe  samenwerking,  dialoog  en  gedeelde  verantwoordelijkheid  of  partnerschap.  Financiering  is  ook  een  belangrijke  kritische  succesfactor, maar daar blijken betrokkenen in de praktijk wel oplossingen voor te hebben. In  het  voorbeeld  van  het  samenwerkingsverband  vindt  de  financiering  plaats  binnen  de  bekostiging  voor BBL. Deze bekostiging  is echter gebonden aan een  landelijk  macrobudget.  Kwantitatieve  groei  van  duale  trajecten  (ambitie  van  het  consortium,  dat  nu  al  5000  deelnemers telt op jaarbasis) wordt zodoende geremd door herverdeling van het macrobudget  over  meer  deelnemers.  Een  andere  kritische  succesfactor  bestaat  uit  financiering  door  ESF­  gelden. Bedrijven kunnen voor BBL­scholing volgens de WEB aanspraak maken op de Wet  Vermindering  Afdracht,  en  voor  commerciële  activiteiten  konden  zij  een  beroep  doen  op  ESF3.  De  WVA  wordt  echter  in  mindering  gebracht  op  ESF.  Daarmee  wordt  het  voor  bedrijven  onaantrekkelijker  om  duaal  leren  in  te  zetten  met  WVA.  Bovendien  leidt  dit  tot  scholingsactiviteiten  ESF  zonder  civiel  effect  en  met  onduidelijke  resultaten  en  certificaten.  De  hogeschool  ziet  als  kritische  succesfactor  de  dialoog  met  het  bedrijfsleven.  Deze  samenwerking  is  door  beide  partijen  gewenst,  maar  er  bestaan  behoorlijke  verschillen  in  termen van bijvoorbeeld belangen en cultuur.  Bij  de  universiteit  blijkt  een  kritische  succesfactor  te  bestaan  uit  de  grote  inzet  (tijdsinvestering) die gevraagd wordt van het bedrijf. Het duale model is gericht op draagvlak

11 

binnen het bedrijf en inzet van alle betrokkenen op alle lagen in de organisatie. Er lijkt sprake  van  vraagsturing,  maar  wel  geredeneerd  vanuit  het  onderwijskundig  model  van  de  universiteit. Het is de vraag of deze vergaande vorm van verbinding in duaal leren voor alle  mogelijke leervragen kosteneffectief is. 

Ontwikkelingsgang en ­perspectief  Het  voorbeeld  van  het  gemeentelijk  initatief  tot  duale  trajecten  voor  werkzoekenden  is  ontstaan  vanuit  een  initiatief  om  instrumenten  van  de  beleidsterreinen  werkgelegenheid  en  onderwijs  in de gemeente gezamenlijk  in te zetten, en heeft als pilot  in twee deelgemeenten  plaatsgevonden.  Door  veranderingen  in  het  gemeentelijk  reïntegratiebeleid  voor  werkzoekenden  heeft  het  project  na  de  pilot  geen  verdere  subsidiëring  ontvangen,  met  als  consequentie  dat  er  geen  vervolg  aan  deze  manier  van  reïntegreren  is  gegeven.  Hoewel  dergelijke  trajecten  voor  de  doelgroep,  werkzoekenden  met  ernstige  belemmeringen  ten  opzichte  van  de  arbeidsmarkt,  effectief  blijken,  zijn  het  tegelijkertijd  zeer  kostenintensieve  trajecten.  Mogelijkheden  tot  financiering  alsmede  de  beschikbaarheid  van  werkplaatsen  blijken uit dit voorbeeld dan ook cruciale factoren voor het succes en voortbestaan van deze  duale trajecten voor werkzoekenden.  Ook  voor  de  trajecten  in  de  bouwsector  geldt  een  sterke  afhankelijkheid  van  de  mogelijkheden voor externe financiering; verwachting is dat met het mogelijke wegvallen van  ESF­gelden  ook  het  volume  van  het  aantal  beschikbare  trajecten voor  werkzoekenden  in  de  komende jaren zal afnemen. Een te voorzien gevolg daarvan is dat de instroomeisen mogelijk  worden verscherpt, waardoor een verschuiving van de doelgroep kan plaatsvinden.  De  duale  trajecten  voor  werkenden  van  het  samenwerkingsverband  van  ROC’s  blijkt  succesvol.  In  5  jaar  is  het  aantal  trajecten  gegroeid  naar  5000  (BBL­)deelnemers  voor  een  groeiend  aantal  klanten  (landelijke  bedrijfsgroepen).  Volgens  betrokkenen  heeft  de  aanpak  zijn succes bewezen in de resultaten van deelnemers en tevredenheid van bedrijven, en wordt  zij nu ook mogelijk in andere richtingen toegepast. De overtuiging heerst dat deze aanpak veel  meer toepassingsmogelijkheden biedt, bijvoorbeeld op vmbo­niveau.  De  hogeschool  zet  in  op  verdere  groei  van  duale  trajecten,  duaal  leren  is  één  van  de  speerpunten voor de komende jaren. Zij heeft een extern marketingbureau opdracht gegeven  om  te  onderzoeken  hoe  bedrijven  aankijken  tegen  het  onderwijs,  welke  ontwikkelingen  er  spelen en wat de  behoefte  is. Dat  moet input opleveren  voor de aanpak  van duale trajecten.  Duale  trajecten  passen  voor  de  universiteit  in  de  omslag  naar  vraaggestuurd  leren.  Duale  trajecten  zijn  echter  nog  niet  erg  bekend.  Er  zijn  impulsen  nodig  om  duaal  beter  bekend  te  maken  bij  bedrijven  (succesverhalen,  artikelen,  informeren,  stimuleren,  communiceren).  Onderwijs  moet  duaal  benaderen  vanuit  HRM  en  HRD  beleid  van  bedrijven.  Dan  kan  een  echte  wisselwerking  ontstaan  tussen  de  mogelijkheden  van  onderwijs  en  de  behoefte  van  bedrijven. 

Conclusies  De  doelstelling  van  het  hier  beschreven  onderzoek  was  om  aan  de  hand  van  een  aantal  succesvolle  duale  trajecten  voor  werkenden  en  werkzoekenden  meer  inzicht  te  krijgen  in  kenmerken van die trajecten. Uit de resultaten blijkt dat er binnen de trajecten veelal sprake is  van  brede  en  vergaande  samenwerkingsverbanden,  gevormd  door  scholen,  werkgevende  organisaties, en publieke  instellingen op het gebied van  bijvoorbeeld reïntegratie. Ook blijkt  dat  scholen  of  bedrijven  elkaar  opzoeken,  om  op  basis  van  een  gecombineerde  vraag  of  aanbod van duale trajecten naar partners te zoeken. In bijna alle voorbeelden is de werkplek

12 

van de deelnemer het uitgangspunt voor de vormgeving van de trajecten; opleidingbehoeften  worden  afgestemd  op  de  werkplek  en  vaak  middels  EVC­achtige  procedures  bepaald.  In  bepaalde gevallen wordt gebruik gemaakt van  een  nieuwe en  aparte projectstructuur, dit om  bestaande processen in de betrokken organisatie niet te verstoren.  De doelen en  motieven  voor duale trajecten  voor werkenden en werkzoekenden  verschillen,  maar een belangrijk gezamenlijk motief bestaat uit de aantrekkelijkheid voor werknemers en  werkgevers. Ook blijkt een  motief  voor duaal  in  deze succesvolle trajecten te bestaan uit de  mogelijkheid  vraag­  (en  klant­)  gerichte  diensten  door  middel van  een  compleet  pakket  aan  educatieve  diensten  aan  te  kunnen  bieden.  Een  verschil  blijkt  in  de  doelstelling  van  de  trajecten;  die  voor  werkenden  zijn  voornamelijk  gericht  op  het  behalen  van  een  (start­)  kwalificatie, die voor werkzoekenden hebben toeleiding tot de arbeidsmarkt als doel.  Wat betreft de invloed van een wettelijk kader en regelgeving zijn volgens betrokkenen vooral  de mogelijkheden tot financiering van de trajecten van belang. Waar mogelijk wordt gebruik  gemaakt  van  mogelijkheden  tot  bekostigd  onderwijs  ­  BBL­financiering  ­,  en  van  subsidies  zoals  de  Wet  Vermindering  Afdracht  en  ESF­gelden.  De  afhankelijkheid  van  subsidies  lijkt  echter  wel  zeker  bij  trajecten  voor  werkzoekenden  bepalend  ten  aanzien  van  het  volume  en  voortbestaan van de trajecten, in een geval betaalt de werkgever zelf het grootste deel.  Ondanks  het  nog  grotendeels  ontbreken  van  empirische  bewijslast  voor  de  effectiviteit  van  duale  trajecten,  geven  verantwoordelijken  van  de  hier  geanalyseerde  trajecten  aan  dat  deze  trajecten  aan  de  verwachtingen  voldoen.  In  het  algemeen  voldoen  de  duale  trajecten  voor  werkzoekenden aan de vooraf bepaalde effectiviteitscriteria, waarbij bovendien gesteld wordt  dat  deze  effectiviteit  veelal  hoger  is  dan  andere  trajecten  met  het  oog op  (re­)integratie  van  moeilijk bemiddelbare werkzoekenden. Uit de voorbeelden komt wel naar voren dat de duale  trajecten  voor werkzoekenden  forse  investeringen vergen, kostenintensief zijn, waardoor het  rendement  verhoudingsgewijs  snel  onder  druk  komt  te  staan.  Ook  de  trajecten  voor  werkenden  worden  effectief  genoemd;  lagere  uitval,  grotere  doorstroming,  maar  ook  meer  zicht op actuele marktontwikkelingen voor scholen en betere transferresultaten worden in dit  kader genoemd.  De perspectieven voor duale trajecten, met name die voor werkzoekenden, zijn op basis van  resultaten van deze studie echter sterk afhankelijk van vooral de  initiatiefnemers en de  mate  van  vraagsturing  vanuit  de  markt.  Om  duale  trajecten  voor  werkzoekenden  structureel  (en)  succesvol  te  laten  zijn  blijkt  het  in  de  voorbeelden  belangrijk  in  een  vroeg  stadium  aan  te  sluiten  bij  werkgeverperspectieven.  Op  het  moment  dat  de  marktvraag  leidend  is  zijn  de  ontwikkelingsperspectieven  van  duale  trajecten  positief,  maar  daarmee  lijkt  de  conclusie  gerechtvaardigd  dat  duale  trajecten  voor  werkzoekenden  vooral  perspectief  hebben  in  tijden  van  hoogconjunctuur.  De  trajecten  voor  werkenden  zijn  al  in  grote  mate  afgestemd  op  de  vraag vanuit de markt van werknemers en werkgevers, belangrijke vraag hierbij is echter wel  of scholen flexibel genoeg zijn om adequaat op deze vraag in te kunnen spelen.  Uit de resultaten komt verder naar voren dat kritische succesfactoren voor duale trajecten ook  bestaan  uit  de  mogelijkheden  tot  financiering,  het  bewerkstelligen  van  goede  samenwerking  tussen  scholen,  bedrijven  en  deelnemers,  en  het  zorgen  voor  gedeelde  verantwoordelijkheid  voor de trajecten. Daarnaast vragen duale trajecten ook stevige inzet van betrokken bedrijven,  en is een gedegen intake van deelnemers ook van groot belang.  Uit  deze  studie  kan  worden  geconcludeerd  dat  duale  trajecten  voor  zowel  werkenden  als  werkzoekenden goede kansen  bieden ten aanzien  van de reïntegratie  van werkzoekenden en  het  opscholen  van  werkenden.  Kenmerkend  voor  succesvolle  trajecten  is  dat  ze  goed  aansluiten bij de actuele marktvraag, en dat ze niet volledig afhankelijk zijn van bijvoorbeeld  subsidies.  Om  duale  trajecten  voor  werkzoekenden  te  laten  verankeren  in  en  koppelen  aan  bedrijfsbeleid  lijkt  het  daarom  zinvol  deze  trajecten  niet  inhoudelijk  te  gaan  subsidiëren,  en

13 

vooral  de  koppeling  van  deze  trajecten  aan  productiedoelstellingen  te  stimuleren  en  faciliteren. 

Refer enties  Brink, M. en Klaver, J. (2004). Evaluatie van de pilots duale trajecten sociale activering en  opvoedingsondersteuning in Tilburg. Amsterdam: Regioplan.  Illeris, K. (2005). Lifelong learning and the low­skilled. In W.J. Nijhof & L.F.M Nieuwenhuis  (Eds.),  The  Learning  Potential  of  the  Workplace  Conference  Proceedings  (pag.  209­222),  Enschede: Universiteit Twente.  Kelchtermans,  G,  &  Labbe,  J.  (2005).  De  problematische  vanzelfsprekendheid  van  het  discours  over  “ voorbeelden  van  goede  praktijk” :  Een  kritische  analyse.  Pedagogische  Studiën, 82 (6), 47­477.  Korthagen,  F.,  &  Tigchelaar,  A.  (red.)  (2002).  Duaal  opleiden:  een  evaluatie  van  vijf  “ best  practices” . Landelijk Programmamanagement Educatief Partnerschap van de HBO­raad.  Mateman, S., en Korevaar, S.D. (2003). Duale trajecten in de praktijk: successen en  knelpunten. Amsterdam: Regioplan.  Nieuwenhuis,  L.,  Van  den  Dungen,  M.,  &  Nijman,  D­J.  (2006).  Samen  werken  aan  duaal.  Een  voorstudie  naar  duale  trajecten  voor  werkenden  en  werkzoekenden.  Utrecht:  Kenniscentrum EVC.  Projectdirectie Leren en Werken (2005). Leren & Werken versterken: Plan van aanpak 2005­  2007. Den Haag: Projectdirectie Leren en Werken.  Van Lieshout, H. (red.), Kamphuis, P., Jellema, F., en Wilthagen, T. (2005). Postinitiële  scholing: van patstelling naar pact. Tilburg: Organisatie voor Strategisch  Arbeidsmarktonderzoek.

14