ZICHT OP ZIEN VAN UW LEERLINGEN
IN FOR MATIE
OOGPROBLEMEN
Colofon Titel Zicht op zien van uw leerlingen Auteurs Kathleen Lantau (TOV) en Saskia Luijer ( ) Een publicatie van Nederlands Centrum Jeugdgezondheid (NCJ) www.ncj.nl Publicatiecode NCJ127C © NCJ Nederlands Centrum Jeugdgezondheid, Utrecht, februari 2015
Goed zien (visueel functioneren) van leerlingen is van belang omgoede prestaties te kunnen leveren op school. Niet altijd is duidelijk dat problemen met het zien de leerling belemmeren. Het is voor leerkrachten van belang om hierop alert te zijn en signalen te herkennen die kunnen wijzen op oogheelkundige problemen. Wanneer een leerkracht deze signalen herkent, kan een verwijzing geadviseerd worden. Dit kan ertoe bijdragen dat problemen in het visueel functioneren snel en meestal eenvoudig opgelost worden. Mocht dit niet volledig mogelijk zijn, dan kunnen aanpassingen in de praktijk van alledag de problemen voor de leerling beter hanteerbaar maken. De leerkracht kan zo, samen met de ouders, de helpende hand bieden om er voor te zorgen dat de leerling alle steun krijgt die nodig is voor optimale prestaties. In deze brochure treft u een aantal eenvoudige tips aan die u kunnen helpen om deze signalerende taak goed te verrichten. Tevens vindt u in deze brochure bruikbare informatie voor het geval leerlingen in uw klas te maken hebben met uitgebreidere oogafwijkingen.
Achtergrond
In de jeugdgezondheidszorg (JGZ)
Brekingsafwijkingen
waardoor het wazig gaat zien.
Het oog is een zintuig dat in de
zal het kind in de eerste levensja
Op de schoolgaande leeftijd komen
Soms lukt voldoende accommode
eerste drie weken van de zwanger
ren regelmatig op het consultatie
brekingsafwijkingen het meest
ren nog wel als het kind uitgerust
schap wordt aangelegd. De werking
bureau en later op school worden
frequent voor. Jonge kinderen zijn
is, maar niet meer bij vermoeidheid
ervan is als een soort fotocamera.
onderzocht op oogafwijkingen. Een
meestal verziend (hypermetroop).
of een slechte conditie. Vooral bij
Elk voorwerp wordt, indien het oog
belangrijk onderdeel van dit onder
Afbeeldingen uit de buitenwereld
permanent wazig zien kunnen
goed werkt, scherp afgebeeld op
zoek is de bepaling van de gezichts
vallen niet op het netvlies maar
kinderen deze klacht niet altijd
het netvlies. De pupil zorgt voor
scherpte (visus). Het kind wordt zo,
erachter waardoor voorwerpen
goed benoemen. Wanneer een
aanpassing aan alle lichtomstandig
vóór de leeftijd van 7 jaar, meer
dichtbij onscherp worden waarge
kind erg zijn best doet om het
heden. Door het boller of platter
dere keren onderworpen aan een
nomen. Kinderen zijn veelal in staat
beeld toch scherp te krijgen, kan dit
maken van de lens (accommodatie)
onderzoek naar oogafwijkingen. De
deze ‘brekingsafwijking’ te corrige
tot hoofdpijnklachten leiden. Vaak
is het mogelijk om op alle afstanden
kans dat hierbij een afwijking wordt
ren door de ooglens boller te ma
ontstaat die hoofdpijn dan in de
scherp te zien. We kijken met de
onderkend is bijzonder groot. Na
ken, dit heet accommoderen.
loop van de dag. Het dragen van
ogen maar zien eigenlijk met de
deze leeftijd is er geen standaard
hersenen waar de verwerking van
onderzoek meer om visuele stoor
Soms komt de hypermetropie in
dragen aan de oplossing van dit
de beelden uit de buitenwereld
nissen op te sporen.
combinatie voor met astigmatisme.
oogprobleem. Astigmatisme wordt
Astigmatisme is een krommingsaf
gecorrigeerd met cylinderglazen.
plaatsvindt.
4
een bril met plusglazen zal bij
Bij de geboorte is in principe de
Oogafwijkingen en hun klachten
door het hoornvlies niet geheel
Indien kinderen bijziend (myoop)
aanleg om te gaan zien aanwezig
Het is echter ook na de leeftijd van
rond is, maar meer de vorm heeft
zijn, zien ze dichtbij scherp en op
maar het systeem moet nog ont
7 jaar mogelijk dat er oogafwijkingen
van een rugbybal. Hypermetropie
afstand wazig. Dit betekent dat zij,
wikkeld worden voor een optimaal
ontstaan. Meestal kunnen die
en gering astigmatisme nemen
bijvoorbeeld achter in de klas, niet
gebruik. Die ontwikkeling gaat heel
succesvol behandeld worden.
meestal af bij het ontwikkelen van
goed meer op het bord kunnen
snel door de grote hoeveelheid
De leerkracht kan een belangrijke,
het zien en de groei van het oog.
lezen. Ook kan het zijn dat zij gaan
visuele informatie uit de omgeving
signalerende rol spelen bij de
Een aantal kinderen krijgt op den
knijpen met de oogleden om het
van het kind. In de eerste maanden
detectie van deze afwijkingen.
duur last van deze verziendheid
beeld toch nog scherp te krijgen.
gaat het jonge kind focussen, wor
omdat de balans tussen de accom
Doen zij werk dichtbij, dan zitten ze
den de oogbewegingen soepel en
modatie door de ooglens en de
vaak met hun neus boven op het
zullen dieptezien en kleurenzien
hypermetropie verstoord raakt. Als
papier. Het dragen van een bril met
zich gaan ontwikkelen. De ontwik
zij proberen dichtbij scherp te zien,
-glazen zal hier uitkomst bieden.
keling van de verschillende facetten,
waarbij te veel extra inspanning
Ook myopie kan in combinatie met
die van belang zijn voor het zien,
geleverd moet worden, ontstaat
astigmatisme voorkomen.
gaat in het eerste levensjaar het
een probleem. Bij hoge hyper
snelst maar is uiteindelijk pas
metropie zal het kind niet in staat
voltooid in de tienerjaren.
zijn voldoende te accommoderen
Zicht op zien van uw kind
wijking van het hoornvlies waar
5
Waar kunt u zelf op letten?
Lui oog (amblyopie)
Signalen die op de schoolleeftijd op
Wazig zien als gevolg van een
brekingsafwijkingen of onvoldoende
brekingsafwijking aan één of beide
accommodatie kunnen wijzen zijn:
ogen kan tot ongeveer de leeftijd
• Hoofdpijnklachten
van 10 jaar een lui/amblyoop oog
(bij (langdurig) lezen);
veroorzaken. Een lui oog is een oog
• Niet goed tussen de regels kunnen schrijven; • Onhandigheid bij het uitvoeren van opdrachten;
dat duidelijk in gezichtsscherpte is verminderd. Bij de behandeling van een lui oog wordt getracht de gezichtsscherpte van het amblyope oog te verbeteren en wordt als
• Niet geconcentreerd zijn of ongeïnteresseerdheid; • Onvoldoende zien bij kijken dichtbij (boek/schrift) of in de verte (bord).
regel het goede oog afgeplakt met een speciale oogpleister. Bedenk hierbij dat het kind soms geplaagd wordt of ‘gebukt’ gaat onder dit ongemak. Het ‘slechte’ oog zal getraind moeten worden in het leren zien. Afhankelijk van de ernst
De klachten kunnen verholpen
van de slechtziendheid van het luie
worden met een bril of contact
oog, kan het kind ook daadwerkelijk
lenzen. Dit betekent niet dat een
belemmerd worden in het functio
leerling dan persé slechte ogen
neren. Binnen de lijntjes kleuren
heeft. Een leerling met een bril of
of schrijven kan soms veel extra
contactlenzen kan in de meeste ge
inspanning vragen of zelfs een
vallen net zo goed zien als andere
onmogelijke opdracht worden.
leerlingen. Het dragen van een bril
Afplakken verhindert daarnaast dat
of contactlenzen is vooral een een
een kind 3-dimensionaal dieptezien
voudig hulpmiddel om op alle af
heeft, wat tot ongemak (problemen)
standen scherp te kunnen zien.
kan leiden bij gymnastiek of spelen. Een positieve benadering door de omgeving kan het leed zeker verzachten.
6
Zicht op zien van uw kind
7
Bepaalde signalen of gedragingen van leerlingen kunnen ook duiden op oogproblemen
basis, voortgezet als speciaal
van (gedetailleerde)
moeten zijn welke signalen kunnen
afbeeldingen.
wijzen op een oogheelkundige afwijking. • Niet goed op het bord kunnen kijken. • Knijpen van de ogen bij poging alles op het bord te kunnen zien.
Scheelzien (strabismus)
en belastend voor het kind. Scheel
Scheelzien is een afwijking van de
zien kan in bepaalde gevallen met
stand van de ogen, waarbij de ogen
een bril of contactlenzen verholpen
niet op hetzelfde punt gericht zijn.
worden.
Hoewel deze afwijking meestal op
8
• Voorkeurstand van ogen en hoofd (torticollis). • Vaak één oog dichtdoen bij het werk. • Aanhoudende hoofdpijn
jonge leeftijd ontstaat, kan deze
Daarnaast zijn er nog zeldzame
soms ook op de schoolleeftijd
oogaandoeningen die gedurende
voorko- men. Meestal zal dit leiden
de schoolleeftijd kunnen ontstaan.
tot het ontstaan van een lui oog
Het voert te ver om daar in detail
omgooien, zaken omverlopen
met mogelijke gevolgen zoals hier
op in te gaan. Begrip voor de situatie
en/of vallen.
voor beschreven. Een kind kan als
zal ook bij deze groep kinderen
gevolg van scheelzien ook dubbel
bijdragen tot optimaal functioneren
gaan zien. Dit kan in het dagelijks
in het onderwijs.
leven ui- teraard als zeer hinderlijk
klachten. • Regelmatig voorwerpen
• Problemen bij korte kijkafstand: niet netjes op een regel kunnen schrijven.
worden ervaren. Als de ogen niet
Signaleren van oogproblemen
• Ooghand coördinatie problemen.
recht staan kan dit een cosmetisch
Kinderen kunnen bij het opgroeien
probleem teweeg brengen. Scheel
hinder ondervinden van een (soms
• Moeite met diepte schatten
zien kan door het kind en de om
gelukkig tijdelijke) visuele beperking.
geving als lelijk worden ervaren,
Dat kan van invloed zijn op de
zelfs zó dat het kind wordt geplaagd.
sociale en emotionele ontwikkeling
Een operatieve oogspiercorrectie
maar ook op het ontwikkelen van
kan tot de mogelijkheden behoren.
praktische vaardigheden. Tijdige
De behandeling van het luie oog
hulp kan veel leed voorkomen.
en/of het scheelzien kan lang duren
Voor de leerkrachten in zowel het
Zicht op zien van uw kind
• Problemen met interpreteren
onderwijs zal het daarom duidelijk
(eventueel in combinatie met onhandig gedrag en/of de samenwerking van de ogen). • Moeite met benoemen van de kleuren (komt overwegend bij jongens voor).
• Achterstand in ontwikkeling.
Verwijzing en diagnostiek Bepaalde signalen of gedragingen van leerlingen kunnen ook duiden op oogproblemen. Voordat andere stappen door de school of de ou ders worden overwogen is het ver standig om door een oogheelkun dig team (oogarts en/of orthoptist) te laten nagaan of dit aan de orde is. Te denken valt aan: • onzekere reacties of angstig gedrag; • aanhoudende vermoeidheid; • achteruitgang in school/leer prestatie; • onhandigheid en/of onzeker gedrag of ongeïnteresseerd zijn; • niet of nauwelijks betrokken zijn bij groepsinstructie; • verkeerd woordbeeld (kan duiden op dyslexie maar eventueel oogheelkundige problematiek moet hierbij op voorhand worden uitgesloten); • achterstand in ontwikkeling.
9
de richting van een oogheelkundig
Leerlingen met oogheel kundige problemen
probleem is het raadzaam de
Wat kunt u verder doen indien
ouders/verzorgers van het kind
bekend is dat een kind een oog
hiervan in kennis te stellen en
heelkundig probleem heeft?
contact op te nemen met de jeugd
Neem de tijd voor de leerling om
arts. Deze zal aan de hand van
uit te zoeken in hoeverre hij of zij
nader onderzoek beslissen of ver
in het leerproces wordt gehinderd.
wijzing naar een oogheelkundig
Bied ondersteuning bij het accepte
team (orthoptist en/of oogarts)
ren van het feit dat het kind veelal
noodzakelijk is. De orthoptist, als
gemak heeft van optische hulpmid
HBO geschoolde professional,
delen (een kind is niet zielig als
houdt zich bezig met onderzoek,
het een bril moet dragen). Het kan
diagnose en (niet-operatieve) be
soms verstandig zijn het kind wat
handeling van patiënten met ver
meer naar voren in de klas te plaat
minderd zien, scheelzien, luie ogen,
sen. Geef zo nodig wat extra tijd
oogbewegingsstoornissen, lees- en/
om werk af te maken.
of hoofdpijnklachten en klachten
Medeleerlingen zijn vaak bereid
kleurzingestoorden hun voordeel
Tot slot: een positieve instelling
over dubbelzien. Ook als het kind al
hun klasgenoten te helpen om het
kunnen doen (dus bv. geen ge
naar het kind met als doel om het
eerder door een oogheelkundig
(oogheelkundig) ongemak te ver
kleurd krijt op het bord g ebruiken
visueel functioneren te optimalise
team is nagekeken en/of in controle
lichten. Besteed aandacht aan de
maar wit). Zie: www.kleurenblind
ren, zal bijdragen aan het verbete
is zal verwijzing moeten plaatsvinden
verlichting. Goede verlichting van
heid.nl/kleuren/boeken.shtml:
ren van de schoolprestaties en de
indien oogheelkundige problemen
het werk is belangrijk. Tegenlicht
Kleurenblindheid in het onder
groei naar volwassenheid.
(blijven) optreden.
kan extra problemen geven. Zet het
wijs. J.Klaver. Er is een Cito toets
kind dan met de rug naar het raam.
beschikbaar voor kleurenblinden.
Instellingen voor mensen met een
Bij slechtziendheid zal het praktisch
Niet ieder oogheelkundig probleem
visuele beperking kunnen u meer
zijn de leermiddelen hieraan aan
is volledig oplosbaar; houd daar
informatie geven. Hiervoor verwij
te passen zoals: schuine lessenaar,
rekening mee. Motiveer het kind
zen wij u naar de websites:
vergroting van tekst, ondersteuning
om het maximale resultaat uit het
Bartiméus: www.bartimeus.nl
door een loep etc. Bij kleurenblind
zien te halen.
Sensis: www.sensis.nl
heid zal het praktisch zijn voorwer
Als er echt sprake is van (ernstige)
Visio: www.visio.org
pen van gelijke kleur te bundelen
slechtziendheid kan de school on
en de naam van de kleur hierop
dersteuning krijgen van één van de
aan te geven. Ook met contrast
organisaties voor blinde en slecht
vergroting zullen slechtzienden en
ziende kinderen.
Indien signalen op school wijzen in
10
Zicht op zien van uw kind
11
