Drugs en alcohol Gebruik, misbruik en verslaving

Drugs en alcohol Gebruik, misbruik en verslaving

Drugs en alcohol Gebruik, misbruik en verslaving Redactie: Roel Kerssemakers Rob van Meerten Els Noorlander Hylke Vervaeke

Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008

© 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieen of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 50599 NUR 750 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd, India Tekeningen: Ron Slagter Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

Inhoud

1 1.1 1.2 1.2.1 1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4 1.4 1.5 1.6 1.6.1 1.6.2 1.6.3 1.6.4 1.6.5 1.7 1.7.1 1.7.2 1.7.3 1.8 1.8.1 1.8.2 1.8.3 1.9 1.9.1 1.9.2 1.9.3 1.10

Voorwoord

16

Wat zijn drugs en hoe werken ze? Definitie drugs Soorten drugs naar effect Gedragingen Betekenissen van druggebruik Gebruik van drugs bij religie Gebruik van drugs als medicijn Gebruik van drugs als voedsel of om prestaties te verhogen Gebruik van drugs als genotsmiddel Redenen en motieven voor drugsgebruik Gebruikspatronen Opname, werking en afbraak Opname Verdeling over het lichaam Werking Afbraak Uitscheiding Werking van de hersenen Het zenuwstelsel De hersenen De prikkeloverdracht tussen zenuwen Risico’s van gebruik Lichamelijke risico’s Maatschappelijk functioneren Misbruik/afhankelijkheid Tolerantie, onthoudingsverschijnselen, craving Tolerantie Onthoudingsverschijnselen Craving Theorieën van verslaving

19 19 20 22 23 23 24 24 25 25 27 29 29 31 32 32 33 35 36 36 39 45 45 46 46 50 50 51 52 53

6


1.11

Beoordeling van risico’s van gebruik

56

2 2.1 2.2 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.4 2.5 2.6 2.6.1 2.6.2 2.6.3 2.7 2.8 2.9 2.9.1

59 59 62 63 63 64 65 67 67 70 73 73 73 74 76 78 79

2.9.2 2.9.3 2.9.4 2.9.5 2.9.6 2.9.7 2.10 2.10.1 2.10.2 2.10.3 2.11

Alcohol Geschiedenis Wat is alcohol? Soorten drank Bier Wijn Sterke drank Nieuwe drankjes Effecten Omvang gebruik Opname en afbraak van alcohol Opname: maag/darmen Verdeling: bloed/lichaamsvocht Afbraak: lever Werking Positieve gevolgen alcoholgebruik Lichamelijke gevolgen alcoholgebruik Calorieën, seks, nachtrust, adem en kater of alcoholvergiftiging Hersenen/zenuwaandoeningen Hart- en bloedvaten Gastritis, leverziekten en alvleesklierontsteking Kanker Psychosen Zwangerschap Afhankelijkheid Ontstaan tolerantie Ontstaan onthoudingsverschijnselen Theorieën alcoholverslaving Maatschappelijke gevolgen

3 3.1 3.2 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.4 3.5 3.6

Opiaten De geschiedenis van het opiaatgebruik Opium en heroïne in Nederland Wat zijn opiaten? De plant: papaver somniferum Diverse soorten opiaten Bereidingswijze van morfine en heroïne De effecten van opiaten Omvang van het probleem Opname en afbraak van opiaten

79 81 84 85 87 87 88 89 89 90 90 93 97 97 99 101 101 102 104 104 105 106

Inhoud

3.7 3.7.1 3.7.2 3.7.3 3.7.4 3.7.5 3.8

7

Gevolgen van opiaatgebruik Syndromen die voorkomen bij heroïneverslaafden Combinatie van stoffen, bijmengsels Opiaatverslaving en zwangerschap Psychiatrische ziektebeelden bij opiaatverslaving Sociale gevolgen van heroïnegebruik Behandeling van opiaatverslaving, de ontwikkelingen in Nederland Methadonverstrekking in Nederland Technische aspecten bij het voorschrijven van opiaatvervangende middelen Methadon Buprenorfine Heroïne Naltrexone Speciale groepen

107 107 110 110 111 111

126 126 126 127 127 128 129 130 131 133 133

4.3 4.4 4.5 4.5.1 4.5.2

Misbruik van en verslaving aan medicatie Benzodiazepinen Geschiedenis Wat zijn benzodiazepinen? Omvang gebruik van benzodiazepinen Opname en afbraak Werking Gevolgen van benzodiazepinegebruik Benzodiazepineverslaving Preventie Drugs- en alcoholverslaafden en benzodiazepinen Ernstige problemen rond slaapmiddelen in de geschiedenis Antidepressiva Antiparkinsonmiddelen Pijnstillende middelen (niet-opiaten) Acetylsalicylzuur (aspirine) Paracetamol (panadol, finimal)

5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6

Overige verdovende middelen Inleiding GHB Vluchtige stoffen Poppers Lachgas Ether

143 143 143 147 150 152 154

3.8.1 3.9 3.9.1 3.9.2 3.9.3 3.9.4 3.9.5 4 4.1 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4 4.1.5 4.1.6 4.1.7 4.1.8 4.1.9 4.2

112 114 120 120 122 123 124 124

138 138 140 140 140 141

8


5.7 5.8 5.9 5.10 5.11

Laudanum Absint Valeriaan Kava Kava Damiana

155 155 157 158 160

6 6.1 6.2 6.2.1 6.2.2 6.3 6.4 6.5 6.5.1

164 164 165 166 168 170 171 174

6.5.3 6.6 6.6.1 6.6.2 6.6.3 6.7 6.7.1 6.7.2 6.7.3 6.7.4 6.8 6.9

Stimulerende middelen: tabak Geschiedenis Tabak: wat is het? Technieken tabaksindustrie Stoffen in tabaksrook Effecten van tabaksgebruik Omvang gebruik Opname stofwisseling Opname in het lichaam bij de diverse toedieningsvormen Verdeling door het lichaam en werking in de hersenen Afbraak nicotine door het lichaam Risico’s van roken Lichamelijke aandoeningen Sociale gevolgen Tabaksverslaving Preventie en campagnes Lesprogramma’s Voorlichting via massamedia aan jongeren Informatiecampagnes gericht op volwassenen Nationale stopcampagnes Wetgeving Hulpverlening

175 176 177 177 180 181 182 182 184 184 185 186 189

7 7.1 7.2 7.3 7.3.1 7.3.2 7.4 7.4.1 7.4.2 7.4.3 7.4.4 7.5 7.6

Stimulerende middelen: cocaïne Geschiedenis Wat is cocaïne? Effecten van cocaïnegebruik Psychische effecten van cocaïne Lichamelijke effecten van cocaïne Omvang cocaïnegebruik Bevolking Scholieren Problematisch gebruik Hulpvraag Opname en afbraak van cocaïne Gevolgen van cocaïnegebruik

196 196 198 200 201 202 203 203 204 204 204 207 208

6.5.2

174

Inhoud

9

7.6.1 7.6.2 7.7 7.8 7.9 7.9.1 7.9.2

Lichamelijke complicaties Psychopathologische syndromen bij cocaïnegebruik Afhankelijkheid Maatschappelijke gevolgen Behandeling van cocaïneverslaving Snuivers Gebruikers van base en spuiters

208 213 214 215 217 217 217

8 8.1 8.2 8.2.1 8.2.2

Stimulerende middelen: amfetamine Geschiedenis Wat is amfetamine? Soorten amfetaminen Chemie amfetaminen Chemische structuren van amfetaminen en verwante stoffen Gebruik amfetaminen Effecten Omvang gebruik Opname van amfetaminen en effecten Op de stofwisseling Opname, verdeling en uitscheiding Werking op het centraal en perifeer zenuwstelsel Risico’s van amfetaminegebruik Lichamelijke aandoeningen als gevolg van amfetamine Sociale gevolgen Lichamelijke en psychische afhankelijkheid Opvang bij crises/behandeling Harmreduction Lijst van gebruikte afkortingen

221 221 223 223

8.2.3 8.3 8.4 8.5 8.5.1 8.5.2 8.6 8.6.1 8.6.2 8.6.3 8.6.4 8.6.5 8.7 9 9.1 9.2 9.3 9.4 9.4.1 9.4.2 9.4.3 9.5 9.6 9.6.1 9.6.2 9.6.3

Stimulerende middelen: xtc Geschiedenis Wat is xtc? Effecten Omvang gebruik In de algemene bevolking in Nederland Bijzondere groepen Wereldwijd Opname/stofwisseling Lichamelijke aandoeningen als gevolg van xtc Hyperthermie Serotoninesyndroom Cardiovasculaire problemen en cerebrovasculaire accidenten (cva)

226 230 231 232 233 233 234 236 236 240 240 242 242 243 245 245 246 249 251 251 252 252 253 255 256 260 262

10


9.6.4 9.6.5 9.6.6 9.6.7 9.6.8 9.6.9 9.6.10 9.6.11 9.7 9.7.1 9.7.2

263 264 266 269 269 270 270 271 271 272

9.7.3 9.7.4 9.7.5 9.7.6 9.8 9.9

Leverschade Hyponatriëmie (watervergiftiging) Neurotoxiciteit Cognitieve problemen Psychiatrische problemen Gebit Risico’s bij polydruggebruik Zwangerschap Sociale gevolgen van xtc-gebruik Probleemgebruik Maatschappelijke en sociale gevolgen van langdurig xtc-gebruik Uitgaan en gezondheid Xtc-gerelateerde ziekenhuisopnamen Xtc en verkeer Agressie Verslaving aan xtc Risico’s beperken van xtc-gebruik

10 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 10.8

Overige stimulerende middelen Inleiding Cafeïne: koffie, energizers en smartshopproducten Ephedra Ritalin® (methylfenidaat) Modafinil (modiodal®) Qat, khat, mira Kanna Sildenafil (viagra®) en yohimbine

279 279 279 284 287 291 292 297 298

11 11.1 11.2 11.3 11.3.1 11.3.2 11.3.3 11.3.4 11.4 11.4.1 11.4.2 11.4.3 11.4.4 11.4.5 11.5

Tripmiddelen: lsd en psychedelische paddenstoelen Geschiedenis Wat is lsd? Wat zijn psychedelische paddenstoelen? Omvang gebruik In de algemene bevolking in Nederland Scholieren Bijzondere groepen Hulpvraag Effecten Veranderingen in zintuiglijke (sensorische) perceptie Verandering in stemming Verandering van tijdsperceptie Veranderingen in mentale processen Lichamelijke effecten Opname en stofwisseling

305 305 309 314 314 314 315 316 316 316 317 317 318 320 320

272 272 273 274 274 275 275

Inhoud

11.5.1 11.5.2 11.5.3 11.6 11.6.1 11.6.2 11.6.3 11.6.4 11.6.5

11

320 321 322 322 322 325 328 328

11.6.6

Gebruikswijze en opname Werking in de hersenen Uitscheiding Risico’s Lichamelijke risico’s Psychologische problemen Verslaving Sociale gevolgen Wetenschappelijk onderzoek en medische toepassingen voor tripmiddelen Risico’s beperken

12 12.1 12.2 12.3 12.4 12.4.1 12.4.2 12.4.3 12.4.4 12.5 12.6 12.6.1 12.6.2 12.6.3 12.6.4 12.7

Tripmiddelen: cannabis Geschiedenis Wat is cannabis? Effecten van cannabis Omvang gebruik In de algemene bevolking in Nederland Bijzondere groepen Hulpvraag Wereldwijd Opname en stofwisseling Risico’s van cannabis Lichamelijke gevolgen van cannabis Sociale gevolgen Verslaving Risico’s beperken Cannabis als medicijn

337 337 340 343 345 345 346 347 347 347 351 351 357 360 363 365

13 13.1 13.2 13.2.1 13.2.2 13.3 13.3.1 13.3.2 13.4 13.4.1 13.4.2 13.5 13.5.1 13.5.2 13.6

Het gebruik van overige tripmiddelen Inleiding Mescaline Wat is het? Risico’s 2C-B, 2C-T-7, DOM en DOB Wat is het? Risico’s DMT en ayahuasca Wat is het? Risico’s Lboga Wat is het? Risico’s PCP

369 369 374 374 375 377 377 379 380 380 384 385 385 387 388

330 334

12


13.6.1 13.7 13.7.1 13.7.2 13.7.3 13.8 13.8.1 13.8.2 13.9 13.9.1 13.9.2 13.10 13.10.1 13.10.2

Wat is het? Ketamine Wat is het? Risico’s Medische toepassingen Dextromethorfan Wat is het? Risico’s Salvia divinorum Wat is het? Risico’s Atropineachtigen Wat is het? Risico’s

388 389 389 391 393 394 394 396 397 397 399 400 400 403

14 14.1 14.2 14.3 14.4 14.4.1 14.4.2 14.5 14.5.1 14.5.2 14.6 14.7

Doping Inleiding Geschiedenis Wat is doping? Middelen en effecten De dopinglijst Overige prestatiebevorderende middelen Omvang van gebruik Cosmetische sporters Topsporters Bijwerkingen en risico’s Conclusies

407 407 407 408 412 413 418 420 421 423 424 431

15 15.1 15.2 15.3 15.4 15.4.1 15.4.2 15.4.3 15.4.4 15.5 15.6 15.7 15.8 15.9 15.10

Gokken Geschiedenis Wat is gokken Uitkeringspercentage en kansberekening Soorten gokspelen en regelgeving Loterijen Gokkasten Casinospelen Gokken op internet Riskante gokspelen Omvang Risico’s van gokken Wat bevordert de kans om in de problemen te raken? Preventie Behandeling

433 433 434 436 437 438 438 441 443 445 447 448 451 453 454

Inhoud

16 16.1 16.2 16.3 16.4 17 17.1 17.2 17.3

13

Internetverslaving Inleiding Wat maakt het internet zo verleidelijk? Compulsief internetgebruik, psychosociaal welzijn en persoonlijkheid Perspectief en trends; behandeling en preventie

456 456 461 462 466

17.4 17.5 17.5.1 17.5.2 17.5.3 17.5.4 17.5.5 17.6 17.6.1 17.6.2 17.6.3 17.6.4 17.6.5 17.7 17.7.1 17.7.2 17.7.3 17.7.4 17.7.5 17.8

Moderne verslavingen Inleiding: moderne verslavingen Geschiedenis Neurobiologische verklaring van seks, eet- en koopverslaving Behandeling Seksverslaving Wat is het? Kenmerken Oorzaken Omvang Behandeling Eetverslavingen Wat is het? Kenmerken Risicofactoren Omvang Behandeling Koopverslaving Wat is het? Kenmerken Oorzaken Omvang Behandeling Discussie: hoe moderne verslavingen te behandelen

471 471 472 473 474 475 475 476 478 479 479 480 480 481 482 485 486 489 491 492 492 493 493 495

18 18.1 18.2 18.2.1 18.2.2 18.2.3 18.2.4 18.3 18.3.1 18.3.2 18.3.3

Preventie Wat is preventie? Modellen van gedragsverandering Transtheoretisch model Ase-model Model van persuasieve communicatie Sociaalcognitieve theorie Preventiemethoden Beschikbaarheid beperken Voorlichting en educatie Vroegsignalering

498 498 506 506 507 509 510 512 513 514 516

14


18.4 18.4.1 18.4.2

Evidence-based werken De preventiepraktijk Effectieve preventieprojecten

520 520 522

19 19.1 19.2 19.2.1 19.2.2 19.3 19.3.1 19.3.2 19.4 19.4.1 19.4.2 19.4.3

Verslavingsgedrag en somatiek Inleiding Verslavingsgedrag Alcohol Illegale drugs Overige verslavingen Wat betekent verslavingsgedrag voor de hulpverlener? Informatie Somatisch-medische problemen bij drugsgebruikers Algemeen De leefstijl De toedieningsvorm en schadelijke gevolgen

526 526 526 528 533 537 538 541 541 541 544 544

20 20.1 20.2 20.2.1 20.3 20.4 20.5 20.6 20.6.1 20.6.2 20.6.3 20.7 20.7.1 20.7.2 20.7.3 20.7.4 20.7.5 20.7.6 20.7.7 20.7.8 20.7.9 20.7.10 20.8 20.8.1 20.8.2

Behandeling van verslaafden Inleiding Zelfhulp Verschillende modellen Stepped care en disease management Probleemverkenning en diagnostiek Het motiveren van de cliënt Detoxificatie Alcohol Benzodiazepine Opiaten Behandeling Inleiding Minimale interventiestrategie Leefstijltrainingen Systeembehandeling Medicamenteuze behandeling Community reinforcement approach (cra) Deeltijdbehandeling Klinische behandeling Terugval en terugvalpreventie Nazorg Meervoudige problematiek Justitiële verslavingszorg Dubbeldiagnostiek: verslaving en psychiatrische stoornissen Verstandelijke beperkingen en verslaving

552 552 553 554 555 557 558 560 560 560 561 561 561 562 562 563 563 564 564 565 569 569 570 570

20.8.3

572 574

Inhoud

15

20.9 20.9.1 20.9.2 20.9.3 20.9.4 20.9.5 20.9.6 20.10 20.11

Chronisch verslaafden/sociale verslavingszorg Methadonverstrekking Heroïneverstrekking Gebruiksruimten Woon, werk en activiteitenbegeleiding Intramuraal motivatiecentrum (imc) Trajectbegeleiding, bemoeizorg en casemanagement Nieuwe ontwikkelingen: internettherapie Prognose, verloop en behandelresultaten

574 575 576 577 578 578 579 580 584

21 21.1 21.2 21.2.1 21.2.2 21.2.3 21.3 21.3.1 21.3.2 21.3.3 21.3.4 21.4 21.4.1 21.4.2 21.4.3 21.4.4 21.5 21.6 21.7

Beleid Geschiedenis van beleid: de eerste maatregelen Verbieden of regelen Verbieden van alcohol en drugs Reguleren van gebruik Legaliseren van alcohol en drugs Het drugsbeleid De opiumwet Het cannabisbeleid Het harddrugsbeleid: heroïne en basecoke Het beleid ten aanzien van uitgaansdrugs Het alcoholbeleid De huidige drank- en horecawet Overige relevante wetgeving voor het alcoholbeleid Recente beleidswijzigingen en plannen Effectieve maatregelen bij alcohol Het tabaksbeleid Het gokbeleid De toekomst: een cannabiswet?

589 589 590 592 593 593 595 596 598 602 605 606 607 608 609 610 612 613 615

Begrippenlijst Woordenlijst straattaal

617

Auteurs

630

Register

634

Voorwoord

Wim van den Brink Het gebruik van alcohol en andere drugs lijkt de gewoonste zaak van de wereld geworden en veel gebruikers lijken daarbij, als echte consumenten, voortdurend de voor- en nadelen van nu eens wel en dan eens geen gebruik tegen elkaar af te wegen. Gebruik van middelen is lang niet altijd een uiting van protest of van afwijkend gedrag en in veel gevallen is gebruik van alcohol of drugs gewoon één van de vele mogelijke opties om je vrije tijd te besteden. Ook de maatschappij als geheel heeft geleerd de voor- en nadelen van gebruik van middelen af te wegen en het resultaat is een complex, soms wat ambivalent ogend, maatschappelijk systeem van toestaan, tolereren en verbieden van gebruik. De wensen van de gebruikers worden daarmee erkend, de wensen van de legale producenten gelegitimeerd en de winsten voor de schatkist veilig gesteld. Natuurlijk wordt erkend dat sommige gebruikers het risico lopen om de controle over het gebruik kwijt raken. Daarvoor is een complex systeem van preventie en behandeling opgezet, terwijl in geval van gebruik in combinatie met crimineel gedrag ook het justitiële systeem kan worden ingeschakeld met straf en hulp ter voorkoming van terugval in gebruik en/of criminaliteit. Het boek dat nu voor u ligt heeft als titel Alcohol en drugs, gebruik en misbruik en lijkt in de titel al te willen zeggen dat het gebruik van drugs niet wezenlijk anders is dan het gebruik van alcohol en dat er lang niet altijd sprake hoeft te zijn misbruik, maar dat ook langdurig gecontroleerd gebruik zonder al te veel problemen een veel voorkomende mogelijkheid is. Dit beeld wordt bevestigd bij het lezen van de hoofdstukken. De sfeer is informatief en meestal luchtig, de stijl is prettig zonder overmatig veel jargon en er wordt uitgebreid aandacht besteed aan zowel de positieve als de negatieve effecten van de verschillende middelen. Ook de risico’s komen bij alle middelen aan de orde en er is bij alle middelen ten minste enige aandacht voor misbruik en afhankelijkheid van de desbetreffende stof. Aan de behandeling van


dergelijke stoornissen in het gebruik wordt in het algemeen niet zo heel veel aandacht besteed. Er wordt wel globaal iets gezegd over de behandelingsmogelijkheden die er zijn, maar details worden niet echt gegeven. Wel zijn er twee specifieke hoofdstukken over preventie en behandeling van verslaving, maar ook hier worden vooral de grote lijnen geschetst en wordt bijvoorbeeld nauwelijks ingegaan op recent beschikbaar gekomen medicamenteuze behandelingsmogelijkheden. Dat lijkt een bewuste keuze en een keuze die heel goed te verdedigen is. Er zijn op dit moment namelijk al voldoende boeken op de Nederlandse markt die vooral aandacht besteden aan de negatieve gevolgen van het gebruik van alcohol en drugs, aan de oorzaken van verslaving (Wiers, 2007; Franken en Van den Brink, 2008) en aan de behandeling van de stoornissen in het gebruik (Emmelkamp & Vedel, 2008; Franken en Van den Brink, 2008). In deze uitgaven wordt echter maar weinig gezegd over de specifieke stoffen, hun specifieke effecten en hun specifieke risico’s. In dat opzicht lijkt het voorliggende boek een mooie brug tussen het klassieke werk van Van Epen en de meer recente boeken waarin de aandacht voor de individuele middelen misschien wat verloren is gegaan. De aard van het boek komt ook goed tot uitdrukking in de opbouw van de 21 hoofdstukken: eerst 14 hoofdstukken over middelen, dan 4 over gokken, internet, seks/eten/kopen en verslavingsgedrag, en ten slotte 3 over preventie, behandeling en beleid. Daarna volgt als toetje nog een woordenlijst met straattaal, zoals die in de scene wordt gebezigd. Het boek kent 14 auteurs, onder wie 4 redacteuren die samen 12 van de 21 hoofdstukken voor hun rekening nemen. Hun grote inbreng en betrokkenheid en de deskundigheid van de gastauteurs hebben gezorgd voor een boek met een heldere opbouw, een goede leesbaarheid, een hoge kwaliteit en een duidelijke boodschap; een boodschap die altijd gebaseerd is op kennis, altijd hoor en wederhoor aan bod laat komen en altijd genuanceerd is als het gaat om het recht op gebruik en de risico’s van dat gebruik voor de gebruiker en zijn/haar omgeving. Dit boek is een duidelijke aanwinst voor (potentiële) gebruikers, studenten, hulpverleners en beleidsmakers.

17

18

Voorwoord

Referenties Emmelkamp, PMG en Vedel, E (2007). Alcohol- en drugsverslaving. Een gids voor effectief gebleken behandelingen. Nieuwezijds, Amsterdam. Epen H van (2002). Drugverslaving en alcoholisme. Druk 4. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Franken, IF en Brink, W van den (2008). Handboek verslaving. Utrecht: De Tijdstroom. Wiers, R (2007). Slaaf van het onbewuste. Amsterdam: Bert Bakker.

Drugs en alcohol Gebruik, misbruik en verslaving

Recommend Documents