Wir sind das Volk! De toe-eigening van een performatieve slogan in de herinneringscultuur rond de Val van de Muur (Berlijn, )

Liesbet Wymeersch Studentennummer 2005 1630 Vakgroep Nieuwste Geschiedenis Academiejaar 2009-2010

Wir sind das Volk! De toe-eigening van een performatieve slogan in de herinneringscultuur rond de Val van de Muur (Berlijn, 1989-2009)

Eindverhandeling voorgelegd tot het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis Promotor: Prof. Dr. Gita Deneckere

2

Woord vooraf

Het lijkt mij passend om mijn thesis in te leiden met een woord van dank. In de eerste plaats wens ik Professor Dr. Gita Deneckere te bedanken voor haar academische aanmoedigingen en menselijke ondersteuning bij mijn onderzoeksopdracht. Dankzij haar goede raad vond ik de juiste weg in het vele bronnenmateriaal dat ik verzamelde en bezweek ik niet onder de stress. Een bijzonder woord van dank ben ik verschuldigd aan Professor Dr. Herman Balthazar van de Stichting Gerrit Kreveld (Bezinnings- en Initiatiefcentrum voor een Sociale Democratie) die de studiereis naar Berlijn materieel en financieel mogelijk maakte. Tot slot dank ik mijn vriend Mario voor zijn begrip en ondersteuning. Ook de lectoren wens ik een pluim te geven voor hun taalkundige opmerkingen die de leesbaarheid van deze thesis mede bepaalden. Ik hoop dat mijn eindwerk jullie steun en vertrouwen waardig honoreert. Liesbet Wymeersch

3

INHOUDSTAFEL VOORWOORD INHOUDSTAFEL INLEIDING DEEL 1:

THEORETISCH KADER

1. Toe-eigening 2. Performativiteit 3. Herinneringscultuur 4. Memoria – Herinnering 5. Identiteit

DEEL 2:

HISTORISCH KADER 1945 – 1989

1. Stunde null 2. 17 Juni 1953 3. Die Berliner Mauer

DEEL 3:

ONDERZOEKSRESULTATEN

Hoofdstuk 1: Protest 1. Protestslogan: Wir sind das Volk! 2. Toe-eigening: Ost-Berlin 4 november ‘89 3. Herenigd Berlijn

Hoofdstuk 2: Unificatiestreven 1. Adaptatieslogan: Wir sind ein Volk! 2. Tag der deutschen Einheit 3. Bondesrepubliek Duitsland

4

DEEL 4:

TOE-EIGENINGSPROCES 1989 – 2009

Hoofdstuk 1: Eén Volk – één eenheid Hoofdstuk 2: Protestcultuur Hoofdstuk 3: Twee herinneringsculturen

BIJLAGEN AlGEMENE CONCLUSIE BIBLIOGRAFIE BRONLIJSTEN

5

INLEIDING Motivatie Taal is vloeibaar. Elke mens kneedt woorden om tot talige zinnen vanuit de eigen perceptuele werkelijkheid. We leven in een talige werkelijkheid. Elkeen heeft recht op het gebruik van taal, maar niet iedereen heeft er vrije toegang toe. Iedereen kan taal zowel positief als negatief kleuren, met reële gevolgen voor de samenleving. Bij iedere interactie (ver)vormen en geven we zelf zin aan taal. Vrijheid van taal nodigt uit tot vrijheid van denken, of liever ‘vrij’ denken over welk thema dan ook. Taboes ommuren woorden en verstikken zinvolle taal. Zwijgen overschaduwt het spreken. Welke woorden mogen we niet uitspreken? Welke ce(n)suren verduisteren onze taal? Welke ‘zin’ kunnen we niet verbinden met het verleden/heden? Welke ‘vrij’heid is verboden om te claimen?

Rechtvaardiging «Was verleiht Worten Flügel? Was erhebt sie zu einem Erinnerungsbestandteil, der Zeiten überdauert? […] das grundstürzende Ereignis und der Akteur, der es trägt. Wir sind das Volk! war das Signalwort der Friedlichen, der ostdeutschen Revolution. Solange ihrer gedacht werden wird, wird es als deren Faktum bleiben. Gültig bleibt es wohl immer.»1 Wir sind das Volk! wordt als slogan niet tot de sleutelwoorden ten tijde van de Wende2 gerekend. De slogan wordt daarentegen wel als herinnerend erfgoed in de algemene Deutsche Erinnerungsorte3 opgenomen. Ook in de Erinnerungsorte der DDR4 wordt de slogan uitgebreid

opgenomen

in

relatie

tot

de

Montagsdemonstrationen.

De

blijvende

maatschappelijke impact van de slogan toont haar historisch en hedendaags belang aan. Binnen de nieuwe maatschappelijke en politieke verhoudingen in Duitsland is het boeiend om na te gaan welke geschiedenis er wordt verbonden met de slogan Wir sind das Volk! Meer 1

Citaat zie: ZWAHR, H., «Wir sind das Volk!». In: SCHULZE, H., FRANCOIS, E., Deutsche Erinnerungsorte. München, 2002, p. 265. 2 HERBERG, D., STEFFENS, D., TELLENBACH, E., Schlüsselwörter der Wendezeit. Wörterbuch zum öffentlichen Sprachgebrauch 1989/90. Berlin, 1997, pp. 521. 3 ZWAHR, H., «Wir sind das Volk!» In: FRANCOIS, E., SCHULZE, H., Deutsche Erinnerungsorte. München, 2002, pp. 253-265. 4 JESSEN, R., Die Montagsdemonstrationen. In: SABROW, M. (ed.), Erinnerungsorte der DDR. München, 2009, pp. 466-480.

6

nog, welke gevoelsconnotaties van de Val van de Muur worden aan welke hedendaagse doelen gelinkt? Niet elke recuperatie van de slogan verwijst naar de Val van de Muur. Herinneringsculturen5 kennen een tegenwoordige functionaliteit en dienen dus door historici en andere bestudeerd te worden. Verschillende politieke en maatschappelijke groepen en/of individuen maken gebruik van de slogan. Zowel extreemlinks als extreemrechts recupereren de geschiedenis van 1989 om meer electorale of andere winsten te boeken. Wanneer neonazi’s en communistische groepen éénzelfde slogan recupereren, doelen beiden dan op een ander verleden of toekomst? Een “deconstructie”6 van het tegenwoordige gebruik van een steeds populairder wordende Wir sind das Volk! kan dus mogelijk politiek verscholen doelen en werkelijkheden ontbloten.

Vraagstelling Wir sind das Volk! (Wij zijn het volk!) werd 20 jaar geleden uitgeroepen in het Oost-Duitse Leipzig. Het blijvend gebruik van de slogan roept historisch maatschappelijke vragen op. In hoeverre speel(de)/(t) deze slogan nog een (verenigende of conflictueuze?) rol in het verenigde Duitsland? Hoe werd/wordt de slogan na 1989 dus gepercipieerd in Duitsland? Welke verscheidenheid aan associaties werden/worden de laatste 20 jaar gesuggereerd en gekoppeld aan deze slogan? In hoeverre kende de Montagsdemonstrationen of maandagsdemonstraties als ‘handelingsvorm’ van de slogan navolging in de periode 1989 – 2009? In dit werkstuk wordt eerst en vooral gekeken naar de impliciete recuperatie en expliciete adaptatie die deze slogan sinds 1989 onderging. In dit werkstuk wordt dus nagegaan hoe het toe-eigeningsproces van het studieobject, de slogan Wir sind das Volk! verloopt. Wie of welke groepen actoren eigenden zich in het verenigde Duitsland deze slogan toe en waarom? De motivaties en doelen van de actoren die gebruik maakten van de slogan zijn hierbij van groot

5

‘Herinneringscultuur’ duidt op het streven vanuit groepen, individuen en de staat naar het projecteren van de eigen historisch-culturele fundamenten in materieel en spiritueel/mythisch erfgoed. De eigen maatschappelijke doelen en/of positionering zijn nauw verbonden met de uitbouw en/of aanvaarding van opgelegde of zelf gecreëerde herinneringsculturen. Zie: DAVIES, S., History and Heritage. In: LAMBERT, P., SCHOFIELD, PH. (eds.), Making History: An introduction to the history and practices of a discipline. London, 2007, p. 280-282. 6 Elke tekst houdt volgens theoreticus J. Derrida interne tegenstellingen, eigenaardigheden, stiltes, … in en is geconstrueerd of opgebouwd vanuit andere teksten (een zgn. intertekstualiteit). Deconstructie van een tekst/zin betekent dus het uiteenrafelen van de impliciete en verborgen (soms tegenstrijdige) betekenissen in de vorm van stiltes, allusies, herhalingen, … . De retoriek van een tekst/zin kan door een ‘deconstructie’ zichtbaar worden. Zie: LORENZ, C., De constructie van het verleden. Amsterdam, 2006, pp. 125-126.

7

belang. Ook wordt er gekeken naar de mogelijke vervormingen of adaptaties van de slogan. De maatschappelijke en politieke impact van het gerecupereerde of geadapteerde gebruik van de slogan binnen het herenigde Duitsland wordt eveneens belicht. Remember Berlin – Forget Leipzig. Het eerste gebruik van de slogan Wir sind das Volk! vindt plaats in Leipzig tijdens de Friedlichen Revolution. Nadien belicht/(te) de internationale en nationale media-aandacht bij herinneringsfeesten en herdenkingsmomenten vooral de rol van Berlijn omwille van de voormalige Muur. De grote onderzoeksvraag stelt zich: Is Berlijn, en dan vooral West-Berlijn, de impliciete toe-eigenaar van de slogan Wir sind das Volk! binnen de herinneringscultuur rond de Val van de Muur?

Methodologie De basisbronnen voor dit onderzoek bestaan uit twee Berlijnse kranten: de West-Berlijnse Der Tagesspiegel en de Oost-Berlijnse Die Berliner Zeitung. De kranten werden op twee manieren doorgenomen afhankelijk van de opslagwijze, namelijk microfilms7 en online databanken. De microfilms werden in de Zeitungsabteilung, onderdeel van de Staatsbibliothek zu Berlin, geraadpleegd. De studiereis naar Berlijn werd mede mogelijk gemaakt dankzij de waardevolle steun van de ‘Stichting Gerrit Kreveld, Bezinnings- en Initiatiefcentrum voor een Sociale Democratie’8. Op microfilms werden systematisch alle dinsdagse kranten doorzocht, omwille

van de in 1989 begonnen traditie van de Montagsdemonstrationen. De online databanken werden via zoektermen doorzocht. Bovendien werd in beide gevallen extra gezocht op speciale data, zoals 1 januari (Nieuwjaar) en 16 januari (herdenking Rosa Luxemburg/Karl Liebknecht), 1 mei (Dag van de Arbeid), 3 oktober (Dag van de Eenheid) en 9 oktober (1ste Montagsdemonstration Leipzig), 4 november (1ste grote demonstratie Ostberlin) en 9 november (Val van de Muur), 25 december (Kerstmis) en 31 december (Oudejaar). Deze speciale data werden geselecteerd op basis van hun belang in de Duitse maatschappij. Het zijn herdenkings- en feestdata waarop het eventuele gebruik van de slogan een extra maatschappelijke betekenis en impact krijgt. Der Tagesspiegel was voor de periode 1989 – 1993 raadpleegbaar via microfilms. De periode 1994 – 1995 was op DVD-ROM9 gedigitaliseerd beschikbaar. De online databank10 van deze krant was vrij raadpleegbaar vanaf

7

Staatsbibliothek zu Berlin, Zeitungsabteilung: Westhafenspeicher D-13353 Berlin Voor meer info over de stichting zie: www.stichtinggerritkreveld.be 9 Der Tagesspiegel auf DVD-ROM [Elektronische Ressource]. Deutsche Nationale Bank. 10 Zie: http://www.tagesspiegel.de/suche 8

8

1996 tot vandaag. Die Berliner Zeitung was voor de periode 1989 – 1993 raadpleegbaar via microfilms, vanaf 1994 via de online databank11.

Zeitungen aus Berlin Zowel Der Tagesspiegel (TS) als Die Berliner Zeitung (BZ) zijn twee Berlijnse kranten die rond 1945 opgericht werden. De TS vertegenwoordigde de Amerikaanse sector en representeerde een Westers discours. De BZ was daarentegen een krant uit de Sovjetsector en kende een communistisch discours. Beide kranten werden in het Oosten (BZ) of het Westen (TS) van Berlijn goedgekeurd door de respectievelijke bezettersmacht.12 In de periode 1949 – 1989 werd het discours in beide kranten sterk beïnvloed door de staat. De BZ in Oost-Berlijn werd geïnfiltreerd door leden van de staat, waardoor kritiek op diezelfde staat bijzonder lastig werd.13 Bovendien werd kritiek op de staat zowel in Oost- als in West-Berlijn weinig getolereerd gezien de internationale spanning binnen de context van de Koude Oorlog.14 Na de Val van de Muur werd het gebrek aan objectiviteit en de overvloed aan overheidsinmenging vooral in de DDR een publiek thema. Begin jaren ’90 werden de zowel de Oost-Berlijnse BZ en West-Berlijnse TS onafhankelijker van de statelijke inmenging en het ideologische discours.15 De laatste 20 jaar representeert de BZ een links en Oost-Duits discours. De BZ is een populaire krant met een doelpubliek in Oost-Berlijn. De TS representeert eerder een links en Duits-nationalistisch discours. Haar doelpubliek bevindt zich eerder in West-Berlijn. Beide kranten kennen een aanzienlijke verspreiding in Berlijn.16

Vergelijkende studie De methode van de comparatieve geschiedenis17 is deels toepasbaar op het onderzoek naar de geschiedenis van de slogan Wir sind das Volk!. Als bron worden immers twee dagkranten uit 11

Zie: http://www.berlinonline.de/berliner-zeitung/archiv ZAMETZER, E., Die Anfänge der Ost-West-Konflikts in der deutscher Sprache. Frankfurt am Main, 2005, pp. 135-146. 13 RECK, R., Wasserträger des Regimes. Rolle und Selbstverständnis von DDR-Journalisten vor und nach der Wende 1989/90. Münster, 1996, pp. 46-79. 14 De Koude Oorlog vormde een latente machtsstrijd tussen het Westen (kapitalistische en burgerlijke democratieën) en het Oosten (communistische en arbeidersstaat). Het Westerse Amerika stond ideologisch lijnrecht tegenover Rusland in het Oosten. De ideologische machtsstrijd creëerde een bipolaire wereld. Elke natie in de wereld werd in één van de twee kampen ingedeeld. Oost-Duitsland bevond zich in het Oosten, WestDuitsland in het Westen. Oost- en West-Berlijn stonden ideologisch tegenover elkaar, wat sterk tot uiting komt in het krantendiscours. Zie: DINAN, D., Europe Recast. Houndmills, 2004, pp. 14-44. 15 RECK, R., Wasserträger des Regimes. Rolle und Selbstverständnis von DDR-Journalisten vor und nach der Wende 1989/90. Münster, 1996, pp. 46-79. 16 KAPITZA, A., Transformation der ostdeutschen Presse. Opladen, 1997, pp. 339 ; WALRAVENS, H., Newspapers in Central and Eastern Europe. München, 2005, pp. 251. 17 KOCKA, (J.). Comparison and “Beyond”. In: History and Theory, 42, 2003, pp. 39-44. 12

9

Berlijn gehanteerd: Der Tagesspiegel en Die Berliner Zeitung. Door de resultaten uit de twee kranten naast elkaar te leggen kan de bekomen informatie een meerwaarde krijgen. Hoe werd in de twee regio’s van Berlijn omgegaan met éénzelfde slogan en één feitelijke geschiedenis? Welke herinneringsgrenzen resteren over de maatschappelijke restanten van de Muur heen? Hoe evolueert de omgang met de slogan en de herinnering aan de Val van de Muur in beide delen? Culturele transfers18 tussen Oost- en West-Berlijn dienen echter ook bekeken te worden. Mogelijke connecties tussen casussen, herinneringsculturen, enz. kunnen de Berlijnse werkelijkheid nuanceren. Dit onderzoek focust zich sterk op twee onderzoekskernen, namelijk Oost- en West-Berlijn. Op die wijze reproduceert en (re)construeert de culturele transfermethode eigenlijk het bestaan van die kernen. De centraliteit van deze kernen in dit werkstuk worden verantwoord door de centraliteit van de Berlijnse Muur in de herinneringscultuur rond de Val van de Muur én het Duitse nationale vraagstuk. Bovendien wordt het onderzoeksobject Wir sind das Volk! complex én op verschillende maatschappelijke en internationale niveaus benaderd.

Structuur werkstuk In deze inleiding werd reeds de motivatie, verantwoording, vraagstelling en methodologie uitgewerkt. Deel 1 is een uiteenzetting van de gevolgde conceptlijnen binnen het onderzoek. Bovenal wordt een theoretische onderbouwing van de vraagstelling en de gevonden antwoorden naar voor geschoven. Deel 2 duidt de voorgeschiedenis op de Val van de Muur. Ook komt zo de basis voor de verdere materiële en mentale scheiding tussen Oost en West aan bod. Deel 3 bestaat uit drie hoofdstukken en handelt enerzijds over de onderzoeksresultaten en anderzijds over de historische context van het toe-eigeningsproces. Het eerste hoofdstuk in deel 3 duidt de ontstaanscontext van de slogan Wir sind das Volk!. In het tweede hoofdstuk komt de geschiedenis van de geadapteerde slogan Wir sind ein Volk! aan bod. Tenslotte wordt de periode ’90-’09 historisch bekeken als context voor het toe-eigeningsproces van de slogan binnen het herenigde Duitsland. Deel 4 brengt een synthetisch beeld over het toeeigeningsproces van de slogan in de periode 1989 – 2009. Binnen drie thematische hoofdstukken

(eenheid/identiteit

–

protest

–

herinneringscultuur)

wordt

het

toe-

eigeningsproces in beide kranten besproken. De resultaten van dit kwalitatieve onderzoek worden in de algemene conclusie samengevat.

18

MIDDELL, (M.). European History and Cultural Transfer. In: Diogenes, 48, 2000, pp. 23-30.

10

DEEL 1 THEORETISCH KADER

11

Inleiding Wir sind das Volk! De toe-eigening van een performatieve slogan in de herinneringscultuur rond de Val van de Muur (Berlijn, 1989-2009). In dit deel worden vijf theoretische onderzoeksconcepten

besproken:

toe-eigening,

performativiteit,

herinneringscultuur,

herinnering en identiteit. Historisch onderzoek beroept zich vaak op het gebruik van analyseconcepten en modellen afkomstig uit andere sociale wetenschapsdisciplines. De voornoemde vijf begrippen kenden reeds grote weerklank binnen het historische métier als analysemiddel. Het duidelijk definiëren van de toegepaste interpretatie van deze geladen concepten binnen een historisch onderzoek is dus onontbeerlijk. Deze containerbegrippen bieden meestal te veel informatie onder eenzelfde noemer, waardoor de interne verschillen en complexiteit van casussen verdoken blijven. Deze analysebegrippen verschaffen een noodzakelijke invalshoek binnen de sociale en culturele geschiedenis. Een theoretische onderbouwing

en

definiëring

van

performativiteit,

herinneringscultuur,

sociaal/cultureel/individueel/collectief geheugen en identiteit is dan ook nodig voor deze sociaalhistorische discoursanalyse. Michel Foucault poneerde dat taal of discoursen beter gedefinieerd werden als praktijken, die «de objecten waarover ze spreken systematisch construeren»19. Het deconstrueren van het discours van de herinneringscultuur rond de Val van de Muur wordt in dit werkstuk nagestreefd. «[…] dass die Macht der Sprache im Glauben der sozialen Akteure begrünet ist, auf Grund dessen sie die Legitimität der autorisierten Sprache und die Kompetenz der Sprechenden anerkennen. Damit ist die performative Kraft der Wörter nicht in einer innersprachlichen Logik zu finden, sondern sie liegt in der Macht der Sprechenden.»20 De slogan Wir sind das Volk! herbergt een complexe sociale realiteit. De veranderlijkheid van de inhoud van de slogan toont dit aan. Wir sind das Volk! heeft geen vaste aanduidbare betekenis los van de sociale context. Dit leidt tot problemen van betekenisgeving, namelijk de vaak complexe relaties die we als betekenisgever via woorden aan dingen/feiten verbinden binnen onze eigen sociale context. Woorden duiden niet enkel op een feit/ding, maar ook op

19

Citaat zie: BURKE, P., Wat is Cultuurgeschiedenis? Utrecht, 2007, pp. 115-116. AUDEHM, K., Die Macht der Sprache – Performative Magie bei Pierre Bourdieu. In: WULF, C., GÖHLICH, M., ZIRFAS, J. (eds.), Grundlagen des Performativen: eine Einführung in die Zusammenhänge von Sprache, Macht und Handeln. Weinheim, 2001, pp. 101-102.

20

12

sociale relaties, waarden, normen, emoties, sociale gelokaliseerdheid, enz.. De slogan is naast een historisch feit, eveneens een construerend en inhoudelijk veranderlijk identificerend element geworden binnen de Duitse sociale en nationale werkelijkheid.21 Eerst en vooral worden de onderzoeksconcepten ‘toe-eigening – performativiteit – herinneringsculturen’ gekaderd en gedefinieerd. Daarna komt ook de complexiteit van de ‘herinnering’ aan bod. Tenslotte wordt ook ‘identiteit’ besproken.

1. Toe-eigening «Toe-eigening is in wezen een onharmonisch, militant en polemisch begrip, dat conflict, strijd en een oordeel over de geschiedenis impliceert. Wie zich een beeld, een woord of een praxis toe-eigent, ontzegt de ander het recht er een exclusief gebruik van te maken. Toe-eigening behoort dan ook niet thuis in het arsenaal van de neutrale, ‘objectieve’ waarnemer van de alledaagse werkelijkheid.»22

Introductie in de Culturele Geschiedenis Cultuurhistorici incorporeerden binnen de New Cultural Turn na ‘acculturatie’, ‘collectief geheugen’, ‘representaties’ en ‘Lieux de mémoires’ ook de term ‘toe-eigening’.23 De dubbele betekenis van toe-eigening duidt enerzijds op het materieel ‘in bezit nemen’ en anderzijds op het figuurlijk ‘iets tot zijn geestelijk bezit nemen’.24 Toe-eigening heeft veelal een negatieve connotatie. Een persoon, land of volk eigent zich iets toe dat hen niet toekomt, met schade van de rechtmatige eigenaar tot gevolg. Tot 1990 werd toe-eigening vooral in de eerste materiële betekenis aangewend, met name ruimte, objecten, territoria, geld, steden, enz. .25 De culturele antropologie26 verklaart toe-eigening vanuit tweede immateriële vorm, namelijk een internalisering of het zich eigen maken van waarden en symbolen. Het toe-eigenen wordt zo een analysemiddel met een vaste verklaringsgraad. Het begrip handelt dan binnen: 21

Deze taaltheorie wordt in DEEL 4 tot en met 7 verder gespecificeerd. LORENZ, C., De constructie van het verleden. Amsterdam, 2006, pp. 38-60. 22 Citaat zie: FRIJHOFF, W., Toe-eigening: van bezitsdrang naar betekenisgeving. In: Trajecta: Tijdschrift voor de geschiedenis van het katholiek leven in de Nederlanden, 6(1997), aflevering 2, p. 109. 23 HUNT, L., The new cultural history. Studies on the history of society and culture. Berkeley, 1989 ; VIERHAUS, R., CHARTIER, R., Wege zur einer neuen Kulturgeschichte. Göttingen, 1995. 24 Sinds de 16de eeuw wordt deze dubbele betekenis aan toe-eigenen toegekend. Woordenboek der Nederlansche taal. Deel 17, I (1960), pp. 430-436. 25 FRIJHOFF, W., Toe-eigening: van bezitsdrang naar betekenisgeving, p. 100. 26 Het werk van Johannes Fabian is voorbeeld in het gebruik van de cultureel-antropologische invulling van toeeigening. Zie bvb.: FABIAN, J., Language and colonial power. The Appropriation of Swahili in former Belgian Congo 1880-1938. Oxford, 1986.

13

«[…]een cross-cultural context […]: culturen en tekensystemen die tegenover elkaar staan of vreemd zijn aan elkaar worden versmolten, waarbij een nieuwe betekenis wordt gegenereerd. […] connotatie […] van bezwering van vijandigheid, van tactisch manoeuvreren om als bedreigend ervaren machten of waarden stilaan de baas te worden.»27

Analytisch Concept Na 1990 komt de term toe-eigening in de cultuurwetenschappen steeds meer voor als analytisch concept m.b.t. teksten en ideeën. De overname van deze teksten en ideeën kent een eigengericht doelgebruik. De hergebruiker verleent een eigen betekenis aan het overgenomen cultuurgoed binnen zijn context.28 Het toe-eigenen van beelden, objecten en gedachtegoed houdt dus omvorming van de oorspronkelijke boodschap in. De ontvanger is altijd genoodzaakt een primaire duiding aan het overgenomen goed toe te kennen.29 Toe-eigening houdt dus altijd een vorm van verandering van betekenis in, hoe miniem die aanpassingen ook zijn.30 «Overname, aanpassing, omvorming, omkering, subversie: alle posities op het transformatiegamma zijn bij het toe-eigeningsproces mogelijk.»31 Ook de staat kan een actieve rol spelen in het toe-eigeningsproces. Zo is de staat in de mogelijkheid een vaste interpretatie en betekenis van nationale identiteit naar voor te schuiven. Oppositionele en minderheidsgroepen trachten daardoor een eigen culturele praxis uit te werken en zich algemene elementen toe te eigenen.32 «[…] Toe-eigening» vindt plaats «door betekenisgeving (persoons- of groepsbetrokken interpretatie) in een specifieke context: na een ervaring van bevreemding, vervreemding of ontvreemding, hoe licht ook, binnen een machtsrelatie of als antwoord op een gevoel, (be)dreiging.»33 Het toe-eigeningsproces verloopt niet structuurloos en kent geen vaststaande richting. Het culturele regime dat elites opleggen, creëert ruimte voor het toe-eigeningsproces. De actor verstoort de overheersende machtsbalans door een eigen betekenissysteem boven een 27

Citaat zie: FRIJHOFF, W., Toe-eigening: van bezitsdrang naar betekenisgeving, p. 101. FRIJHOFF, W., Toeëigening: van bezitsdrang naar betekenisgeving. In: Trajecta: Tijdschrift voor de geschiedenis van het katholiek leven in de Nederlanden, 6(1997), aflevering 2, p. 100. 29 BAXANDALL, M., Patterns of Intention. On the historical explanation of pictures. New Haven, 1985. 30 FRIJHOFF, W., Toeëigening: van bezitsdrang naar betekenisgeving, pp. 100-101. 31 Ibid., pp. 114-115. 32 Ibid., pp. 100-101. 33 Ibid., p. 104. 28

14

functionerend dominant systeem te plaatsen. De Alltagsgeschichte (Alledaagse Geschiedenis) van Alf Lüdtke en de studies van populaire cultuur onderzoeken het toe-eigeningsproces vooral vanuit het bottom-up perspectief.34 Ook een volk zonder politieke macht is in staat zich efficiënt te weren tegen culturele elites dankzij het toe-eigeningsproces. Machteloze groepen en individuen genereren zo mentale macht over hun tegenspelers, vreemden of eigen overheersers, door zich de opgelegde eisen op een vervormde wijze toe te eigenen. De door de politieke elites «[…] abstract geplande burgerzin wordt gekeerd door allerlei elementaire, maar aan het dagelijks leven aangepaste vormen van ongehoorzaamheid.»35 Het actorperspectief vormt de theoretische basis voor dit werkstuk. De werking en impact van maatschappelijke structuren en geschiedenispolitiek vanuit de elites komt ook aan bod. Het collectief handelen binnen een bepaald handelingssysteem creëert een beeld over de collectiviteit en het ‘individu’ als deel van een bepaalde ‘habitus’36. De actor is een sterk gesocialiseerd en dus grotendeels gedetermineerd individu binnen zijn eigen sociale habituscontext. De socialisatie van het individu maakt het functioneren binnen een gelaagd maatschappijmodel mogelijk. De historische actor kan echter ook individuele keuzes maken los van de habitus en laat zich daarin niet enkel door de rede leiden, maar ook door tradities, emoties, waarden en normen. De actor wordt gevormd door zijn habituscontext en tegelijkertijd kan de actor de toekomstige werkelijkheid van de habitus beïnvloeden.37 Bourdieu’s conceptualisatie van de sociale actor en het habitussysteem kan nuttig toegepast worden op de geschiedenis van de wisselende toe-eigening van de slogan Wir sind das Volk! De socialiserings- en habituscontext van de handelende actoren in beeld brengen kan de sociale praxis verduidelijken en verklaren, én ontbloot mogelijke motivaties. De toe-eigening van de slogan stond namelijk telkens in functie van het verhogen van sociaal, economisch, politiek en/of symbolisch kapitaal van het individu en/of de eigen habitusgroep. De maatschappelijke en internationale reacties op het gebruik van de slogan en toe-eigening van nieuwe politieke posities door individuen en groepen zijn dan ook een aandachtspunt bij het bestuderen van de bronnen.38 34

Ibid., p. 104. Citaat zie: Ibid., pp. 103-104. 36 De habitus is een systeem dat bestaat uit een geheel van betekenisdragende sociale praxis of handelen en zinvolle percepties van de sociale werkelijkheid. 37 DE JONG, M.-J., ‘Pierre Bourdieu: veldheer van de moderne sociologie’, in: Idem (ed.), Grootmeesters van de sociologie. Amsterdam, 1997, pp. 320-359. 38 Zie Ibid., pp. 320-359. 35

15

Cultuur doorgeven «Alle cultuur is toe-eigening van betekenissen. Al vormt de sociale of culturele groep daarbij een wezenlijke machtsfactor die grenzen kan stellen, richtingen aangeven, repertoires van vormen en betekenissen aanreikt […]»39 “Cultuur” als begrip veronderstelt een culturele homogeniteit. Om deze veronderstelde homogeniteit te vermijden onderscheidt men vaak een elitaire cultuur van een volkscultuur. Maar deze scheiding geeft de complexiteit van “cultuur” niet weer en zorgt opnieuw voor debat. Door het verder nuanceren in subculturen (volks en elitair) gaat echter opnieuw valabele informatie verloren. Wat met culturele kenmerken die gedeeld worden over subculturele grenzen heen? Zoals bijvoorbeeld vrouwelijke culturele kenmerken en nationaliteit. Ook spelen biculturele en multiculturele elementen een rol bij de vorming van een

“volkscultuur”

of

“elitaire

cultuur”.

Een

individu

incorporeert

meerdere

‘grensoverschrijdende’ cultuurelementen. Een Oost-Duitser kan zich bijvoorbeeld zowel Duitser als Ossie voelen en dus meerdere culturele identificatie-elementen opnemen.40 In dit werkstuk ligt de nadruk op de (sub)culturele toe-eigening van de performatieve slogan door verschillende elitaire en/of volksgroepen. Theoreticus M. De Certeau benoemde cultuur als toe-eigening door de actieve burger.41 Sozialdisziplinierung of socialisatie als grote culturele beweging maakt gebruik van sociale strategie. Binnen een sociale strategie worden objecten, normen en gedragsmodellen geproduceerd die geldigheid claimen, onafhankelijk van de context of receptie ervan door de doelgroep. Toe-eigening is vooral te situeren bij de «orde van de tactiek, de consumptie, de receptie».42 Gedomineerde groepen pogen vooral via het gebruik van tactiek binnen de eigen beperkte bewegingsvrijheid de sociale strategie van politieke elites te beïnvloeden en/of te veranderen.43 «Zo hebben ze de vrijheid om te “stropen”, de beroemde metafoor van Certeau voor creatieve manieren van het “lezen” van de werkelijkheid die de officiële betekenissen

39

Citaat zie: FRIJHOFF, W., Toe-eigening: van bezitsdrang naar betekenisgeving, p. 108. BURKE, P., op. cit., pp. 46-49. 41 Theoreticus Michel De Certeau toonde het belang van praktijken aan, waarmee hij het gedrag van mensen aanduidde. De mens maakt elke dag keuzes in welke media hij of zij leest, hoe hij of zij deze interpreteert, wat hij of zij eet en doet, enz.. De consumerende burger is creatief en actief, hij/zij construeert en eigent zich continu het alledaagse toe. Zie: Ibid., pp. 116-117. 42 Citaat zie: FRIJHOFF, W., Toeëigening: van bezitsdrang naar betekenisgeving, p. 115. 43 BURKE, P., op. cit., pp. 116-117. 40

16

ondermijnen en omdraaien.»44 Het betreft dan actoren die uitgesloten werden/worden van de macht om mee de sociale strategieën uit te werken, «de mensen die geen geschiedenis schrijven»45. Het gaat hierbij dus niet alleen om «faire (maken, in soevereine, geordende zin)» maar ook om «faire avec (zich met iets behelpen, zich er hoe dan ook mee weten te redden)».46 Theoreticus Roger Chartier incorporeerde de theorie van De Certeau in zijn visie over de volkscultuur: «Cultuur is dus nooit ‘consumptie’ in passieve zin, maar steeds hernieuwde productie van zingeving, waardoor oude cultuurvormen soms wezenlijk kunnen veranderen en diametraal tegenover de bedoeling van de producenten of auteurs kunnen komen te staan.»47 Invented traditions of nieuw toegeëigende cultuurvormen zijn net zoals de oudere tradities en cultuur, veranderlijk en belangrijk voor de actor.48 De uitvinding van nieuwe symbolische cultuur- en gebruiksmodellen geeft op zich een continue culturele dynamiek tot nieuwe toeeigeningen.49

2. Performativiteit Menselijk handelen kan als ‘cultural performance’ (cultureel handelen) benoemd worden, waardoor het pure handelingsaspect benadrukt wordt. Naast de sociale, intentionele en relationele elementen van een handeling houdt de vorm waarin we handelen ook belangrijke impliciete en expliciete machtsverhoudingen in. De complexiteit van het sociale handelen vloeit voort uit sociale, culturele en historische opvoedingscontexten en individuele kenmerken. Sociaal handelen wordt via opvoedingscontexten begrensd en voorspelbaar. Meer nog, deze grenzen binnen het relationele handelen zijn een basisonderdeel van de maatschappelijke handelingsvorm.50 Performativiteit duidt op het belang van enerzijds het «Orientierungscharakter sozialer Darstellungen und Modelle [oriënteringskarakter van sociale voorstellingen en modellen]»51 en anderzijds op het belang van de «ästhetischen 44

Citaat zie: Ibid., p. 117. Citaat zie: FRIJHOFF, W., Toe-eigening: van bezitsdrang naar betekenisgeving, p. 115. 46 Citaten zie: Ibid., p. 115. 47 Citaat zie: Ibid., p. 109. 48 Citaat zie: Ibid., p. 113. 49 Ibid., p. 115. 50 WULF, C., GÖHLICH, M., ZIRFAS, J., Sprache, Macht und Handeln – Aspekte des Performativen. In: WULF, C., GÖHLICH, M., ZIRFAS, J. (eds.), Grundlagen des Performativen: eine Einführung in die Zusammenhänge von Sprache, Macht und Handeln. Weinheim, 2001, pp. 9-14. 51 Citaat zie: Ibid., p. 10. 45

17

Dimension menschlichen Handelns [esthetische dimensie van het menselijk handelen]»52. Net als de inhoudelijkheid definieert de vorm van het menselijke handelen de eigen identiteit. De lichamelijke en zintuiglijke vorm van de sociale handeling representeert zowel de handelingsintentie als het eigen ‘ik’ binnen een herkenningskader voor anderen. Dit herkenningskader doelt op een gedeelde «Erinnerungs- und Vorstellungswelt [Herinneringsen voorstellingswereld]» binnen een specifiek conditioneringframe.53

3. Herinneringscultuur Inleiding De slogan Wir sind das Volk! wordt in dit werkstuk ook geobjectiveerd en onderzocht als ‘heritage’ of erfgoed. De definiëring van ‘erfgoed’ of ‘heritage’ zorgt nog steeds voor debat.54 Het historisch onderzoeken van erfgoed kan pas wanneer de relatie tussen geschiedenis en erfgoed gedefinieerd wordt. «Lowenthal helps to clarify the relationship between history and heritage, by identifying three principal ‘modes of access’ to the past: namely memory, history and ‘relics’.»55 De connectie tussen erfgoed en geschiedenis is van maatschappelijk belang. Geschiedenis als discipline is essentieel in het valideren en toekennen van authenticiteit aan erfgoed, en dus ook aan het daarmee geassocieerde verleden. Publieke kennis van het verleden kristalliseert zich dus in erfgoed. Historici trachten het erfgoed historisch te verklaren, te objectiveren en aan te tonen waar mythe en werkelijkheid elkaar raken. Maar «history does not enjoy a monopoly over heritage»56. Meerdere instituties en stromingen hebben impact op het idee wat precies erfgoed is binnen een gegeven maatschappelijke context. Zo kunnen individuen, groepen en naties streven naar het projecteren van de historisch-culturele fundamenten in erfgoed in functie van de maatschappelijke doelen en/of positionering. Grote historische gebeurtenissen verhogen eveneens de pluralistische maatschappelijke betekenis van erfgoed. De materiële vormen van 52

Citaat zie: Ibid., p. 10. Ibid., pp. 9-14. 54 Etymologisch is ‘heritage’ afkomstig van het Latijnse heres, wat erfgenaam betekend. De Oxford English Dictionary geeft volgende definitie: «That which comes from the circumstances of birth; an inherited lot or portion; the condition or state transmitted from ancestors». Zie: DAVIES, S., History and Heritage. In: LAMBERT, P., SCHOFIELD, PH. (eds.), Making History: An introduction to the history and practices of a discipline. London, 2007, p. 280. Deze vage definitie geeft echter geen verwijzing naar reële culturele toeeigeningsprocessen. 55 LOWENTHAL, D., The Past Is a Foreign Country. Cambridge, 1985, pp. xxii-iii. 56 Citaat zie: DAVIES, S., op. cit., p. 281. 53

18

erfgoed worden bovenal herinnerd in het uitgebreide aanbod aan musea, historische gebouwen, beschermde landschappen, enz. .57 «Mentale, materiale und mediale Bilder haben wichtige Funktionen, wenn es darum geht, dass ein Gemeinwesen sich ein Bild von sich selbst schafft. Natürlich sind nicht nur Bilder daran beteiligt, sondern auch Erzählungen, Orte, Denkmäler und rituelle Praktiken.»58 Niet-materiële vormen van erfgoed tracht men telkens te materialiseren om het doelpubliek te bereiken. Zo staat op het einde van de algemene tentoonstelling in Das Deutsche Historisches Museum een plakkaat tentoon om de bezoekers te herinneren aan de historische slogan Wir sind ein Volk! :

Let op speciale markering Berlijn als hart van de natie. Geraadpleegd op 10.05.2010: http://hdg.de/lemo/objekte/pict/DieDeutscheEinheit_schildWirSindEinVolk/index.html

Theoretica Aleida Assmann: Dimensies herinneringsculturen Herinneringscultuur

wordt

door

A.

Assmann

gedefinieerd

in

drie

dimensies:

nieuwsgierigheidsimpuls – identiteitszekerheid – ethische plicht. De eerste dimensie vormt de nieuwsgierigheidsimpuls van de mens. Maatschappelijk wordt daar op twee wijzen antwoord geboden op deze menselijke impuls. De academische invulling bestaat uit musea, historische literatuur, tentoonstellingen, filmmateriaal, architecturale monumenten,

historische

57

Ibid., pp. 280-282. Citaat zie: ASSMANN, A., Der lange Schatten der Vergangenheit. Erinnerungskultur und Geschichtspolitik. München, 2006, p. 30. 58

19

landschappen, e. a., met als streefdoel het informeren van de burger. De commerciële invulling doelt op verkoop van cultuur via documentaire drama’s, themaparken, e. a.. De entertainmentproductie van cultuur binnen de tweede optie wordt door de overheid steeds meer gesubsidieerd.59 «[…] how far should/may the historian’s principles and practices be adapted to the commercial and popular pressures of the heritage industry?»60 Identiteitszekerheid vormt de tweede dimensie. Reeds in de 19de eeuw groeide het besef dat individuele of nationale identiteit niet enkel via geschiedenis te vatten was.61 Herinneringen behoren «zum eigensten Wesen und Bedürfnis des Menschen [tot het eigenste wezen en behoefte van mensen]»62. Individuen en groepen vormen doorheen hun wordingsproces het (geschiedkundig) beeld, de verklaring ervoor en het bewustzijn over het eigen ‘ik’.63 De laatste dimensie gaat uit van de ethische plicht: «Das Gebot ‘Du sollst dich erinnern!’»64. De ethische plicht tot herinnering heerst wanneer de spontane drang naar herinnering verdrongen wordt door een dynamisch vergeten uit eigen schaamte en schuld. Vooral voor bepaalde historische perioden en gebeurtenissen geldt deze plicht, waarbij de verbonden monumenten aan de plicht van het niet-vergeten herinneren. Groepsvorming neemt toe door de maatschappelijke verplichting tot herinnering. Zo onderscheiden en verenigen slachtoffers en daders zich paradoxaal, daar ze samen eenzelfde plicht tot herinneren van een bepaalde geschiedenis delen. Dit gegeven is duidelijk zichtbaar bij de herdenking van de Holocaust of de Val van de Muur.65 Deze drie dimensies spelen maatschappelijk op elkaar in en vormen een autonoom dynamisch gegeven.66

Duitse Nationale Herinneringscultuur De Duitse nationale herinneringscultus combineert paradoxaal deze twee elementen: «das triumphalistische Symbol der Wiedervereinigung in der Mitte Berlins und Auschwitz als traumatischer Tiefpunkt».67 Zo stelde socioloog Bernhard Giesen dat Triumph en Trauma twee extreme mytheproducerende polen zijn waarbinnen de nationale identiteit geconstrueerd 59

ASSMAN, A., Geschichte im Gedächtnis. Von der individuellen Erfahrung zur öffentlichen Inszenierung. München, 2007, p. 25. 60 DAVIES, S., op. cit., p. 280. 61 Er werd toen echter nog gesproken over identiteit via de term «Charakter». Zie ASSMAN, A., Geschichte im Gedächtnis, p. 25 en noot 14. 62 Citaat zie: LEYH, P., Historik. Stuttgart, 1977, p. 45. 63 ASSMAN, A., Geschichte im Gedächtnis. pp. 25-26. 64 Citaat zie: Ibid., p. 26. 65 Ibid., pp. 26-27. 66 Ibid., p. 27. 67 Citaat zie: ASSMANN, A., Der lange Schatten der Vergangenheit. p. 14.

20

wordt. Euforische collectieve climax en diepgaande ontmoediging/vernedering wisselen elkaar af binnen de nationale beeldvorming. Triomf en trauma lijken elkaar uit te sluiten en elkaar te verdringen,, maar het zijn juist deze historische ervaringen van een volk die in het nationale zelfbeeld worden verwerkt. Volgens historicus Reinhart Koselleck veroorzaakte het trauma Auschwitz een historische Wende in de Duitse nationale herinneringscultuur. Twee vormen van negatieve herinneringsvormen vormden zich; enerzijds zinloos geweld/nutteloze nederlagen en anderzijds betekenisdragend geweld dat met rechtvaardigheid wordt verbonden. Het zinloze extreme geweld van de Holocaust tekent tot op vandaag de Duitse herinneringscultuur.68 Het individuele en collectieve herinneringsproces wordt steeds meer als een sociale en culturele constructie (h)erkend in de plaats van een religieus of natuurlijk gegroeide spontaniteit. Dit nieuw benoemde herinneringsproces69 is veranderlijk in de tijd en draagt zo een eigen geschiedenis met zich mee.70 «Erinnerungen existieren nicht als geschlossene Systeme, sondern berühren, verstärken, kreuzen, modifizieren, polarisieren sich in der gesellschaftlichen Realität immer schon mit anderen Erinnerungen und Impulsen des Vergessens. Deshalb wird es […] immer wieder um Konstellationen, Geflechte und Konfrontationen unterschiedlicher Erinnerungen gehen.»71

4. Memoria – Herinnering Herinneringsculturen pogen bepaalde herinneringen voorrang te geven op andere. Hoe ontstaat eigenlijk de collectieve herinnering binnen een herinneringscultuur? Om de werking van herinneringsculturen te kunnen duiden, wordt ‘herinnering’ hier grondig onder de loep genomen. Eerst en vooral wordt in deze inleiding een aantal nuanceringen naar voor geschoven betreffende geheugen, individu als deel van verschillende groepen en de 68

Ibid., p. 14. Het trauma van de Holocaust beïnvloedde niet enkel de latere herinneringscultuur. De nieuwe begrippen en normen qua herinneringsgeschiedenis worden ook toegepast op perioden voor ’33 en ‘Het Derde Rijk’ van Hitler. Zie: Ibid., p. 15. 70 Ibid., pp. 15-17. 71 Ibid., p. 17. 69

21

dichotomie individueel – collectief. Nadien komen de 4 vormen van herinnering aan bod; individueel, sociaal, politiek en cultureel. Tenslotte wordt er een onderscheid gemaakt tussen functioneel en opgeslagen geheugen binnen de culturele herinneringsvorm. Als laatste volgt de deconstructie van het collectieve geheugen. Memoria of geheugen is een persoonlijk gegeven, waarbij de mens het verleden kan waarderen en plaatsen. Het verleden wordt zo een bekend gegeven, we maken er deel van uit en laten onze tegenwoordige identiteit erdoor sterk beïnvloeden. Het is mogelijk als historicus/a om het geheugen van actoren rechtstreeks te onderzoeken, door bijvoorbeeld als bron getuigenissen te gebruiken. Onrechtstreeks biedt historisch onderzoek over herinneringsculturen ook informatie over Memoria.72 In dit werkstuk wordt via onderzoek over de herinneringscultuur onrechtstreeks het herinneren aan Wir sind das Volk! onderzocht. Herinneren en herdenken is een complex gegeven. Welke soorten dragers van herinnering zijn er allemaal? Hoe wordt herinnering verspreid? Hoe verandert individuele herinnering in een collectief gedragen herinneringscultuur?

Ich – Wir-Gruppen De mens is als individu ondeelbaar, maar geen op zichzelf staand gegeven. Hij/zij is gebonden aan vele Wir-Gruppen. «Jedes “Ich” ist verknüpft mit einem “Wir”, von dem es wichtige Grundlagen seiner eigenen Identität bezieht.»73 We behoren als mens tot graduele exclusieve (familiebanden, etniciteit) en inclusieve (natie) groepen. Het lidmaatschap bij bepaalde Wir-Gruppen kan veranderen in de tijd, zoals bvb. religie of burgerschap. Het aansluiten bij een Wir-Gruppe gebeurt op verscheidene wijzen, namelijk vrijwillig, gedwongen, door prestaties of interesses. De bindingskracht tussen het Ich en de WirGruppen is veranderlijk en variërend. Migratie kan je nationaliteitsgroep wijzigen, maar nooit je etniciteit of herkomstgroep de “familie”. Na de dood van het Ich vallen de meeste formele verbindingen met de Wir-Gruppen weg, zoals bvb. arbeider in fabriek. Maar sommige banden blijven eeuwig bestaan, zoals bvb. lid van een familie. Overleden individuen worden vooral in de familiekring herdacht. «Die Familie ist die Paradigmatische Gemeinschaft, die ihre Toten inkorporiert, auch wenn sie an dieser Aufgabe immer wieder zerbricht.»74 Herdenkingen

72

DAVIES, S., op. cit., p. 280. Citaat zie: ASSMANN, A., Der lange Schatten der Vergangenheit, p.21. 74 Citaat zie: Ibid., p. 22. 73

22

binnen de familiale context omvatten meestal drie generaties die onderling herinneringen en kennis kunnen uitwisselen.75

Afstappen van ‘dichotomie’: individueel – collectief Culturen, naties en geloofsgemeenschappen waar het individu lid van is, overleven als WirGruppen veel langer. De herdenkingen binnen deze bredere collectiviteiten neemt het individu in zich op. «Das Gedächtnis des Individuums umfasst deshalb weit mehr als den Fundus unverwechselbar eigener Erfahrungen; in ihm verschränken sich immer schon individuelles und kollektives Gedächtnis.»76 De verhouding tussen individuele en collectieve herinneringen is dus meervoudig en complex. Meerdere collectieve herinneringen uit de verschillende Wir-Gruppen werken op elkaar in binnen het individu. Aleida Assmann onderscheidt vier herinneringsgroepen ter vervanging van de misleidende dichotomie tussen individueel – collectief herinneren: de individuele herinnering, de sociale groep, de politieke collectiviteit van de natie en de cultuur. Deze herinneringsvormen onderscheiden zich qua tijd/ruimte en werken dynamisch op elkaar in.77

Vier herinneringsvormen a. Vluchtige herinneringen Eerst en vooral wordt een onderscheid gemaakt tussen bewuste en onbewuste herinneringen bij het individu. Individuen zijn namelijk in staat pijnlijke herinneringen van schuld en schaamte intern op te slaan in een onderbewuste ruimte. Deze verborgen herinneringen kunnen echter mits bepaalde prikkels weer bewust herinnerd worden. Individuele herinneringen hebben vier basiskenmerken. Ten eerste worden herinneringen door het individu vanuit een welbepaalde waarnemingspositie en individuele perceptie geregistreerd (“perspektivisch”). Ten tweede zijn de herinneringen van het individu verbonden in een herinneringsnetwerk (“vernetzt”). Ze overlappen, kruisen en sluiten bij elkaar aan. Ten derde vormen herinneringen fragmentarische, begrensde en vormloze beelden (“fragmentarisch”). Tenslotte zijn herinneringen vluchtig en veranderlijk (“flüchtig”). De relevantie en het waardegehalte zijn eveneens veranderlijk.78

75

Ibid., pp. 21-22. Citaat zie: Ibid., p. 23. 77 Ibid., pp. 22-23. 78 Ibid., pp. 24-25. 76

23

b. Sociale herinnering Herinneringen pinnen zich des te meer vast door de “sociale interactie”. Communicatief herinneren tussen individuen loopt na drie generaties af. In deze periode kunnen individuen gemeenschappelijke ervaringen, herinneringen en verhalen delen. De gedeelde identiteit binnen een generatie verankeren zich psychologisch binnen het individu. Bij iedere generatiewissel, na ongeveer een periode van 30 jaar, verschuift het herinneringskader en – profiel opmerkelijk. Waarden en normen verschuiven dynamisch mee. Publieke herinneringsculturen evolueren zo mee met de generatiewissels. Bij traumatische en schuldrijke ervaringen is er vaak eerst een periode van 15 tot 30 jaar nodig eer deze herinneringen in de openbaarheid herdacht worden in musea, film, tentoonstellingen, … . Sociale herdenking verloopt tussen individuen via het conversational remembering. Informeel construeren individuen, binnen een sociale Wir-Gruppe, continu verleden herinneringen in het heden.79

c. De politieke herinnering De politieke of nationale herinneringscultuur is volgens Ernest Renan functioneel binnen een natie. De sociale herinneringscultuur80 is een generatieverbonden fenomeen en kent zijn oorsprong en verspreiding ‘van onderuit’. De politieke of nationale herinneringscultuur wordt via politieke instituties gevormd en verspreid. Het handelt bij de nationale herinneringscultuur dus over een herinneringsinterpretatie ‘van bovenuit’. De natie bestaat volgens Renan uit een ‘lichaam’ en een ‘ziel’. Het ‘lichaam’ duidt op het politieke raster binnen een samenleving, zoals bijvoorbeeld de grondwet, de wetten en institutionele vrijheden of beperkingen. De ‘ziel’ van een natie slaat op de gemeenschappelijke herinneringscultuur. Renan beschouwde de nationale herinneringscultuur als een identiteitvormend gegeven. Het gezamenlijke herinneren vormde de identiteit van burgers naast gemeenschappelijke taal, etniciteit, … . Deze gemeenschappelijke herinneringscultuur is volgens Renan (net zoals bij B. Giesen) vooral gebaseerd op nationale triomf en trauma uit het verleden.81

79

Ibid., pp. 25-29. Zie Aleida Assmann deel 1.4 Memoria – Herinnering. 81 ASSMANN, A., Der lange Schatten der Vergangenheit, pp. 36-40. 80

24

d. Culturele herinnering «Generationen vergehen schneller als Bäume, und selbst alte Familien überleben keine drei Eichen.»82 Het voortdurende vergeten van pijnlijke, bezwarende en andere herinneringen wordt door de generatiewissels telkens opnieuw beëindigd. Net zoals het individu vergeet ook de gemeenschap. Dit continue vergeten bevordert de verwerking van pijnlijke gebeurtenissen, de overwinning van conflict en strijd en verhoogt de focus op het heden. Culturele gemeenschappen streven naar het selectief vasthouden van functionele herinneringen. Tradities, patrimonium, erfgoed en andere worden tot historische symbolen verheven en ‘vereeuwigd’ via het gebruik van nationale media. De dichotomie vergeten en herinneren wordt zo in functie van een hedendaagse bewaring van de culturele identiteit geplaatst.83

Samenvatting: Individu – Sociaal – Politiek – Cultureel geheugen Uiteindelijk worden herinneringen op twee niveaus opgenomen en verspreid: het biologische en symbolische niveau. Het biologische niveau betreft de receptie en verspreiding van herinnering door en tussen individuen. De sociale herinnering en ervaringen worden communicatief verspreid tussen individuen. Het symbolische niveau is een structureel niveau waarbij herinneringen in materiële vorm over generaties heen bewaard en verspreid worden. De culturele herinnering is gelinkt met de culturele identiteitsvorming van het individu (zie “culturele herinnering”). De collectieve herinnering steunt op collectiviteiten zoals instituties om herinneringen op te nemen en door te geven.84 «Institutionen und Körperschaften wie Kulturen, Nationen, Staaten, die Kirche oder eine Firma “haben” kein Gedächtnis, sondern “machen“ sich eines mithilfe memorialer Zeichen und Symbole. Mit diesem Gedächtnis “machen“ sich Institutionen und Körperschaften zugleich eine Identität.»85 Deze politieke/collectieve herinnering ontstaat dus niet spontaan. Ze wordt bewust geconstrueerd en symbolisch ondersteund.86

82

Citaat van Sir Thomas Browne uit het midden van de 17de eeuw. Zie: GADAMER, H. G., Wahrheit und Methode. Tübingen, 1960, p. 261. 83 ASSMANN, A., Der lange Schatten der Vergangenheit, pp. 51-54.. 84 Ibid., pp. 31-36. 85 Citaat zie: Ibid., p. 35. 86 Zie noot 16: Ibid., p. 282.

25

Tabel: Herinneringsvormen87

Basis:

Verwerking:

Biologische

Symbolische

overdracht

overdracht

Neurotisch

Communicatief

Collectief

Individueel

Herinnerings-

Individuele

Sociale

Politieke

Culturele

vorm:

Herinnering

Herinnering

Herinnering

Herinnering

Tabel: vergelijking sociale en culturele herinnering88

Sociale herinnering

Culturele herinnering

biologische drager

Materiële drager

beperkt (80 tot 100 jaar)

Onbeperkt

Inter-generationeel

Trans-generationeel

Communicatie

Symbolen en Tekens

"Conversational remembering"

Monumenten, verjaardagen, Riten, Teksten, Beelden

Functioneel herinneren – Opgeslagen geheugen Individuele herinneringen sterven onvermijdelijk mee met hun dragers. Instituties binnen een culturele gemeenschap kunnen wel via materiële resten van een culturele gemeenschap de sociaal gedeelde individuele herinnering levende houden. Musea, bibliotheken en archieven bewaren en ordenen materiële herinneringsresten en overstijgen zo de sociale herinnering. De opgeslagen herinneringen vormen het opgeslagen culturele geheugen. Functioneel herinneren duidt op de canonisering van de sociale herinneringen en opgeslagen herinneringsresten van de culturele gemeenschap. Ook de opgeslagen herinneringen zijn onderhevig aan de dichotomie vergeten – herinneren. Instituties, maatschappelijke prikkels en andere kunnen oude archivalische herinneringen terug bovenhalen. «Konservierung und Pflege der Bestände sind deshalb die Voraussetzung für ein Kulturelle Gedächtnis; aber erst durch individuelle 87 88

Ibid., p. 36. Schema vervaardigd door Aleida Assmann. Zie: ASSMANN, A., Ibid., p. 54.

26

Wahrnehmung, Wertschätzung und Aneignung, wie sie durch die Medien, durch kulturelle Einrichtungen und Bildungsinstitutionen vermittelt werden, wird daraus ein kulturelles Gedächtnis.»89 Tabel: Culturele herinnering90

Functionele herinneren

Opgeslagen geheugen

Zekerheidsvorm: herhaling

Zekerheidsvorm: duur

(symbolische Praktijken)

(materiële Representaties)

Tradities

Boeken, Beelden, Films

Riten

Bibliotheken

canonisering van

Musea

Artefacten

Archieven

Deconstructie: collectieve geheugen Het collectieve geheugen is sinds de jaren ’90 de navolger van “imagined communities”. Deconstructies houden niet noodzakelijk postmodernistisch pessimisme in. Bij deconstructie van het collectieve geheugen is aandacht voor twee kernelementen belangrijk, namelijk «die überzeitliche Wirkmacht von Bildern und Symbolen» en «ihre Konstruiertheit». De deconstructie van symbolen leidt niet meer tot het uitsluitend benadrukken van de manipulatieve eigenschappen van herinnering. Geen enkel cultureel erfgoed of gedachtegoed is namelijk vrij van deconstructie. Er blijft wel degelijk een basis van herinnering te ontdekken in de herinneringswerkelijkheid van individuen en groepen, bij een kritische deconstructie van cultureel erfgoed.91

89

Citaat zie: Ibid., p. 57. Schema vervaardigd door Aleida Assmann. Zie: ASSMANN, A., Ibid., p. 58. 91 Ibid., pp. 30-31. 90

27

5. Identiteit «The interesting thing about national identity is how it is constructed, by whom and why? Historians clearly play a major role in the processes of constructing national identity. The struggle between rival political concepts functionalises [sic.] the past and selectively perceives the present in the light of a constructed past.»92 Hoe dient de veranderlijkheid van de betekenis en de functionaliteit van de slogan Wir sind das Volk! begrepen te worden? Welke groepen trachten de uitsprekers van de slogan te bereiken? Welke elementen in de eigen identiteitsperceptie worden als overeenkomstig naar voor geschoven in de betekenis van de slogan? Historici grijpen het identiteitsbegrip te vaak aan als een eenvoudig empirisch analyseconcept, zonder al zijn/haar connotaties diepgaand te ontleden. Want net zoals het collectief geheugen, de herinneringscultuur, enz. houdt de identiteit te veel verborgen betekenissen in om als eenduidig analytisch concept te hanteren. De definiëring van wat individuele en nationale identiteit doorheen de Duitse naoorlogse geschiedenis eigenlijk inhoudt is van belang bij de analyse van de betekenis van de slogan «Wir sind das Volk!» voor de historische actor zelf.93 Eerst en vooral herbergt het begrip identiteit een individuele en sociale complexiteit. Zo duidt identiteit enerzijds op het unieke «self»94 van een individu en anderzijds op gelijkenissen tussen individuen binnen een groep. Bij de laatste betreft het gemeenschappelijke eigenschappen die reeds over een langere periode aanwezig zijn, zodat ze ook als identificerend herkend kunnen worden. Deze eigenschappen kunnen intern en extern door verscheidene actoren toegeschreven worden aan een individu of groep. Ook instellingen en instituties binnen het staatsmodel spelen een belangrijke rol in het catalogiseren en dus identificeren van individuen en groepen.95 Ook is voor de historicus/a het onderscheid tussen de objectief verifieerbare identiteit en het subjectieve identiteitsbesef of –beeld van de actor een belangrijke notie. De praxis/handelen

92

Citaat zie: BERGER, S., The SEARCH for NORMALITY National Identity and Historical Consciousness in Germany since 1800. Oxford, 1997, p. 7. 93 BRUBACKER, (R.). en COOPER, (F.). Beyond “Identity”. In: Theory and Society, 29, 2000, pp. 1-14. 94 GUNN, (S.). History and cultural theory. Harlow, 2006, p. 132. 95 Ibid., pp. 132-138.

28

van de actor vloeit namelijk voort uit beide.96 «Perceptie geeft structuur aan identiteit doordat ze de groep […] helpt zowel een cognitief als een handelingssysteem te kiezen uit meerdere mogelijke stelsels die zich aanbieden.»97 Bovendien bevat identiteit als concept interne tegenstellingen. Een sterke betekenis duidt op een algemeen aanvaarde en praktische notie dat identiteit een ‘vaste’ eigenschap is van elk/e individu/groep. De zwakke versie daarentegen benadrukt dan weer de constructieve, instabiele en veranderlijke eigenschappen van identiteit. Deze tegenstrijdige definiëringen handelen over de interne spanning tussen gelijkheid/verschil en standvastigheid/instabiliteit. Is identiteit een vaststaand gegeven dat van buitenaf wordt geïntroduceerd? Of is het eerder een verzameling constructies die de actor bijeenvoegt onder de noemer ‘ik’? Beide extreme definiëringen missen echter nuance en diepgang.98

Alternatieve verklaringscluster – 3 peilers Identification en categorization is de eerste peiler om bepaalde eigenschappen van het begrip identiteit te isoleren. Een actor identificeert zich met eigenschappen van andere individuen en groepen. De identificatie van de actor kan eveneens door externen opgelegd worden. De staat opereert voornamelijk via de categorisering van de eigen groep burgers. De situationele context en relationele realiteit zijn tijdens de identificatie en categorisering belangrijke aandachtspunten. Het interactieve, discursieve identificerende proces ten gevolge van het wisselende mediatieke gebruik van de slogan wordt zo vatbaarder voor analyse. Individuen kunnen zich identificeren aan discours vanuit de media, zoals kranten, zonder daarom persoonlijke of directe banden te hebben met andere gelijk geïdentificeerde individuen.99 De tweede peiler wordt gevormd door self-understanding of zelfbegrip en social location of sociale gelokaliseerdheid. Self-understanding, afkomstig uit de psychodynamische benadering van Sigmund Freud, duidt op het bewust zijn van de actor van de eigen sociale positie. Ook het eigenbelang vormt zo een bewust gegeven. Naast het cognitieve aspect van dit zelfbegrip, komt zo de gesitueerde subjectiviteit of emotionele realiteit van de actor aan bod. Het

96

FRIJHOFF, (W.). Identiteit en identiteitsbesef, pp. 614-634. Ibid., p. 625. 98 BRUBACKER, (R.). en COOPER, (F.). op. cit., pp. 1-19. 99 Ibid., pp. 14-17. 97

29

handelen van de actor wordt immers steeds door zowel cognitieve als emotionele motivaties gestuurd. Pierre Bourdieu gebruikte hiervoor het concept le sens pratique.100 De laatste peiler handelt over commonality, connectedness en groupness. Commonality focust op de mate waarin bepaalde kenmerken gedeeld worden tussen verschillende individuen. Connectedness of mate van verbondenheid benadrukt vooral de relationele banden tussen individuen. Deze twee maatschappelijke maatstaven bepalen de graad van groupness of groepsvorming. Wederom hoeven de linken tussen actoren niet persoonlijk te zijn en kunnen dus ook via de media geconstrueerd worden. Een vorm van samenhorigheidsgevoel is wel noodzakelijk om een echte graduele groep te vormen.101 In dit werkstuk wordt herinneren als identiteitsvormend gepercipieerd. Herinneren is menselijk en vormt de basis waarop we ons ‘zelf‘ of ‘eigen ik’ op bouwen. Herinneringen zijn een onontbeerlijk gegeven voor de mens. De eigen identiteit steunt op eigen ervaringen, relaties en verwerving van kennis.102 Toe-eigening vormt eveneens mee de individuele en collectief gedeelde identiteit.103

100

Ibid., pp. 17-19. Ibid., pp. 15-17. 102 Citaat zie: RANDALL, W. L., The Stories We Are: An essay on Self-Creation. Toronto, 1995. 103 Citaat zie: FRIJHOFF, W., Toe-eigening: van bezitsdrang naar betekenisgeving, p. 108. 101

30

DEEL 2 HISTORISCH KADER 1945 – 1989

31

1. Stunde null Geschiedenis De capitulatie van de Deutsche Wehrmacht werd door het Russische Rode Leger afgedwongen in de nacht van 8/9 mei 1945. Nog amper 3 miljoen mensen woonden op dat moment in het bezette Berlijn. De Verenigde Staten, Frankrijk en Groot-Brittannië bezetten naast de Sovjet-Unie, op 8 juni 1945 elk een eigen zone in Berlijn en namen als overwinnaars van WOII de taak van oberste Regierungsgewalt (Hoogste Regeringsmacht) in Duitsland op zich. De verdeling van de zones in Berlijn tussen de vier grootmachten werd al vastgelegd in het Londoner Protokoll uit 1944. Bovendien diende volgens dit protocol voorzien te worden in een gezamenlijk geallieerd Militair bureau van de Stadscommando om het administratief bestuur in Duitsland uit te voeren. De stad Berlijn kende zo haar eerste weliswaar louter administratieve deling na ’45. De grens tussen de Westerse sectoren en de Russische sector bevond zich dwars door het oude regeringskwartier in het centrum van de stad.104

Verdeling van Berlijn in vier sectoren105 na de Tweede Wereldoorlog De Amerikaanse Joint Chiefs of Staff (Gezamelijke Militaire Staf) besloten in de ‘Direktive JCS 1067’ van 26 april 1945 tot het bestraffen van de talrijke Nazimisdadigers. «[…] dass sie nicht der Verantwortung für das entgehen können, was sie selbst auf sich geladen haben.»106 Bovendien streefde de USA een blijvende doortastende controle over Duitsland na. « […] nicht besetzt zum Zwecke seiner Befreiung, sondern als ein besiegter Feindstaat.»107 De veranderingen die de geallieerden binnen Duitsland wensten door te voeren hadden

104

GÖRTEMAKER, M., Orte der Demokratie: ein historisch-politischer Wegweiser. Berlin, 2005, p.72. Geraadpleegd op 20.04.2010: http://mapsof.net/berlin/static-maps/jpg/bln11-divided 106 Citaat zie: GÖRTEMAKER, M., op. cit., p. 72. 107 Citaat zie: Ibid., p. 72. 105

32

«Demokratisierung, Dezentralisierung, Demilitarisierung und Entnazifizierung»108 als doel. 109

Frankrijk boycotte het gezamenlijke bestuur in Berlijn daar het eigenlijk de nationale verdeling van Duitsland verlangde. Centrale besturen werden door Frankrijk dan ook pas goedgekeurd in ruil voor het ontrekken van de Westerse Rijngebieden en het Ruhrgebied aan Duitsland. De Alliierten Kontrollrats (Geallieerde Controleraad) kon enkel unaniem beslissingen nemen in het besturen van Berlijn en Duitsland.110 Wanneer Frankrijk ook de werking van dit beslissingsorgaan doorkruiste, veranderden de administratieve grenzen zich tot Teilungsgrenzen in Duitsland én Berlijn.111 De Sovjet-Unie vaarde ook steeds meer haar eigen koers binnen de Duitslandpolitiek van de geallieerde grootmachten. Vanaf september ’45 kende de Sovjetzone in Duitsland en Berlijn steeds meer een structurele isolering ten opzichte van de Westerse Sectoren. De Sovjet-Unie voerde een eigen grondhervorming door, nationaliseerde de zware industrieën en wijzigde drastisch het opbouwsysteem van Oost-Duitsland.112

Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED) De «Sozialistische Einheitspartei Deutschland (SED)» ontstond op 21/22 april ’46 na een dwangfusie

tussen

de

«Kommunistische

Partei

Deutschlands

(KPD)»

en

de

«Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD)». De macht in Oost-Duitsland en OostBerlijn werd zo geconcentreerd in de handen van de communistische monopoliepartij, de SED.113 Voor de SED-Unie werden belangrijke sociaaldemocraten uitgerangeerd en vaak in gevangenschap gestuurd naar werkkampen in de Sovjet-Unie. De macht van de SPD werd zo veel mogelijk beknot, de druk werd heel hoog om een eenheidspartij tussen de KPD en SPD te ondersteunen.

108

Citaat zie: Ibid., p. 72. Tijdens het Potsdamer Konferenz in juli/augustus ’45 besloten Groot-Brittannië, de verenigde Staten en de Sovjet-Unie deze doelstelling na te streven binnen hun gezamenlijke beleid in Berlijn. Zie: Ibid., p. 73. 110 Ibid., p. 73. 111 Ibid., p. 74. 112 Reeds lang bereidden in de Sovjet-Unie verbannen Duitse communisten zich voor op een communistisch Duitsland. Ibid., p. 74. 113 Ibid., p. 74. 109

33

Fusiesymboliek KPD – SPD 114

In 1948 telde de SED ongeveer 2 miljoen leden binnen de Sovjetzone. Een groot aantal vrouwen stemden voor de nieuwe partij; ongeveer 24%. Ook verschoof de kiezersbasis van arbeiders naar bedienden.115 De weerstand tegen de uitbouw van de eenheidspartij SED ging uit van Sociaaldemocraten, Liberalen, Christendemocraten en universiteiten. Naast het repressieve politieke systeem, werd de staatse strijd tegen de Kerk door velen verafschuwd.116

Vrije verkiezingen De eerste vrije verkiezingen voor de gemeenteraad en stadsparlement in Berlijn werden op 20 oktober ’46 georganiseerd. Bovendien diende de «Vorläufige Verfassung [voorlopige grondwet] für Gross-Berlin» van 13 augustus ’46 goedgekeurd te worden door de Berlijnse bevolking. De internationale spanningen tussen Oost en West bleven echter stijgen tijdens deze voorlopig laatste gezamenlijke Berlijnse/Duitse verkiezingen.117 De Sociaaldemocraten en burgerlijke centrumpartijen kwamen als winnaar naar voor. De SPD behaalde 48.7%, de ‘Christlich Demokratische Union (CDU)’ 22.2%, de ‘LiberalDemokratische Partei Deutschlands (LDPD)’ 9.3% en de SED uiteindelijk 19.8%.118 De voorlopige grondwet werd door een meerderheid goedgekeurd. De nieuwe stadsraad startte op 5 december ’46 haar zittingen. Na de ongunstige uitslagen bij de vrije verkiezingen verstoorde de communistische bezettingsmacht in Oost-Berlijn op meerdere manieren het bestuur- en beslissingsproces in Berlijn.119 De lage verkiezingsscore is gelinkt met het lage imago van de 114

Afbeeldingen geraadpleegd op 24.04.2010: http://www.crwflags.com/fotw/misc/de%7Dsed).gif ; http://www.wissen-digital.de/lexikon/images/8/8d/Ch05_gruendung_SED2.jpg 115 Er bestaat een discussie tussen West-Duitse historici en Oost-Duitse historici over de graad van instemming onder de SPD-leden over de gedwongen fusie. West-Duitse historici benadrukken de dwang tot fusie tegen de achterban van de SPD in. Terwijl Oost-Duitse historici de steun van de vele kleine leden benadrukken. Zie: BERGER S., Social Democracy under Conditions of Illegality, 1933-1989. In: Social Democracy in Germany. pp. 154-162. 116 NEUBERT, E., Geschichte der Opposition in der DDR 1949-1989. Berlin, 1998, pp. 969. 117 Pas in 1990 werden opnieuw gezamenlijke verkiezingen georganiseerd binnen Berlijn en Duitsland. GÖRTEMAKER, M., op. cit., p. 74. 118 In de Sovjetzone werd grote openbare druk uitgeoefend om de eerste vrije verkiezingen in Berlijn sterk te beïnvloeden. De lage verkiezingsscore van de SED betekende een nederlaag voor de communistische Oostduitsers én de Sovjetbezetting. Zie: Ibid., p. 75. 119 Bijvoorbeeld het vetorecht inzetten binnen Alliierten Kommandantur, verstorende houding aannemen als SED-fractie in stadsparlement en gemeenteraden, … . Zie: Ibid., p. 75.

34

SED dat veroorzaakt werd door de identificatie van de eenheidspartij met de Sovjet bezettersmacht. De Sovjet bezettersmacht voerde via het ongeliefde Soviet Military Administration (SMA) langere werktijden in, bevroor de lonen, ontmantelden en namen bedrijven over, … .120 De aanstelling van Ernst Reuter (SPD) als nieuwe Oberbürgermeister121 (Burgemeester) vond op 24 juni ‘47 toch plaats ondanks de vele tegenstemmen en weerstand van de SED-fractie binnen het Berlijnse stadsparlement. Reuter had zich politiek opgewerkt binnen de SPD, nadat hij in ’22 uit de KPD gestoten werd. De Sovjet-Unie en SED percipieerden de ‘gematigde’ Ernst Reuter dan ook als een politieke «Verräter». 122

Berlijn – tussen Oost en West De politiek-ideologische spanning tussen Oost en West bleef stijgen, met Berlijn als gevoelig breekpunt. Deze internationale wrijvingen maakten dialoog tussen de Westsektoren en de Sovjetzone haast onmogelijk. Het afbreken van de conferenties123 tussen de Vier Machten in de loop van ’47 leidde bij de Verenigde Staten en Groot-Brittannië tot het besluit dat «[…] eine Konsolidierung der Lage nur ohne die Sowjetunion möglich sei»124. Op 7 juni ’48 verlieten Groot-Brittannië, USA en Frankrijk de doelstellingen van het Londense Protocol van ’44. Een eigenständigen westdeutschen Staates (zelfstandige West-Duitse Staat) met een zelfstandige, kapitalistische economie werd het nieuwe einddoel. Als reactie wende de Sovjetzone zich af van de Alliierte Kommandantur op 16 juni ‘48. Dit betekende het einde van elke vorm van gemeenschappelijk bestuur in Berlijn en Duitsland.125 De Sovjet-Unie voerde als eerste bezettingsmacht drastische scheidingsprocedures door tussen Berlijn en West-Duitsland. Zo onderbrak de Sovjetzone op 24 juni ’48 het stratennetwerk, treinlinies en binnenscheepvaart tussen Oost en West. Enkel via luchtverkeer werd West-Berlin bereikbaar. Het Westen reageerde tot eind september ‘49 met de installatie van een Luftbrücke om de 2,1 miljoen West-Berlijnse inwoners te bevoorraden. OostDuitsland verklaarde dat de blokkade van alle aardse wegen door technische storingen 120

BERGER S., op. cit., pp. 154-162. Otto Ostrowski(SPD) werd op 5 december ’46 de nieuwe Oberbürgermeister121, na de neutrale en partijloze Arthur Werner 3(in mei ’45 door de Sovjetcommandanten ingezet). Zie: GÖRTEMAKER, M., op. cit., p. 75. 122 Ibid., p. 75. 123 De conferenties tussen de ministers van buitenlandse zaken van de geallieerde grootmachten in maart/april ’47 te Moskau en in december ’47 te Londen. Zie ibid., p. 76. 124 “Een consolidering enkel nog zonder de Sovjet-Unie mogelijk zou zijn”. Citaat zie: Ibid., p. 76. 125 Vanaf 20 maart ’48 boycotte de Sovjetmacht reeds de Alliierten Kontrollrat. Zie: Ibid., p. 76. 121

35

veroorzaakt werden. De Amerikaanse officier L.D. Clay beweerde later dat «die technischen Schwierigkeiten würden so lange anhalten, bis wir unsere Pläne für eine westdeutsche Regierung begraben hätten»126. Berlijn veranderde door haar benarde situatie in een Westers symbool van vrijheid en zelfbeschikkingsrecht.127 Op 9 september ’48 protesteerden 300 000 Berlijnse inwoners tegen de Oost-Duitse blokkade.128 «[…] Heute ist der Tag, wo das Volk von Berlin seine Stimme erhebt. Dieses Volk von Berlin ruft heute die ganze Welt … […] wir wissen auch, wenn sie nur könnten, stünde das Volk von Leipzig, von Halle, von Chemnitz, von Dresden, von all den Städten der Ostzone so wie wir auf ihren Plätzen und würde unsere Stimme lauschen. […] Es gibt nur eine Möglichkeit für uns alle: gemeinsam so lange zusammenzustehen, bis dieser Kampf gewonnen, bis dieser Kampf endlich durch den Sieg über die Feinde, durch den Sieg über der Finsternis besiegelt ist.»129

Foto 1: Ernst Reuter op 9 september ’48 130

Foto 2: Luchtbrug 24.06.1948 tot 12.05.1949 131

Berlijn – tweemaal hoofdstad Wanneer communistische demonstranten op 6 september ‘48 het nieuwe stadhuis blokkeerden, werd in West-Berlijn het besluit tot nieuwe verkiezingen genomen in 126

Eigen vertaling: “De technische storingen zouden zo lang aanhouden, tot wij onze plannen voor een WestDuitse regering begraven hadden.” Citaat zie: Ibid., p. 76. 127 Ibid., p. 76. 128 Ibid., p. 77. 129 Ernst Reuter sprak de Berlijnse inwoners moed in op 9 september ’48. Citaat zie: Ibid., p. 77. 130 Afbeelding geraadpleegd op 20.04.2010: http://www.berlin.de/rubrik/hauptstadt/geschichte/ernstreuterrede.html 131 Afbeelding geraadpleegd op 20.04.2010: http://www.berlin.de/berlin-im-ueberblick/geschichte/1945.de.html

36

afwezigheid van de SED-fractie.132 De SED-fractie reageerde door op 30 november ‘48 een eigen Berlijns stadsbestuur en burgemeester voor Oost-Berlijn te kiezen. De nieuwe verkiezingen in West-Berlijn op 5 december ‘48 herbevestigde E. Reuter als Oberbürgermeister in West-Berlijn. Het bestaan van 2 burgemeesters en stadsbesturen betekende een effectieve politieke en administratieve scheiding.133 De Bundesrepublik Deutschland (BRD) werd als parlementaire democratie op 23 mei ‘49 gesticht. Omwille van de isolering van West-Berlijn werd Bonn als voorlopige hoofdstad gekozen. West-Berlijn werd wel nog sterk betrokken bij de politieke ontwikkeling van WestDuitsland. Zo zetelden ook afgevaardigden met beperkt stemrecht uit West-Berlijn in de Duitse Bondsdag. Er werd blijvend gestreefd vanuit West-Berlijn om de hoofdstad haar vroegere bestuursfunctie terug te bezorgen ondanks de vele protesten vanuit Oost-Berlijn.134 De Deutsche Demokratische Republik (DDR) werd op 7 oktober ‘49 vanuit een democratisch centralisme135 opgericht. De verschillende partijen dienden te fuseren tot de monopoliepartij, de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED). Communistische maatregelen werden doorgevoerd naar het voorbeeld van de Sovjet-Unie. De administratie werd gecentraliseerd, collectivering van land en onteigeningen bij de industrie en banken kenden hun ingang. OostBerlijn werd als politieke en administratieve hoofdstad verder behouden en uitgebouwd in de DDR.136

DDR-Diktatur De extreemsocialistische partij (SED) onderdrukte vanaf het begin de ontwikkeling van een parlementaire democratie en bouwde een eigen machtsmonopolie uit. Het Zentralkomitee der SED (Centrale comité) als machtigste partijorgaan bestond uit een Politbüro (politiek bureau) en een Erster Sekretär of Generalsekretär (secretaris-generaal). Walter Ulbricht bestuurde als eerste secretaris-generaal de partij van ’49 tot ’71. Zijn opvolger Erich Honecker zou regeren tot in ‘89. Het Oost-Duitse parlement vormde volgens de Oost-Duitse grondwet uit ‘49 de machtigste instelling van het land en diende enkel aan het eigen geweten

132

GÖRTEMAKER, M., op. cit., p. 77. Ibid., p. 78. 134 Ibid., p. 79. 135 BERGER S., op. cit., pp. 154-162. 136 GÖRTEMAKER, M., op.cit., p.80. 133

37

verantwoording af te leggen. In werkelijkheid kon dit instituut geen partijonvriendelijke beslissingen nemen. De oppositionele ontwikkelingen werden systematisch onderdrukt door de partij.137 De liberale (LDPD) en Christelijke (CDU) fracties vormden een Demokratischen Block binnen het parlement. De SED richtte mede de ‘Demokratische Bauernpartei Deutschlands (DBD)’ en ‘Nationaldemokratische Partei Deutschlands (NDPD)’ op ter ondersteuning van de staatspartij.138 Deze oppositionele partijen waren dus volgzaam ten opzichte van de SED. De onafhankelijkheid van de afgevaardigden ontbrak, de burger had geen politieke macht en kritische maatschappelijke debatten waren taboe. De Länder (deelstaten) verloren hun regionale bevoegdheden en werden centraal bestuurd vanaf de jaren ’50. De uitoefening van de persvrijheid en vrijheid van vereniging werden onmogelijk gemaakt door de staat. De scheiding der machten was fictie. De Sovjetische bezettingsmacht en de SED waren geslaagd in het ontwikkelen en uitbouwen van het schijndemocratische systeem van de DDR .139 Zoals SED-chef Walter Ulbricht stelde: «Es muss demokratisch aussehen, aber wir müssen alles in der Hand haben»140

(V.l.n.r.) SED-chefs: Wilhelm Pieck (1949-1950), Walter Ulbricht (1950-1971), Erich Honecker (1971-1989)141

137 138

Ibid., pp. 80-81.

139

GÖRTEMAKER, M., op. cit., pp. 80-81. Citaat zie: DAS BUNDESARCHIV, Freiheitsbewegungen zwischen 1945 und 1961. P. 1. Geraadpleegd op 06.06.2010: http://www.bundesarchiv.de/imperia/md/content/dienstorte/rastatt/1945_-_1961.pdf 141 Afbeeldingen geraadpleegd op 22.04.2010: www.ddr-geschichte.de/Politik/pieck.jpg ; http://www.chroniknet.de/assets/215265_1.jpg ; http://www.wdr.de/themen/kultur/stichtag/2006/10/_img/bild1029_400h.jpg 140

38

2. DDR – 17 juni 1953 142 Politieke en economische crisis binnen de DDR leidde tot de grote Oost-Duitse volksopstand op 17 Juni 1953. Van 15 tot 21 juni 1953 waren er massademonstraties, -stakingen en openbare onrust in meer dan 700 steden en gemeenten. Meer dan 1 miljoen mensen waren actief betrokken bij de opstand.143 Stalin’s dood in maart ‘53 en de versoepelde communistische koers die de Sovjet-Unie voerde wekte grote verwachtingen bij de DDRburger voor meer rechtszekerheid, meer democratie, geen staatsterreur meer, betere leef- en werkomstandigheden. Bovendien flakkerde de wens tot Wiedervereinigung weer op onder grote delen van de Oost-Duitse bevolking.144 De economische maatregelen die de SED trof begin jaren ‘50 toonden echter een andere werkelijkheid. Zelfstandige boeren en handelaren werden stelselmatig gedwongen zich in verbanden aaneen te sluiten en in dienst van de staat te werken. De zware industrie werd door de staat enorm gesubsidieerd terwijl de dagelijkse consumptiegoederen minder output kenden. De prijzen voor dagdagelijkse producten stegen daardoor voelbaar. Kerkleden werden openlijk onder druk gezet. In mei 1952 werden de Oost-Duitse deelstaten van hun autonomie ontheven. De strijd tegen criminele en subversieve personen veroorzaakte nog het meest de ontevredenheid van de DDR-burger. Ondanks waarschuwingen vanuit de Sovjet-Unie145, voerde de SED een rigide normverhoging door voor arbeiders, een wegnemen van voedselrantsoenen voor ‘niet-essentiële’ arbeiders en een aanzienlijke prijsstijging voor dagdagelijkse producten. Deze harde maatregelen waren onaanvaardbaar voor velen binnen de DDR. De opstand op 17 juni 1953 werd een onontkoombaar feit.146

142

Er bestaat een enorme hoeveelheid aan literatuur over dit onderwerp. Invloedrijke en gedetailleerde werken zijn: KOWALCZUK, I.-S., MITTER, A., WOLLE, S., (eds.) Der Tag X – 17. Juni 1953. Die ‘Innere Staatsgründung’ der DDR als Ergebnis der Krise 1952/54. Berlin, 1995. DIEDRICH, T., Waffen gegen das Volk. Der 17. Juni 1953 in der DDR. Munich, 2003. 143 GÖRTEMAKER, M., op. cit., p. 82. 144 Ibid., p. 83. 145 Grotewohl, Ulbricht en Oelssner werden begin juni 1953 naar Moskau geroepen, waarbij de Sovjet-Unie hen aanraadde om deze maatregelen te verzachten. De oude garde (vooral W. Ulbricht) binnen de SED-leiding trachtte echter via deze maatregelen de autoriteit binnen de SED te bestendigen. 146 STIBBE, M., The SED, German Communism and the June 1953 Uprising: New trends and New Research. In: MCDERMOTT, K., Revolution and Resistance in Eastern Europe: Challenges to communist rule. New York, 2006, pp. 39-43.

39

Geraadpleegd 147 op 01.05.2010: http://www.jugendopposition.de/index.php?id=3759

Bij vele demonstraties en stakingen werd het Deutschlandlied gezongen om zo het verlangen tot de Duitse hereniging te uiten. Ook sloten vele West-Berlijners zich aan bij de opstand in Oost-Berlijn. De SED trachtte de steun uit de Westerse sectoren zo veel mogelijk tegen te houden door 5000 extra grenswachters te plaatsen bij de Berlijnse grensovergangen. De SED bestempelde het nastreven van nationalisme als fascisme.148 De opstandelingen werden voortaan als fascisten beschouwd binnen de DDR. «Die Schuld wurde westdeutschen 147

Linkse afbeeelding: Berlijnse opstandelingen verbrandden de Sovjetvlag op de Brandenburgse Poort en vervingen ze door de Duitse vlag als roep tot hervereniging van de DDR en BRD. Rechtse afbeelding: Berlijnse demonstranten die op 17 juni 1953 op Potsdamer Platz demonstreren voor vrije verkiezingen waarbij alle Duitsers samen kunnen kiezen. Zie: http://www.jugendopposition.de/index.php?id=3759 (Bron: DHM) 148 NEUBERT, E., op. cit., pp. 86-87.

40

Provokateuren und alten Faschisten zugeschoben, die den 17. Juni als Tag X vorbereitet und inszeniert hätten.»149. Waardoor het optreden van de SED-staat «Teil des antifaschistischen Kampfes und politisch notwendig sowie moralisch erforderlich»150 was.151

«Die Lösung Nach dem Aufstand des 17. Juni Ließ der Sekretär des Schriftstellerverbands In der Stalinallee Flugblätter verteilen Auf denen zu lesen war, dass das Volk Das Vertrauen der Regierung verscherzt habe Und es nur durch verdoppelte Arbeit zurückerobern könne. Wäre es da Nicht doch einfacher, die Regierung Löste das Volk auf und Wählte ein anderes?»152 Het aantal officiële slachtoffers die de Sovjettroepen en -tanks maakten ligt officieel op 18 executies. Het werkelijke aantal slachtoffers is nog steeds niet bekend. De Sovjet-Unie bezette tussen 17/18 juni en 11 juli 1953 verschillende steden zoals bvb. Oost-Berlijn, Leipzig, … . Uiteindelijk versloeg een coalitie tussen Sovjettroepen, speciale eenheden van het Ministerium für Staatssicherheit en de Kasernierten Volkspolizei de opruiing.153 Vele SEDleden waren enorm teleurgesteld door de gewelddadige reactie van de partij. Tegelijkertijd groeide de desoriëntatie bij de extreem socialistisch overtuigden: «How could the workers revolt against the ‘Workers’ and ‘Peasants’ State?»154 «All kinds of details to report. First of all a thought. What jubilation there was that day at the Party , when the PEOPLE’S Police marched into the hall. No longer against

149

Citaat zie: Ibid., p. 91. Citaat zie: Ibid., pp. 91-92. 151 Ibid., pp. 91-92. 152 Gedicht van Bertolt Brecht, 1953. Zie: TYRIONS, R., De Nacht van de Vrijheid. 20 jaar na de Val van de Berlijnse Muur. Gent, 2009, p. 5. 153 GÖRTEMAKER, M., op. cit., p. 82. 154 STIBBE, M., op. cit., p. 37. 150

41

the workers – your brothers and sons, your protectors!! And now? They are more hated than the Russians, who maintain discipline and don’t shoot to kill … »155 De BRD reageerde door een nationale feestdag te installeren op 17 juni 1953 als «Tag der deutschen Einheit».156 Het instellen van deze feestdag betekende evenwel een legitimatie van de West-Duitse burgerlijke democratie.157 De BRD propageerde binnen het Oost-West conflict de onrechtvaardigheid en agressie waarmee de Sovjettroepen en de SED de opstand neersloegen.158 De unificatie van Duitsland zou vanaf 17 juni 1953 opzij geschoven worden door de SED. Meer nog, de opstand van 17 juni 1953 leidde juist tot een bestendiging of inneren Staatsgründung van de DDR-dictatuur.159 De Oost-Duitse propaganda benoemde de demonstranten als ‘bandieten’.160 Zo melde het partijblad Neues Deutschland op 24 juni 1953: «The workers, employees and members of the intelligentsia in these factories greeted representatives of the Socialist Unity Party with a hearty applause … All four meetings ended with thousands of workers declaring their unanimous and categorical rejection of the … Putsch as an attempt by fascists and their West Berlin backers to prevent the implementation of the latest decrees issued by the government of the German Democratic Republic, and to start a new war.»161 Het streven naar zelfbeschikking van de DDR-burger werd door de SED minder bedreigend ervaren dan het verlangen tot een hereniging met mogelijke Westerse hulp. Daarom was er voor «eine interne DDR-Opposition als ernstzunehmende Größe […] keine politischen Platz mehr»162 binnen de DDR. De mislukking van de opstand dwong de oppositie de sterkte van de DDR-staat te aanvaarden. Het streven naar hervormingen in plaats van opheffing van de

155

Citaat zie: KLEMPERER, V., The Lesser Evil. The diaries of Victor Klemperer, 1945 – 1959. [Translated by Martin Chalmers] London, 2003, p. 420. 156 GÖRTEMAKER, M., op. cit., p. 83. 157 NEUBERT, E., op. cit., pp. 92-93. 158 Zie propagandafilm BRD «17 Juni 1953 West»: http://www.youtube.com/watch?v=9rjmdrXKsI&feature=player_embedded 159 GÖRTEMAKER, M., op. cit., p. 83. 160 Zie propagandafilm DDR «Bericht ber [sic] den 17 Juni 1953 Ost»: http://www.youtube.com/watch?v=c1nMmx34rXw&feature=player_embedded#! 161 Citaat zie: STIBBE, M., op. cit., p. 46. 162 Eigen vertaling: “een interne DDR-oppositie van enige toenemende grootte … geen plaats meer”. Citaat zie: NEUBERT, E., op. cit., p. 93.

42

DDR werd het nieuwe doel van de opposities.163 Velen keerden teleurgesteld het socialistische ideaal de rug toe en verlieten de DDR: « […] Everywhere it is power that is at stake, between states, between parties, within parties … At the moment things are evidently more brutal, Asiatic here than in the Adenauer State. But over there is the most blatant return to Nazism – here to Bolshevism. […]»164

3. Die Berliner Mauer165 Inleiding Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog vluchtten Oost-Duitse inwoners naar de Westelijke zones. Vanaf de jaren ’50 werden de grenzen tussen de BRD en DDR grondiger gecontroleerd en afgebakend. West-Berlijn bleef echter voor vele Oost-Duitse vluchtelingen de open sluipweg naar het Westen. Tussen 1953 en 1960 verdwenen 2 miljoen DDR-burgers langs deze route. Begin jaren ’50 zocht de SED naar een effectieve oplossing. De controles aan de sectorovergangen in Berlijn werden verscherpt. Ook werd er in maart 1953 reeds gedacht aan het sluiten van de grenzen tussen Oost- en West-Berlijn. De Sovjet-Unie keurde deze radicale plannen van de SED-leiders Walter Ulbricht en Otto Grotewohl af:166 «Die Wirtschaft der Stadt kommt durcheinander […] Bitterkeit und Unzufriedenheit bei den Berlinern führen mit Blick auf die Regierung der DDR und die sowjetischen Truppen in Deutschland; das wiederum wird möglicherweise von den drei Westmächten gegen die DDR und die Sowjetunion ausgespielt.»167 163

Ibid., pp. 92-93. KLEMPERER, V., op. cit., p. 420. 165 De documentaire “Escape from Berlin” schetst een duidelijk overzicht van de scheiding van Berlijn in 1945 tot de Val van de Muur in 1989. Er wordt nadruk gelegd op de vluchtpogingen en materiële evolutie van de Muur. Ze is online te bekijken in 6 delen. Zie: http://www.youtube.com/watch?v=O2GRQP7K0iY&feature=related ; http://www.youtube.com/watch?v=vS3Zc_l6JKk&feature=player_embedded ; http://www.youtube.com/watch?v=jgGjw45pf_M&feature=related ; http://www.youtube.com/watch?v=4jMwUdCM1h0&feature=related ; http://www.youtube.com/watch?v=ywY67XU56KE&feature=related ; http://www.youtube.com/watch?v=ahMQ5IGsH4o&feature=related . 166 GÖRTEMAKER, M., op. cit., p. 83. 167 Citaat zie: Ibid., p. 83. 164

43

Vanaf oktober 1960 besloot de SED toch maatregelen te treffen om de Berlijnse ontsnappingsweg te beheersen en desnoods te blokkeren. De angst onder de SED-leiding bestond erin dat wanneer «die gegenwärtige Situation der offenen Grenze weiter bestehen bleibe […] der Zusammenbruch [van de DDR] unvermeidbar»168 zou zijn. Op 15 juni 1961 verzekerde Walter Ulbricht de internationale pers dat de Bausoldaten uit de DDR enkel huizen bouwden en geen ‘Muur’ in Berlijn.169

Geraadpleegd op 01.05.2010: http://www.jugendopposition.de/index.php?id=3009

13 augustus 1961 Op 13 augustus 1961 werd de ‘Berlijnse Muur’ dan toch ingevoerd. Wiedervereinigung werd steeds onwaarschijnlijker. De DDR kon zich zo op binnenlands vlak sterker vestigen als staat.170 De Muur bestond de eerste dag uit prikkeldraad, pas nadien werden geprefabriceerde betonmuren geplaatst. In de loop van de jaren werd de Muur steeds verbeterd en verscherpte 168

Eigen vertaling: “[wanneer] de tegenwoordige situatie van de open grenzen verder zou blijven bestaan … het ineenstuiken [van de DDR] onvermijdelijk [zou zijn]”. Eind juni 1961 stelde W. Ulbricht dit ten opzichte van M. Perwuchin, de Sovjetische ambtenaar die de Sovjetische Minister van Buitenlandse Zaken, A. Gromyko, diende te informeren. Citaat zie: Ibid., p. 84. 169 NEUBERT, E., op. cit., pp. 969. 170 GÖRTEMAKER, M., op. cit., p. 84.

44

de DDR fysiek de grenscontrole met de invoer van grenszones, wachttorens, geharkt zand, lichtspots, … .171 De scheiding van Berlijn vormde nu een materieel en mentaal symbool van de Oost-West tegenstelling in de Koude Oorlog.172 Velen trachten ook na de bouw van de Berlijnse Muur de innerdeutsche Grenze over te steken. Via tunnels, vlieg- en sluiproutes, … trachtten Oost-Duitsers ‘het vrije Westen’ te bereiken. De SED-leiding reageerde op Republikflucht met lange gevangenisstraffen.173 Langs de Berlijnse Muur stierven 239 mensen tijdens het wegvluchten uit de DDR.174 Het Westen verhinderde de bouw van de Muur niet en accepteerde zo impliciet de scheiding van de stad. Oost-Duistland liet door de bouw van de Muur officieus haar claim op West-Berlijn varen.175 De bouw van de Muur176 bestendigde de fysieke autoriteit van de DDR-staat.177

Geraadpleegd 178 op 01.05.2010: http://www.jugendopposition.de/index.php?id=3194

171

LADD, B., The Ghosts of Berlin. Confronting German History to the Urban Landscape. Chicago, 1997, pp. 16-18 ; Voor meer exacte cijfers over de doden, lengte, bescherming, … van de Muur, zie: http://www.dieberliner-mauer.de/index.php?option=com_content&view=article&id=167&Itemid=125&lang=de 172 LADD, B., op. cit., p. 20. 173 NEUBERT, E., op. cit., pp. 969. 174 Gegevens geraadpleegd op 01.05.2010: http://www.die-berlinermauer.de/index.php?option=com_content&view=article&id=167&Itemid=125&lang=de 175 LADD, B. op. cit., p. 21. 176 De documentaire “Escape from Berlin” schetst een duidelijk overzicht van de scheiding van Berlijn in 1945 tot de Val van de Muur in 1989. Er wordt nadruk gelegd op de vluchtpogingen en materiële evolutie van de Muur. Ze is online te bekijken in 6 delen. Zie: http://www.youtube.com/watch?v=O2GRQP7K0iY&feature=related ; http://www.youtube.com/watch?v=vS3Zc_l6JKk&feature=player_embedded ; http://www.youtube.com/watch?v=jgGjw45pf_M&feature=related ; http://www.youtube.com/watch?v=4jMwUdCM1h0&feature=related ; http://www.youtube.com/watch?v=ywY67XU56KE&feature=related ; http://www.youtube.com/watch?v=ahMQ5IGsH4o&feature=related . 177 NEUBERT, E., op. cit., pp. 969. 178 De Muur scheidde ook families. Afbeelding Bernauer Strasse: op 20 oktober 1961 zwaaien West-Berlijners naar familieleden in Oost-Berlijn. (Bron: REGIERUNGonline/Klaus Schütz)

45

Propaganda Oost – West Schandmauer oder Schutzwall ? Oost-Berlijn kende veel minder vernieuwing en economische bloei dan West-Berlijn. De grensbuurten werden niet als etalageraam geconcipieerd zoals in het Westen het geval was met de bouw van opvallende ‘kapitalistische’ architectuur. Integendeel, de Oost-Berlijnse bevolking werd gestimuleerd tot het vergeten van de Muur en de Westerse enclave. In de DDR werd dan ook enkel gerefereerd naar Berlin in plaats van Ostberlin. Het gebruik van het woord Westberlin werd zorgvuldig vermeden. De Oost-Berlijnse inwoners in de zone naast de Berlijnse Muur kregen speciale beperkingen opgelegd en werden extra in de gaten gehouden.179 Via taal en propaganda werd in beide delen van Berlijn betekenis gegeven aan de scheiding van de stad en Duitsland. De DDR sprak systematisch over een plaats zoals grenszone en censureerde het woord Mauer. Het gebruik van Mauer in de context van de grens werd zelfs verboden. Deze Orwelliaanse strategie werd toegepast om gevaarlijke interpretaties van de Muur te voorkomen. De SED verantwoordde die Mauer ideologisch als «antifaschistischen Schutzwall».180 Op 13 augustus werd een nationale dag van eer ingericht om de gesneuvelde grenswachten te herinneren. Bovendien werd een nieuwe fascistische oorlog dankzij de grensbeveiliging vermeden, luidde het op de DDR-scholen.181 Het Westen beschouwde de Muur als een anachronisme in de moderne wereld. Stadsmuren weken in het verleden steeds voor economische vooruitgang en sociale mobiliteit. De Berlijnse Muur werd dan ook als Schandmauer (Schandmuur) gepercipieerd door het Westen als «crime against history as well as humanity»182. West-Duitsland propageerde het idee van Schandmauer vooral met de vele vluchtelingen en vluchtpogingen uit Oost-Berlijn. Een museum over de Muur werd privaat ingericht aan Checkpoint Charlie. De vele vluchtpogingen per ballon, autokoffers, valse DDR kostuums, tunnels waren er te bekijken in de vorm van foto’s, filmopnamen, getuigenissen, enz.. Het meest bekende slachtoffer van de Berlijnse Muur was slechts 18 jaar wanneer hij door de DDR grenspost neergeschoten werd.

179

LADD, B., op. cit., pp. 12-16. Ibid., p. 18. 181 Ibid., p. 22. 182 Citaat zie: Ibid., p. 19. 180

46

Peter Fechter bloedde in 1962 dood net buiten het bereik van West-Berlijnse grenswachters.183 Verschillende Westerse politieke leiders waren er niet in geslaagd de Muur te vernietigen. Deze Westerse politieke mislukking werd omgevormd tot een falen van het communisme. West-Berlijn bleef een voorpost van de vrede binnen een verdeelde wereld.184 Het slachtofferschap van de West-Berlijners werd zorgvuldig gepropageerd.185 Zo sprak de Amerikaanse president John F. Kennedy op 26 juni 1963 zijn historische toespraak uit in West-Berlijn: «All free men, wherever they may live, are citizens of Berlin. And therefore, as a free man, I take pride in the words, ‘Ich bin ein Berliner’»186 In 1987 sloot de Amerikaanse president R. Reagan het rijtje met: «Mr. Gorbachev, open this gate. Mr. Gorbachev, tear down this wall».187

Twee Muren « […] groups and individuals take symbolic possession of space: beautification of local communities, advertising in public spaces, painting murals or graffiti, furnishing or decorating one’s house […]»188 De Westers Muur werd volop besmeurd met graffiti. Artiesten en toeristen kwamen talrijk op deze politieke en kunstzinnige attractie af. De vrijheid van het zich toe-eigenen van de Muur in het Westen bestond niet aan de andere zijde. Integendeel, de Muur werd in het Oosten gepercipieerd als een gevaarlijke plek. Wanneer Oost-Berlijnse jongeren er toch in slaagden de Oost-Berlijnse Muur te bekladden, werd streng opgetreden door de politie. Bovendien werden alle vrijheidsslogan onmiddellijk verwijderd.189

183

Ibid., p. 24. Ibid., p. 22. 185 Ibid., p. 30. 186 Citaat zie: Ibid., pp. 29-30 187 Citaat zie: LADD, B., op. cit., p. 22. 188 Citaat uit: BASSAND, M., Urbanization: Appropriation of space and culture. New York, 1990. 189 LADD, B., op. cit., pp.25-29. 184

47

Klimmzüge vor dem Brandenburger Tor. Für einige der Jüngeren ist die Mauer offensichtlich ein Kunstobjekt oder ein Sportgerät. Bron: TS: 13.10.1989

Wie erft de Nazi’s? Zowel de DDR als de BRD beschouwden de Muur als een politieke en temporale grens. Beide staten erkenden vanuit een eigen ideologische visie een historische discrepantie bij de ‘ander’. De marxistisch geïnspireerde DDR achtte de Muur noodzakelijk als bescherming voor het proletariaat tegen de invloed van de bourgeoisie. Fascisme, zoals het voormalige Nazisme, was volgens hen de natuurlijke uitloper van burgerlijk kapitalisme. Het burgerlijke WestDuitsland was dan ook de navolger van het Derde Rijk volgens Oost-Duitsland.190 Tot aan de Val van de DDR werd dit voornoemde discours over de BRD gepropageerd. Zo hield de volkstoespraak van Erich Honecker voor het 40-jarige bestaan van de DDR duidelijke verwijzingen naar dit fascistische/(heden) verleden van de BRD. Ter voorbeeld: «[…] Das Erscheinen der Neonazis auf der politischen Tribüne der BRD gibt zu denken. Angesichts der Tatsache, dass versucht wird, die Existenz des Neonazismus zu leugnen oder sie zu verniedlichen, möchte ich auch hier daran erinnern, dass ich unter 190

LADD, B., op. cit., pp. 22-23.

48

dem Naziregime mit zwei weiteren Kameraden dem Gefängnis der „Leibstandarte Adolf Hitler“ zur gleichen Zeit zur „Behandlung“ übergeben wurde, da dort der jetzige Führer der „Republikaner“ als SS-Führer tätig war. Kein Zweifel, solche die Völker der Welt beunruhigenden Elemente der BRD-Politik sind dringend reformbedürftig […]»191 De DDR zelf had het fascisme overwonnen en kon zich zo internationaal positioneren ten opzichte van de BRD. Om deze propagandastrategie geloofwaardig te houden, werd er tot aan de val van de DDR zelden melding gemaakt van nagloeiend of broeiend neonazisme binnen de DDR media. Zo bevestigde ook Michail Gorbatschow de Oost-Duitse propaganda op 7 oktober 1989: «[…] Entmilitarisierung, Entnazifizierung und Demokratisierung haben den Boden für die Behauptung der sozialistischen Werte in der Gesellschaft vorbereitet. […]»192. De Freien Deutschen Jugend verklaarde op dezelfde feestdag: «[…]Entschieden wenden wir uns gegen die Feinde des Friedens und des Sozialismus, gegen jene, besonders in der BRD, die unter der Flagge des Antikommunismus, Revanchismus und Neofaschismus sich in unsere Angelegenheiten einmischen, unseren Arbeiter-und-Bauern-Staat angreifen und beseitigen wollen. Aber wir lassen nicht zu, das Rad der Geschichte zurückzudrehen. Wir wollen und wir werden unsere Zukunft im Sozialismus selbst bestimmen. […]»193 De BRD daarentegen beschouwde de Muur als obstructie voor de vooruitgang van de maatschappij. Vanuit de kapitalistische ideologie werd er namelijk gestreefd naar een individualistische en democratische ordening. Totalitarisme en economische neergang werden aan de ‘ander’ toegeschreven. De DDR vertoonde de Nazistische naweeën en erfenis met Walter Ulbricht als tweede Hitler.194 Beide staten benoemden de Muur dus als «a temporal barrier, dividing past from present, and that other side harbored the unredeemed heirs of Hitler».195 191

Durch das Volk und für das Volk wurde Großes vollbracht. Festansprache von Erich Honecker, Generalsekretär des Zentralkomitees der SED und Vorsitzender des Staatsrates der DDR. BZ: 9.10.1989 192 Het artikel: Wir sind unseren gemeinsamen Idealen treu ergeben. Grussansprache von Michail Gorbatschow, Generalsekretär des ZK der KPdSU [Kommunistische Partei der Sowjetunion] und Vorsitzender des Obersten Sowjets der UdSSR [Union der Sozialistischen Sowjetrepubliken]. Zie: BZ: 9.10.1989. 193 Unter den Linden loderten Tausende Fackeln im Wind. In einem Lichtermeer bekannten über 100 000 FDJler Farbe zur DDR. Zie: BZ: 9.10.1989. 194 LADD, B., op. cit., p. 23. 195 Citaat zie: Ibid., p. 23.

49

Berlin – Weltstadt «Each side’s desire to appropriate urban traditions belied its claim to be making a fresh start. Paradoxically, then, while each German regime granted the other the honor of being the Third Reich’s true successor, each nevertheless claimed the legacy of Berlin for itself.»196 Berlin was de plek waar Oost en West zich ontmoette. Twee verschillende politieke systemen en economische stelsels werkten complex sinds ’45 op elkaar in. West-Berlijn profiteerde van de economische boom in West-Duitsland dankzij hoge subsidies vanuit Bonn. Oost-Duitsland profiteerde mee van de economisch vooruitgang in het Westen via West-Berlijn. De rechtstreekse beïnvloeding verdween abrupt bij de bouw van de Muur op 13 augustus 1961.197 West-Berlijn bleef tot de Val van de Muur sterk afhankelijk van de subsidiëring uit Bonn. Er waren te weinig arbeiders en zakenlui aanwezig om de stadseconomie te laten floreren. Ook veranderde de samenstelling van de West-Berlijnse bevolking tot een alternatieve maatschappij. Non-conformisten, muzikanten, anarchisten, punkers, zonderlingen, krakers en artiesten trokken naar Berlijn omwille van het grenskarakter van de stad en de afstand tot de wettelijke en rechterlijke macht van Bonn.198

De DDR barst open Generatieconflict tastbaar «Die Deutsche Demokratische Republik (DDR)» kende in 1989 haar 40 jarig bestaan. Gedurende haar levensperiode bouwde deze communistische staat eigen instellingen, praktijken en rituelen uit. De reproductie van de eigen communistische normen en waarden werden volop gepropageerd en doorgegeven via onderwijs en sociale activiteiten. De communistische wereld had materiële kenmerken zoals de afwezigheid van Westerse producten, de ontoegankelijkheid van het Westen, e.a. . De mentale facetten binnen de DDR kenden echter ook hun reële impact op de Oostduitse bevolking, zoals de angst voor de Stasi (Staatssicherheitsdienst), de censuur van Westerse ideeën, e.a. .199 196

Citaat zie: Ibid., p. 180. Ibid., p. 12. 198 Ibid., pp. 12-16. 199 MELCHING, (W.). Van het socialisme, de dingen die voorbijgaan : een geschiedenis van de DDR 19452000. Amsterdam, 2005. 197

50

Het dwingende karakter van deze geconstrueerde staat bewoog grote delen van de Oostduitse bevolking ertoe in opstand te komen tegen de onderdrukkende communistische praktijken en instellingen, zoals bvb. de Stasi. Economische moeilijkheden, buitenlandse druk, generationele spanning, e.a. factoren leidden tot een verwerping van het bestaande rollenpatroon binnen de DDR in de herfst van 1989.200 In brede zin vormt de cultuurdefinitie van Peter Berger201 een toepasbaar analysemiddel op het Duitse keerpunt 1989. De fase van ingrijpen en vorming van de materiële en mentale realiteit vanuit de staat kende in 1989 haar einde. De objectiverings- en vervreemdingsfase startte reeds bij de oprichting van de DDR. De weerstand tegen de staat verliep in golven en bereikte haar hoogtepunt in 1989. De interiorisatiefase, het actief “eigen” maken van het uitgebouwde nationale rollenpatroon, verliep relatief succesvol voor een groot deel van de bevolking202. In 1989 kende deze laatste fase echter een abrupt einde.203

200

MCDERMOTT, (K.). STIBBE, (M.). Revolution and resistance in Eastern Europe : challenges to communist rule. New York, 2006. 201 BERGER, (P.). The social construction of reality. Londen, 1991. 202 In welke mate de DDR burger deze rollen ten volle opnam en zich identificeerde met de DDR normen en waarden kan en wordt in vraag gesteld doorheen historisch onderzoek. Zie bvb.: MEULEMANN, (H.). Werte und Wertewandel. Weinheim, 1996. 203 Zie voor onderzoek rond DDR nostalgie: COOKE, (P.). Representing East Germany since Unification. From colonization to nostalgia. Oxford, 2005.

51

DEEL 3 ONDERZOEKSRESULTATEN

52

HOOFDSTUK I : Protest In dit hoofdstuk komt eerst de historische ontstaanscontext en basisbetekenis van de slogan Wir sind das Volk! aan bod. Belangrijk bronnenmateriaal wordt bij dit eerste punt ook bijgevoegd. Als tweede punt wordt de toe-eigening door Oost-Berlijn van de protestgeladen slogan Wir sind das Volk! geschetst. Opnieuw wordt belangrijk bronnenmateriaal hierbij vermeld. Als laatste punt komen de historische veranderingen binnen de DDR en de Val van de Muur aan de beurt.

1. Protestslogan: Wir sind das Volk! 1.1. Historisch: Das Wunder von Leipzig! Het wonder van Leipzig gebeurde op de avond van 9 oktober ’89. Het zou de eerste keer in de in de geschiedenis van de DDR voorvallen dat een grote ‘vreedzame’ betoging tegen de staat zou plaatsvinden: het effectieve begin van de friedliche Revolution. De SED-staat was evenwel voorbereid om bij eventuele betogingen in te grijpen. De dag van het 40-jarige bestaan van de DDR (7 oktober ‘89) hield de Volkspolizei in Leipzig maar liefst 200 betogers aan als zijnde Rowdys (d.i. vechtersbazen).204 Professor K. Masur uitte na datum het volgende: «I knew that the leading SED members intended to crush the Leipzig rallies that Monday. Columns of tanks and trucks had been strategically placed»205 Het Zentralkomitee in Ost-Berlin gaf op 9 oktober ’89 geen duidelijke orders op de vraag van de SED-functionarissen in Leipzig hoe ze dienden te reageren op volksverzamelingen. Er kwam geen duidelijkheid Krenz206 en het Centrale Comité gaven noch het bevel tot toestaan noch tot militair optreden. Het bevel van Mielke207 op 8 oktober ’89 gold dat de SED-regering ‘niet offensief’ mocht toeslaan op eventuele volksverzamelingen, tenzij de staat zich moest 204

CHILDS, D., The Fall of the GDR. Germany’s road to Unity. Harlow, 2001, pp. 71-72. Citaat zie: Ibid., p. 72. 206 Egon Krenz was lid van het algemene SED-Politbüro en secretaris van het Zentralkomitee. 207 Erich Mielke was Minister van Staatssicherheit (Stasi). 205

53

verdedigen tegen aanvallen. De oppositionele bewegingen binnen Leipzig verspreidden het appel tot geweldloosheid.208 De oproep over de radio tot Keine Gewalt van 3 SEDfunctionarissen (Kurt Meyer, Jochen Pommert, Roland Wötzel) en 3 prominente bewoners uit Leipzig (Prof. Dr. Kurt Masur, Theoloog Peter Zimmermann, Cabaretier Bernd-Lutz Lange) kende een hoge symbolische impact in Leipzig:209 «We all need the free exchange of opinions about the future development of socialism in our country. Therefore those named promise all citizens that they will use their energy and authority to see to it that this dialogue takes place not just in Leipzig but also with our government. We implore you to be level-headed so that the peaceful dialogue will be possible.»210 Ook het Vereinigte Linke (Verenigd Links), Arbeidskreis Gerechtigkeit (Werkkring Rechtvaardigheid),

Arbeitsgruppe

Menschenrechte

(Werkgroep

Mensenrechten),

Arbeitsgruppe Umweltschutz (Werkgroep Milieuzorg) brachten samen 2 pamfletten uit om zowel de demonstranten als leden van het SED-staatsapparaat aan te sporen tot geweldloosheid en het vermijden van elk provocatief handelen, dat geweld zou kunnen uitlokken. De verschillende oproepen tot geweldloosheid werden tijdens de vredesgebeden in de Nikolaikirche herhaald. Bovendien werd naar de eenheid onder de DDR-burgers verwezen met een adaptatie van de slogan Wir sind das Volk!: 211

208

KOWALCZUK, I.-S., Endspiel, p. 402. Ibid., p. 402. 210 Citaat zie: CHILDS, D., op. cit., p. 72. 211 Ibid., p. 72. 209

54

«WIR SIND EIN VOLK! Gewalt unter uns hinterlässt ewig blutenden Wunden»

Geraadpleegd 212 op 05.05.2010: http://www.jugendopposition.de/index.php?id=1832 212

De oppositie in Leipzig riep demonstranten op om op 9 oktober 1989 «Kein Gewalt» te gebruiken. (Bron: Robert-Havemann-Gesellschaft)

55

Op 9 oktober kreeg Egon Krenz als ZK-Sekretär daarenboven om 9u30 Professor Walter Friedrich, hoofd van het Zentralinstitut für Jugendforschung op gesprek in Oost-Berlijn. Friedrich oordeelde dat de onrust binnen Leipzig zich vooral onder de jongeren bevond en raadde aan een snelle machtswissel in de SED-top aan. Friedrich benadrukte dat «no blood should be spilled in Leipzig that night»213. De commandant van de Volkspolizei en bedrijfsmilities in Leipzig, Generalmajor Gerhard Strassenburg, had contact met de Minister van Binnenlandse Zaken Friedrich Dickel op 9 oktober ’89. Opnieuw werd besloten enkel geweld te gebruiken in functie van zelfverdediging. Niemand, oppositie of staat, had enig idee van de grootte en impact die de Montagsdemonstration in Leipzig uiteindelijk zou hebben.214 De demonstratie begon tussen 17u00 en 18u00 in en rond de Nikolaikirche. De vooral christelijke burgers die deelnamen aan de vredesgebeden in deze kerk werden buiten opgewacht door een groep burgers die ontevreden waren over de onvrijheid, gebrek aan reële democratie, enz.. De betoging vertrok, “gewapend” met brandende kaarsen en slogans. In totaal liepen ongeveer 70 000 mensen mee in de demonstratie. De stadsring van Leipzig vormde de route. Men riep vooral slogans zoals Wir sind keine Rowdys! – Gorbi! – Schliesst euch an! – Keine Gewalt! – Stasi raus!.215 Het meest kritieke moment in de demonstratie vormde die runde Ecke (de ronde hoek). De demonstranten dienden een bocht voorbij de hoofdzetel van de Ministerium für Staatssicherheit (MfS of STASI) te maken om de stadsring verder af te wandelen. De SED-afdeling te Leipzig reageerde niet, bij gebrek aan duidelijke bevelen van bovenaf.216

Leipzig 9 Oktober 1989: Heinz Löster217

213

Citaat zie: CHILDS, D., op. cit., p. 73. Ibid., p. 73. 215 Vertaling slogans in gelijke volgorde: Wij zijn geen vechtersbazen! – Gorbi! (verwijst naar Gorbatschow) – Sluit jullie aan! – Geen geweld! – Stasi eruit! 216 ZWAHR, H., op. cit., p. 258. 217 Geraadpleegd op 15.05.2010, zie: http://revolution89.de/?PID=static,Revolution,00060-WIR-sind-dasVolk,Index_en 214

56

Erklärung Politbüro 12.10.1989 Als reactie op de massademonstraties in het land, legden de Politbüros van het SED Zentralkomitee een verklaring af in de Oost-Duitse media. Opnieuw werd de imperialistische en provocatieve rol van de BRD en het Westen benadrukt: «Mit dem 40. Jahrestag der Gründung der Deutschen Demokratischen Republik glaubten imperialistische Kräfte den geeigneten Zeitpunkt gefunden zu haben, um mit einer hasserfüllten Kampagne ihrer Massenmedien Zweifel am Sozialismus und seiner Perspektive zu verbreiten. […] Nicht zuletzt will man die eigene Reformunfähigkeit und Reformbedürftigkeit in den Hintergrund drängen.»218

Zo

werd

de

BRD

tot

maart

’90

van

gebiedsaanspraak

beticht:

«Gebietsansprüche werden immer dreister. „Deutschlandpolitisches Konzept“ der BRDRevanchisten in Bonn vorgelegt.»219 Volgens de SED vormde de BRD de eigenlijke contrarevolutie waar de DDR-burgers schrik en argwaan van hoorden te hebben. De BRD was nog steeds de opvolger van het Derde Rijk: «Großdeutsche Träume, gespeist aus altrevanchistischen und neofaschistischen Quellen, haben keine Chance. Demagogie, Abwerbung, Erpressung sind keine neuen Methoden. Die Geschichte der Beziehungen beider deutscher Staaten beweist es. Und auch das Ziel ist nicht neu, mit der Beseitigung des Sozialismus auf deutschem Boden die Friedensordnung in Europa zu verändern.»220 De demonstranten

in

de DDR

werden

eveneens

dreigend

toegesproken:

«Wer

verantwortungslos Ruhe und Ordnung stört, der muss sich fragen lassen, wessen Geschäft er betreibt und für wen er bereit ist, die Sicherheit von Bürgern, ihrer Familien und nicht zuletzt ihrer Kinder aufs Spiel zu setzen.»221

218

Erklärung des Politbüros des Zentralkomitees der SED. BZ: 12.10.1989. Gebietsansprüche werden immer dreister. BZ: 13.10.1989. 220 Erklärung des Politbüros des Zentralkomitees der SED. BZ: 12.10.1989. 221 Ibid., BZ: 12.10.1989. 219

57

Verandering in de DDR In Oktober pas kwamen de gesprekken tussen de staat en het volk op gang.222 De staat trachtte de vergaande politieke crisis nog te keren. Zo werd Erich Honecker door Egon Krenz vervangen als Generalsekretär op 18 oktober 1989:

Ballast-Mann über Bord.223

Krenz kondigde die Wende en bijhorende hervormingen van de DDR aan bij zijn aanstelling: «[…] Wir werden eine Wende einleiten.[…] Die Partei – das sind wir alle. […]»224 Maar de demonstranten waren niet overtuigd van de hervormingsgezindheid van de DDR. Egon Krenz werd namelijk niet verkozen door het “Volk”. Demonstraties tegen Krenz bleven niet uit: «Die Demonstration stockte schließlich vor dem Staatsratgebäude der DDR, das dem Palast der Republik schräg gegenüber liegt. „Egon, wir kommen“ wurde nun mit dem tausendfachen Hinweis „Wir sind hier – wo seid ihr?“»225 Egon Krenz gaf op 31 oktober ’89 fouten van de SED toe. Maar herinnerde ook aan het feit dat de demonstranten geen alleenrecht hadden op de slogan Wir sind das Volk!. Er waren meer DDR-burgers dan de demonstranten lieten uitschijnen:

222

Bijvoorbeeld: Gefragt sind Gedanken und Vorschläge aller Bürger. BZ: 14-15.10.1989 ; Nachdenken über Gespräche ohne Tabus. BZ: 18.10.1989 ; Diskussion mit Dresdnern und Kirchenvertretern. BZ: 18.10.1989. 100 000 bei Diskussion mit Modrow in Dresden. TS: 27.10.1989 ; Schabowski sprach mit dem „Neuen Forum“. TS: 27.10.1989. 223 TS: 19.10.1989. 224 Vor allem zählen Mut zur Wahrheit, Überzeugungskraft und Standhaftigkeit. Rede von Egon Krenz, Generalsekretär des Zentralkomitees der SED. BZ: 19.10.1989. 225 „Konkurrenz für Egon Krenz“. TS: 25.10.1989.

58

«[…] Vielen gingen jetzt mit dem Ruf “Wir sind das Volk” selbstbewusst auf die Straße. Aber das Volk seien alle. Dazu gehörten auch die Angehörigen der Armee, der Grenztruppen und anderer bewaffnete Kräfte, die dafür sorgten, „dass an der Trennlinie zwischen Sozialismus und Kapitalismus in jeder Minute Normalität herrscht“, erklärte Krenz.»226 Krenz stelde hiermee strategisch de inhoudelijkheid van Volk in vraag. Pas

op

18

oktober

1989

erkende

de

BZ

het

vredevolle

karakter

van

de

Montagsdemonstrationen in Leipzig: «100 000 waren am Montag in Leipzig auf die Straße gegangen. Es waren keine Randalierer, es waren Bürger aus Leipzig und Umgebung, unterschiedlichen Alters und verschiedener sozialer Herkunft wie Weltanschauung.»227

Interactie BRD – DDR

Deutsch-deutsche Kontaktaufnahme228

SED-Generalsekretär Egon Krenz en Bundeskanzler Helmut Kohl voerden voor het eerst op 26 oktober een telefoongesprek over de chaotische situatie in de DDR. Kohl en Krenz kwamen overeen de dialoog tussen beide Duitse staten te onderhouden en samenwerking te stimuleren.229 De Duitse contacten zouden steeds meer toenemen na deze eerste stap. Op zondag 29 oktober ontmoetten bijvoorbeeld de Oost-Berlijnse Oberbürgermeister Erhard Krack en de Berlijnse SED-chef Günter Schabowski de West-Berlijnse Regierenden

226

Krenz gibt erneut Fehler der SED zu. TS: 31.10.1989. Leipzig, Montag abend. BZ: 18.10.1989. 228 TS: 27.10.1989. 229 Het volledige telefoongesprek is online beschikbaar, zie: http://www.chronik-dermauer.de/index.php/de/Media/TextPopup/id/593078/month/Oktober/oldAction/Detail/oldModule/Chronical/year /1989 , geraadpleegd op 20.05.2010. 227

59

Bürgermeister Walter Momper in Oost-Berlijn. De eerste gesprekken over nauwere relaties tussen Oost- en West-Berlijn werden gepland.230

1.2. Protestslogan: Wir sind das Volk! Nieuwe slogan? Wir sind das Volk! verwijst naar het beginsel van de volkssoevereiniteit. In 1834 aanvaardde de Duitse Bond een eigen versie van de Europese Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen: «Artikel 22. Die gesetzgebende Gewalt ruht allein im Herrscher (Souverain). Artikel 23. Der Herrscher ist das Volk. Artikel 24. Das Volk ist die Gesamtzahl der Bürger. Artikel 25. Die Herrschaft des Volkes ist unveräußerlich und unverjährbar. Artikel 26. Kein Teil des Volkes kann die Gewalt des ganzen Volkes ausüben; aber jede Abteilung des versammelten Volkes soll das Recht haben, ihre Meinung mit völliger Freiheit kundzutun.»231 Het onderzoeksobject, de mobiliserende slogan Wir sind das Volk!, kende zijn oorsprong in Leipzig. Maar Wir sind das Volk! werd als slogan toen niet uitgevonden. Zoals het beroemde gedicht van Ferdinand Freiligrath over de Revolutie in 1848 aantoont: «Nur, was zerfällt, vertratet ihr! Seid Kasten nur, trotz alledem! Wir sind das Volk, die Menschheit wir, Sind ewig drum, trotz alledem! Trotz alledem und alledem: So kommt denn an, trotz alledem! Ihr hemmt uns, doch ihr zwingt uns nicht – Unser die Welt trotz alledem!»232

230

Momper sprach in Ost-Berlin mit Schabowski und Oppositionellen. TS: 31.10.1989. ZWAHR, H., op. cit., p. 254. 232 Gedicht van Ferdinand Freiligrath zie: KOWALCZUK, I.-S., Endspiel, p. 403. 231

60

Reeds op 6 juni 1848 wijzen de Chemnitzer Boten233 op de flexibiliteit en inhoudelijke veranderlijkheid van de zin Wir sind das Volk! : «Die Despoten sagen: Der Staat, das sind wir. Die Blutroten sagen: Wir sind das Volk. Daraus folgt: Alles durch das Volk (d. h. durch uns), für das Volk (d. h. für uns)»234 De macht over de betekenisverlening aan deze talige zin kan politiek, sociaal, economisch en symbolisch kapitaal opleveren.235 Wie bepaalt er wie nu eigenlijk het Volk is? Zo werd Helmut Kohl in juli 1990 als ‘individu’ spottend tot ‘das Volk’ benoemd door de OostBerlijnse krant Berliner Zeitung:

Cartoon: Helmut Kohl werd op 7-8 juli 1990 spottend als ‘da s Volk’ benoemd 236

Basiscontextualisering studieobject: Wir sind das Volk! De context van de friedliche Revolution genereerde een bijkomende inhoud en performativiteit aan de slogan Wir sind das Volk!. Er bestaat discussie op welke dag de slogan voor het eerst werd uitgeroepen tijdens de Oost-Duitse Revolutie.237 Sommige auteurs stellen 233

Eigen vertaling: “de boodschappen van Chemnitz” Citaat zie: ZWAHR, H., op. cit., pp. 254-255 en Chemnitzer Bote I (1848), 6.6.1848: Die Despoten und die Blutroten. 235 DE JONG, M.-J., op. cit., pp. 320-359. 236 De complexiteit van deze cartoon wordt verderop nog meer geduid. Zie: BZ: 7-8.7.1990. 237 H. Zwahr verwijst naar de berichtgeving vanuit de partij en staat om te stellen dat de slogan pas op 9 oktober voor het eerst werd uitgeroepen door de massa, zie: ZWAHR, H., op. cit., p. 258 en DIETRICH, C., SCHWABE, U. (ed.), Freunde und Feinde. Dokumente zu den Friedensgebeten in Leipzig zwischen 1981 und dem 9. Oktober 1989. Leipzig, 1994, p. 461. R. Jessen daarentegen stelt dat de slogan reeds op 4 september 1989 werd uitgeroepen na het Friedensgebet in de Nikolaikirche te Leipzig. Jessen steunt daarvoor op meerdere historische werken, zie JESSEN, R., Die 234

61

dat de slogan reeds op 4 september 1989 werd uitgeroepen, anderen houden het bij 9 oktober 1989. Omdat bovenal 9 oktober 1989 als een symbolisch beslissend moment238 binnen de val van de DDR wordt benoemd, vormt dit ook de startdatum in dit werkstuk waarop het onderzoeksobject in de bronnen en literatuur wordt bekeken.

Inhoud Een reële angst tekende de sfeer na de vredesgebeden in de Nikolaikirche te Leipzig: «Es gab nur ein Thema: kommt heute Abend in Leipzig die “chinesische Lösung” [4 juni 1989, studentenprotest op Tiennamenplein werd bloedig neergeslaan door de Chinese Staat]239 oder kommt sie nicht?»240 De slogan Wir sind das Volk! vormde een mentale en fysieke bescherming tegen de fysieke SED staat en Volkspolizei. De vredige demonstratievorm vanuit Leipzig was nieuw binnen de DDR, daar ze zich beriep op de basisregel Keine Gewalt. Dit afkeuren van geweld sproot voort uit de afkeuring van het voorbije geweld van de Volkspolizei ten opzichte van demonstrerende DDR-burgers. De zeer levendige angst voor een afstraffing vanuit de SED-staat, zoals op 17 juni 1953 in Oost-Berlijn en op 4 juni 1989 op het Tiennamenplein, speelde dus een grote rol bij het gebruik van de slogan Wir sind das Volk!.241 «[…] dass in Leipzig alles friedlich blieb und der Staat sich zurücksog, stellte sich im ganzen Land Freude und eine unglaubliche Erleichterung ein: die SED zog die befürchtete „chinesische Karte“ nicht.»242 De basisinhoud van de slogan Wir sind das Volk! hield in deze basiscasus bovendien een Selbstermächtigungsformel (‘zelfbemachtigingsvorm’) in.243 De slogan machtigde de demonstranten als Volk vanuit het fundamentele volkssoevereiniteitprincipe, dat reeds in de 19de eeuw door de Duitse Bond aanvaard werd: «Artikel 26. Kein Teil des Volkes kann die Gewalt des ganzen Volkes ausüben; aber jede Abteilung des versammelten Volkes soll das Montagsdemonstrationen. In: SABROW, M., Erinnerungsorte der DDR. München, 2009, p. 466 ; SCHNEIDER, W., Leipziger Demontagebuch. Leipzig, 1990 ; TETZNER, R., Leipziger Ring. Aufzeichnungen eines Montagsdemonstranten. Oktober 1989 bis 1. Mai 1990. Frankfurt am Main, 1990 ; LINDNER, B., GRÜNEBERGER, R. (eds.), Demonteure. Biographien des Leipziger Herbst. Bielefeld, 1992 ; BAHRMANN, H., LINKS, C, Chronik der Wende. Band 1: Die DDR zwischen 7. Oktober und 18. Dezember 1989 en Band 2: Stationen der Einheit. Die letzten Monate der DDR. Berlin, 1998 ; KUHN, E., Wir sind das Volk! Die friedliche Revolution in Leipzig, 9. Oktober 1989. Berlijn, 1999 ; JANKOWSKI, M., Der Tag, der Deutschland veränderte. 9. Oktober 1989. Leipzig, 2007. 238 JANKOWSKI, M., Der Tag, der Deutschland veränderte. 9. Oktober 1989. Leipzig, 2007. 239 JIAN, C., Tiananmen and the Fall of the Berlin Wall: China’s Path toward 1989 and Beyond. In: ENGEL, J., The Fall of the Berlin Wall. The Revolutionary Legacy of 1989. Oxford, 2009, pp. 96-131. 240 Citaat zie: KOWALCZUK, I.-S., Endspiel, p. 401. 241 ZWAHR, H., op. cit., pp. 257-258. 242 Citaat zie: KOWALCZUK, I.-S., Endspiel, p. 403. 243 JESSEN, R., Die Montagsdemonstrationen, p. 466.

62

Recht haben, ihre Meinung mit völliger Freiheit kundzutun.»244 De demonstranten wezen via het gebruik van de slogan de fysieke en mentale autoriteit van de SED-staat af. De soeverein, het volk van de DDR, ontkrachtte zo de legitimiteit van de SED partij. Het volk, kon immers niet door een afdeling van het volk fysiek of mentaal onderdrukt worden.245

Performativiteit De slogan Wir sind das Volk! kan op twee niveaus als een performatieve slogan gedefinieerd worden, namelijk de specifieke handelingsvormen en identiteitvoorstelling die verbonden worden met deze veranderlijke slogan. Deze demonstratievorm waarbinnen de slogan geroepen werd/wordt duidt op een sociale handelingsvorm die zich binnen het verenigde Duitsland genesteld heeft in de herinnerings- en voorstellingswereld rond de Val van de Muur. Montagsdemonstrationen verwijzen naar de slogan en omgekeerd. De vele latere toepassingen op de slogan kennen hoofdzakelijk deze demonstratieve uitings- en handelingsvorm. Deze specifieke handelingsvorm binnen veranderlijke contexten wordt eveneens als een identificerend kenmerk gepercipieerd. Demonstreren in het verenigde Duitsland representeert een nieuwe nationale Duitse identiteit in het Westen én de nieuw verworven democratische normen en waarden in het Osten. De representaties van identiteit vinden dus vorm in het hanteren van de performatieve slogan Wir sind das Volk! 246 «Toe-eigening behoort […] niet zozeer tot de wereld van de wetmatigheden als wel tot die van de pragmatiek; niet tot die van de normen maar van het handelen; niet van het ideaal maar van het gebruik. Het is de pragmatische, historisch, cultureel en sociaal gesitueerde manier waarop mensen omgaan met voorgegeven vormsituaties.»247 Het basishandelen dat hoofdzakelijk met de slogan werd/wordt geassocieerd, is tot op vandaag de Montagsdemonstrationen of maandagsdemonstraties, zoals die in Leipzig vorm kregen. De vredevolle demonstratie op 9 oktober ’89 te Leipzig had als eerste cesuur bij de val van de DDR een grote impact op het geweldloze karakter van de verdere friedliche Revolution. Het indrukwekkende aantal demonstranten vermeerderde spontaan op 9 oktober ’89. De autoriteit van de SED-staat werd die dag eerder gebroken door de massa-handeling 244

ZWAHR, H., op. cit., p. 254. JESSEN, R., Die Montagsdemonstrationen, p. 466. 246 Zie Deel 3 “Onderzoeksresultaten” van dit werkstuk voor de resultaten van het bronnenonderzoek waarin deze handelingsvorm wordt aangetoond en gespecificeerd. 247 Citaat zie: FRIJHOFF, W., Toe-eigening: van bezitsdrang naar betekenisgeving, p. 113. 245

63

dan

door de politieke slogans

Montagsdemonstrationen

vormden

die gehanteerd door hun

werden

door

openlijke bestaan

de betogers. een

De

revolutionaire

bedreiging.248 «Ohne Anstrengung haben wir die Regierung gestürzt. Es war schön und sehr leicht. Es war leicht, weil diese Regierung morbid und wacklig bis in die Knochen war, aber nicht, weil wir gut organisiert gewesen wären. Seit dem Tod von Liebknecht und Luxemburg sind die deutschen Arbeiter ohne Führung. Wir waren nicht organisiert.»249 Als pars pro toto eisten de 70.000 DDR-demonstranten hun politieke en maatschappelijke rechten op. De komende weken zouden de maandagsdemonstraties massaal uitgroeien. De DDR-staat wees in haar discours op de fragmentarische en ongeorganiseerde kenmerken van de demonstranten, om zo de geloofwaardigheid van de oppositionele politieke en maatschappelijke doelen te ondergraven.250 Het voortdurende herhalen van de slogan creëerde een dreigende impact op de SED en werkte mobiliserend op de DDR-burgers. De mediaaandacht voor deze betoging in de grootstad Leipzig creëerde een mobiliserende dynamiek tot vredevolle straatdemonstraties in de rest van de DDR. Het beeld dat het ‘Volk van de DDR’ grotendeels op straat was werd door de media verspreid, maar klopte geenszins met de realiteit. De oppositionele beweging maakte graag actief gebruik van de Westerse mediaaanwezigheid in de stad.251

248

JESSEN, R., Die Montagsdemonstrationen, pp. 466-467. Citaat zie: HENRICH, R., NEUES FORUM LEIPZIG Jetzt oder nie – Demokratie! Leipziger Herbst ’89. Zeugnisse, Gespräche, Dokumente. Leipzig, 1989, pp. 26-27. 250 JESSEN, R., Die Montagsdemonstrationen, p. 466. 251 KOWALCZUK, I.-S., Endspiel, pp. 408-409. 249

64

1.3. Bronnenmateriaal Die Berliner Zeitung (BZ) maakte op 10 oktober 1989 een kleine vermelding van de indrukwekkende Montagsdemonstration te Leipzig. De slogan Wir sind das Volk! werd daarin niet genoemd. Slechts 2 opinieartikels252 vanuit de redactie van de krant benadrukten algemeen het vandalisme en oproer van dwalende DDR-burgers. Meer nog, het Rowdytum (vechtersbazen) werd volgens de krant geregeld en gestimuleerd door de aanwezigheid van de West-Duitse media. «[…] auch Randalierer, die im Zusammenspiel mit westlichen Medien versuchten, die Volksfeste zum DDR-Geburtstag zu stören, Unruhe zu stiften. Überall, wo die Meute der westlichen Fernsehreporter war, waren auch die Rädelsführer der Krawalleure zur Stelle, um für die Kameras die gewünschten Bilder von Leuten zu liefern, die nach Freiheit und Demokratie schreien. Gefragt war der Tumult, unter den Losung „Keine Gewalt“ stürmten sie auf unsere Volkspolizisten, um Gewalt zu provozieren. […]»253 In de Berliner Zeitung maakte men bovendien geen onderscheid tussen de grote vredevolle demonstratie in Leipzig en gewelddadige demonstraties elders in de DDR. Een duidelijke propagandistische DDR boodschap werd zo uitgestuurd: “Enkel herrieschoppers en vandalen komen op straat. Zij maken de vooruitgang van het socialisme onmogelijk”254. De krant plaatste vrede- en vrijheidsbewegingen, voorvechters van democratie en burgerrechten en andere maatschappelijk ontevreden burgers onder één en dezelfde noemer: «Wahr ist, dass Randalierer, aufgeputschte Störer und kriminelle Elemente staatsfeindliche Parolen riefen und die im Ordnungseinsatz befindlichen Volkspolizisten tätlich angriffen. Sie warfen mit Steinen, Flaschen und Brandsätzen, schlugen brutal und rücksichtslos mit Stahlstangen und anderen Schlaggegenständen auf die Ordnungskräfte ein.»255 Bovendien werd de BRD media zo veel mogelijk in een negatief daglicht geplaatst om de controversiële berichtgeving te ontkrachten. De BRD media werd bijvoorbeeld bekritiseerd 252

An den Grundpfeilern lassen wir nicht rütteln. BZ: 10.10.1989 en Gemeinsam Geschaffenes bewahren und beschützen. Bürger der DDR verurteilen Störung von Ruhe und Ordnung. BZ: 10.10.1989. 253 An den Grundpfeilern lassen wir nicht rütteln. BZ: 10.10.1989 254 Gemeinsam Geschaffenes bewahren und beschützen. Bürger der DDR verurteilen Störung von Ruhe und Ordnung. BZ: 10.10.1989 255 Medien in der BRD verleumden Volkspolizei. […] 106 Ordnungskräfte wurden von Rowdys verletzt. BZ: 11.10.1989.

65

als zijnde mede verantwoordelijk voor de organisatie van de demonstraties in de DDR: «Wahr ist ebenfalls, dass 106 Volkspolizisten zum Teil erheblich verletzt wurden, 46 der Rowdys kamen zu schaden. Angebliche Tote sind von den Westmedien frei erfunden. Es ist nachgewiesen, dass westliche Korrespondenten die Volkspolizei nicht nur verleumden, sondern dass sie zu den Organisatoren und Aufwieglern gehörten.»256 Der Tagesspiegel (TS) daarentegen gaf veel aandacht aan de eisen van de demonstranten in Leipzig. Een ander discours werd toegepast dat duidelijk van de BZ kan worden onderscheiden: «70 000 demonstrierten friedlich in Leipzig.[…] Die Demonstranten trugen nach Angaben aus den Kirchenkreise Plakate mit der Aufschritt “Wir wollen keine Gewalt, wir wollen nur Reformen.“ […] die polizeilichen Einsatzkräfte wurden zur Gewaltlosigkeit aufgefordert: Reagiert auf Friedfertigkeit nicht mit Gewalt! Wir sind ein Volk! Gewalt unter uns hinterlässt ewig blutende Wunden!“»257 De uitroep Wir sind ein Volk! heeft te maken met de angst van de demonstranten voor de fysieke macht van de Volkspolizei. “Wij zijn één Volk. Als je ons raakt, raak je jezelf.” In Leipzig stonden de demonstranten namelijk uitsluitend tegenover de fysieke en mentale SEDstaat en niet tegenover West-Duitsland, waardoor een interpretatie in de richting van een verenigd Duitsland in deze casus uitgesloten kan worden. Ook de demonstratie in Ost-Berlin werd op 10 oktober in de TS vermeld: «Sicherheitskräfte hatten die Gegend um die Gethsemane-Kirche zeitweilig völlig abgeriegelt. Bischof Forck schaltete sich vermittelnd ein, dass die jungen Leute durchgelassen würden. Viele hatten jedoch Angst vor Festnahmen und blieben in und an der Kirche. Bei den anschliessenden Demonstrationen riefen die meist jungen Leute immer wieder „keine Gewalt, keine Gewalt“, „Wir sind das Volk“ […]»258 Opnieuw is deze uitroep Wir sind das Volk! een uiting van angst voor de “Chinese oplossing”. Vele artikelen duidden de onrechtvaardigheid van de DDR-staat aan.259 De krant deinsde er niet voor terug, zoals dat in die Berliner Zeitung wel het geval was, om de slogan in 1989 blijvend te vermelden. Alleen al in de maand oktober komt de slogan Wir sind das Volk! 9 256

Ibid., BZ: 11.10.1989. 70 000 demonstrierten friedlich in Leipzig. TS: 10.10.1989. 258 Erneut gegen Demonstranten vorgegangen. Zie: TS: 10.10.1989. 259 Momper entsetzt über Reaktion der DDR auf friedliche Demonstrationen. Zie: TS: 10.10.1989. 257

66

keer voor, Wir sind ein Volk! 1 keer.260 Terwijl die Berliner Zeitung slechts één onrechtstreekse link, Wer ist das Volk!, naar deze slogan legde op 27 oktober 1989.261 Het verval van de DDR paste in de BRD- en Westerse propaganda. Het maatschappelijke model van de parlementaire democratie en kapitalistische economie bewezen zo ook hun maatschappelijke stabiliteit en zekerheid voor het eigen ‘volk’. Ook de solidariteit met de DDR-vluchtelingen en demonstranten werd benadrukt.262

Und er bewegt sich doch!263

260

Wir sind das Volk!: TS: 10.10.1989 ; 11.10.1989 ; 17.10.1989 ; 18.10.1989 ; 19.10.1989 ; 22.10.1989 ; 24.10.1989 ; 26.10.1989 ; 31.10.1989. Wir sind ein Volk!: TS: 10.10.1989. 261 Heiße Debatte im Dresdner Stadtparlament. BZ: 27.10.1989. 262 Weizsäcker besuchte DDR-Flüchtlinge. Zie: TS 10.10.1989 ; Kohl bekundet Solidarität mit den Demonstranten in der DDR. Zie: TS: 11.10.1989. 263 Und er bewegt sich doch! Wir sind das Volk! TS: 18.10.1989.

67

2. Toe-eigening: 4 november ‘89 2.1. Historisch: Triumph von Ost-Berlin Bij de Montagsdemonstration te Leipzig (9 oktober ’89) waren minstens 5.000 deelnemers vanuit andere steden zoals Oost-Berlijn afgereisd via het openbare vervoer om deel te nemen aan de betoging. Net zoals vele andere betogers namen zij slogans mee naar hun thuisstreek en bewerkstelligden zo de verspreiding ervan.264 De verspreiding van de slogan Wir sind das Volk! gebeurde eveneens door de aandacht die de BRD-media er voor had. Zo bleef de slogan Wir sind das Volk! in de omgang. Zo berichtte de Berliner Zeitung op 1 november ’89 het gebruik van deze slogan daags ervoor in Weimar.265 Ook in november bleven de massademonstraties in verscheidene DDR-steden aanhouden. De DDR-staat trachtte deze aanhoudende politieke crisis alsnog te keren door de partijdagen te plannen, waarop de SED zichzelf kon evalueren en hervormen. Egon Krenz nam een dubbelzinnige positie in en benadrukte in Moskou de behoefte aan een Aktionsprogramm266 voor de SED, maar ook voor ‘het volk’. Er was nood aan een ‘interne’ hervorming van de partij. De SED zou weer meer moeten luisteren naar ‘het volk’. Het volk moest echter ook beseffen dat een reëel Sozialismus slechts mogelijk was als elk lid van de maatschappij er actief aan deelnam. De DDR-burger werd dus om geduld gevraagd, zodat er meer democratie kon bewerkstelligd worden in functie van ‘meer socialisme’.267 «Ein solches Programm richte sich nicht allein an die Partei, sondern auch an das ganze Volk. Es gelte, jeden zu erreichen, Vertrauen zu gewinnen und zum Mittun [mee handelen] aufzufordern. Das wichtigste sei dabei, dass die Partei für das Volk da ist und nicht umgekehrt.»268

264

ZWAHR, H., op. cit., p. 258. Konsequenz bei der Erneuerung gefordert. Weitere Demonstrationen in mehreren Städten. BZ: 01.11.1989. 266 Ziel der Reform des politischen Systems: Mehr Demokratie für mehr und besseren Sozialismus. Für Toleranz unter Andersdenkenden [referentie naar Rosa Luxemburg: Freiheit ist immer Freiheit der Andersdenkenden] und ehrliches Ringen um gemeinsame Lösungen. BZ: 4/5.11.1989. 267 Ziel der Reform des politischen Systems: Mehr Demokratie für mehr und besseren Sozialismus. BZ: 4/5.11.1989. 268 Umgestaltung für einen attraktiven Sozialismus. Egon Krenz gab in Moskau internationale Pressekonferenz. BZ: 02.11.1989. 265

68

Tijdens de openlijke zondagsdiscussie269 op 29 oktober, verzekerde Schabowski reeds de goedkeuring van de geplande demonstratie van de Kunst- en Cultuurgemeenschap in OstBerlin op 4 november ’89: «Die Demonstration am 4. November wird genehmigt, denn: “Demonstrationen sollen in Zukunft zur politischen Kultur der Stadt gehören“»270. Deze belofte werd in de Berliner Zeitung herhaald op 2 november.271 De SED nam zo een dubbele houding aan, enerzijds erkende ze de noodzaak aan politieke en maatschappelijke dialoog en anderzijds nam ze maatregelen om zeker te zijn dat de Muur niet kon doorbroken worden door het grote aantal demonstranten dat zou deelnemen. Meer nog, alle handelingen waren toegelaten voor de aanwezige DDR-landmacht om het bestaan van de Arbeiter und Bauernmacht te garanderen en de Muur dus ondoordringbaar te houden (Angst vor Mauerdurchbrüchen). Op 4 november bevond de strijdmacht zich in een verdoken alarmtoestand, klaar om in te grijpen. Krenz beloofde een nieuwe reisregeling272 de dag voor de demonstratie om zo de goede wil van de SED te tonen. Ook openbaarde hij een lijst met afgedankte SED-functionarissen. De demonstranten waren echter niet onder de indruk van de ‘goodwill’ van Krenz en bleven volledige persvrijheid, vrije meningsuiting, geen privileges meer voor de SED, meerpartijenstelsel, vrije verkiezingen, vrijheid om naar het Westen te reizen, … eisen.273 Op 8 november ’89 verscheen het nieuwe teleurstellende reisreglement in de Oost-Duitse kranten. Nog steeds diende men een reis naar het Westen te motiveren ten opzichte van de staat, met geen garantie op goedkeuring.274

Ach du dickes Ei!275

269

Zie Bijlage voor meer info over politieke deelnemers. Aus Fragen werden Forderungen. Tausende beim „Sonntagsgespräch“ mit Schabowski vor dem Roten Rathaus. TS: 31.10.1989. 271 Friedliche Manifestation muss ihrem Grundanliegen gerecht werden können. BZ: 02.11.1989. 272 Deze reisregeling werd pas op 6 november ’89 in de krant medegedeeld. Reisegesetz. BZ: 06.11.1989. 273 HERTLE, H.H., op. cit., pp. 103-107 ; CHILDS, D., op. cit., p. 84. 274 Entwurf des neuen DDR-Reisegesetzes. DDR-Bürger zeigen wenig Begeisterung über neues Reisegesetz. TS: 07.11.1989. 275 De nieuwe reisregeling van Egon Krenz vonden vele DDR-burgers veel te beperkt. TS: 08.11.1989. 270

69

Het SED-Politbüro ziet zich op 8 november, gezien de economische en politieke crisis, uiteindelijk genoodzaakt af te treden: «Die Regierung wendet sich an die Bürger unseres Landes, in dieser politisch und ökonomisch ernsten Situation alle Kräfte dafür einzusetzen, dass alle für das Volk, die Gesellschaft und die Wirtschaft lebensnotwendigen Funktionen aufrechterhalten werden […]»276 De SED koos op 9 november ‘89 een nieuw Politbüro uit en onderbouwde dit uitgebreid in de BZ. Het nieuwe partijbestuur zou ook een nieuwe weg inslaan en aandacht hebben voor de verlangens van het DDR-volk: «[…] Wie wir diese Republik als Teil des Volkes mit dem ganzen Volk aufgebaut haben, so müssen wir als Teil des Volkes auch dem ganzen Volk Rechenschaft geben.»277 De demonstranten met hun ‘nutteloze’ slogans werden door de SED wederom bekritiseerd, om hun maatschappelijke impact te reduceren: «Statt Lösungen, gab es Losungen […] Anstatt Lösungen von Problemen zu beraten, ,wurden allgemeine Losungen in Umlauf gebracht und Stereotyp wiederholt,[het stereotiep herhalen van de slogan verhoogde de impact op de toeschouwers] um in Ordnung zu bringen, was noch nicht in Ordnung ist.»278 De partij nam dus steeds meer een veranderende houding aan ten opzichte van de slogan Wir sind das Volk! Na de Montagsdemo te Leipzig op 9 oktober duidde de SED er vooral op dat de demonstranten slechts een fractie van het DDR-volk uitmaakten. De demonstratie op 4 november te Oost-Berlijn veranderde de omgang met de slogan door de SED. De slogan werd toen namelijk gebruikt in de grootste vredevolle demonstratie tot dan toe en kon dus niet meer afgedankt worden als niet valabel. De SED stelde zich daarna op als zijnde mededemonstrant die samen met het DDR-volk actieve hervormingen in de DDR nastreefde, ‘die Wende’. De SED draaide zo propagandistisch de rollen om, de demonstranten verstoorden juist het hervormingsproces door betogingen te organiseren: «Demonstrationen setzen ein, deren Teilnehmer in ihrer überwegenden Mehrheit für notwendige Veränderungen in der sozialistischen Gesellschaft eintraten, unter die sich aber auch sozialismusfeindliche, auf Konfrontation und Konflikt bedachte Kräfte mischten.»279

276

DDR-Regierung zurückgetreten. TS: 08.11.1989. en zie: CHILDS, D., op. cit., pp. 84-86. Fehlentwicklungen der Vergangenheit müssen für immer ausgeschlossen werden. BZ: 09.11.1989. 278 In de plaats van oplossingen, brachten de demonstranten enkel slogans. Ibid., BZ: 09.11.1989. 279 BZ berichtet von der 10. Tagung des Zentralkomitees der Sozialistischen Einheitspartei Deutschlands. BZ: 09.11.1989. 277

70

De SED zocht in de zin van het Actieprogramma wel constructief naar oplossingen en hervormingen.280 De stap naar toe-eigening van de basisslogan werd door twee SED-politici op 8 november 1989 genomen: «In Dresden reihten sich […] der örtliche SED-Hans Modrow und Oberbürgermeister Wolfgang Berghofer mit dem Worten “Auch wir sind das Volk!” in einem 70 000 Menschen umfassenden Demonstrationszug ein.»281

2.2. Bronnenmateriaal Die Berliner Zeitung pakte op een hoofdpagina uit met het bericht over de Oost-Berlijnse demonstratie: «Vor dem Hause der Volkskammer immer wieder Sprechchöre “Wir sind das Volk!”»282 De kritiek op de SED-staat en –partij was groot, ondanks de voorbije toegevingen van Krenz. Schrijfster Christa Wolf duidde de belangrijke mobiliserende werking van de slogan: «Der wichtigste Satz dieser Wochen sei für sie der tausendfache Rufe “Wir – sind – das – Volk!»283. Der Tagesspiegel vermelde eveneens het gebruik van de slogan, weliswaar in een licht gewijzigde vorm: «Das Volk sind wir, gehen sollte ihr!»284 De TS schatte het aantal demonstranten op ongeveer één miljoen, de BZ hield het op honderdduizenden. Onderzoek toonde aan dat de BZ het aantal strategisch onderschatte.285 Deze demonstratie in Oost-Berlijn vormde alleszins de grootste vredevolle demonstratie in de geschiedenis van de DDR. Verschillende burgerrechtenvoorvechters spraken de demonstranten toe op Alexander Platz. Schrijver Stefan Heym wendde de slogan aan in zijn betoog: «Und das ging so in dieser Republik bis es nicht mehr ging, bis ein Teil weglief und der andere Teil auf der Straße erklärte „Wir sind das Volk!»286

280

«Wir wollen unsere Politik der Erneuerung offensiv und konstruktiv in die Massen tragen. Mit dem intensiven Gespräch in unseren Reihen stärken wir uns für den Dialog mit allen Bürgerinnen und Bürgern im Interesse dieses Landes, das unser aller Heimat ist.» Zie: BZ berichtet von der 10. Tagung des Zentralkomitees der Sozialistischen Einheitspartei Deutschlands. BZ: 09.11.1989. 281 Dresdens SED-Chef reihte sich in den Protestzug ein: Auch wir sind das Volk. TS: 08.11.1989. 282 Hunderttausende demonstrierten am Sonnabend im Zentrum Berlins. Kilometerlanger Protestmarsch vorbei an Volkskammer und Staatsrat zum Alexanderplatz. Meinungs-, Presse- und Versammlungsfreiheit Hauptinhalt der Mitgeführten Losungen. Friedlich verlaufene Kundgebung mit 27 Wortmeldungen ging über mehrere Stunden. BZ: 06.11.1989. 283 BZ berichtet von der Demonstration und Kundgebung am Sonnabend im Stadtzentrum. BZ: 06.11.1989. 284 Bis zu einer Million Menschen demonstrierten in Ost-Berlin. TS: 05.11.1989. 285 CHILDS, D., op. cit., p. 84. 286 Stefan Heym: Welche Wandlung ist geschehen. TS: 05.11.1989.

71

3. Herenigd Berlijn 3.1. Val van de Muur: 9 november ‘89 «Bei einer vernünftigen Zusammenarbeit, die auf Konsens und Stabilität gerichtet ist, werden die Menschen in beiden deutschen Staaten gewinnen. Es ist auch denkbar, dass schon in absehbarer Zeit die „Mauer“ ein Relikt der Vergangenheit ist […]»287 Reeds bij het oprichten van de DDR waren er al legale en illegale Übersiedler of Flüchtlinge. Ook de DDR-staat koos ervoor bepaalde oppositionele burgers te verbannen naar het Westen. In 1989 kende de vluchtelingenstroom uit de DDR opnieuw een hoogtepunt, wat de crisis in de DDR gradueel versterkte. Wanneer Hongarije begin mei 1989 met de afbraak van de grensversterkingen naar Oostenrijk begon stimuleerde dit DDR burgers om via Hongarije hun kans te wagen.288 Slechts enkele weken later, op 29 juni 1989, doorknipte de Hongaarse Ministerpresident Miklos Németh symbolisch de grens naar het Westen.289

Tabel290: Übersiedler aus der DDR in die Bundesrepublik Deutschland Januar 1989 bis Juni 1989

Doorheen de zomer van ’89 trokken vele DDR vluchtelingen naar de West-Duitse ambassades in Boedapest, Praag, Oost-Berlijn en Warschau. Daar trachtten ze meer druk uit

287

Was erwarten wir von der 10. Tagung des Zentralkomitees der SED? BZ: 09.11.1989. HERBERG, D., STEFFENS, D., TELLENBACH, E., Schlüsselwörter der Wendezeit, p. 91. 289 Geraadpleegd op 12.05.2010:http://www.bundesregierung.de/Content/DE/Podcast/2009/2009-08-15-VideoPodcast/eiserner-vorhang-faellt-in-ungarn,layoutVariant=Poster.html 290 HARTMUT, W., Die Deutsch-deutschen Wanderungen. Bilanz einer 40jährigen Geschichte von Flucht und Ausreise. Deutschland Archiv, 4/1991, pp. 393. 288

72

te oefenen op de SED regering om een permissie tot legale Übersiedlung te verkrijgen.291 Tussen juli en oktober 1989 trokken ongeveer 50 000 DDR-burgers naar de BRD.292 Op 19 augustus 1989 vond de Pan-Europese Picknick plaats op de grens tussen Oostenrijk en Hongarije. De grens werd voor enige uren geopend en meer dan 700 DDR burgers trokken het Westen binnen.

Dit koppel vluchtte op 4 september ’89 via Hongarije naar het Westen.293

Enkele belangrijke data294:
11.09.1989

Hongarije opent de grens naar Oostenrijk


27.10.1989

Amnestie voor legale en illegale vluchtelingen (die vóór 27.10.1989 de DDR verlieten)


04.11.1989

6 000 DDR-burgers mogen vanuit BRD-ambassade (Praag) naar het Westen reizen.295


06.11.1989

Demonstratiepiek in DDR tegen de nieuwe reisregeling

291

HERBERG, D., STEFFENS, D., TELLENBACH, E., op. cit., pp. 91-92. Seit Juli rund 50 000 DDR-Bürger in die Bundesrepublik eingereist. Zie: TS: 10.10.1989. 293 Geraadpleegd op 6.6.2010: http://www.chronik-dermauer.de/index.php/de/Media/ImagePopup/field/original/id/19193/oldAction/Detail/oldModule/Chronical/year/1 989 294 HERBERG, D., STEFFENS, D., TELLENBACH, E., op. cit., p. 92. 295 Alle DDR-Flüchtlinge in Prag können per Zug ausreizen. Zahl der Ausreisewilligen war dramatisch gestiegen. TS: 04.11.1989. 292

73

Op 8 november ’89 pleitte de Oost-Duitse schrijfster Christa Wolf naar de DDR burgers toe om in het land te blijven en samen de hervorming van de DDR te verwezenlijken. De oppositionele groepen en vele intellectuelen als Heym, Masur, Braun, Hein en Plenzdorf deelden die mening. «Helfen Sie uns, eine wahrhaft demokratische Gesellschaft zu gestalten, die auch die Vision eines demokratischen Sozialismus bewahrt. Kein Traum, wenn Sie mit uns verhindern, dass er wieder im Keim erstickt wird. Wir brauchen Sie. Fassen Sie zu sich und zu uns, die wir hier bleiben wollen, Vertrauen.»296 Op 9 november 1989 viel de Berlijnse Muur na de verspreiding van een vage persboodschap. Reeds op 7 november werkte het Politbüro van de SED een nieuwe regeling uit voor de ständige Ausreise297. Deze nieuwe regeling werd in het Centraal Comité van de SED, onder leiding van de SED partijleider Egon Krenz, herwerkt en goedgekeurd op 9 november 1989. Juist voor de internationale persconferentie overhandigde de partijleider Egon Krenz een papiertje met de nieuwe reisregeling aan de DDR-woordvoerder Günter Schabowski. De DDR-woordvoerder was niet aanwezig geweest op de vergaderingen omtrent deze nieuwe regeling en wist niet dat deze pas na de nodige bureaucratische maatregelen in voege zou kunnen treden. Schabowski las het papiertje van Egon Krenz niet en begon rechtstreeks aan de persconferentie. Er was veel internationale pers aanwezig gezien de enorme maatschappelijke en politieke spanningen binnen de DDR. Schabowski trachtte het formalisme van de typische DDR-conferentie te doorbreken en gaf permissie aan de journalisten om ‘live’ onaangekondigde vragen te stellen.298 De Italiaanse journalist Ricardo Ehrman vroeg rond 18u52: «Herr Schabowski, Sie haben von Fehler gesprochen. Glauben Sie nicht, daß es war ein großer Fehler, diesen Reisegesetzentwurf, das Sie haben jetzt vorgestellt vor wenigen Tagen?»299 De reisregeling waarover R. Ehrman sprak was immers op 7 november 1989 door één miljoen betogers in Berlijn verworpen.300 Schabowski repliceerde na een langdradig antwoord met een verrassende eindconclusie: 296

De toespraak van Christa Wolf: Neues Deutschland: 09.11.1989. Hiermee werd eufemistisch verwezen naar de DDR-burgers die het land definitief wensten te verlaten. 298 TYRIONS, R., De Nacht van de Vrijheid. 20 jaar na de val van de BERLIJNSE MUUR. Gent, 2009, pp. 1314. 299 Citaat zie: HERTLE, H. H., Chronik des Mauerfalls. Die dramatischen Ereignisse um den 9. November 1989. Berlin 2009, pp. 141-146. 297

74

«[…] Also, wir wollen durch eine Reihe von Umständen, dazu gehört auch das Reisegesetz, die Chance also der souveränen Entscheidung des Bürgers zu reisen, wohin er will. […] Allerdings ist heute, soviel ich weiß […], eine Entscheidung getroffen worden. Es ist eine Empfehlung des Politbüros aufgegriffen worden, daß man aus dem Entwurf des Reisegesetzes den Passus herausnimmt und in Kraft treten läßt, der stän... – wie man so schön sagt oder so unschön sagt – die ständige Ausreise regelt, also das Verlassen der Republik. […] haben wir uns dazu entschlossen, heute (äh) eine Regelung zu treffen, die es jedem Bürger der DDR möglich macht (äh), über Grenzübergangspunkte der DDR (äh) auszureisen.»301 Verschillende journalisten stelden Schabowski de vraag vanaf wanneer de DDR burgers ‘zonder speciale pas’ het land mogen verlaten. Schabowski haalde het papiertje van Egon Krenz boven en las het vluchtig luidop voor302: « […] „Privatreisen nach dem Ausland können ohne Vorliegen von Voraussetzungen –

Reiseanlässe

und

Verwandtschaftsverhältnisse

–

beantragt

werden.

Die

Genehmigungen werden kurzfristig erteilt. Die zuständigen Abteilungen Paß- und Meldewesen der VP – der Volkspolizeikreisämter – in der DDR sind angewiesen, Visa zur ständigen Ausreise unverzüglich [onverwijld] zu erteilen, ohne daß dafür noch geltende Voraussetzungen für eine ständige Ausreise vorliegen müssen.»303 Schabowski specificeerde hiermee zijn eerste antwoord, de uitreizende DDR burgers hadden nog steeds een speciale pas nodig. De speciale visa konden nu wel zonder wachttijd bekomen worden. Opnieuw overrompelden de journalisten Schabowski met de vraag wanneer dit in werking trad. Ook wenste men te weten of deze nieuwe reisregeling ook West-Berlijn betrof.304 Schabowski antwoordde het volgende hierop: «Das tritt nach meiner Kenntnis ist das sofort, […] , unverzüglich»305

300

TYRIONS, R., op. cit., p. 14. Citaat zie: HERTLE, H. H., op. cit., pp. 141-146. 302 Ibid., pp. 141-146. 303 Citaat zie: Ibid., pp. 141-146. 304 Ibid., pp. 141-146. 305 Citaat zie: Ibid., pp. 141-146. 301

75

«Also (Pause), doch, doch (liest vor): „Die ständige Ausreise kann über alle Grenzübergangsstellen der DDR zur BRD bzw. zu Berlin-West erfolgen.“»306 Schabowski verkondigde deze nieuwe reisregeling 24u te vroeg. Er heerste nog steeds verwarring onder de journalisten. Hoe diende men die nieuwe regeling te interpreteren. Ehrman en andere journalisten interpreteerden de uitspraken als Grenzöffnung en meldden dit aan de eigen mediacentra, AP (Associated Press) en Reuters307. Het nieuws werd al om 20u verspreid via West-Duitse media (Tagesschau ARD).308

AP verspreidde al rond 19u05 de grensopening van de DDR309.

Het nieuws van de Grenzöffnung werd dus snel verspreid via de West-Duitse media. In OostBerlijn verzamelden zich al snel de eerste nieuwsgierige DDR burgers aan de grensposten van de Bornholmer Strasse, de Invalidenstrasse en de Heinrich Heinestrasse. De grenswachten deelden hen met weinig succes mee de volgende dag terug te komen. Egon Krenz en het Centrale Comité van de SED waren nog steeds in vergadering en hadden geen idee van de stijgende volkstoeloop aan de grensposten in Berlijn. Rond 21u15 eisten aan de Berlijnse grensposten tussen de 500 en 1000 DDR-burgers een vrije doorgang naar het Westen. Nog steeds kregen de grenswachters geen duidelijkheid over de houding die ze dienden aan te 306

Citaat zie: Ibid., pp. 141-146. Ibid., pp. 149-158. 308 Voor persconferentie Schabowski zie: SED kündigt Ende der DDR - alle Grenzen werden geöffnet http://www.youtube.com/watch?v=p61IlN04v4Q&feature=player_embedded#! De West-Duitse Tagesschau is online te bekijken via link: http://www.youtube.com/watch?v=QB2E2T7KzAM&feature=player_embedded#! 309 Geraadpleegd op 12.05.2010. Zie: http://www.chronik-dermauer.de/index.php/de/Common/Document/field/file/id/58638 307

76

nemen ten opzichte van de drummende burgers. Ook de grenswachters hoorden het nieuws van de vrije doorgang via de BRD-media. Eerst trachtten de grenswachters de massa te bedaren door enkel de heethoofden door te laten, maar dit schiep alleen meer verwarring en meer geduw.310 In Bonn werd het nieuws van de grensopening om 21u10 door de Bundestag (Bondsdag) met algemeen applaus ontvangen. Na de zitting werd de Nationalhymne (Duitse Volkslied) gezongen. Pas om 22u00 telefoneerde Erich Mielke, hoofd van het Ministerium für Staatssicherheit (MfS of Stasi), Egon Krenz om hem in te lichten over de groeiende massa burgers aan de grenzen. Krenz beweerde later de keuze voor de tanks en het leger opzij te schuiven, in de hoop dat de DDR-burgers zouden kalmeren en terugkeren naar huis. Het bevel tot opening van de grenzen werd nog steeds niet gegeven. De DDR-media (Aktuelle Kamera) trachtte de burgers ‘correct’ te informeren over de eigenlijke betekenis van de nieuwe regeling. Maar de West-Duitse media bleef euforisch het nieuws van de Grensöffnung uitsturen.311 «De media hebben de fictie verspreid dat de Muur is opengegaan, en daardoor wordt die fictie werkelijkheid»312. De grenspost aan de Bornholmer Strasse313 is de eerste die rond 23u00 onder het gedrum van DDR-burgers openging. Voor 00u00 waren alle grensposten in Berlijn geopend en stroomden DDR-burgers in het Westen. West-Berlijnse inwoners bezetten de Muur nabij de Brandenburger Tor, een historisch symbolische daad.314 De DDR-staat trachtte op 10 november de Muur weer te sluiten, maar de volgende dagen bleven de DDR-burgers de doorgang aan de grensposten benutten. Het eerste weekend na de Val van de Muur bezochten maar liefst 2 miljoen DDR-burgers West-Berlijn.315

310

TYRIONS, R., op. cit., pp. 15-16. TYRIONS, R., op. cit., pp. 16-17 ; CHILDS, D., op. cit., pp. 89-90. 312 Citaat zie: TYRIONS, R., op. cit., p. 17. 313 Zie online de opening van de Bornholmer Strasse: http://www.youtube.com/watch?v=1_eCVhCGYwE&feature=player_embedded ; Hunderttausende DDR-Bürger schauten zich Westberlin an. BZ: 11/12.11.1989. 314 Zie online de bezetting van de Muur nabij de Brandenburgse Poort, een historisch nationaal Duits symbool: http://www.youtube.com/watch?v=HEbsCYLx2TI&feature=related ; Tausende Menschen am Brandenburger Tor. BZ: 11/12.11.1989. 315 Fast zwei Millionen DDR-Bürger am Wochenende in Westberlin. BZ: 13.11.1989. 311

77

Egon Krenz lichtte Gorbatschow pas op de ochtend van 10 november in over de draagwijdte van de nieuwe situatie, maar loog over de zgz. weergekeerde controle aan de grensposten: «Lieber Michail Sergejewitsch Gorbatschow! Im Zusammenhang mit der Entwicklung der Lage in der DDR war es in den Nachtstunden notwendig zu entscheiden, die Ausreise von Bürgern der Deutschen Demokratischen Republik auch nach Berlin (West) zu gestatten. […] In der vergangenen Nacht passierten ca. 60.000 Bürger der DDR die Grenzübergangsstellen nach Berlin (West). Davon kehrten ca. 45.000 wieder in die DDR zurück. Seit heute morgen 6.00 Uhr können nur Personen nach Berlin (West) ausreisen, die über das entsprechende Visum der DDR verfügen. Das gleiche gilt auch für ständige Ausreisen aus der DDR. […] Berlin, 10. November 1989 Mit kommunistischem Gruß Egon Krenz Generalsekretär»316

Die Berliner Zeitung berichtte pas op 11/12 november over de opening van de grensposten in Berlijn. Het woord Grensöffnung of de zin Die Mauer ist gefallen werden zorgvuldig vermeden. De nadruk werd gelegd op het feit dat de DDR-burgers allen terugkeerden en weer meer vertrouwen kregen in de SED-staat: «Jetzt sind wir stolz darauf, DDR-Bürger zu sein» ; «Das Erstaunlichste für mich war, dass ich überhaupt fahren konnte, dass man von den Grenzpolizisten freundlich behandelt wurde» ; «Schreiben Sie auf, dass wir einen Ausreiseantrag zu laufen haben. Wenn das so bleibt, bleiben wir hier».317

316

Bron: SAPMO-BA, DY 30/IV 2/1/704, Bl. 83/84 ; ook online raadpleegbaar zie: http://www.chronik-dermauer.de/index.php/de/Media/TextPopup/day/10/id/593086/month/November/oldAction/Detail/oldModule/Chro nical/year/1989 317 Bloss mal übern Kudamm bummeln – und zurück! BZ: 11/12.11.1989.

78

Der Tagesspiegel pakte op 10 november uit met een voorpagina318 waarop de symbolische inbezitneming van de Muur nabij de Brandenburgse Poort door West-Berlijnse inwoners te zien is:

Demonstranten bezetten de Muur nabij de Brandenburger Tor.319

De West-Duitse media interpreteerden in tegenstelling tot de DDR de opening van de grenzen als een ‘Val’ van de Muur en berichtte dit als zodanig: «DDR öffnet ihre Grenzen zum Westen. Die Mauer verliert ihre Funktion»320. De burgemeester van West-Berlijn, Walter Momper, starte op 10 november de zitting van de Bundesrat (Bondsraad) met de historische woorden: «Gestern Nacht war das deutsche Volk das glücklichste Volk auf der Welt»321. In West-Duitsland werd door meerder politici de aandacht volop gericht op de rol van Berlijn in de mogelijke hereniging van Duitsland.322 De West-Duitse sociaaldemocraat Willy Brandt had de belangrijke rol van Berlijn reeds voorspeld: «Hier schlägt das Herz der Nation»323. Bundeskanzler (Bondskanselier) Helmut Kohl benoemde 9 november 1989 als een «großer Tag in der Geschichte». Meer nog, Kohl duidde reeds op 11 november ‘89 zijn wens tot een Duitse hereniging uit: «Geben sie den Weg frei für das die Willensbildung durch das Volk und

318

Die Nacht der offenen Grenzen in Berlin. TS: 10.11.1989. Geraadpleegd op 02.06.2010: http://www.chronik-dermauer.de/index.php/de/Media/ImagePopup/day/10/field/original/id/15035/month/November/oldAction/Detail/ol dModule/Chronical/year/1989 320 TS: 10.11.1989. 321 Citaat zie: Bund und Länder wollen DDR helfen. Zie: TS: 10.11.1989. 322 CHILDS, D., op. cit., pp. 92-101. 323 Der Tag von Berlin. TS: 11.11.1989. 319

79

für das Volk […] Wir sind und bleiben eine Nation. Wir gehören zusammen.»324 CDUpoliticus E. Diepgen bestendigde de Berlijnse centraliteit. De val van de DDR en de na te streven Duitse hereniging werden dankzij een vrij Berlijn realistische streefdoelen: «Berlin […] habe sich in der Nacht zum 10. November wieder als die wirkliche Hauptstadt der Deutschen erwiesen. Er habe sich niemals mit der Mauer abgefunden, “und genauso werde ich mit der deutschen Zweistaatlichkeit auf Dauer nicht abfinden”.»325

3.2. Hervorming SED-staat Op 14 november ’89 diende Egon Krenz plaats te ruimen voor Hans Modrow, die de nieuwe regeringsleider in de DDR werd. Nog steeds waren er geen vrije verkiezingen geweest in de DDR en had de partij het alleenrecht bij het kiezen van een regeringsleider en vormen van een regering. Modrow had moeite om op democratische en openlijke wijze te regeren, als oudere SED-politicus. Hij zou zoveel mogelijk de soevereiniteit van de DDR trachtten te bewaren tegen het opkomende verenigingsverlangen. Het ongenoegen over deze verdoken voortzetting van de SED-staat was groot bij vele DDR-burgers. De demonstraties werden voortgezet, maar een herenigd Duitsland werd voor velen aantrekkelijker dan een hervormde SED-staat.326

SED-politicus Hans Modrow (de man onder het woord Kosmetik) stapte op 7 november ’89 in een demonstratie te Dresden mee onder de zich toege-eigende slogan Auch wir sind das Volk!327

324

Solidaritätsbekundungen für die Landsleute im Osten. Momper, Brandt, Kohl und Genscher sprachen vor dem Schöneberger Rathaus. TS: 11.11.1989. 325 Die Sitzung des Abgeordnetenhauses. TS: 11.11.1989. 326 CHILDS, D., op. cit., pp. 102-105. 327 Geraadpleegd op 10.06.2010, zie: http://germanhistorydocs.ghi-dc.org/sub_image.cfm?image_id=3034

80

Modrow ontving eind ’89 vele internationale Westerse wereld, die allen verzekerden dat de Duitse eenheid geen werkelijkheid zou worden. Bovendien had Modrow belangrijke gesprekken met verschillende West-Duitse leiders. Op 22 december ’89 stond Modrow samen met Oost-Berlijnse burgemeester E. Krack en de West-Berlijnse burgemeester W. Momper onder de geopende Brandenburgse Poort. De opening van het vroegere nationale symbool, de Brandenburger Tor, kende een grote symbolische impact op zowel West- als OostDuitsland.328 Runder Tisch of de ronde tafelgesprekken betroffen een gelijke vertegenwoordiging van de regering en verscheidene partijen en groepen. De SED moest als regeringspartij meer ruimte laten voor de leden van de andere Oost-Duitse onderdrukte partijen. Deze oude onderdrukte partijen,

CDU

(Christlich

(Liberaldemokratische

Partei

Demokratische Deutschlands),

Union

NDPD

Deutschlands),

(Nationaldemokratische

LDPD Partei

Deutschlands) en de DBD (Demokratische Bauernpartei Deutschlands), kregen zo weer een autonoom politiek forum. Elke partij of groep had namelijk 3 vertegenwoordigers, waardoor de SED geen machtsmonopolie meer bezat. Zo waren er naast de officiële partijen ook leden van de nieuwe politieke bewegingen: Neue Forum, SDP (Sozialdemokratische Partei), DA (Demokratischen Aufbruch), DJ (Demokratie Jetzt), Die Grünen, Die Vereinigte Linke en Initiative Frieden und Menschenrechte. Op 7 december startten de ronde tafelgesprekken om te overleggen welke hervormingen er nodig waren in de DDR en om de eerste vrije verkiezingen voor te bereiden. Deze hervormingsmanier om gesprekken tussen de regering en burgers te organiseren, werd uit de buurlanden overgenomen. De gesprekken bleven doorgaan tot de eerste vrije verkiezingen in maart 1990.329

SED – PDS Medio december hervormde de SED zich om tot de SED – PDS (Partei des Demokratischen Sozialismus). Het Politbüro werd ontmanteld en de partij nam afstand van bepaalde maatschappelijke organisaties zoals de gewapende krachten, de politie, enz.. De partij trachtte zoveel mogelijk het evenwicht te bewaren tussen hervorming en continuïteit. De matige

328 329

CHILDS, D., op. cit., pp. 109-111. CHILDS, D., op. cit., p. 105.

81

hervorming werd als een succes ervaren, daar de partij niet tenonder ging of versplinterde.330 De leidende rol van de partij binnen het communistische denken werd wederom door Gorbatschow op 26 november ’89 bevestigd: «Die Perestroika ist ein einheitlicher revolutionärer Prozess, der mit demokratischen Methoden, vom Volk und für das Volk verwirklicht wird, dessen politische Avantgarde die Partei ist.»331 De SED was als leidende partij echter van 2,3 miljoen leden gereduceerd tot nog slechts 600 000 leden.332 De DDR-burgers bleven wegvluchten uit het land. In 1989 hadden in totaal 343 854 OostDuitsers voor een verhuizing naar het Westen gekozen. November en december vormden hierin piekmomenten. Vooral de jonge en beter opgeleide burgers kozen voor een verhuizing naar de BRD. De economische crisis en politieke chaos werd steeds groter in de DDR. De binnenlandse en buitenlandse politieke situatie werd onhoudbaar.333

Tabel334: Übersiedler aus der DDR in die Bundesrepublik Deutschland Juli 1989 bis Dezember 1989

Eind ’89 bleven in de DDR de demonstraties voor hervormingen aanhouden. Op 4 december demonstreerden maar liefst 150 000 DDR-burgers in Leipzig. In Karl-Marx-Stadt eisten meer dan 60 000 mensen de herintroductie van de oude stadsnaam Chemnitz. Een gelijk aantal demonstranten vroegen in Dresden de vernietiging van de Stasi – papieren. In Magdeburg wensten 60 000 demonstranten de afschaffing van de SED en de Stasi. 20 000 betogers kwamen in Halle op straat met de eis van een echte milieubescherming vanuit de staat. Extra 330

Ibid., pp. 106-108. Die sozialistische Idee und die revolutionäre Umgestaltung. Aus dem Artikel M. Gorbatschows in der „Prawda“ vom 26. November 1989. BZ: 28.11.1989. 332 CHILDS, D., op. cit., p. 94. 333 CHILDS, D., op. cit., p. 100. 334 HARTMUT, W., Die Deutsch-deutschen Wanderungen. Bilanz einer 40jährigen Geschichte von Flucht und Ausreise. Deutschland Archiv, 4/1991, pp. 393. 331

82

voorbeelden uit Leipzig: 150 000 betogers (23.10.1989)335, 300 000 betogers (24.10.1989)336, 200 000 betogers (30.11.1989)337, 200 000 betogers (01.11.1989)338, … . Begin december traden vele SED-politici en Stasi-leden van de oudere generatie terug van hun politieke en/of maatschappelijke functies. Op 6 december werd eindelijk amnestie gegeven aan de politieke gevangenen binnen de DDR. De demonstranten slaagden er stelselmatig in de SED-staat tot toegevingen

te

dwingen.

Maar

vrije

verkiezingen,

een

vrije

reisregeling,

een

meerpartijenstaat, de bestraffing van corrupte SED-functionarissen, enz. waren nog steeds niet verkregen.339

335

150 000 demonstrierten friedlich in Leipzig. BZ: 24.10.1989. Fast 300 000 Teilnehmer bei Demonstration in Leipzig. TS: 24.10.1989. 337 Wieder Massendemonstrationen. 200 000 in Leipzig auf den Strassen. TS: 31.10.1989. 338 Rowdys und Krakeeler hatten kaum Chancen. BZ: 01.11.1989. 339 CHILDS, D., op. cit., pp. 104-105. 336

83

HOOFDSTUK II: Unificatiestreven Dit hoofdstuk bestaat uit drie punten. Eerste punt: uiteenzetting van de adaptatiecasus Wir sind ein Volk! aan bod. De ontstaanscontext en nieuwe betekenis van deze slogan wordt eveneens benoemd. Belangrijk bronnenmateriaal is opnieuw bijgevoegd. Tweede punt: de geschiedenis en casussen omtrent de ‘Tag der deutschen Einheit’ komen uitgebreid aan bod. Derde punt: De publieke gevoeligheden waar de Bondsrepubliek Duitsland mee kampte worden vermeld.

1. Adaptatiecasus: Wir sind ein Volk! 1.1. Historisch: 1990 – Vrije verkiezingen DDR Die deutsche Frage «Auf den Strassen ist Berlin vereint».340 Berlijn hield een belangrijk grensgebied in tussen Oost en West tijdens de Koude Oorlog. Door het wegvallen van die grens, kwam de vraag naar Wiedervereinigung van Duitsland in de BRD duidelijk op het politieke voorplan. Momper, burgemeester van West-Berlijn, bekritiseerde Kohl dat de Bondskanselier zich de nieuwe reëel geworden identiteit van het DDR-Volk(es) niet mocht toe-eigenen. Kohl streefde een achterhaald doel na. Volgens Momper dwong de val van de Muur het Volk der DDR geenszins tot hereniging.341 Kohl verkondigde in de media een organische visie en had het over een onnatuurlijke scheiding van het Duitse Vaderland: «Die Teilung unseres Vaterlandes ist widernatürlich»342 In de DDR werd vooral benadrukt dat Wiedervereinigung niet op de agenda stond. Zo herhaalde Krenz in een telefoongesprek met Kohl dat de Val van de Muur wel de samenwerking tussen de BRD en DDR kon vermeerderen, maar dat de volle soevereiniteit van de DDR gevrijwaard moest blijven.343 Samenwerking met de BRD werd wel nagestreefd. Oost- en West-Duitse leiders ontmoetten elkaar steeds meer na de Val van de

340

TS: 11.11.1989. Scharfe Kritik Mompers an Bundeskanzler Kohl. BZ: 13.11.1989. 342 Wortlautauszüge aus der Rede des Bundeskanzlers zur Lage der Nation im Bundestag. TS: 09.11.1989. 343 DDR-regeringsleider H. Modrow trachtte na de Val van de Muur een autonome DDR te behouden. Zie: CHILDS, D., op. cit., pp. 102-116 ; Wiedervereinigung nicht auf der Tagesordnung. Erneut Telefongespräch zwischen Krenz und Kohl. BZ: 13.11.1989. 341

84

Muur. Zo troffen de Oost- en West-Duitse burgemeesters van Berlijn elkaar op Potsdamer Platz en bespraken nauwere stedelijke samenwerking.344 Kohl bracht op 28 november ’89 een 10-punten programma naar voor in de Bundestag. Het programma had als doel stapsgewijs een confederatie te creëren tussen de twee Duitse staten. Punt 1 tot en met 4 hielden financiële en politieke steun in die de Bondsrepubliek aan de DDR zou geven om zich intern te kunnen hervormen. Punt 5 vermeldde de ophefmakende woorden konföderative Strukturen. Punt 6 tot en met 9 refereerden naar de Europese context. Een Duitse confederatie kon niet los gezien worden van de Europese eenwording. Het laatste punt hield een uiteindelijke Duitse eenheid in. Dit stappenplan zou pas op lange termijn volbracht kunnen worden. Kohl en zijn medepartijgenoten stonden onder enorme maatschappelijke druk, gezien de vluchtelingenstroom uit de DDR en de komende verkiezingen. Kohl moest laten zien dat hij iets effectief deed aan de crisis in de DDR. Kohl had de Westerse grootmachten, de USA, Frankrijk, Groot-Brittanië niet op voorhand geïnformeerd over zijn herenigingsplan, wat tot geschokte en onvoorbereide reacties leidde. Ook Polen en de SovjetUnie werden niet ingelicht van het gewaagde plan.345 Vooral het buurland Polen had angst voor een hereniging van Duitsland. Na WO II werd het lijden van Polen gecompenseerd door nieuwe gebieden, die Duitsland diende af te staan als straf. Het betrof de gebieden Oost-Pruisen en Silezië. Miljoenen Duitsers moesten vluchten voor de nieuwe Poolse bewoners. Nog steeds woont er een Duitse minderheid in deze verschoven gebieden. De Sovjet-Unie verspreidde na de Wereldoorlog de idee dat vooral West-Duitsland die gebieden wenste te recupereren. De DDR werd zo voor veel Polen een bescherming tegen de nostalgische verlangens van West-Duitsland. Hereniging zou gevaarlijk kunnen zijn om opnieuw Pools gebied te verliezen. Kohl verzekerde op 8 november 1989 dat de geschiedenis niet teruggedraaid zou worden. Maar in het 10-stappen plan van Kohl werd geen enkele verwijzing naar het grensconflict opgenomen.346 Groot-Brittanië was geen voorstander van de Duitse hereniging. Brits regeringsleider M. Thatcher wou wel een reductie van de communistische invloedssfeer, maar vreesde een verstoring van het Europese evenwicht bij een eventuele hereniging. Thatcher ontkende lange 344

Krack und Momper trafen sich am Potsdamer Platz. BZ: 13.11.1989. CHILDS, D., op. cit., pp. 93-94. 346 Ibid., pp. 94-95. 345

85

tijd dat de Deutsche Frage aan de orde was. Een herenigd Duitsland kon in samenwerking met Frankrijk een gevaarlijke tegenspeler zijn binnen de Europese Gemeenschap.347 WestDuitsland en Frankrijk kenden sinds 1963 (Élysée-Vertrag) een nauwe samenwerking. Er was een machtsbalans ontstaan tussen de economische macht van de BRD en de politieke macht van Frankrijk. Hereniging kon dit evenwicht verstoren. President Mitterand wenste een versnelde Europese integratie om zo de economische macht van een verenigd Duitsland te kunnen

controleren

en

beperken.

Propagandistisch

nam

Mitterand

echter

een

tegenovergestelde positie in: Frankrijk was niet bang van een Duitse hereniging.348 Amerika reageerde eveneens niet verheugd op het plan van Kohl en zijn idee van Wiedervereinigung. West-Duitsland was reeds een dominante macht binnen de Europese Gemeenschap en een te sterk Duitsland werd historisch gevreesd. Maar Bondskanselier Kohl was voor president Bush een te belangrijke bondgenoot in West-Duitsland om opzij te schuiven. Secretary of State James Baker steunde dus de BRD en stelde vier bemerkingen op bij het plan van Kohl. Eerst en vooral diende de zelfdeterminatie van de Oost- en WestDuitsers gerespecteerd te worden. Alle opties dienden dus beredeneerd te worden. Ten tweede moest het NAVO-lidmaatschap van West-Duitsland gecontinueerd worden. Bovendien diende de Europese integratie via de Europese Gemeenschap door te gaan. Ten derde mocht het verenigingsproces geleidelijk aan en stapsgewijs verlopen. Tenslotte diende het Helsinki verdrag omtrent de grenzen binnen Europa blijvend gerespecteerd te worden.349 De SovjetUnie reageerde eveneens geschrokken op het onverwachte herenigingsplan van Kohl. Gorbatschow was teleurgesteld in het verlangen van Kohl. De invloedsfeer van de SovjetUnie had zich immers eindelijk voorbij de Rubicon (rivier) genesteld. Bovendien vormde de scheiding van Duitsland volgens de Sovjet-Unie een historisch logisch gegeven.350

Maatschappelijke verschuivingen DDR Eind december startten de onderhandelingen tussen de Duitse staten om een verdragsgemeenschap op te richten. Niemand wist welke richting of tempo deze onderhandelingen zouden aannemen. Begin 1990 stelde de SED-PDS zich veel meer ‘in functie van’ het volk op. Zo organiseerde de extreemlinkse partij op 3 januari een demonstratie in Berlijn tegen de opkomst van extreemrechts, nadat het Sowjetischen 347

Ibid ., pp. 92-93. Ibid., pp. 97-98. 349 Ibid., pp. 95-97. 350 Ibid., pp. 97. 348

86

Ehrenmal in het Berlijnse Treptower Park door vandalisme beschadigd werd. De oproep insinueerde het ‘nazistische gevaar’ vanuit de BRD: «Es häufen sich in unserer Republik nationalistische und neofaschistische Aktionen»351. Uiteindelijk liepen 250 000 Oost-Berlijnse inwoners mee in de extreemlinkse demonstratie: «Ja zur Wende und Demokratie – Neonazis nie!»352. De Oost-Duitse propaganda in de BZ wakkerde zo de historische angst voor extreemrechts en het fascisme aan. Op oudejaar werd de Quadriga (Strijdwagen) bovenop de Brandenburgse Poort door vandalen besmeerd met graffiti. Bovendien werd de Laurierkrans van de ‘Vredesgodin’ gestolen. Deze vandalistische daad tegen een nationaal symbool werd uitvoerig beschreven in de BZ als deel van haar antinationalistische en antifascistische discours.353 De performativiteit/culturele handelingsvorm van de basisslogan werd door de SED gebruikt om socialistisch overtuigden terug naar de partij toe te trekken. De BZ berichtte dan ook geregeld over demonstraties die door de SED georganiseerd waren tegen een verenigd Duitsland: «50 000 demonstrierten für eine souveräne DDR».354 De SED trachtte ook meer coalities te vormen met andere socialistisch geïnspireerde partijen en bewegingen. Zo herhaalde de SED in de BZ officieel de samenwerking met andere partijen en bewegingen in verband met de herdenkingsdag van Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht. «Eine solche Demonstration kann und soll nicht das Privileg einer Partei sein.»355 Ook werden de citaten van Rosa Luxemburg plots terug aanvaardbaar voor de SED en ingeschakeld om meer DDR-burgers te mobiliseren bij eigen demonstraties: «Freiheit nur für die Anhänger der Regierung, nur für Mitglieder einer Partei – mögen sie noch so zahlreich sein – ist keine Freiheit. Freiheit ist immer Freiheit der Andersdenkenden. Nicht wegen des Fanatismus, der “Gerechtigkeit“, sondern weil all das Belebende, Heilsame und Reinigende der politischen Freiheit an diesem Wesen hängt und seine Wirkung versagt, wenn die „Freiheit“ zum Privilegium wird.».356 351

Für eine Einheitsfront gegen rechts! Bürger, wehrt Euch! Kommt zur Demonstration. BZ: 03.01.1990 ; Ook in de TS werd er melding gemaakt van de demonstratie: In Treptow heute Grossdemonstration gegen Umtriebe von Rechtsextremen. TS: 03.01.1990. 352 Der Ruf nach einer Einheitsfront gegen die Gefahr von rechts. BZ: 04.01.1990 ; Einheitsfront gegen Rechts. TS: 04.01.1990. 353 Vandalen wüteten an der Quadriga. BZ: 03.01.1990 ; Quadriga stark beschädigt. TS: 03.01.1990. 354 Gysi: Wir wollen keine Zwei-Drittel-Gesellschaft. BZ: 26.02.1990. 355 Gedenkdemonstration nun doch gemeinsam. BZ: 11.01.1990. 356 Aufrecht zu Karl und Rosa. BZ: 13-14.01.1990.

87

Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg werden door de SED ter hand genomen om de DDRburgers te mobiliseren onder de partij.357 Zo werd de traditionele oproep tot herdenking van Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg eveneens in het teken van het antinationalisme gekaderd:

Politiek oproep tot herdenking Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg.358

357

Menschenkette zu Ehren von Karl und Rosa. BZ: 10.01.1990 ; Darum gehen wir auf die Strasse! Wir demonstrieren zum Gedenken an Rosa Luxemburg und Karl Liebknecht und die Opfer von Militarismus, Faschismus und Stalinismus. BZ: 11.01.1990 ; Aufrecht an alle Berlinerinnen und Berliner, an alle politischen Bewegungen unserer Stadt. Aufrecht zur Karl und Rosa! BZ: 11.01.1990. 358 BZ: 06.01.1990.

88

Maar deze politieke strategieën kon de SED-PDS niet behoeden van een continue achteruitgang in populariteit bij vele Oost-Duitse burgers.359 Ook binnen de partij kwamen steeds meer stemmen op om de partij zelf op te heffen.360 Eind februari liet de SED-PDS de ‘SED’ vallen en veranderde zo in de PDS, Partei des Demokratischen Sozialismus. Gregor Gysi werd de nieuwe partijvoorzitter.361 De

Oost-Duitse

CDU

trachtte

zich

als

oude

partij

te

distantiëren

van

haar

samenwerkingsverleden met de SED. De oude partij stond echter voor een maatschappelijk moeilijke keuze: meewerken aan de Modrowregering of zich afzetten tegen elke samenwerking met de PDS. Uiteindelijk koos de CDU ervoor om samen met de PDS tot aan de parlementsverkiezingen van 6 mei 1990 het land te besturen.362 De nieuwe partijen werkten via de Runder Tisch veel samen met de Modrowregering. De impact van dit samenwerkingsverband op de DDR-burger werd enorm gevreesd door de nieuwe partijen. De burgers konden hen wel eens associëren met al wat nog steeds mis ging in de DDR. De verkiezingen werden daarom vervroegd naar 18 maart 1990. Begin februari werd de regering gevormd met leden van de burgerpartijen en –groepen die deelnamen aan de Runder Tisch. Deze nieuwe regeringsleden moesten de handelingen van de Modrowregering volgen en controleren.363 De ronde tafelgesprekken leenden zich tot een debat over maatschappelijke thema’s. Zo werd eind januari ’90 het antinationalistische en vreemdelingenhaat discours door verschillende deelnemers doorprikt: «Das Ausländerrecht sei restriktiv, und ein Asylrecht gebe es nicht. […] “Solange Ausländer hier nicht frei sind, wird auch kein DDR-Bürger frei sein” rief ein Jude aus. […]» Een debatterende vrouw riep op tot verandering binnen de DDR omtrent de vreemdelingenhaat. Het DDR-volk was bekwaam genoeg: «Wir sind zuständig. Wir sind das Volk!».364 De legitimiteit van de regeringsleider Modrow werd door meerdere burgerpartijen en –bewegingen in vraag gesteld:

359

De nieuwe burgerpartijen doorprikten de ‘nieuwe’ houding van de SED-PDS. De plotse aanvaarding van demonstraties als ‘waardevol’ werd door oppositionele bewegingen in vraag gesteld. Zie: Gestern noch falsch, heute gut. BZ: 13-14.01.1990. 360 CHILDS, D., op. cit., pp. 109-111. 361 Ibid., p. 112. 362 CHILDS, D., op. cit., p. 112. 363 Ibid., pp. 112-113. 364 Ausländerfeindlichkeit im Staat der Völkerfreundschaft. TS: 20.01.1990.

89

Halb zog man ihn, halb sank er hin . Voor de helft trok men [oppositie] hem [Modrow] weg, voor de andere helft duwde hij [Kohl] hem erin.365

Modrow wist dat de DDR-burgers vooral de vereniging van Duitsland wensten. Hij wenste de exodus uit de DDR en binnenlandse spanningen366 te stoppen en werd daardoor openlijk voorstander van een samenwerking tussen beide Duitse staten. Pas laat stelde hij een 4stappen-plan op om tot een Deutschland, einig Vaterland te komen. Het plan van Modrow werd sterk afgekeurd door vele PDS-leden en Kohl.367 Modrow nam in februari ’90 een nostalgische positie in omtrent de Duitse vereniging en gebruikte hiervoor de basisslogan: «Ich muss gerade jetzt daran erinnern, dass die Einheit Deutschlands näher rückt. Möge man nie vergessen, dass vom Volk der DDR in die Vereinigung nicht nur die bittere Niederlage des Realsozialismus eingebracht wird, sondern auch jenes stolze Wort: Wir sind das Volk!»368 Modrow speelde in op de frustratie van de oppositionele beweging binnen de DDR, die eigenlijk geen vereniging van Duitsland wensten. Ook zij hoopten op een interne hervorming van de DDR.

365

TS: 16.01.1990. Demonstrationen und Warnstreiks in der DDR. BZ: 30.01.1990. 367 Ten eerste: een samenwerkingsverband qua economie, muntwaarde, transport en wettelijke aanpassingen. Ten tweede: een confederatie tussen de twee Duitse staten. Ten derde: soevereiniteitsoverdracht naar de confederatie. Ten laatste: een verenigd parlement dat een nieuwe constitutie en regering zou kunnen kiezen, met een hoofdzetel in Berlijn. Zie: CHILDS, D., op. cit., pp. 114-115. 368 TS: 14.02.1990. 366

90

Verkiezingscampagnes369 De verkiezingen werden hoogdringend. De instellingen binnen de DDR begonnen steeds zwaarder onder druk te staan. Scholen bleven dicht, logistieke problemen doken op, transportlijnen haperden, enz.. Op 12 maart 1990 werden de ronde tafelgesprekken afgerond, met een nieuwe grondwet als resultaat. Het nieuw verkozen parlement zou over deze grondwet kunnen stemmen op een symbolische dag, namelijk op 17 juni. Hiermee werd gerefereerd naar de mislukte opstand in Oost-Berlijn op 17 juni 1953.370 De PDS had bij de verkiezingen vele institutionele en financiële voordelen. Zo waren bijna alle massamedia in handen van de PDS, waardoor de PDS-politici veel meer publiciteit kregen.371 Ook bestond er in de DDR nog steeds een brede basis voor de PDS. Zo waren alle werknemers van de staat PDS-leden, die grotendeels vreesden hun job te verliezen. De PDS stelde zich op als beschermer van de zwakkeren in de DDR, zij die zouden lijden onder de vergaande hervormingen en het komende Westerse kapitalisme. De PDS hanteerde zo een discours van «a strong opposition for the weak»372. De oppositie- en burgerpartijen hadden veel minder ervaring met verkiezingscampagnes dan de PDS. Om dit kennis- en institutioneel gemis te compenseren creëerden oppositie- en burgerpartijen coalities en zochten steun vanuit de BRD-politiek en -media.373 De DCU, DSU en DA sloten een coalitie, de Allianz für Deutschland, met actieve steun van de West-Duitse zusterpartijen.374

369

HOLTZ-BACHA, C., KAID, L.L. (eds.), Die Massenmedien im Wahlkampf. Untersuchungen aus dem Wahljahr 1990. Opladen, 1993, pp. 250. 370 CHILDS, D., op. cit., p. 114. 371 De toegang tot de media werd opengesteld voor andere burgerpartijen en –bewegingen, maar dit compenseerde nauwelijks de institutionele voordelen van de PDS. Zie: Zugang zu den Medien wird garantiert. BZ: 6-7.01.1990 ; Regierung veröffentlichte Massnahmen zur Unterstützung der Opposition. TS: 06.01.1990. 372 THOMPSON, P., The GDR Election: An Eyewitness Account from Berlin. Politics and Society in Germany, Austria and Switzerland, Vol. 2 (1990), nr. 3, p. 83. 373 CHILDS, D., op. cit., p. 128. 374 Ibid., pp. 117-119.

91

Stembord Allianz für Deutschland375 en affiche CDU „Wir sind ein Volk!“376

Kohl steunde openlijk de Allianz für Deutschland. Hij benadrukte gedurende de verkiezingscampagne de financiële voordelen van de vereniging. De DDR-Mark zou immers gelijkwaardig worden aan de West-Duitse Mark. Critici én de West-Duitse hoofdbank betwistten deze uitspraak ernstig. Kohl speelde enorm in op de economische en financiële tekorten van de DDR-burgers.377 De oude DDR-partijen NDPD, DBD en LDPD gingen de verkiezingen voor het eerst zelfstandig tegemoet en sloten geen coalities. Allen kozen ze er eveneens voor de Duitse hereniging te promoten. De NDPD en DBD ko nden echter geen beroep doen op zusterpartijen in de BRD zoals de CDU, LDPD en SDP.378 De LDPD liet in februari 1990 de laatste D (Deutschland) vallen en dus ook haar claim voor een verenigd Duitsland. LDP vormde in dezelfde periode een coalitie met FDP (Freie Demokratische Partei) en DFP (Deutsche Forumpartei), als BFD (Bund Freier Demokraten).379

375

Geraadpleegd op 15.06.2010: frei.de/index.php/ObjectDetail/Show/object_id/609/search_mode/search 376 Geraadpleegd op 15.06.2010: frei.de/index.php/Themes/Show/object_id/544/set_id/317 377 CHILDS, D., op. cit., pp. 121-122. 378 Ibid., p. 122. 379 Ibid., pp. 124-125.

https://www.wir-waren-sohttps://www.wir-waren-so-

92

De SDP (Sozialdemokratische Partei in der DDR) werd op 7 oktober 1989 pas opgericht in de DDR en werd kort daarop door de West-Duitse SPD erkend als zusterpartij. Willy Brandt steunde de nieuwe DDR-partij openlijk, «What belongs together will grow together»380. Deze zin duidde op de SPD-voorkeur voor een gestage, geplande en vooral voorzichtige vereniging van Duitsland. De SPD uit het Westen was eigenlijk niet enthousiast voor een vereniging gezien de economische opofferingen die zouden volgen voor de BRD-burgers. De idee van Duitse eenheid was echter te populair in Oost en West om te negeren, waardoor beide sociaaldemocratische partijen een duidelijke, maar nog steeds voorzichtige voorstander werden van een Duitse hereniging: «Wir Sozialdemokraten bekennen uns zur Einheit der deutschen Nation […]»381. In januari 1990 veranderde de SDP zich tot SPD om de associatie met de West-Duitse partij en de vroegere Oost-Duitse SPD-partij te stimuleren. De WestDuitse SPD had veel invloed op de Oost-Duitse zusterpartij.382 Medio september verenigden de Oost-Berlijnse en West-Berlijnse SPD zich.383 Neue Forum (NF) sloot met Initiative Frieden und Menschenrechte (IFM) en Demokratie Jetzt (DJ) een coalitie, namelijk Bündnis 90. De nieuwe burgerpartijen verloren veel aanhang door hun aanvankelijke afkeuring van een hereniging met de BRD. Velen vreesden een ‘uitverkoop’ van de DDR onder het mom van unificatie. De oude partijen kregen echter te veel steun en duwden deze burgerpartijen naar de achtergrond. Bündnis 90 veranderde daarom van politieke tactiek en stonden dan toch voor een vereniging op lange termijn en volledige demilitarisering van één Duitsland.384 Er werd in de verkiezingscampagne enorm allusie gemaakt op de rol van de burgerdemonstraties waar de burgerbewegingen (en dus Bündnis 90) een leidende rol in hadden gespeeld. De latere toe-eigeningen hadden niet dezelfde maatschappelijke waarde volgens de burgerbewegingen.385

380

Op een congres in Leipzig (24 februari 1990) sprak Willy Brandt deze beroemde woorden uit. Citaat zie: DARNTON, R., Berlin Journal 1989-1990. New York, 1993, p. 241. 381 Sozialdemokratische Partei beschloss Umbenennung in SPD. Delegierten bekennen sich zur deutschen Einheit? Konferenz bereitete den Landesparteitag vor. BZ: 15.01.1990. 382 CHILDS, D., op. cit., pp. 122-124. 383 Nach 44 Jahren wieder Gesamtberliner SPD. BZ: 17.09.1990. 384 CHILDS, D., op. cit., p. 125. 385 Verkiezingspropagande Bündnis 90. BZ: 17-18.02.1990.

93

Wir waren die Ersten386

Er waren ook burgerpartijen die een vereniging resoluut weigerden. De socialistische maatschappij diende volgens hen in stand gehouden te worden, weliswaar na een grondige hervorming. Die Grünen, Die Vereinigte Linke (VL) en Unabhängige Frauen Verband (UFV) sloten eveneens coalitie als Aktionsbündnis Vereinigte Linke (AVL). Ook Die Nelken (DN) en de hervormde Freie Deutsche Jugend (FDJ) promootten een zelfstandige maar hervormde DDR.387 Deze DDR-burgers deelden de volgende mening: «”Ja” zur Währungsunion – klares “Nein” zum Sozialabbau».388 Uiteindelijk

waren

drie

politieke

hoeken

te

onderscheiden

binnen

de

vele

verkiezingscampagnes. De geïsoleerde PDS vormde de eerste. De voormalige SED trachtte zich los te weken van namen zoals E. Honecker en de vele staats- en partijmisdaden, maar benadrukte wel alle positieve resultaten binnen de DDR. De volgende grote politieke hoek vormde de visie van Bündnis 90 en Aktionsbündnis Vereinigte Linke. De aanhangers van deze coalitie waren te zeer teleurgesteld door het SED-regime, maar geloofden nog in de wording van een echte socialistische maatschappij. Men vreesde de ondergang van de eigen socialistische waarden bij een eventuele hereniging. De laatste politieke hoek had de meeste aanhang en bestond uit de liberale coalitie, de sociaaldemocraten en de Allianz für Deutschland. De economische en politieke voordelen binnen de BRD leken veel aantrekkelijker dan eender welk socialistisch project.389 386

Verkiezingspropagande Bündnis 90. BZ: 17-18.02.1990. CHILDS, D., op. cit., p. 125. 388 Deutschlanddebatte am Runden Tisch. BZ: 13.02.1990. 389 CHILDS, D., op. cit., pp. 125-126. 387

94

18 März 1990 De verkiezingsuitslagen zorgden voor een aantal verrassingen. De electorale overwinning vanuit de Allianz für Deutschland lag verrassend hoog; 40,8%. Ook werd de SPD onverwacht tweede winnaar; 21,8%. Er werd namelijk gespeculeerd op voorhand dat de SPD de grote winnaar zou worden. Bovendien waren de meesten verbaasd over de ruime derde plaats van de PDS (vroegere SED); 16,4%. Alle andere coalities en partijen behaalden lage resultaten. Het hoge resultaat van de PDS in Oost-Berlijn getuigde van de reële Oost-Berlijnse angst voor

een

Duitse

hereniging,

waarop

de

PDS

had

ingespeeld

tijdens

de

verkiezingscampagne.390 De burgerpartijen haalden lage resultaten wegens de onduidelijkheid van hun standpunten en magere organisatie. Zelfs in de demonstratiesteden Leipzig, Dresden en Oost-Berlijn haalden ze lage scores. Ook in de lokale verkiezingen in de DDR op 6 mei 1990 werd de CDU de grote overwinnaar: «”Wir sind das Volk!” war der Wahlslogan der Partei und “Wohlstand für alle”»391. De overgrote meerderheid van de DDR-burgers stemden dus op partijen die duidelijk voor een snelle en zekere Duitse hereniging kozen.392

390

Für eine souveräne DDR im Einigungsprozess. Gegen Vereinnahmung, gegen Sozialabbau. BZ: 2425.02.1990; CHILDS, D., op. cit., pp. 125-126. 391 Bei der CDU feierte man ausgelassen. BZ: 19.03.1990 ; De nadruk op de verkiezingsslogans van de CDU zou gedurende de jaren ’90 liggen op de politieke figuur H. Kohl, Vrijheid, Zekerheid, Welstand, herenigd Duitsland. TOMAN-BANKE, M., Die Wahlslogans der Bundestagswahlen 1949 – 1994. Wiesbaden, 1996, pp. 342-344. 392 CHILDs, D., op. cit., pp. 128-133.

95

Eine klare Mehrheit für die schnelle deutsche Einheit.393

393

BZ: 19.03.1990.

96

CDU-politica Bergmann-Pohl werd op 5 april als president verkozen in de nieuwe DDRVolkskammer. Ze begon de eerste vrije zitting als volgt: «[…] Stets sollten sich die Abgeordneten des Rufes “Wir sind das Volk” erinnern und sich bewusst sein, dass sie diesem Volk zu dienen hätten».394 Op 9 april werd moeizaam een nieuwe, democratisch verkozen regering gevormd onder leiding van Lothar de Maizière (CDU).395 De nieuwe regeringsleider gaf de volgende regeringsverklaring: «Die Erinnerung unserer Gesellschaft stand unter dem Ruf “Wir sind das Volk!”. Das Volk ist sich seiner selbst bewusst geworden. Zum ersten Mal seit vielen Jahrzehnten haben sich die Menschen in der DDR als Volk konstituiert. Die Wahlen, aus denen dieses Parlament hervorgegangen ist, waren Wahlen des Volkes. Zum ersten Mal trägt die Volkskammer ihrem Namen zu Recht. Und aus dem Ruf „Wir sind das Volk!“ erwuchs der Ruf „Wir sind ein Volk!. Das Volk in der DDR konstituierte sich als Teil eines Volkes, als Teil des einen Deutschen Volkes, das wieder zusammenwächsen soll. […] Das Ja zur Einheit ist gesprochen. […]»396 Deze regering zou echter al in de zomer ’90 uiteenvallen. Wegens disputen omtrent de organisatie van de vereniging traden de liberalen en later ook de sociaaldemocraten uit de regering terug. Het zou dus een merendeels CDU-regering worden die de vereniging van Duitsland tot stand zou brengen. Bovendien werden 68 parlementsleden van de DDR beticht van een Stasi-verleden.397

1.2. Unificerende slogan: Wir sind ein Volk! Op 12 maart 1990 werd officieel de laatste Montagsdemonstration uitgevoerd in Leipzig. De doelen, deelnemers en sfeer van deze leidinggevende demonstraties in de DDR waren sinds haar aanvang september ’89 grondig gewijzigd. De demonstraties in de DDR stonden vanaf eind 1989 steeds meer in functie van een Duitse hereniging. De adaptatieslogan Wir sind ein Volk! werd vanaf 27 november ’89 tijdens de demonstraties te Leipzig duidelijk uitgeroepen.398

394

CDU-Abgeordnete Bergmann-Pohl Präsidentin der Volkskammer. TS: 06.04.1990. CHILDS, D., op. cit., p. 134. 396 Wir sind dabei uns die Demokratie zu erarbeiten. TS: 20.04.1990. 397 CHILDS, D., op. cit., pp. 150-151 ; Stasi raus! Tausende kamen zur Kundgebung am Palast der Republik. BZ: 30.03.1990. 398 JESSEN, R., op. cit., p. 467. 395

97

De DDR-voorvechters voor meer politieke rechten en vrijheden verlangden bovenal een hervormde socialistische DDR. Hun slogans “Wir bleiben hier” en “Wir sind das Volk!” werden echter stelselmatig teruggedrongen door het steeds luider wordende “Wir sind ein Volk!”. De politiek vanuit Bonn, toen onder leiding van Bondskanselier Helmut Kohl, was er actief op gericht de slogans Wir sind ein Volk! en “Deutschland, einig Vaterland te stimuleren. De adaptatie van de basisslogan Wir sind das Volk! uit Oost-Duitsland stond in functie van een toe-eigening door vooral West-Duitse actoren. De protestslogan Wir sind das Volk! werd omgevormd tot een unificerende slogan in plaats van een maatschappelijk rebellerende slogan. Meer nog, de basiskracht voor hervorming binnen de DDR veranderde zo tot een massamobilisatie voor een volledige afschaffing van de DDR.399 De handelingsvorm of performativiteit waarin de adaptatie- en basisslogan werden toegepast kenden een opmerkelijke verandering. Zo werd de adaptatiecasus Wir sind ein Volk! opvallend gebruikt in de verkiezingscampagne van de Allianz für Deutschland (zie verder) om een vereniging van Duitsland te promoten. Ook namen grote politieke figuren in WestDuitsland de slogan symbolisch op in belangrijke redevoeringen. Naast deze nieuwe handelingsvormen bleef ook de demonstratievorm voorkomen. Er bestaat nog steeds geen eensgezindheid over de plaats die verbonden moet worden met de slogan Wir sind das Volk!. Naast Leipzig werd er in vele andere DDR-steden eveneens gedemonstreerd tegen de SEDstaat. Er vinden dan ook vanaf 1990 herdenkingen plaats in verscheidene steden van de voormalige DDR. Leipzig heeft tot op vandaag een uitzonderlijke positie, gezien de Montagsdemonstrationen hier hun ontstaan kenden. 20 jaar na de meest invloedrijke demonstratie tegen het SED-regime (9 oktober ’89) werd er dan ook een plechtige herdenking ter ere van deze demonstraties georganiseerd in Leipzig.400

1.3. Bronnenmateriaal Der Tagesspiegel (TS) vermelde in het jaar 1990 maar liefst 11 keer de adaptatieslogan Wir sind ein Volk!. De Oost-Berlijnse krant, die Berliner Zeitung (BZ), kende in hetzelfde jaar maar 4 vermeldingen naar de adaptatieslogan. De basisslogan Wir sind das Volk! is eveneens nog heel sterk aanwezig in beide kranten. Dit bronnenmateriaal komt in het Deel 4 toe-

399 400

JESSEN, R., op. cit., p. 467. Ibid., p. 467.

98

eigeningsproces in thema’s aan bod. De TS meldde 4 keer het gebruik van de adaptatieslogan Wir sind ein Volk! vóór de verkiezingen op 18 maart 1990.401 De Oost-Berlijnse BZ vermeldde geen enkele keer een adaptatie van de basisslogan in functie van een Duitse hereniging vóór 18 maart 1990. Integendeel, er werd eerder gepleit tegen een Duitse vereniging. Zo bleek volgens een peiling van de BZ dat de meerderheid van de DDRburgers geen eenheid wensten: «Die Mehrheit sprach sich deutlich gegen ein “Deutschland einig Vaterland” […] aus»402. Slechts éénmaal verwees de BZ naar de stijgende Oost-Duitse roep naar vereniging: «”Deutschland einig Vaterland” […] Tenor ihrer Wahlaussagen war: Keine sozialistischen Experimente mehr! Freie Wahlen gegen Links- und Rechtsradikale!»403. Ook Günter Grass keurde als West-Duitse intellectueel de Duitse eenmaking af. Het Duitse Volk had volgens Grass geen recht meer op vereniging omwille van het verleden. Vooral de Holocaust woog te zwaar op het Duitse verleden. De scheiding tussen Oost en West was volgens Grass historisch correct. Wel diende West-Duitsland de interne hervormingen binnen de DDR te helpen verwezenlijken.404

Casus: 1. Mai – Wir sind das Volk! De BZ kende op 1 mei 1990 geen vermeldingen naar welke vorm dan ook van de basisslogan, in tegenstelling tot de TS. Regeringsleider de Maizière (CDU) verwees volgens de TS wel naar de basisslogan «[…] sollte der heutige 1. Mai „zu einem Festtag im zutiefst demokratischen Neubeginn werden.“ Die Menschen in der DDR sollten diesen Feiertag selbstbewusst gemäß dem Motto „Wir sind das Volk! begehen.“ […]»405 De vakbonden in Oost en West vierden voor het eerst sinds 44 jaar samen 1 mei.406

Casus: Staatsvertrag – Wir sind das Volk! Op 31 mei ’90 ging er een grote volksvergadering door in Berlijn. Thema van de bijeenkomst betrof het nieuwe Staatsvertrag dat in beide Duitse parlementen werd besproken. De frustratie 401

Leipziger Montagsdemonstration von Parolen gegen die SED bestimmt. Wir sind ein Volk! Ein Volk – ein Vaterland! TS: 09.01.1990 ; Die Demonstrationen in der DDR. Wir sind Deutsche. Wir sind stolz Deutsche zu sein. TS: 16.01.1990 ; Demonstration in Leipzig für die deutsche Einheit und gegen SED. Wir sind Deutsche […]TS: 23.01.1990 ; In Leipzig sitzt die Erbitterung tief. Wir sind ein Volk! Wir sind Deutsche und wollen eine Nation sein! TS: 07.02.1990. 402 Umfrage ergab Votum für Vertragsgemeinschaft. BZ: 04.01.1990. 403 Leipzig: Wieder 100 000 bei Montagsdemonstration. BZ: 09.01.1990. 404 Die Schande lässt sich weder verdrängen noch bewältigen. Günter Grass. Wir sind das Volk! BZ: 34.03.1990. 405 “Ein Festtag im demokratischen Neubeginn der Gesellschaft.“ TS: 01.05.1990. 406 Gewerkschafter aus Ost und West fordern Arbeit als soziales Grundrecht. BZ: 02.05.1990.

99

bij de DDR-demonstranten handelde over het gebrek aan raadpleging van het volk. Een referendum over het nieuwe Staatsverdrag tussen de BRD en de DDR werd geëist onder het motto: Wir sind das Volk!407

2. Tag der deutschen Einheit 2.1. Historisch: Wiedervereinigung Deutschlands Währungsunion Het verdrag over de monetaire unie werd op 18 mei 1990 ondertekend. De TS maakte op deze dag melding van een nostalgische casus: «Die Demonstranten von Leipzig und Dresden haben mit ihrem trotzigen Ruf “Wir bleiben hier” den Widerstand innerhalb der DDR etabliert. Wer heute beklagt, dass die Formel “Wir sind das Volk!“ so bald von der Forderung „Wir sind ein einzig Volk!“ abgelöst, den Reformwilligen Kräften in der DDR also gleichsam das Feuer gestohlen wurde […]».408 Vanaf 1 juli 1990 betaalden zowel de West-Duitsers als Oost-Duitsers met eenzelfde muntwaarde, die van de (West-) Deutsche Mark. Privaat bankieren werd eindelijk mogelijk voor de DDR-burger. Eerst werd door Kanselier Kohl een opwaardering van de Oost-Duitse Mark beloofd. Dit bleek na de verkiezingen echter financieel niet haalbaar.409 De economische unie tussen de BRD en DDR was een gunstig gegeven gezien de zware financiële DDR-crisis:

TS: 25.04.1990.

407

Volksentscheid über Staatsvertrag verlangt. BZ: 01.06.1990. Der Vertrag. TS: 19.05.1990. 409 CHILDS, D., op. cit., pp. 139-143. 408

100

De invoer van een gemeenschappelijke economie veroorzaakte problemen in de DDR. Velen hadden een voorkeur voor West-Duitse en Westerse producten. De DDR-industrie leed onder dit verlies, de werkeloosheid steeg enorm. Naast de monetaire unie, dienden de instituties in de DDR afgestemd te worden met die van de BRD. Algemene volksgezondheid, verzekeringen, werkeloosheidsuitkering, pensioenen, vakbondsorganisatie, … moesten aangepast worden aan het gangbare in de BRD. Ook werd het staatseigendom gewikt en gewogen om te worden geprivatiseerd. De economische vereniging verslechterde de financiële situatie van de DDR-burger. Stakingen en demonstraties410 kwamen weer steeds meer voor, in de grote industrieën, dienstensector en landbouwsector. Om de economische situatie in de DDR te verbeteren, richte Kohl een Fund for German Unity op om de DDReconomie

en

–infrastructuur

te

subsidiëren.411

maatschappelijke en politieke wijzigingen.

De

DDR

kende

vele

drastische

412

17 juni 1990 Voor het eerst werd de Oost-Berlijnse opstand van 17 juni 1953 door beide Duitse staten samen herdacht.413 Het discours vanuit de nieuwe DDR-regering over 17 juni 1953 én 9 oktober 1989 wijzigde zich. Het Oost-Duitse volk slaagde na de mislukte poging in ’53 er pas in ’89 in om de SED-staat omver te werpen. De eenheid van Duitsland werd door de OostDuitse politici en regering steeds meer als een natuurlijk gegeven beschreven. «Um die Deutschen ist viel gerätselt worden. Ihre nationale Bindung wurde – mehr im Inland als im Ausland – in Frage gestellt. Offizielle DDR-Politik versuchte sie zu beseitigen. Kluge Beschreibungen mit dem Hinweis auf die Sprache, die Geschichte und die Kultur bemühten sich, an den Zusammenhalt der Deutschen zu erinnern. Doch eine Nation ist mehr als die Beschreibung soziologischer Eckdaten. Zu den Fakten, dem Fleisch, muss die Seele kommen. Und das Bewusstsein und der Wille zur Zusammenhörigkeit. Das hat gehalten; die deutsche Nation lebt!»414

410

100 000 demonstrierten im Lustgarten gegen 2:1. BZ: 06.04.1990 ; Metallarbeiter gingen auf die Straße. 120 000 beteiligten sich an Warnstreiks und Protestdemonstrationen. BZ: 7-8.07.1990. 411 CHILDS, D., op. cit., pp. 139-143. 412 TS: 01.08.1990. 413 Bundestag und Volkskammer gedachten erstmals gemeinsam des 17. Juni. TS: 19.06.1990 ; Erstmals eine deutsch-deutsche Gedenkstunde zum 17. Juni. BZ: 18.06.1990. 414 Am 9. Oktober 1989 wurde vollendet, was am 17. Juni 1953 misslang. BZ: 19.06.1990.

101

Alle regerende partijen waren het eens om de Duitse eenheid te verwerkelijken. Een politieke, economische en sociale unie met de BRD moest realiteit worden.415 Er waren in mei en juni 1990 vele protest- en demonstraties tegen de geplande vermindering van de sociale zekerheid binnen de DDR416 en de oneven verhouding tussen de West- en Oost-Duitse Mark: «[…] 2:1Umtauschkurs […] Wir sind keine halben Deutschen!».417 De interne kritiek binnen de DDR op de hereniging botste op de verkiezingsuitslag waaruit bleek dat de meerderheid een eenheid wenste. De rust diende terug te keren voor vele DDRburgers. Binnen een democratie is de meerderheid de uiteindelijke soevereine kracht: «dass “das Volk” mit überwältigender Mehrheit diese Allianz gewählt hat. Und wenn Politiker dieser Allianz immer wieder sagen: “Unser Volk …“ oder „Das Volk der DDR hat am …eindeutig uns gewählt …“ dann sind eben 52 Prozent nicht „das Volk“! […] Du Minderheit von 52 Prozent „Nicht-Volk“, runter von Straßen und Plätzen! Unsere vom „Ein-Volk“ gewählte Regierung lässt sich beeindrucken von „ein paar tausend“ die da mit den Worten „Wir sind das Volk“ demonstrieren und ihre Rechte einfordern.»418

Casus: ‚Kohl‘-onie Er waren tijdens het verenigingsproces ook vele, weliswaar kleinschalige, acties tegen één Duitsland: «gegen “deutschen Nationalismus” und “Annexion der DDR”»419. De minderwaardige rol van de DDR-Länder werd gevreesd.420 Enkel de BZ berichtte sprekend met cartoons over deze Oost-Duitse angst:

BZ: 20.02.1990

415

CHILDS, D., op. cit., pp. 145-148. Proteste gegen den Sozialabbau nehmen an Schärfe weiter zu. BZ: 11.05.1990. 417 Massenproteste in der DDR gegen Sozialabbau und 2:1-Umtauschkurs. TS: 06.04.1990. 418 Du “Nicht-Volk” – runter von den Strassen. [Lezersbrief] BZ: 22.06.1990. 419 Verletzte bei Demo gegen deutschen Nationalismus. BZ: 14.05.1990. 420 Een deel van de Oost-Duitsers voelt zich gekoloniseerd na de teleurstellend lage sociaaleconomische winsten afkomstig uit de hereniging. COOKE, P., Representing East Germany since Unification. Oxford, 2005, pp. 2-9. 416

102

Helmut Kohl werd spottend geassocieerd met de ontdekkingsreiziger en veroveraar Colombus [Kohlumbus]. Kohl zette veel druk op de Oost-Duitse maatschappij om een ‘hereniging’ te aanvaarden. Voor een deel van de DDR-burgers leek de hereniging geen gelijkwaardige operatie meer.421 Kohl had de grootste macht en was ‘het Volk’ geworden. De spanning tussen de voor- en tegenstanders van een vereniging kenden dan ook botsingen: «[…] unter Führung Helmut Kohls sei es gewesen, die verhindert habe, “dass wir weiterhin eingemauert bleiben” und statt dessen “die Freiheit errungen haben”. […] Zu heftigen Kontroversen führte das Auftreten von rund 500 vorwiegend jugendlichen Demonstranten gegen eine vorschnelle Vereinigung in eine „Kohlonie“».422

Cartoon: Helmut Kohl: Ich bin das Volk! 423

September ‘90 Kohl kende de noodzaak van goedkeuring vanuit de 3 Westerse machten (Frankrijk – GrootBrittannië – Verenigde Staten) en Moskou voordat een Duitse hereniging mogelijk zou zijn. Vanaf februari werd er onderhandeld om de Duitse hereniging te laten doorgaan. Uiteindelijk zou elke macht de hereniging goedkeuren.424 De DDR verliet officieel het Warschaupact, dat sinds begin ’90 de dichotomie oost-west nog enkel als geografisch gegeven wenste te benoemen. Op 12 september ‘90 beslisten beide Duitse staten en de vier machten (GrootBrittannië – Verenigde Staten – Frankrijk – Sovjet-Unie) voor een Duitse hereniging in het

421

HERBERG, D., op. cit., p. 363. Erfurter Kundgebung für eine deutsche Ko(h)lonie. BZ: 21.02.1990. 423 BZ: 7-8.7.1990. 424 CHILDS, D., op. cit., pp. 143-155. 422

103

Treaty on the Final Settlement with Respect to Germany.425 Op 23 augustus ’90 stemde het Oost-Duitse parlement de unificatie met de BRD onder het artikel 23 van de West-Duitse grondwet goed. Eind september werd het verdrag tussen beide Duitse staten geratificeerd door de parlementen. In de DDR stemden de Grünen, de PDS en Bündnis 90 opvallend tegen de ratificatie van het Duitse verdrag. In de BRD stemden slechts 47 tegen en maar liefst 442 voor. Op 29 september tekende de West-Duitse president Richard von Weizsäcker het verdrag waardoor deze overeenkomst wettelijk helemaal rond was. Op 3 oktober 1990 zou de eenheid een wettelijk en reëel feit zijn.426

2.2. Tag der deutschen Einheit «[…] die Erfüllung eines Traumes als unter den Klängen des Deutschlandliedes in der Nacht vom 2. auf den 3. Oktober die schwarzrotgoldene Fahne vor dem Reichstag aufgezogen wurde. Nach Jahrzehnten bitterer Teilung hatte unser deutsches Vaterland ohne Blut und Tränen seine Einheit in Freiheit wiedererlangt. Dies war in der modernen Geschichte ein beispielloser Vorgang.»427

3 oktober ’90? Er werden sedert de Val van de Muur in Berlijn voorstellen gedaan om een algemeen Duitse feestdag in te stellen. De TS berichte op 11 november ’89 het volgende: «Für die Republikaner meinte deren Fraktionsvorsitzender Degen, der 9. November solle zum Nationalfeiertag neben dem 17. Juni erklärt werden. Berlin werde die Hauptstadt eines Wiedervereinigten Deutschland sein.».428 Ook werd 18 maart 1990 als voorstel naar voor gebracht: «[…] den 18. März als neuen Nationalfeiertag in beiden deutschen Staaten einzuführen. Die bisherigen Feiertagen 17. Juni in der Bundesrepublik und 7. Oktober in der DDR sollen abgelöst werden […]».429 Eind augustus ’90 stelde Bonn echter 3 Oktober voor als nieuwe nationale feestdag voor alle Duitsers, onder de vorm van een groot volksfeest.430

425

Ibid., pp. 151-153. Ibid., pp. 153-154. 427 Citaat zie: KOHL, H., Ich wollte Deutschlands Einheit. Dargestellt von DIEKMANN, K. en REUTH R. G., Berlin, 1996, p. 9. 428 Die Sitzung des Abgeordnetenhauses. TS: 11.11.1989. 429 18.März als deutschen Nationalfeiertag vorgeschlagen. TS: 09.02.1990. 430 Bonn will den 3. Oktober zu einem Volksfest machen. BZ: 27.08.1990. 426

104

Uiteindelijk zou Kohl ‘zijn stempel’ doordrukken en werd 3 oktober inderdaad de nieuwe Nationale feestdag voor alle Duitsers: 431 Tijdens de nacht van 2 op 3 oktober 1990 werd over beide Duitse staten de Duitse eenheid gevierd. Vanaf 3 oktober ’90 was er slechts nog sprake van één Duitsland. Slechts kleine tegendemonstraties vonden plaats in Berlijn en andere Duitse steden.432 Opnieuw kende Berlijn een internationale en nationale centraliteit: «The last remnants of the Berlin wall remain, there at the heart of a free Berlin – a ragged monument in brick and barbed wire – proof that no wall can ever crush a nation’s soul»433. De populariteit van Helmut Kohl en de CDU kenden een ongezien hoogtepunt in Oost en West gedurende 1990 omwille van het voortdurende pleiten voor een verenigd Duitsland. De Oost-Duitse burgerpartijen en de PDS zakten daarentegen zeer sterk in de politieke peilingen vanwege hun weerstand tegen één Duitsland.434

Verkiezingspropaganda op 27 november 1990 (TS).

431

3. Oktober soll Feiertag werden. BZ: 30.08.1990. CHILDS, D., op. cit., pp. 154-155. 433 Citaat van president Bush sr. Zie: PRESS AND INFORMATION OFFICE OF THE FEDERAL GOVERNMENT, The unification of Germany in 1990: A Documentation. Bonn, 1991. 434 CHILDS, D., op. cit., pp. 156-157. 432

105

2.3. Bronnenmateriaal De BZ 435meldde naast de basiscasus Wir sind das Volk! ook een aantal adaptatiecasussen. De dualiteit tussen voor- en tegenstanders voor een verenigd Duitsland kwam in de BZ wel aan bod, in tegenstelling tot de TS. De casus Jetzt sind wir endlich auch Wessis! duidde op het Oost-Duitse verlangen naar meer economische voorspoed en politieke vrijheid. Er waren echter ook veel DDR-burgers die eigenlijk een interne hervorming van de DDR wensten en geen West-Duitse kolonisatie. De casus Wir sind die Terroristen und grüßen die Touristen! toonde de reële fragmentarische weerstand tegen één Duitsland. Deze ontevreden DDRburgers verwelkomden de West-Duitsers dan ook als toeristen. Via agressieve acties trachtten deze groepen aandacht te verkrijgen, net zoals het R.A.F..436 De TS437 benadrukte eerder het gebruik van een verenigende slogan rond 3 oktober 1990. Een verenigd Duitsland bleef tijdens het jaar 1990 sterk geplaagd door het protesterende versus unificerende gebruik van de slogan Wir sind das/ein Volk!. Beide Berlijnse kranten meldden verscheidene casussen. De nadruk bij de TS ligt eerder op het unificerende dan bij de BZ. 438

3. Bondsrepubliek Duitsland Duitse natie als taboe: «In the political realm, the issues of memory and forgetting, memory and repression, memory and displacement resurfaced in the wake of German unification. There was the unresolved question of German nationalism and the acrimonious reevaluation of the past four decades of German culture, East and West […]»439

435

Von Herbst zu Herbst verschwand ein Land. Wir sind das Volk! Wir sind ein Volk! BZ: 03.10.1990 ; Millionen Menschen auf den Beinen, Feste überall – der Erste Tag im neuen Deutschland. Wir sind ein Volk! BZ: 04.10.1990 ; Die Freudentränen waren längst geweint. Jetzt sind wir endlich auch Wessis! BZ: 04.10.1990 ; Mit Steinen gegen Deutschland. Wir sind die Terroristen und grüßen die Touristen! BZ: 04.10.1990. 436 Het R.A.F. [Rote Armee Fraktion] was een terroristische organisatie binnen de DDR die hervormingen met terroristische acties wou afdwingen. Zie: WINKLER, W., Die Geschichte der RAF. Reinbek bei Hamburg, 2008, pp. 527. 437 Die letzte Etappe auf dem Weg zur Einheit. Wir sind das Volk! TS: 03.10.1990 ; Wandel und Herausforderungen des westdeutschen Bewusstseins.Wir sind ein Volk! Wir sind wieder …! TS: 03.10.1990 ; Die Rede Richard von Weizsäcker.437 Wir sind das Volk! TS: 04.10.1990 ; Wir wollen sein ein einzig Volk von Brüdern! TS: 04.10.1990. 438 Graffitschreiber mit dem Denkmal von Karl Marx und Friedrich Engels vor dem Palast der Republik. Wir sind unschuldig! TS: 09.10.1990 ; Es war einmal ein Volk so stolz … Wir sind ein Volk! TS: 16.10.1990 ; 5000 kamen zu Gedenken an die Massendemonstration am 4. November. Wir sind das Volk! TS: 06.11.1990 ; Gemeinsam in die andere Republik. Demo. Wir alle sind das Volk! BZ: 10.10.1990 ; Die Schuldigen blieben unangetastet. In der Gethsemanekirche gedachte man der Oktober-Ereignisse von 1989. Wir sind das Volk! BZ: 11.10.1990 ; Studentenproteste vor dem Parlamente in Schwerin. Wir sind das Volk! BZ: 14.12.1990. 439 HUYSSEN, A., Twilight Memories. Marking Time in a Culture of Amnesia. New York, 1995, p. 4.

106

De verwerkelijking en groei van de Duitse natie betekende doorheen de 20ste eeuw een taboe. De Grote Oorlog (1914-1918) en vooral de Holocaust (1940-1945) etiketteerden de Duitse natie tot een onfatsoenlijk volk en een reële bedreiging voor de vrede en vrijheid van Europa. De scheiding van Duitsland was de verdiende straf voor Auschwitz. De deling zou oude Duitse nationalistische ‘geesten’ kunnen onderdrukken. Het nastreven van een verenigd Duitsland werd dan ook als historisch verdacht bestempeld. Duits nationalisme was taboe.440 De onverwachte vereniging van de twee Duitse Staten in 1990 confronteerde Europa met de pre-’45 Duitse realiteit. Heroriëntatie van denken over een Duitse natie binnen één staat kwam aan de orde. Het verdeelde Duitsland was een anticipatie op die deutsche Frage.441 Zo waren meerdere West-Duitse intellectuelen, zoals Günter Grass, eerder bereid om de hervormingen binnen de DDR te steunen in de plaats van een oude illusie na te streven. In het verleden had het verenigde Duitse volk op korte termijn te grote misdaden tegen de mensheid begaan om opnieuw een vereniging te verlangen: «no one of sound mind and memory can ever again permit such a concentration of power in the heart of Europe. Certainly the great powers, with the accent now on victorious powers cannot; nor can the Poles, the French, the Dutch, the Danes. But neither can we Germans. Because there can be no demand for a new version of a unified nation that in the course of barely 75 years, though under several managements, filled the history books … with suffering, rubble, defeat, millions of refugees, millions of dead, and the burden of crimes that can never be undone.»442 Berger stelde dat het Duitse nationalisme nooit weg is geweest. Zelfs wanneer de West-Duitse linkse elite, bijvoorbeeld Günter Grass, stelde dat een ééngemaakt Duitsland inderdaad geen streefdoel meer zou mogen zijn.443 «There is no ‘normality’ of the nation-state. […] it is constructed in a particular way – usually by ‘inventing traditions’ or ‘imagining communities’ which then allegedly form the basis for the claim to national identity.»444

440

DASSEN, P., NIJHUIS, T. (eds.), Gegijzeld door het verleden. Controverses in Duitsland: de Historikerstreit tot het Sloterdijk-debat. Amsterdam, 2001, p. 14. 441 Ibid., p. 17. 442 Günter Grass over de idee van de Duitse hereniging. Zie: New York Times: 07.01.1990. 443 BERGER, S., The SEARCH for NORMALITY. National Identity and Historical Consciousness in Germany since 1800. Oxford, 1997, pp. 307.

107

Geschiedenis blijft een belangrijk identificatie-element in de uitbouw van een nationale omgeving. Bij de comparatieve methode wordt er echter vaak een te grote nadruk gelegd op de Sonderweg van Duitsland. Deze comparatieve, vaak teleologische, lijn beschouwt de Duitse socialistische periode als een anomalie in de geschiedenis. Na de vereniging van Duitsland op 3 Oktober 1990 werd vanuit de staaat gestreefd naar de uitbouw van gemeenschappelijke identificatie-elementen.445 Het publieke debat rond het oprichten van een gedenkteken ter ere van de Vrijheid en Eenheid duurde tot in 2009.446 De nationale staat trachtte snel alle DDR-symboliek uit te wissen. Zo kon er ruimte ontstaan voor een nieuw herenigd Duits beginpunt. Zo werd er snel gekozen voor een opruimen van de resten van de Berlijnse Muur. Oorspronkelijk ontstond de Muur op de ruïnes van de Tweede Wereldoorlog, met een 28 jarige toekomst van terreur en verdeeldheid. Twee rivaliserende staten eisten het recht op de hoofdstad Berlijn op. De Muur werd in 1989 ook tot puin verworven. De herinnering aan haar evolutie van beton – monument – puin heeft de geschiedenis van Berlijn en Duitsland vorm gegeven. De Berlijnse Muur evolueerde tot een niet-intentioneel monument. Het behouden van de Muur op de oorspronkelijke site stootte op veel georganiseerd en niet-georganiseerd protest. Vooral de Berlijnse inwoners wensten geen Muurrestanten te bewaren. De uiteindelijke herinneringssite voor de Muur bevindt zich nu in een weinig bezocht deel in Noord-Berlijn.447

Monumenten Het woord ‘monument’ stamt van het Latijnse ‘monere’ af. Etymologisch en semantisch behoort het ‘monere’ ook tot de kernbetekenis van ‘memoria’. ‘Monere’ wordt in zijn oorspronkelijke betekenis vertaald als ‘aanmanen’. Een monument is dus verbonden met de herinnering op zich en de plicht tot herinnering.448 Mensen geven culturele betekenis aan plaatsen en objecten. Deze symboliek herbergt hoop, angst en waarden waardoor de maatschappij vatbaar en aanvaardbaar wordt. Nationale identiteit kan zo geatomiseerd worden in een monument en gestimuleerd worden naar burgers toe. Berlijn blijft echter een controversiële ruimte inzake publieke herinnering en collectieve identiteit. Het merendeel van de gebouwen draagt een historische complexiteit en lijdt onder het gebrek aan consensus welk 444

Citaat zie: BERGER, S., The SEARCH for NORMALITY. National Identity and Historical Consciousness in Germany since 1800. Oxford, 1997, p. 7. 445 MIDDELL, (M.). op. cit., pp. 23-30. 446 APELT, A., Der Weg zum Denkmal für Freiheit und Einheit. Schwalbach, 2009, pp. 173. 447 LADD, B., op. cit., pp. 7-12. 448 ASSMAN, A., Geschichte im Gedächtnis, p. 26.

108

gebouw, plaats of object nu een monument is en welk niet. Bovendien zijn nog steeds veel Duitsers onzeker door de zwaarte van de nationale historische misdaden om het Duits-zijn betekenis te geven. Of meer nog, om te handelen in naam van Duitsland. Deze fatalistische angst houdt nu nog vele Duitsers in zijn greep.449 Kanselier H. Kohl veroorzaakte een publiek debat in 1993 wanneer hij het voorstel lanceerde om The Neue Wache (De nieuwe Wacht) als “Memorial to the Victims of Fascism and Militarism” in te richten. Een monument waarin zowel de slachtoffers van de Holocaust als Duitse slachtoffers van het Stalinisme en Militarisme zouden herdacht worden, stootte op maatschappelijk protest. In 1993 bracht H. Kohl ondanks de nationale en internationale kritiek toch hulde uit aan de het nieuw ingerichte herdenkingsoord.450

Berlin Hauptstadt Berlijn werd uiteindelijk op 20.06.1991 verkozen als nieuwe nationale regeringsstad in de plaats van Bonn. De symbolische strijd was hiermee beslecht in het voordeel van Berlijn. Het zou echter nog jaren duren eer de praktische verhuis van Bonn naar Berlijn voltooid zou zijn. De oude Duitse hoofdstad had een dubbele identiteit opgebouwd gedurende de deling van Duitsland. In het Westen vormde de stad de voorpost van de vrijheid in een gesloten communistische wereld. In het Oosten vormde Berlijn de verdedigingsstad ten opzicht van het ‘agressieve’ Westen. De Westerse identiteit zou na de hereniging domineren. De internationale wereld loofde Berlijn wederom om haar pluraliteit en kunstzinnigheid.451

449

Ibid., pp. 7-12. LADD, B., op. cit., pp. 271-235. 451 Ibid., pp, 271-235; ALTENBURG, D., Im Herzen Europas. Köln, 2008, pp. 275 ; LEDANFF, S., Hauptstadtphantasien. Berliner Stadtlektüren in der Gegenwartsliteratur 1989 – 2008. Bielefeld, 2009, pp. 676 ; 450

109

DEEL 4 TOE-EIGENINGSPROCES 1989 – 2009

110

Toe-eigeningsproces Het communicatieve herinneren452 in relatie tot de maandagsdemo’s en de daarbij horende slogan Wir sind das Volk! wordt in het vroegere Oost-Duitsland als zeer waardevol gewaardeerd. De meeste DDR-burgers associëren nog steeds een positieve connotatie met de slogan en de geweldloze demonstratievorm van Leipzig. Vanuit de persoonlijke herinneringswereld van vele DDR-burgers worden de persoonlijke associaties met de slogan tot op vandaag uitgewisseld via de sociale interactie.453 Waarom herbergt de slogan nog steeds een positieve waardering en associatie voor vele Oost-Duitsers? Welke factoren leidden tot het stelselmatig herhalen, imiteren en toe-eigenen van de slogan door voornamelijk collectiviteiten maar ook individuen? Hoe komt het dat de slogan een deel ging vormen van de politieke cultuur454 in het herenigde Duitsland? 455 Historicus Ralph Jessen duidt op vijf belangrijke kenmerken van de demonstratie te Leipzig op 9 oktober ’89. Deze kenmerken bieden een antwoord op de hierboven gestelde vragen in verband met het onderzoeksonderwerp Wir sind das Volk!. Eerst en vooral verwijst de huidige positieve waardering van de performatieve slogan naar de in ’89 geuite “rechtvaardige en goede volkswil”. Ten tweede kwam het volk op voor haar politieke en maatschappelijke eisen zonder de tussenkomst van statelijke actoren en/of instituties. De authenticiteit en betrouwbaarheid van de volkswil steeg daardoor in maatschappelijke waarde. De DDR-staat had immers lang de authenticiteit van de Oost-Duitse volkswil met gezagsargumenten gecontroleerd en bepaald. Ten derde werden tijdens deze maandagsdemonstratie universele rechten van de mens nagestreefd. Freiheit und Menschenrechte [Vrijheid en Mensenrechten] waren basiseisen van de oppositionele DDR-burgers. Deze rechten vorm(d)en echter vage begrippen, die men verschillend kan interpreteren en invullen. Verschillende belangen kan men daardoor onder dezelfde begrippen nastreven. Ten vierde werd/wordt de onvolledigheid 452

Communicatief herinneren verloopt via de sociale interactie tussen individuen. Het delen van gemeenschappelijke ervaringen, herinneringen en verhalen creëert sociale herinneringen. Deze sociale herinneringen verdwijnen na 3 generaties wanneer ze niet door culturele herinneringsculturen worden opgenomen. Zie: ASSMANN, A., Der lange Schatten der Vergangenheit, pp. 25-29. 453 JESSEN, R., op. cit., p. 467. 454 Politieke cultuur is een sociaal gegeven. Samenwerking en conflict dienen binnen een maatschappij geregeld en gecontroleerd te worden. Instellingen, procedures en politieke culturen worden hiervoor ontwikkeld. Elke partij binnen een samenleving tracht haar eigen doelen te verwezenlijken en zoveel mogelijk het eigen (en maatschappelijke) belang te vrijwaarden. De manier waarop individuen en collectiviteiten winst nastreven is afhankelijk van materiële omstandigheden, waarden, normen, institutionele middelen en politieke strategieën. Politieke strategieën kunnen omwille van hun ‘succes’ geïncorporeerd worden in de algemene politieke cultuur van een samenleving. Zie: DEVOS, C. (ed.), De kleermakers en de keizer. Inleiding tot politiek en politieke wetenschappen. Gent, 2006, p. 26. 455 Ibid., pp. 468-469.

111

van de friedliche Revolution door vele DDR-burgers als een historische mislukking beschouwd. De snelle vereniging van Duitsland voorkwam een serieuze interne hervorming binnen de DDR. Oost-Duitsland werd gedegradeerd tot een onderdeel of ‘Ko(h)lonie’ van de BRD. De politieke tactiek van ‘het volk’ binnen deze ‘mislukte revolutie’, bestond eveneens uit de slogan Wir sind das Volk! en de demonstratievorm van Leipzig. Tot op vandaag wordt voornoemde politieke tactiek ingezet om politieke tekortkomingen in het hedendaagse Duitsland aan te klagen. Onder het mom van de ‘onvolledige revolutie’ eigenen individuen/collectiviteiten zich de slogan echter ook toe om met meer maatschappelijke kracht eigen belangen/winsten af te dwingen van de staat. Tenslotte vormde de performatieve slogan lange tijd een onbeschermd merkteken binnen het verenigd Duitsland. Iedereen kan er dus vrij gebruik van maken, zelfs neonazi’s. De pogingen tot het patenteren van de performatieve slogan hebben tot nu toe geen succes gehad.456 De slogan heeft nog steeds een hoge herkenningswaarde en associatievermogen voor Oost- en West-Duitsers. De maandagsdemonstratie op 9 oktober ’89 vormde naast een ‘massa’gebeurtenis ook een ‘massamedia’gebeurtenis, wat haar herkenningswaarde en associatievermogen langdurig verhoogd heeft.457

Recuperatie en adaptatie De performatieve slogan Wir sind das Volk!, met bijhorende demonstratievorm, bleef dus omwille van de voornoemde kenmerken een gegeerde politieke tactiek om specifieke eisen af te dwingen van de staat. Daarbovenop verhoogden de levendige herinneringsculturen rond de friedliche Revolution en de Val van de Muur de herinneringsstatus van de slogan. Deze politieke tactiek van ‘onderuit’ diende om de sociale strategie458 van de politieke elite te beïnvloeden en te wijzigen. Ze is in de loop van de voorbije 20 jaar een alledaagsheid geworden in de protestcultuur van de Bondsrepubliek Duitsland.459 Via een recuperatie en adaptatie van de slogan Wir sind das Volk! trachtten vele Duitse actoren de positieve associaties met de maandagsdemonstraties te recupereren in functie van eigen doelen. Hoe meer authenticiteit men kon geven aan een specifieke recuperatie of

456

In het onderdeel Rechtsextremisme wordt dit met een treffend voorbeeld gestaafd. JESSEN, R., op. cit., pp. 468-469. 458 M. De Certeau maakte het belangrijke onderscheid tussen politieke tactiek en sociale strategie. Zie: FRIJHOFF, W., Toe-eigening: van bezitsdrang naar betekenisgeving, p. 115. 459 JESSEN, R., op. cit., pp. 468-470. 457

112

adaptatie van de slogan, hoe meer winst of kapitaal460 men maatschappelijk kon bekomen. De authenticiteit van een recuperatie of adaptatie van de slogan kon verhoogd worden door de aanwezigheid of steun van belangrijke oppositionele actoren uit ’89, zoals bijvoorbeeld burgerrechtenactiviste Bärbel Bohley461 en priester Christian Führer462 van de Nikolaikirche te Leipzig.463 Vanaf november 1989 werd Leipzig steeds vaker benoemd als vaste ‘herinneringsplaats’ van de maandagsdemonstratie en de daarmee verbonden slogan Wir sind das Volk!. Protestdemonstraties die na 9 oktober ’89 doorgingen in Leipzig konden zich op een continuïteit met de historische demonstratie beroepen, om opnieuw de positieve associaties te versterken voor hun eigen en/of nieuwe doelen.464 De recuperatie en adaptatie van de slogan Wir sind das Volk! creëerde pas vanaf 2004 een publiek debat over de exploitatie van deze performatieve slogan. Het publieke debat werd eigenlijk veroorzaakt door een botsing tussen twee verschillende herinneringsculturen rond de performatieve slogan. Dit publieke debat wordt in het derde hoofdstuk uiteengezet.465

Thema’s De recuperatie en adaptatie van de slogan vanaf 10 oktober 1989 wordt in dit deel thematisch in 3 hoofdstukken geordend. Het eerste hoofdstuk handelt over het identiteits- en eenheidsprobleem binnen het verenigde Duitsland. Ossis en Wessis466 voelen zich nog steeds gedeeld door de 40-jarige geschiedenis. De Mauer im Köpfen467 is nog steeds bestaande. Eenheid binnen Duitsland wordt van bovenaf via een nationale herinneringscultuur gestimuleerd. Het gebruik van de slogan kent echter in vele gevallen eerder een ‘verdelende’ functie in de plaats van een ‘herenigende’. Een groot deel van de Oost-Duitse bevolking wordt na de Duitse verenigingseuforie bovendien geconfronteerd met materiële teleurstelling. 460

Kapitaal wordt hier begrepen vanuit de theorie van P. Bourdieu. Zie deel 1: Actor/Habitus van dit werkstuk voor verdere uitleg en verwijzing. 461 Zie deel 2.5: ‘De DDR barst open’. 462 Zie deel 3 hoofdstuk 1: ‘Leipzig 9 oktober ’89’. 463 JESSEN, R., op. cit., pp. 470-471. 464 JESSEN, R., op. cit., p. 470. 465 JESSEN, R., op. cit., pp. 470-471. 466 Deze termen worden in hoofdstuk 1, deel 4 geduid. 467 De verschillende habituscontext van BRD-burgers en DDR-burgers vormde andere individuele en collectieve herinneringen. Deze verschillende geconditioneerdheid leidde naast de materiële Berlijnse Muur tot een reële psychologische ‘Muur’. Zie: TEN DYKE, E., Memory and Existence: Implications of the Wende. In: CONFINO, A., FRITZSCHE, P. (eds.), The Work of Memory. New Directions in the Study of German Society and Culture. Urbana, 2002, pp. 154-169.

113

De Ostalgie-industrie468 maakt gebruik van de nostalgie van de vroegere DDR-burger en kent vanaf 2000 een enorme opbloei. Het nostalgische DDR-verleden brengt geld op.469 In het tweede hoofdstuk wordt de recuperatie en adaptatie van de slogan bekeken binnen de protestcultuur van het verenigde Duitsland. Politieke partijen en figuren maken namelijk eveneens gebruik van de slogan. Op welke wijze verschuift het gebruik ervan over de politieke kleuren heen? Wanneer recupereert men de slogan als protest tegen de staat? Recupereren geïnstitutionaliseerde partijen of groepen eveneens de slogan als protest tegen de regering? In dit hoofdstuk komen de recuperaties en adaptaties van zowel extreemrechts als extreemlinks gedetailleerder aan bod.470 Tenslotte handelt het derde hoofdstuk over het bestaan van twee verschillende herinneringsculturen rond de performatieve slogan Wir sind das Volk!. Berlijn en Leipzig vormen belangrijke representaties van deze twee herinneringsculturen. In dit hoofdstuk wordt ingezoomd op de maatschappelijke botsingen tussen deze twee herinneringsculturen. De jaarlijkse herdenkingsfeesten en herinneringssymbolen vormen hierbij een leidraad.471 Deze drie thema’s werken dynamisch op elkaar in. Deze drie invalshoeken op de recuperatie en adaptatie van de slogan Wir sind das Volk! overlappen dus enigszins. Zo is het eenheidsen identiteitsprobleem binnen het nieuwe Duitsland niet los te koppelen van de twee verschillende herinneringsculturen, namelijk nationaal en oppositioneel. Ook kan de protestcultuur van het nieuwe Duitsland in de vorm van de performatieve slogan niet los gezien worden van de eenheidsproblematiek en verschillende herinneringsculturen binnen het nieuwe Duitsland. Omwille van de complexiteit van de recuperatie- en adaptatiegeschiedenis van de performatieve slogan Wir sind das Volk! worden de voornoemde 3 lijnen binnen 3 aparte hoofdstukken behandeld. Complexe bronresultaten worden dus vanuit meerdere onderzoekslijnen bekeken.

468

Deze term is een taalspeling op Nostalgie-industrie. De DDR-nostalgie kende een economische “boom” in Oost-Duitse Länder vanaf 2003. Zie: COOKE, P., Representing East Germany since Unification. Oxford, 2005, pp. 141-176. 469 Zie: 1ste hoofdstuk. 470 Zie: 2de hoofdstuk. 471 Zie: 3de hoofdstuk.

114

HOOFDSTUK 1: Eén Volk – één identiteit? 1. Eén Volk? De Duitse herenigings-‘euforie’ versterkte de populariteit van de unificerende slogans472 bij zowel de Oost- als de West-Duitsers.473 De TS meldde 20 duidelijke casussen die de hereniging via een recuperatie en adaptatie van de slogans Wir sind das Volk! en Wir sind ein Volk! positief duidden. Deze positieve duidingen situeerden zich in de periode 1989 – 1994.474 In 7 casussen werd de hereniging tijdens een demonstratie geëist eind 1989/begin 1990.475 De overige 13 casussen476 werden door politieke figuren uitgesproken in de periode 1989 – 1994. Naast de recuperatie van Wir sind das Volk! werden volgende adaptaties toegepast: Wir sind Deutsche ; Wir Deutsche sind ein Volk ; Wir wollen sein ein einzig [uniek] Volk von Brüdern ; Wir sind stolz [trots] Deutsche zu sein ; … wollen eine Nation sein ; … . De TS uitte geen casussen met een negatieve bijklank over de eenheid. Deze WestBerlijnse krant berichtte enkel in beperkte mate over de oppositionele herinneringscultuur, waarin de Duitse eenheidswording in vraag gesteld wordt.477

472

Zie grafiek: unificerende slogans in bijlage. HERBERG, D., op. cit., pp. 205-206 ; Buitenlandse journalisten en academici maakten melding van de Duitse euforie: BEUNDERS, H., De drang naar Duitsland of het eind van een zwaar bewaakte illusie. Amsterdam, 1990, pp. 57-90. 474 Hunderttausende bildeten Menschenkette durch die DDR. Demonstration für freie Wahlen und Wiedervereinigung. Wir sind ein Volk! TS: 05.12.1989 ; 100 000 demonstrierten in Leipzig. Wir sind Deutsche, wir sind Deutsche TS: 12.12.1989 ; Demonstration in Dresden für deutsche Einheit. Wir sind ein Volk! TS: 19.12.1989 ; Weizsäcker nennt Frieden, Europa und die Einheit als Ziele. Wir Deutschen sind ein Volk! TS: 23.12.1989 ; Leipziger Montagsdemonstration von Parolen gegen die SED bestimmt. Wir sind ein Volk! TS: 09.01.1990 ; Die Demonstrationen in der DDR. Wir sind Deutsche! Wir sind stolz, Deutsche zu sein! TS: 16.01.1990 ; Demonstration in Leipzig für die deutsche Einheit und gegen SED . Wir sind Deutsche, wer seid ihr? TS: 23.01.1990 ; In Leipzig sitzt die Erbitterung tief. Wir sind Deutsche und wollen eine Nation sein! Wir sind ein Volk! TS: 07.02.1990 ; Kohl beendete Besuch in Dresden Das Volk ist der Souverän, und das Volk in Ost und West muss darüber abstimmen TS: 21.12.1989 ; CDU-Abgeordnete Bergmann-Pohl Präsidentin der Volkskammer Wir sind das Volk! TS: 06.04.1990 ; Wir sind dabei, uns die Demokratie zu erarbeiten Wir sind das Volk! TS: 20.04.1990 ; Wir sind das Volk! … Wir sind ein Volk! Erklärung de Maizière zum 1. Mai Wir sind das Volk! TS: 01.05.1990 ; Die Rede Richard von Weizsäcker beim Staatsakt im Wortlaut. Wir sind das Volk! TS: 04.10.1990 ; Wir wollen sein ein einzig Volk von Brüdern! TS: 04.10.1990 ; Es war einmal ein Volk so stolz … Wir sind ein Volk! TS: 16.10.1990 ; Ein Blick zurück …dass sie ein Volk sind… TS: 19.03.1991 ; Kanzler ruft zur Vollendung der deutschen Einheit auf Wir sind ein Volk! TS: 31.12.1991 ; Mitten an einer Zeitenwende Wir sind ein Volk! TS: 31.12.1991 ; Wir sind ein Volk! TS: 03.10.1993 ; Welch ein wundervoller Tag Wir sind ein Volk! TS: 04.11.1994. 475 Zie voetnoot 474: onderlijnde casussen. 476 Zie voetnoot 474: niet-onderlijnde casussen. 477 Zie hoofdstuk 1, deel 4: Herinneringsculturen. 473

115

In de BZ werd slechts 3 keer een dergelijke positief verwijzing naar de hereniging opgenomen in de periode 1989 – 2009. Deze 3 casussen vielen enkel op symbolische data (18 maart – 9 november – 31 januari) en werden door politieke figuren uitgesproken.478 Enkel de BZ meldde 5 negatieve casussen waarin de eenheid van Duitsland bekritiseerd werd via toe-eigening en adaptatie van de slogan Wir sind das Volk!. De protesten werden in de periode 1990 – 1995 geuit: Wir sind zwar wieder ‘ein Land‘, aber noch immer nicht ‘ein Volk‘!. Enkel de casus met slogan Wir sind die Terroristen und grüssen die Touristen nam de vorm van een betoging aan479 en werd op 3 oktober 1990 geuit in Berlijn.480

Sport als verenigend? Voetbal, formule 1 en ijshockey zijn populaire sporten in Duitsland en kunnen een unificerend effect hebben op de Oost- en West-Duitse burgers. In 2006 organiseerde Duitsland de FIFA World Cup, wat tot een stijging van uiting van nationale symboliek leidde. De Duitse burgers kochten massaal Duitse vlaggen en andere nationale symbolen aan. Maar ook in deze culturele ruimte kwamen/komen de maatschappelijke Oost – West spanningen naar boven.481 Zo werden er 6 ‘voetbal’casussen vanaf 1999 tot 2004 gemeld, 1 in de BZ en 5 in de TS. De Oost- en West-Duitse supporters schreeuwden de slogan Wir sind das Volk!, uit ongenoegen over hun behandeling door het stadion, omwille van de slechte of juist schitterende prestatie van hun favoriete club of voor de ongelijke betaling van Oost- en WestDuitse sporters.482

Trend: Wir sind ein Volk!

478

Bei der CDU feierte man ausgelassen. Wir sind ein Volk! BZ: 19.03.1990 ; Wir alle sind das Volk! BZ: 10.10.1990 ; Helmut Kohl beschwört Einheit aller Deutschen. Neujahransprache des Bundeskanzler. Wir sind ein Volk! BZ: 31.12.1991. 479 Zie deel 3, hoofdstuk 2: Tag der deutschen Einheit voor een gedetailleerde bespreking van deze adaptatie. 480 Die Schande lässt sich weder verdrängen noch bewältigen. [Günter Grass] Wir sind das Volk! BZ: 34.03.1990 ; Cartoon: Wir sind das Volk! – Wir sind ein Volk! – Ich bin das Volk! BZ: 7-8.07.1990 ; Mit Steinen gegen Deutschland Wir sind die Terroristen und grüßen die Touristen! BZ: 04.10.1990 ; Kaum ein Reförmchen. Wir sind ein Volk! BZ: 01.07.1994 ; Renate Schmidt Bayerns SPD-Chefin "Wir sind zwar wieder "ein Land", aber noch immer nicht "ein Volk" BZ: 02.10.1995. 481 LAETSCH, S., Sind wir Deutschland? Eine politikwissenschaftliche Erklärung für das Fußballmärchen 2006. Hamburg, 2008, pp. 60-110. 482 Die Mittwoch-Demonstranten Wir waren das Volk! BZ: 22.10.1999 ; Eishockey: Die Illusion vom friedliebenden Fan Wir sind das Volk! TS: 16.10.2000 ; Nachspiel : Heute: Cottbuser Demokraten. Wir sind das Volk! TS: 18.02.2001 ; Fußball im Osten: Kein Berg so hoch, kein Tal so tief Wir sind das Volk! TS: 26.05.2001 ; Steht auf, wenn ihr Ferrari fahrt! Wir sind das Volk! TS: 18.05.2002 ; We love Deutschland. Wir sind das Volk! TS: 10.10.2004.

116

De slogan Wir sind ein Volk! en adaptaties erop waren vooral populair begin jaren ’90, met korte heropleving van deze adaptatieslogan in 2004 en 2009.483 De BZ vermeld in totaal 23 keer unificerende slogans. De TS maakte meer melding van deze slogan, namelijk 31 keer. Meer dan de helft van de recuperaties van de slogan gebeurden in de periode 1989 – 1991, namelijk 29 casussen. Vooral de TS scoorde het hoogst qua resultaten, namelijk 18 casussen. De BZ meldde in dezelfde periode 11 casussen. In de periode 1992 – 1999 haalde de BZ ruim de overhand in de vermelding van unificerende slogans, namelijk 13 casussen. De TS vermeldde enkel nog in de periode 1992 – 1994 in totaal 4 casussen en in 1999 nog maar 1 casus. Vanaf 2000 toont de BZ geen recuperaties of adaptaties meer van de slogan Wir sind ein Volk!. De TS toonde in 2001 wel nog één casus en in 2004 en 2009 werd de slogan terug populairder met respectievelijk 3 en 5 resultaten484.

2. Eén Identiteit? «Zolang

er

niet

één

enkele

groep

is

die

ons

waarnemingsveld,

onze

handelingspraktijk, onze sociale interactie en ons duidingsysteem integraal monopoliseert, is een eenduidige identiteit van de hele bevolking ook onwaarschijnlijk, ook al zal normalerwijs wel één identiteit domineren […]. »485 Vele Oost-Duitse burgers voelden zich ‘Orientierungslos’ [gedesoriënteerd] na het wegvallen van de DDR-staat. Psychologische en materiële zekerheden vielen weg. Socialistische waarden moesten schuiven voor het beruchte kapitalisme. Burgers konden niet meer rekenen op een doorgedreven DDR-bureaucratie, maar dienden daarentegen onderling en met WestDuitsers een doorgedreven competitie te voeren om de eigen winsten te bekomen.486 Vele Oost-Duitse burgers hunkerden nostalgisch naar de verloren gewoontes, waarden en materiële elementen binnen het nieuwe maatschappijmodel Duitsland. De nostalgie van de OostDuitsers of Ossi(s)487 wordt ook wel als Ostalgie benoemd. Zowel de TS als de BZ meldden 483

Zie grafiek “Wir sind ein Volk!” in bijlage. Voor alle bronresultaten zie grafiek: “Wir sind ein Volk!” in bijlage ; en bronnenlijst. 485 FRIJHOFF, W., Identiteit en identiteitsbesef, p. 632. 486 Werk, woning, school, … werden in de DDR veelal uitgestippeld door de bureaucratie. Bij de hereniging van Duitsland wachtten vele DDR-burgers op de Duitse staat om te stipuleren hoe ze moesten leven. Het nieuwe Duitsland was/is echter een competitiemaatschappij op vele vlakken, zoals economie, opleiding, … . De DDRburgers voelden zich in de steek gelaten door de nieuwe staat en creëerden zo een gevoel van nostalgie naar een ‘zeker verleden’. Zie: LITTEKENS (de Muur in het hoofd) een film van Julien Vandevelde. 487 Ossi werd als term gebruikt tijdens de scheiding van Duitsland en verwees naar de Duitsers in het geografische Oosten. De West-Duitsers werden door de Oost-Duitsers met een gelijkaardige term benoemd, nl. 484

117

voorbeelden van recuperatie van de slogan Wir sind das Volk! over (N)Ostalgie.488 De BZ meldde 13 casussen, de TS slechts 3.489 De Duitse nostalgie vormde in 1989 geen nieuw maatschappelijk gegeven. Aan het einde van de 19de eeuw waren er reeds tekenen van nostalgie over verloren agrarische volksculturen in het 2de Duitse Rijk. Na ’45 bestond er in beide Duitse delen echter een taboe op het verlangen naar een ‘herenigde natiestaat’. Het 3de Rijk had Duitse nostalgie nazistisch ingekleurd. «[…] until 1989, postwar German history had to be a process of learning how not to long»490 Na de hereniging veroorzaakten de trage opgang van de Oost-Duitse economie, de stijgende werkeloosheid, de dalende sociale voordelen en het stijgende geweld teleurstelling bij vele Ossis. Het nostalgisch hunkeren naar oude zekerheden was echter geen taboe meer. De DDR vormde immers een historische muur tussen het nazirijk en het herenigd Duitsland.491 Psychische en materiële relicten kunnen voor een individu een verloren geschiedenis en identiteit symboliseren. Het individu recupereert psychische en materiële elementen uit een zelf beleefde geschiedenis om de herinnering/zekerheid aan de belevenis niet te verliezen. Vooral wanneer indringende dagdagelijkse elementen wegvallen, trachten individuen wankelende zekerheden te redden.492 De Ostalgie-industrie doelt dan ook op het stimuleren en commercialiseren van de aanwezige (N)Ostalgie. Documentaires, TV-programma’s, literatuur, films, enz. werden vanaf het begin van de jaren ’90 verspreid. Eerst als verwerking van het verleden, daarna steeds duidelijker als commercialisering van de aanwezige

Wessi(s). Deze termen zijn in omgang gebleven na de hereniging van Duitsland. Zie: HERGBERG, D., op. cit., p. 439. 488 GRÉSILLON, B., Berlin. Métropole Culturelle. Parijs, 2002, pp. 269-270. 489 Beobachtungen bei The Wall auf dem Potsdamer Platz Wir sind ein Volk! TS: 24.07.1990 ; Die Freudentränen waren längst geweint. Jetzt sind wir endlich auch Wessis! BZ: 04.10.1990 ; Ein Volk oder kein Volk. Die Einheit und ihre Folgen beschäftigt die Soziologen. Wir sind eben nicht kein Volk! BZ: 28.05.1991 ; Beton im Wind der Zeit. Wir sind Deutsche! BZ: 9-10.11.1991 ; Ich bin das Volk! BZ: 30.12.1994 ; Wiedersehen macht Freude Wir sind auch nur ein Volk! BZ: 31.01.1995 ; Der Ossi als Star Wir sind auch nur ein Volk! BZ: 02.02.1995 ; Der 18. März und die Demokratie. Konrad Weiß Auch im vereinigten Deutschland sind wir das Volk! BZ: 16.03.1995 ; Auch Wessis brachten Opfer Wir sind das Volk! BZ: 31.10.1995 ; Bündnis für das ganze Land Wir sind das Volk! BZ: 23.02.1996 ; Oder-Flut und innere Einheit… die Deutschen in Ost und West als ein Volk … BZ: 18.08.1997 ; Der „Ossi“ aus Wittenberge. 1993 ließ Autor Wolfgang Menge den „Motzki“ auf die wiedervereinigten Deutschen los. Und 2004? Wir sind das Volk! TS: 05.09.2004 ; Bundestagswahl 2005. Wir sind Kanzler. Wir sind Kanzler! BZ: 19.09.2005 ; Die Unschuld des Stolzes. Wir sind kein Volk! TS: 09.10.2005 ; Eine erstaunliche Endung. Bundeskanzlerin ist das Wort des Jahres. Wir sind Papst! BZ: 17.12.2005 ; Schmerzen muss es immer. Wir sind das Volk! BZ: 14.03.2009. 490

BETS, P., Remembrance of Things Past: Nostalgia in West and East Germany, 1989-2000. In: BETS, P., EGHIGIAN, G. (eds.), Pain and Prosperity. Stanford, 2003, p. 181. 491 BETS, P., op. cit., pp. 181-207 ; NELLER, K., DDR-Nostalgie. Wiesbaden, 2006, pp. 291-320. 492 ASSMANN, A., Geschichte im Gedächtnis, pp. 158-161.

118

nostalgie.493 Het handelt in Ostalgie-industrie casussen vooral over het nostalgisch terugblikken in film, cultuurprojecten en TV.494 Naast Ostalgie kwam ook het begrip Westalgie op, als duiding voor de economische en sociale schokkende veranderingen die West-Duitsers doen verlangen naar pre-‘90 kenmerken van de Bondsrepubliek Duitsland.495 De BZ meldde één bijzondere casus op 18 april 2005 die deze Westalgie illustreert. Een burgervereniging in Berlijn ijverde nostalgisch voor een terugkeer van de Muur.496 Na de hereniging van Duitsland startte men aan een ‘hernationalisatie’ van het land. Algemene omschrijvingen van ‘de Duitse identiteit’ komen in beide kranten naar voor, maar in zeer beperkte mate (BZ: 2 en TS: 1).497 Het Ossi-Wessi gegeven komt meer aan bod in beide kranten. De termen Ossi-Wessi duiden op een geografische betekenis, in de context van een gescheiden Duitsland. Het zijn ruwe woorden, waar er sinds de hereniging van Duitsland connotaties van Bürger zweite Klasse aan vasthangt.498

493

COOKE, P., Representing East Germany since Unification. Oxford, 2005, pp. 141-176. BERLINER ZEITUNG: Ich bin das Volk! BZ: 30.12.1994 ; Wiedersehen macht Freude Wir sind auch nur ein Volk! BZ: 31.01.1995 ; Der Ossi als Star Wir sind auch nur ein Volk! BZ: 02.02.1995 ; Eine erstaunliche Endung. Bundeskanzlerin ist das Wort des Jahres. Wir sind Papst! BZ: 17.12.2005 ; Schmerzen muss es immer. Wir sind das Volk! BZ: 14.03.2009. TAGESSPIEGEL: Goldene Kamera für „Mogadischu“ Wir sind das Volk! TS: 04.02.2009 ; Goldene Kamera auch an Christian Berkel. Wir sind das Volk! TS: 05.02.2009 ; Jupiter-Glanz in der Puro-Lounge. Wir sind das Volk! TS: 28.03.2009 ; Abwracken und Blech reden. Wir sind das Volk! TS: 02.04.2009. 495 COOKE, P., Representing East Germany since Unification. Oxford, 2005, pp. 13-14. 496 Spaßpartei will die Mauer wiederhaben Wir sind kein Volk! BZ: 18.04.2005 ; Durch DDR-Erfahrung pragmatisch und krisenfest? Wir sind das Volk! Wir sind ein Volk! Wir auch! TS: 30.10.2009. 497 Über den Stolz, ein Deutscher zu sein. Ich bin stolz ein Deutscher zu sein! BZ: 21.03.2001 ; Wir Deutschen haben ein Identitätsproblem Sänger P. Heppner über sein Lied „Wir sind wir“ Wir sind wir! BZ: 01.10.2005 ; Blüm: Man muss dazwischen gehen. Wir sind kein Volk von Antisemiten! TS: 21.06.2002. 498 KOTZ, F., Der 3. Oktober 1990 im Fernsehen und im Erleben der Deutschen. Hamburg, 1991, pp. 227-247. 494

119

HOOFDSTUK 2: Protestcultuur Populaire protestcultuur Empathische oproepen aan ‘het volk’ vormen een voordelige politieke tactiek. Binnen een democratie is het van groot belang de ‘meerderheid’ van ‘het volk’ achter de eigen politieke doelen te kunnen scharen. Het meerderheidsprincipe van een democratie leidt er dan toe dat populistische of populaire groepen of partijen zo de legitieme macht binnen de staat kunnen verwerven. Een populistisch appel gericht naar ‘het volk’ kan dus de kans op het bekomen van de eigen winst vergroten. Maar populaire protesten tegen de staat zijn meestal gestoeld op maatschappelijke ‘minderheden’ in plaats van op een ‘reële meerderheid’ van het volk. Niettegenstaande deze veelvoorkomende maatschappelijke minderheid499 van ‘populaire’ demonstranten, vereenzelvigen ze zich met de authentieke ‘volkswil’.500 Het herenigde Duitsland biedt ruimte voor populaire bewegingen en verzamelingen. De Duitse grondwet beschermt de verzamelingsvrijheid en vrije meningsuiting van alle Duitse burgers. Zowel de eigen private als de publieke openbare mening van de Duitse burgers worden door de grondwet beschermd. Enkel meningen die een relatieve graad van waarheid inhoud en een bijdrage aan de democratie nastreven, vallen onder de grondwettelijke bescherming van de Duitse staat. Ook zijn alle vreedzame en onbewapende verzamelingen tussen minstens 2 personen met hun eigen doelen grondwettelijk toegestaan.501 De toe-eigening en adaptatie van de slogan Wir sind das Volk! kan binnen het thema protestcultuur in 5 categorieën ingedeeld worden: extreemrechts, extreemlinks, economisch, politiek, internationaal.

499

Het economische voorbeeld, Hartz IV, dat in 2.3 (deel4) wordt beschreven vormt hier een treffende illustrie

op. 500

HOLTMANN, E., KRAPPIDEL, A., REHSE, S. (eds.), Die Droge Populismus. Zur Kritik des politischen Vorurteils. Wiesbaden, 2006, pp. 501 SCHAEFER, J., Konzeption der Meinungs- und Versammlungsfreiheit. In: SCHAEFER, J., Grundlegung einer ordoliberalen Verfassungstheorie: die Grundbegriffe des Grundgesetzes in ordoliberaler Interpretation, entwickelt am Beispiel des Verbotes rechtsextremistischer Versammlungen wegen Gefährdung der öffentlichen Ordnung. Berlin, 2007, pp. 70-71.

120

1. Extreemrechts Volgens de Duitse grondwet betekent rechtsextremisme het overtuigd zijn van een fundamentele ongelijkheid en ongelijkwaardigheid onder mensen op basis van ras, etniciteit, nationaliteit, religie, ideologie of geslacht. Bovendien schakelen rechts-extreme partijen of groepen geweld in tegen andersdenkenden en minderheden met als doel de eigen ongelijkheidsvisie maatschappelijk en politiek te propageren en door te voeren. Extreemrechtse partijen of groepen kunnen dus grondwettelijk verboden worden wanneer ze onder voornoemde voorwaarden vallen. Ook kan de Duitse grondwet geweldloze demonstraties en verzamelingen van extreemrechtse partijen of groepen verbieden wanneer ze een gevaar betekenen voor de openbare orde.502 Het vertonen en verspreiden van Nazisymbolen,

bijvoorbeeld

de

swastika

(hakenkruis)

en/of

Hitlergroet,

en

nationaalsocialistische geschriften zijn verboden.503 Maar extreemrechtse partijen of groepen kunnen nog steeds onder het grondwettelijke beschermingsrecht van de vrije meningsuiting vallen, wanneer ze hun extreemrechtse boodschap voldoende verbloemen.504 «Men kan onmogelijk een wettelijke tekst opstellen die het verbloemen van boodschappen […] verbiedt..»505 Er bestaat dus grondwettelijk een grijze zone waarbinnen verborgen extreemrechtse boodschappen verspreid kunnen worden, zonder dat er een grondwettelijk probleem speelt. Het is dan telkens aan de rechterlijke macht om specifieke casussen interpretatief te controleren en/of te veroordelen als extreemrechts: «"genoeg verbloemen" en "verbloemde extreme boodschappen" houden steeds een appreciatie in, en het is dus aan een rechter om de feiten marginaal te toetsen aan de geldende normen. Als de boodschap zelf verboden is, zal de rechter steeds zelf kunnen

502

SCHAEFER, J., Verbote gewaltloser rechtsextremistischer Versammlungen wegen Gefährdung der öffentlichen Ordnung. In: SCHAEFER, J., Grundlegung einer ordoliberalen Verfassungstheorie: die Grundbegriffe des Grundgesetzes in ordoliberaler Interpretation, entwickelt am Beispiel des Verbotes rechtsextremistischer Versammlungen wegen Gefährdung der öffentlichen Ordnung. Berlin, 2007, p. 72-126. 503 TYRIONS, R., Duitsland, vijftig jaar later – Extreem-rechts geweld in de Bondsrepubliek. Antwerpen, 1994, p. 37. 504 SCHAEFER, J., op. cit., pp. 395-397. 505 Emailcontact op 25.06.2010. met het Advocatenbureau Loyens & Loeff: Geïntegreerd juridisch en fiscaal advies aan internationale ondernemingen, financiële instellingen en overheden.

121

appreciëren of een verbloemde boodschap nog steeds de verboden boodschap brengt of niet»506 Nog steeds ontstaan en groeien er neonazistische partijen en bewegingen in het herenigde Duitsland.507 De staat slaagt er in de meerderheid van deze kleine neonazistische groepen te controleren en te beperken. Vanaf medio ’90 beginnen echter enkele neonazistische groepen zich steeds meer en beter te organiseren. Zo komen er steeds meer neonazistische ‘massa’demonstraties voor, waarin soms tot 500 tot 1000 neonazi’s meelopen.508 Deze extreemrechtse demonstraties worden tactisch onder een verbloemde taal bij de lokale overheden aangekondigd, die meestal tot goedkeuring verplicht wordt wegens de grondwet.509 Duitse psychologen en sociologen trachten het groeiende extreemrechtse fenomeen te verklaren.510 Het extreemrechtse zwaartepunt511 na de Val van de Muur situeert zich in het Oosten van Duitsland, de voormalige DDR.512

Bronnenmateriaal De BZ maakte in ’96 slechts één vermelding van het gebruik van de slogan Wir sind ein Volk! door een conservatiefrechtse politicus, Rolf Schlierer. De Republikaner513 is een rechtsradicale partij die ontstaan is in West-Duitsland. De nieuwe partijvoorzitter, Rolf Schlierer, gebruikt de slogan Wir sind ein Volk! om aan te tonen dat Duitsland de Oost-Pruisische bevolking niet wenst uit te sluiten binnen het herenigde Duitsland.514

506

Emailcontact op 25.06.2010. met het Advocatenbureau Loyens & Loeff: Geïntegreerd juridisch en fiscaal advies aan internationale ondernemingen, financiële instellingen en overheden. 507 BRINKS, J.H., De rechterflank van Duitsland. Amsterdam, 1994, pp. 165. 508 TYRIONS, R., Duitsland, vijftig jaar later – Extreem-rechts geweld in de Bondsrepubliek. Antwerpen, 1994, p. 42. 509 SCHAEFER, J., op. cit., pp. 395-397. 510 BENZ, W., BENZ, U., Jugend in Deutschland. Opposition, Krisen und Radikalismus zwischen den Generationen. München, 2003, pp. 239. 511 De hoge werkeloosheid, structurele armoede en psychologisch en sociale schok van de Wende verklaren deels deze stijging van extreemrechts in Oost-Duitsland na de Val van de Muur. Het verdwijnen van de DDR-dictatuur liet een onzekerheidsbestaan achter onder de meeste DDR-burgers. Ook de Wiedervereinigung bracht geen soelaas zoals Kohl beloofd had. De maatschappelijke teleurstelling groeide daardoor onder de DDR-burgers. TYRIONS, R., Duitsland, vijftig jaar later – Extreem-rechts geweld in de Bondsrepubliek. Antwerpen, 1994, pp. 43-45. 512 Duitse neonazi’s worden vaak in vier sociologische groepen gedeeld: politiek gemotiveerde rechts-radicalen; niet politiek gemotiveerde jongeren; jongeren met strafblad uit gebroken gezinnen; meelopers uit burgerlijke milieus op zoek naar nestwarmte. TYRIONS, R., Duitsland, vijftig jaar later – Extreem-rechts geweld in de Bondsrepubliek. Antwerpen, 1994, pp. 46-47. 513 Extreemrechtse partij die ontstaan is in West-Duitsland. 514 Rechtsradikalismus jetzt in Nadelstreifen. Mit leiseren Tönen sucht „Republikaner“-Chef Schlierer neue Wählerschichten für alte Inhalten. Wir sind ein Volk! BZ: 07.10.1996

122

De TS maakt meer vermelding van extreemrechtse recuperatie van de slogan Wir sind das Volk!. In januari 1990 werden aan de Runder Tisch het gebrek aan rechten voor vreemdelingen binnen de DDR aangeklaagd.515 Veertig jaar lang had de DDR-propaganda de BRD als opvolger van het Derde Rijk aangeduid. De interne tekenen van extreemrechts en neonazisme werden verzwegen. Tijdens de friedliche Revolution berichtte de BZ voor het eerst over de aanwezigheid van neonazi’s in de DDR. Hierdoor werd de gepropageerde illusie van de antifascistische DDR doorprikt.516 Vooral in 2002 gebeurde door extreemrechts een ophefmakende toe-eigening van de slogan Wir sind das Volk!. Op 25 maart 2002 dienden neonazistische groepen een demonstratieaanvraag in bij de overheid te Leipzig: «Gegen Repression und linke Gewalt. Wir sind das Volk!»517 De toe-eigening van de slogan Wir sind das Volk! door neonazistische groepen lokte heftige maatschappelijke reacties uit. De aangevraagde demonstratieplek was daarbovenop Leipzig, de plaats waaraan talloze DDR-burgers een symbolische identiteitswaarde verbonden. De burgemeester van Leipzig, Wolfgang Tiefensee (SPD), verklaarde daarop een patent aan te vragen op de slogan Wir sind das Volk! om verdere recuperatie van de slogan te voorkomen.518 Op 27 maart 2002 meldde de TS echter dat de betoging van de extreemrechtse NPD519 misschien toch zou doorgaan. Een patentprocedure kon namelijk maanden in beslag nemen. «Wir sind das Volk! Doch das Patentschutzverfahren dauert Monate, und bis dahin hat die Leipziger NPD längst mit dem geklauten Spruch demonstriert.»520 Op 6 april 2002 trachtte de NPD opnieuw om te demonstreren in Leipzig, weliswaar onder een geadapteerd motto: «Gegen Repression und für Demonstrationsfreiheit, wir sind das Volk!»521 1.000 extreemrechtse sympathisanten werden die dag door de politie grondig gecontroleerd. De betoging werd door de Hamburgse neonazi Christian Worch afgelast na de urenlange controle. De toe-eigening van de slogan Wir sind das Volk! door de NPD en

515

Ausländerfeindlichkeit im Staat der Völkerfreundschaft. Wir sind das Volk ! TS: 20.01.1990 Zie deel 2.3: Wie erft de Nazi’s ; In der DDR bisher 12.800 NS-Verbrecher verurteilt. TS: 01.11.1989 ; Mindestens 1.500 Neonazis gibt es in der DDR. BZ: 09.01.1990. 517 Markenschütz fürs Volk. TS: 25.03.2002. 518 Markenschütz fürs Volk. TS: 25.03.2002. 519 Extreemrechtse partij die in de jaren ’60 ontstaan is in West-Duitsland, over het algemeen een oppositierol gespeeld heeft. Zie: REHSE, S., Die Oppositionsrolle rechtsextremer Protestparteien. Baden-Baden, 2008, pp. 329. 520 Politische Patentlösung. Wir sind das Volk! TS: 27.03.2002. 521 10 000 gegen Neonazis. Wir sind das Volk! TS: 06.04.2002. 516

123

neonazistische groepen had eerder die week een tegendemonstratie van 10.000 mensen uitgelokt in Leipzig. Prominente inwoners van Leipzig, zoals priester C. Führer, protesteerden openlijk tegen de toe-eigening van de slogan. Ook burgermeester W. Tiefensee sprak zich op de tegendemonstratie als volgt uit: «Wir sind das Volk, das gewaltlos und friedfertig diese Welt verändern wird.».522 De slogan Wir sind das Volk! werd uiteindelijk op 30 september 2002 goedgekeurd, maar dan als handelsmerk en niet als patent. De initiatiefnemers waren Leipzig-burgermeester W. Tiefensee en vroegere oppositionele activisten (tegen de SED-staat) Nikolaipriester C. Führer en U. Schwabe. Tot 31 maart 2012 is het handelsmerk nog geldig. Er werd geen protest ingediend tegen dit handelsmerk.523 De Duitse wet stelt belangrijke voorwaarden vooraleer handelsmerken valide worden verklaard: een vereniging in relatie tot het handelsmerk dient binnen de 5 jaar opgericht te worden door de initiatiefnemers. Bovendien moet het beschermde ‘merk’ veelvuldig gebruikt worden binnen die vereniging in die eerste 5 jaar na wettelijke goedkeuring. Deze wettelijke voorwaarden moeten ingevuld zijn om de effectieve rechtskracht van het handelsmerk te garanderen. Enkel wanneer het handelsmerk dus valide is, kunnen er sancties en dwangsommen geëist worden bij het ongeoorloofd gebruik van het handelsmerk door anderen.524 U. Schwabe, W. Tiefensee en C. führer vroegen in 2002 het handelsmark echter enkel als individuen aan. Er werd geen speciale vereniging opgericht. Het handelsmerk blijkt dus niet extreem bindend te zijn, wel kan een extensieve commercialisering door andere partijen vermeden worden. «Wir haben das nur als Privatpersonen gemacht. Es handelt sich auch nur um einen Markenschutz der die Kommerzialisierung dieses Begriffes verhindern kann»525. De laatste toe-eigeningscasus vanuit de extreemrechtse hoek handelt over het afgeschafte partijverbod van de NPD eind maart 2003. Deze extreemrechtse partij werd in 2001 verboden omwille van bomaanslagen op Joden en brandstichting in een synagoge die gelinkt konden worden aan leden van de NDP. Het partijverbod werd op 18 maart 2003 afgeschaft. Het bleek dat de politiek van de NDP door spionnen mede gestuurd was. De spionnen werkten voor de 522

10 000 gegen Neonazis. Wir sind das Volk! TS: 06.04.2002. Zie bijlage: Handelsmerkformulier ; http://register.dpma.de/DPMAregister/marke/register/1832051/302126252/DE 524 Emailcontact op 25.06.2010. met het Advocatenbureau Loyens & Loeff: Geïntegreerd juridisch en fiscaal advies aan internationale ondernemingen, financiële instellingen en overheden. 525 E-mailverkeer op 01.08.2010 met Uwe Schwabe. 523

124

dienst ‘grondwetbescherming’. Het schandaal dwong de regering ertoe het verbod op te heffen.526 De NDP riep in het extreemrechtse blad op tot een overwinningsoptocht in Berlijn op 1 mei 2003 onder de slogan Wir sind das Volk!: «In der Zeitung der Rechtsextremen, der Deutschen Stimme, lädt der NPD Bundesvorsitzende Udo Voigt, zur „Großdemonstration“ nach Berlin. „Sorgen Sie dafür“, appelliert er in dem Blatt, „daß dieser Tag zu einem Fanal und Durchbruch für die NPD wird.“ Unter dem Motto „Wir sind das Volk“ mobilisiert die NPD an diesem Tag für 11 Uhr zum Hammarskjöldplatz am Messegelände»527 Deze voornoemde casussen lokten steeds een hevig maatschappelijk debat uit omtrent de ’correcte omgang’ met extreemrechts in Duitsland. Hoe groot mocht de wettelijke grijze zone zijn zodat er nooit meer fascisme zou bloeien in Duitsland?528

2. Extreemlinks Extreemlinks wordt in de Duitse grondwet gedefinieerd als ideologie die alle mensen als fundamenteel gelijk beschouwt. Extreemlinkse partijen of groepen schakelen geweld in tegen andersdenkenden met als doel de eigen ‘gelijkheidsvisie’ maatschappelijk en politiek te propageren en door te voeren. De wet stelt eveneens dat elke mens fundamenteel ‘gelijk’ is, maar creëert eveneens de wettelijke ‘vrijheid’ om voor de gedifferentieerdheid van burgers en dus specifieke rechten op te komen. Extreemlinks plaatst, in tegenstelling tot de grondwet, gelijkheid boven de vrijheid om anders te mogen zijn. Het ‘recht op vrijheid’ wordt in een extreemlinks kader geminimaliseerd of opzij geschoven en is zo in tegenspraak met de Duitse grondwet.529 Voor extreemlinkse groepen of partijen gelden dezelfde regels in de Duitse grondwet als voor extreemrechts. Ook extreemlinkse demonstraties kunnen verboden worden indien ze een gevaar vormen voor de openbare orde. Opnieuw bestaat er een grijze zone waarbinnen verbloemde extreemlinkse boodschappen verspreid kunnen worden. De grondwettelijke basisrechten gelijkheid én vrijheid mogen echter wettelijk gezien niet in het gedrang 526

FLEMMING, L., Vom “Aufstand der Anständigen“ zum „Aufstand der Unfähigen“. Das NPDVerbotsverfahren 2001-2003. In ECKHART, J., NIEDERMEIER, H. P. (eds.), Politischer Extremismus und Parteien. Berlin, pp. 67-85. 527 NPD plant am 1. Mai Siegeszug. Rechtsextreme feiern gescheitertes Parteiverbot. Gegendemonstranten planen nach der Parade Anti-Rechts-Aktionen. Wir sind das Volk! TS: 07.04.2003. 528 FLEMMING, L., Vom “Aufstand der Anständigen“ zum „Aufstand der Unfähigen“. Das NPDVerbotsverfahren 2001-2003. In ECKHART, J., NIEDERMEIER, H. P. (eds.), Politischer Extremismus und Parteien. Berlin, pp. 85-87. 529 SCHLAEFER, J. op. cit., pp. 184-185.

125

komen.530 Extreemlinks is dus voorstander voor een extreme gelijkheid onder de burgers ten nadele van de vrijheid. De eis of het verlangen van de oppositionele groepen tot meer maatschappelijke en politieke vrijheid binnen het extreemsocialistische Duitsland sloeg dus niet alleen feitelijk maar ook theoretisch op een illusie.531 De SED werd in 1990 omgevormd tot de PDS (Partei des Demokratischen Sozialismus). In 2005 veranderde de PDS haar partijnaam tot de Linkspartei.PDS of kortweg de Linke.PDS. Twee jaar later sloot de partij een coalitie met de WASG (Arbeit und soziale Gerechtigkeit – Die Wahlalternative) en veranderde de partijnaam wederom tot Die Linke. Deze extreemlinkse partij bleef sterk aanwezig binnen het politieke landschap van het herenigde Duitsland. De meerderheid van haar kiezers situeren zich nog steeds in het Oosten van Duitsland, de voormalige DDR. Die Linke vertegenwoordigt vooral de rechten en economische belangen van de Oost-Duitsers, wat haar populariteit in Oost-Duitsland deels verklaart. Die Linke representeert namelijk ook de herkenbare socialistische waarden voor vele oude DDR-burgers en maakt gebruik van de aanwezige Ostalgie in Oost-Duitsland. Die Linke vormt in Duitsland dus tot op vandaag een echte Ostpartei.532

Bronnenmateriaal De vermeldingen over de extreemlinkse toe-eigening van de slogan zijn beperkt, zowel in de TS (6) als de in BZ (5). De SED stelde de algemene aansprakelijkheid van de slogan Wir sind das Volk! van de DDR-oppositie reeds in ’89 in vraag: Wer ist das Volk? of Aber das Volk seien alle!. Eind ’89 – begin ’90 besefte ook de SED dat de demonstratiegolf binnen de DDR niet meer tegen te houden was. SED-politici (bvb. H. Modrow) trachtten via toe-eigening van de slogan Wir sind das Volk! hun terug aanvaardbaar te maken bij de DDR-burgers: Auch wir sind das Volk! ; Dass alle für das Volk! of Wir sind das Volk!.533 Op de standbeelden van K. 530

SCHLAEFER, J. op. cit., pp. 398-410. PFEIFER, J., Die Illusion von der Reformierbarkeit der DDR. In: ECKHART, J., NIEDERMEIER, H. P. (eds.), Politischer Extremismus und Parteien. Berlin, pp. 321-342. 532 DASSEN, A., Alter Wein in neuen Schläuchen. In: ECKHART, J., NIEDERMEIER, H. P. (eds.), Politischer Extremismus und Parteien. Berlin, pp. 45-65 ; MEUCHE-MÄKER, M., Die PDS im Westen 1990-2005. Berlin, 2005, pp. 112. 533 BERLINER ZEITUNG: Heiße Debatte im Dresdner Stadtparlament. Wer ist das Volk? BZ: 27.10.1989 ; Wir sind das Volk . Wir sind das Volk! BZ: 01.12.1989 ; Macht uns Einigkeit stark? Wir sind das Volk! BZ: 2-3.12.1989 ; Die Wende wird zur Revolution. Wir sind das Volk! BZ: 30.11.1989 ; Wir waren nicht ein Volk Wir waren nicht ein Volk! BZ: 07.01.1999. TAGESSPIEGEL: Krenz gibt erneut Fehler der SED zu. Wir sind das Volk! Aber das Volk seien alle! TS: 31.10.1989 ; DDR-Regierung zurückgetreten. Dass alle für das Volk! TS: 08.11.1989 ; Dresdens SED-Chef reihte sich in den Protestzug ein. Auch wir sind das Volk! TS: 08.11.1989 ; Modrow: Bedacht und Augenmaß gefragt Wir sind das Volk! TS: 14.02.1990 ; Einen Spaß machen sich Touristen und Graffitschreiber mit dem Denkmal von Karl Marx und Friedrich Engels vor dem 531

126

Marx en F. Engels te Berlijn werd het blijvende belang van de socialistische waarden en normen geuit via graffiti:

Wij zijn onschuldig!534

Uitgezonderd 2 resultaten, situeren de voornoemde extreemlinkse casussen (zie voetnoot 533) zich allen in de periode 1989-1990. De eerste latere casus meldde de BZ op 7 januari 1999. PDS-politici startten een maatschappelijk debat omtrent de afsluiting van de vervolging van de Stasi-participanten. De PDS werd echter beschuldigd eerder amnesie (het vergeten) na te streven dan amnestie (het vergeven) van het verleden. Het artikel werd met de geadapteerde slogan Wir waren nicht ein Volk! benoemd als herinnering dat er binnen de DDR ook geen eenheid was. Er waren namelijk enerzijds de Stasi-participanten en SED-leden, en anderzijds de niet-participanten qua SED én Stasi.535 De tweede casus gebeurde op 9 januari 2000 vermeld in de TS. De herdenking van de moord op Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg kon wegens een bommelding niet doorgaan. De CDU had op het laatste nippertje beslist de jaarlijkse herdenkingsmars in Berlijn af te lassen. Vele socialistische enthousiasten waren enorm teleurgesteld door deze beslissing van de CDU-regering. De socialistische demonstranten weigerden eerst naar huis te gaan. Eén vrouw reageerde met de vuist in de lucht (een communistisch symbool) agressief ten opzichte van de politie. Een 50-tal omstanders riepen Wir sind das Volk! in koor. Uiteindelijk duurde deze symbolische schermutseling maar enkele minuten.536

3. Economisch Protest vanuit economische overwegingen wordt het meest in de BZ gemeld. De economische verschillen tussen Oost- en West-Duitsland qua loon, belastingen, werkgelegenheid, overheidssubsidiëring, … zijn de voorbije 20 jaar groot gebleven.537 De casussen omtrent economisch protest handelen over de economische chaos tijdens de Wende 89/90 en de sociaaleconomische veranderingen binnen het herenigde Duitsland. Als bijzondere casus geldt Palast der Republik. Wir sind unschuldig! TS: 09.10.1990 ; Zu ihrem größten Treffen kamen die deutschen Linken gestern umsonst. Wir sind das Volk! TS: 09.01.2000. 534 Einen Spaß machen sich Touristen und Graffitschreiber mit dem Denkmal von Karl Marx und Friedrich Engels vor dem Palast der Republik. Wir sind unschuldig! TS: 09.10.1990. 535 Wir waren nicht ein Volk Wir waren nicht ein Volk! BZ: 07.01.1999. 536 Zu ihrem größten Treffen kamen die deutschen Linken gestern umsonst. Wir sind das Volk! TS: 09.01.2000. 537 SEIBEL, W., Verwaltete Illusionen. Frankfurt, 2005, pp. 544.

127

hier de expliciete recuperatie van de maandagsdemonstratie en slogan Wir sind das Volk! in 2004.

Van economische Chaos tot economische ongelijkheid De DDR-economie zat in een crisis vanaf de jaren ’80. Tijdens de friedliche Revolution draaide de DDR-economie nog amper. DDR-burgers verlieten het land. Vanuit de genationaliseerde zware industriesector begonnen de werknemers met algemene stakingen en bij de opening van de Muur werden er steeds meer Westerse producten aangekocht door de DDR-burgers. Naast de burgerlijke eis om meer politieke vrijheid klonk eind ’89/begin ‘90 steeds vaker het verlangen tot hereniging met West-Duitsland. Economische drijfveren waren hierbij doorslaggevend voor de meeste DDR-burgers.538 Op 1 maart 1990 richtte de DDRstaat in samenspraak met de Runder Tisch de Treuhandschaft of voogdijcommissie op. Deze Treuhandschaft of voogdijcommissie nam de controle over het DDR-bezit van de staat over en bereidde de privatisering voor.539 Na de introductie van de West-Duitse Mark en WestDuitse subsidies bleek de Oost-Duitse economie zich niet zo snel te herstellen zoals H. Kohl het had voorspeld. Bovendien werden sociaaleconomische voordelen uit de DDR geminimaliseerd of stopgezet, zoals bijvoorbeeld de Gezondheidszorg. De blijvende economische verschillen zorgden voor sociaaleconomische spanningen binnen Duitsland.540

Bronnenmateriaal De BZ meldde tussen ’89 en ’90 in totaal 12 casussen waarbij de slogan Wir sind das Volk! 6 keer gerecupereerd werd en 6 keer geadapteerd. De meeste adaptaties wijzen cynisch op de economische ongelijkheid binnen ‘ein Volk’ of ‘ein Land’. Bijna alle casussen (11) zijn te situeren in de jaren ’90-’99. De twee uitzonderingscasussen gebeuren in 2000 en 2004.541 In 5

538

SCHULTZ, H., Die DDR im Rückblick. Politik, Wirtschaft, Gesellschaft, Kultur. Berlijn, 2007, pp. 336. HERBERG, D., STEFFENS, D., TELLENBACH, E., Schlüsselwörter der Wendezeit. Wörterbuch zum öffentlichen Sprachgebrauch 1989/90. Berlin, 1997, pp. 344-354. 540 ECKART, K., Die Wirtschaft im geteilten und vereinten Deutschland. Berlijn, 1999, pp. 368. 541 Rentner-Demo in Magdeburg. Auch wir Rentner sind das Volk! BZ: 21.02.1990 ; Zehntausende in Leipzig auf der Straße. Protestwelle im Osten. Über hunderttausend gingen gegen Massenarbeitslosigkeit auf die Straße. Wir sind das Volk! BZ: 19.03.1991 ; Demonstration. Wir sind ein Land! BZ: 14-15.11.1992 ; Wir sind das Volk! Wir sind das Volk! BZ: 27.07.1995 ; Der zweite Teil der Revolution steht noch aus. Christian Führer, der Pfarrer der Leipziger Nikolaikirche, sieht den 9. Oktober 1989 als den Tag der Entscheidung im Wendeherbst. Wir sind das Volk! – Wir sind ein Volk! BZ: 10.10.1994 ; Bonn erlebt eine riesige Protest-Party. Wir sind das Volk! BZ: 17.06.1996 ; Golden glänzt die DDR. Ex-Wirtschaftsministerin Luft stellt verwegene Thesen zum Scheitern auf Wir sind ein Volk! Wir sind das Eigentum! BZ: 09.10.1996 ; Duell mit hohem Einsatz. Keine Reformen gegen das Volk BZ: 24.04.1997 ; Wartesaal für Reformen. Im Bundesrat bewegt sich nichts / Statt dessen planen die Parteistrategen eine Werbekampagne für die Bürger. Keine Reformen gegen das Volk BZ: 26.04.1997 ; Wenn Minister Klimmt kalte Füße kriegt. Wir sind das Volk! BZ: 27.09.2000 ; Der zweite Teil der 539

128

gevallen werd de slogan uitgeroepen tijdens georganiseerde demonstraties, telkens in grotere Duitse steden zoals Berlijn, Bonn, Magdeburg.542 De overige 7 casussen werden op het politieke niveau onderhandeld of vormen de specifieke mening van politici en partijen omtrent sociaaleconomische thema’s.543

“Wir sind Opel” : voorbeeld van toe-eigening van de slogan in functie van specifieke sociaaleconomische belangen.544

De TS meldde haast dubbel zoveel toe-eigeningen voor de periode 1989 – 2009, namelijk 20 casussen in sociaaleconomisch verband.545 Meer dan de helft daarvan werden in een friedlichen Revolution. Leipzigs Pfarrer Führer zum Protest gegen Sozialabbau. Wir sind das Volk! BZ: 05.08.2004. 542 Zie voetnoot 86: onderlijnde casussen. 543 Zie voetnoot 86: niet-onderlijnde casussen. 544 Deze casus dateert uit september 2009, maar werd niet vermeld in de BZ of TS. Geraadpleegd op 15.06.2010: http://www.n-tv.de/wirtschaft/Opel-Europa-protestiert-article517864.html 545 Massenproteste in der DDR gegen Sozialabbau und 2 : 1-Umtauschkurs Wir sind keine halben Deutschen ! TS: 06.04.1990 ; „Ihr Herren in Bonn, wo ist euer Gewissen?“ Montagsdemonstranten in Leipzig knüpfen mit ihrer Kritik an Tradition an. Wir sind ein Volk! TS: 20.03.1991 ; nur 1500 bei der Montagsdemonstration. Proteste gegen Bonner Politik: Angst vor „Sizilien Deutschlands“ Wir sind das Volk! TS: 26.03.1991; Wir sind keine “Berliner”! TS: 31.12.1992 ; 30000 Westdeutsche arbeiteten laut einer Studie als Inoffizielle Mitarbeiter. Wir sind das Volk! TS: 08.10.1999 ; Spritpreis und Steuer: Billiges Benzin, weg mit der Ökosteuer - das fordern die Trucker Wir sind das Volk! TS: 26.09.2000 ; Flughafen Schönefeld: Anhörung begann mit Fehlstart Wir sind das Volk! TS: 31.05.2001 ; Volk und Wurst. Gestern war definitiv der letzte Tag für die Grillbude am Brandenburger Tor. Wir sind das Volk! TS: 01.11.2002 ; Es gibt wieder Montagsdemonstrationen – diesmal gegen Hartz IV. Wir sind das Volk! TS: 08.08.2004 ; Die Erinnerung kommt. 1989 wurden Reformen ersehnt, heute werden sie verdammt. Wir sind das Volk! TS: 11.08.2004 ; Die Reform reicht nicht. Wir sind das Volk! TS: 15.08.2004 ; Hartz IV lähmt sogar die deutschen Olympioniken in Athen. Wir sind das Volk! TS: 22.08.2004 ; Wir waren das Volk! Die Montagsdemokratie: Warum die Ostdeutschen auf die Straße gehen – nicht nur in eigener Sache. Wir sind das Volk! Wir sind ein Volk! TS: 30.08.2004 ; Auch Schröder ist sauer auf die Grünen Wir sind das Volk! TS: 31.08.2004 ; Oskar und das Volk.

129

georganiseerde demonstratiecontext uitgeroepen. In deze demonstratiegroep werd maar liefst in 9 gevallen de slogan Wir sind das Volk! uitgeroepen zonder adaptatie. In de andere twee gevallen, Wir sind keine halben Deutschen en Wir sind ein Volk!, werd opnieuw verwezen naar de ongelijkheid binnen de eenheid.546 Oost-Duitse politici duidden meermaals de oneerlijkheid van het kapitalisme in de media.547 In één sociaaleconomische casus beginnen de tegenstanders van de uitbreiding van Schönefeld luchthaven (te Berlijn) spontaan Wir sind das Volk! te roepen.548 De TS vermeldde eveneens een aantal weinig relevante toe-eigeningen van de slogan binnen dit economische thema. Het handelt in deze casussen over de mening van handelaren, nieuwe producten enz..549

Speciale casus: Hartz IV: Wir sind das Volk! Peter Hartz was in 2002 voorzitter van de commissie ‘Moderne Dienstleistungen am Arbeitsmarkt’ (Moderne Dienstverlening voor de Arbeidsmarkt). Deze commissie werkte een nieuwe regeling uit in verband met de nationale sociale zekerheid. Met de nieuwe regeling

Die Trennung verlaufe nicht zwischen Ost und West, sondern zwischen Arm und Reich, sagte Lafontaine in Leipzig. Er erntete Applaus – und einen Eiwurf. Wie der Kanzler vergangene Woche. Wir sind das Volk! TS: 01.09.2004 ; Richard Schröder akzeptiert die Wirtschaftsverhältnisse als gottgegeben. Wir waren das Volk! TS: 19.09.2004 ; „Hartz IV hat uns kalt erwischt“ Wir sind das Volk! TS: 19.09.2004 ; Weltgeist mit Joint. Wir sind das Volk! TS: 06.10.2004 ; Der zweite Teil der Revolution steht noch aus. Wir sind ein Volk! Wir sind das Volk! TS: 02.01.2009 ; Die Anarchie muss ein Ende haben. Heiner Geissler fordert neue Regeln für den Kapitalismus. Wir sind das Volk! TS: 25.01.2009 ; Trabi-Fahrer mit Michelin-Stern. Wir sind das Volk! TS: 30.10.2009. 546

Massenproteste in der DDR gegen Sozialabbau und 2 : 1-Umtauschkurs Wir sind keine halben Deutschen ! TS: 06.04.1990 ; „Ihr Herren in Bonn, wo ist euer Gewissen?“ Montagsdemonstranten in Leipzig knüpfen mit ihrer Kritik an Tradition an. Wir sind ein Volk! TS: 20.03.1991 ; nur 1500 bei der Montagsdemonstration. Proteste gegen Bonner Politik: Angst vor „Sizilien Deutschlands“ Wir sind das Volk! TS: 26.03.1991 ; 30000 Westdeutsche arbeiteten laut einer Studie als Inoffizielle Mitarbeiter. Wir sind das Volk! TS: 08.10.1999 ; Spritpreis und Steuer: Billiges Benzin, weg mit der Ökosteuer - das fordern die Trucker Wir sind das Volk! TS: 26.09.2000 ; ; Es gibt wieder Montagsdemonstrationen – diesmal gegen Hartz IV. Wir sind das Volk! TS: 08.08.2004 ; Die Erinnerung kommt. 1989 wurden Reformen ersehnt, heute werden sie verdammt. Wir sind das Volk! TS: 11.08.2004 ; Die Reform reicht nicht. Wir sind das Volk! TS: 15.08.2004 ; Hartz IV lähmt sogar die deutschen Olympioniken in Athen. Wir sind das Volk! TS: 22.08.2004 ; ; Oskar und das Volk. Die Trennung verlaufe nicht zwischen Ost und West, sondern zwischen Arm und Reich, sagte Lafontaine in Leipzig. Er erntete Applaus – und einen Eiwurf. Wie der Kanzler vergangene Woche. Wir sind das Volk! TS: 01.09.2004 ; „Hartz IV hat uns kalt erwischt“ Wir sind das Volk! TS: 19.09.2004. 547 Wir waren das Volk! Die Montagsdemokratie: Warum die Ostdeutschen auf die Straße gehen – nicht nur in eigener Sache. Wir sind das Volk! Wir sind ein Volk! TS: 30.08.2004 ; Auch Schröder ist sauer auf die Grünen Wir sind das Volk! TS: 31.08.2004 ; Der zweite Teil der Revolution steht noch aus. Wir sind ein Volk! Wir sind das Volk! TS: 02.01.2009 ; Die Anarchie muss ein Ende haben. Heiner Geissler fordert neue Regeln für den Kapitalismus. Wir sind das Volk! TS: 25.01.2009. 548 Flughafen Schönefeld: Anhörung begann mit Fehlstart Wir sind das Volk! TS: 31.05.2001. 549 Wir sind keine “Berliner”! TS: 31.12.1992 ; Volk und Wurst. Gestern war definitiv der letzte Tag für die Grillbude am Brandenburger Tor. Wir sind das Volk! TS: 01.11.2002 ; Richard Schröder akzeptiert die Wirtschaftsverhältnisse als gottgegeben. Wir waren das Volk! TS: 19.09.2004 ; Weltgeist mit Joint. Wir sind das Volk! TS: 06.10.2004 ; Trabi-Fahrer mit Michelin-Stern. Wir sind das Volk! TS: 30.10.2009.

130

zou de regering de staatskost van de werkeloosheidsuitkering kunnen halveren.550 Het zwaartepunt van de werkeloosheid situeert zich nog steeds in de voormalige DDR-gebieden. De demonstraties tegen de veranderingen van de sociale zekerheid (ziekteverzekering, werkeloosheidsuitkering) gingen dan ook allen in Oost-Duitsland door. De demonstraties werden voornamelijk in Leipzig georganiseerd onder de vorm van de maandagsdemonstraties uit ‘89/’90. De authenticiteit van de demonstraties werden tactisch verhoogd doordat vroegere DDR-oppositionele figuren, zoals bijvoorbeeld priester C. Führer, actief mee demonstreerden tegen de nieuwe wet. De slogan Wir sind das Volk! werd veelvuldig toegeëigend door de demonstranten. Enkel de TS maakte melding van deze toe-eigening. Vooral de PDS demonstreerde hartstochtig mee. De populaire SPD-politicus Oskar Lafontaine profileerde zich sterk als voorvechter voor de Oost-Duitsers, tegen zijn eigen regerende partij (SPD) in. Later zou Lafontaine zelfs overstappen naar de Die Linke.551

Geraadpleegd op 10.05.2010: http://www.spiegel.de/img/0,1020,1352025,00.jpg

550

Zie informatieve site: www.hartz-iv-info.de Es gibt wieder Montagsdemonstrationen – diesmal gegen Hartz IV. Wir sind das Volk! TS: 08.08.2004 ; Die Erinnerung kommt. 1989 wurden Reformen ersehnt, heute werden sie verdammt. Wir sind das Volk! TS: 11.08.2004 ; Die Reform reicht nicht. Wir sind das Volk! TS: 15.08.2004 ; Hartz IV lähmt sogar die deutschen Olympioniken in Athen. Wir sind das Volk! TS: 22.08.2004 ; ; Oskar und das Volk. Die Trennung verlaufe nicht zwischen Ost und West, sondern zwischen Arm und Reich, sagte Lafontaine in Leipzig. Er erntete Applaus – und einen Eiwurf. Wie der Kanzler vergangene Woche. Wir sind das Volk! TS: 01.09.2004 ; Richard Schröder akzeptiert die Wirtschaftsverhältnisse als gottgegeben. Wir waren das Volk! TS: 19.09.2004 ; „Hartz IV hat uns kalt erwischt“ Wir sind das Volk! TS: 19.09.2004 551

131

De toe-eigening van de slogan en demonstratievorm lokte een publiek debat uit. Kon de demonstratievorm en slogan Wir sind das Volk! wel gerecupereerd worden? Vooral de regeringspartij, de SPD, keurde de toe-eigening van de performatieve slogan en dus van het verleden af. De mening van de SPD paste volledig binnen de nieuwe nationale herinneringscultuur. Voor veel oppositionele bewegingen uit de voormalige DDR echter vormde de performatieve slogan geen verleden, maar een actief te herinneren onrecht. De slogan zou actueel blijven net zolang dat de Duitse staat hervormingen tegen het volk doorvoerde.552 De spanning rondom dit thema heeft eigenlijk te maken met strijd tussen twee herinneringsculturen. De populaire demonstratievorm en slogan zijn nu immers gericht tegen de herenigde staat i.p.v. de dictatoriale SED-staat. De staat schakelt daardoor zoveel mogelijk een sociale herinneringsstrategie in om de populaire demonstratie- en slogantactiek als verleden te bestempelen.553 In het volgende hoofdstuk (Herinneringsculturen) wordt deze herinneringsstrijd verder uiteengezet.

4. Politiek Voor de Val van de Muur werd de slogan Wir sind das Volk! uitsluitend ingeschakeld als protest tegen de SED-staat. Zowel in de TS (11) als de BZ (5) werden meldingen gemaakt van deze protestbewegingen tegen de staat.554 Na val muur recupereerde de SED stelselmatig de slogan toe, om politiek te kunnen overleven.555 Eind ’89 – begin ’90 werd de slogan Wir sind ein Volk! steeds vaker gerecupereerd en geadapteerd in functie van een Duitse hereniging. Er bestond echter in dezelfde periode protest tegen deze hereniging.556 Na de hereniging van Duitsland werd politiek protest via de slogan vooral vanuit geïnstitutionaliseerde partijen of 552

JESSEN, R., op. cit., pp. 470-471. JESSEN, R., op. cit., pp. 470-471. 554 BERLINER ZEITUNG: Konsequenz bei der Erneuerung gefordert. Weitere Demonstrationen in mehreren Städten. Wir sind das Volk! BZ: 01.11.1989 ; Hunderttausende demonstrierten am Sonnabend im Zentrum Berlins. Wir sind das Volk! BZ: 06.11.1989 ; BZ berichtet von der Demonstration und Kundgebung am Sonnabend im Stadtzentrum. Wir – Sind – das – Volk! BZ: 06.11.1989 ; Machtvollste Demonstration in Leipzig. Wir sind das Volk! BZ: 07.11.1989 ; Demonstration im Berliner Stadtzentrum. Wir sind das Volk! BZ: 08.11.1989. TAGESSPIEGEL: Die Proteste in der DDR. Wir sind ein Volk! TS: 10.10.1989 ; Erneut gegen Demonstranten vorgegangen. Wir sind das Volk! TS: 10.10.1989 ; Opposition hofft auf Dialog mit SED. Wir sind das Volk! TS: 11.10.1989 ; Über 100 000 demonstrierten in Leipzig für Reformen. Wir sind das Volk! TS: 17.10.1989 ; Cartoon: Wir sind das Volk! TS: 18.10.1989 ; Ein neues Selbstbewusstsein der DDRBürger. Wir sind das Volk! TS: 19.10.1989 ; Demonstranten bildeten Menschenkette in Ost-Berlin Wir sind das Volk! TS: 22.10.1989 ; Treffpunkt Nikolaikirchplatz: Montags wird in Leipzig demonstriert. Wir sind das Volk! TS: 24.10.1989 ; Bärbel Bohley und Markus Wolf auf einem Podium. Wir sind das Volk! TS: 26.10.1989 ; Stefan Heym: Welche Wandlung ist geschehen. Wir sind das Volk! TS: 05.11.1989 ; Bis zu einer Million Menschen demonstrierten in Ost-Berlin. Das Volk sind wir … ! TS: 05.11.1989. 555 Zie hoofdstuk 2.2 (deel 4): Extreemlinks. 556 Zie hoofdstuk 2.1 (deel 4): Eenheid. 553

132

groepen geuit.557 Het gebruik van de slogan Wir sind das Volk! in het buitenland werd een aantal keer vermeld. Politici eigenden zich de slogan ook toe om zich positief of negatief te uiten over de Europese eenmaking. De betekenis van Wir sind das Volk! duidde dan op het hele Duitse volk. Het protest of de positieve commentaren richtten zich dan tegen de Europese staat.558

557

BERLINER ZEITUNG: Volksentscheid über Staatsvertrag verlangt. Wir sind das Volk! BZ: 01.06.1990 ; Du „nicht-Volk“ – runter von den Straßen. Wir sind das Volk! BZ: 22.06.1990 ; Studentenproteste vor dem Parlamente in Schwerin. Wir sind das Volk! BZ: 14.12.1990 ; Wenn Kinder wählen dürfen Wer ist das Volk! BZ: 07.02.1996 ; Haberfüllte Luft – auf beiden Seiten. Rabiate Polizeieinheiten und provozierende Demonstranten begleiteten Atomzug. Wir sind das Volk! BZ: 09.05.1996 ; Oskars Vielleicht. Wir sind das Volk! BZ: 17.03.1997 ; DDR-Bürger. Nationale Front Auch wir sind vom Volk gewählt worden! BZ: 11.02.1998 ; Ein Bedrängter findet Rückhalt beim Volk Wir sind das Volk! BZ: 08.06.2001. TAGESSPIEGEL: Vogel spricht mit SDP in Ost-Berlin Wir sind das Volk! TS: 13.12.1989 ; Wir sind doch auch Berliner! TS: 15.12.1989 ; Ausländerfeindlichkeit im Staat der Völkerfreundschaft. Wir sind das Volk ! TS: 20.01.1990 ; Wieder zahlreiche Demonstrationen. Auch wir Sportler sind das Volk! TS: 20.01.1990 ; In Leipzig sitzt die Erbitterung tief. Wir sind das Volk! TS: 07.02.1990 ; Mehr als 70 000 Menschen bei Leipziger Montagsdemonstration. Protest gegen sozialen Niedergang in den östlichen Bundesländern Wir sind das Volk! TS: 19.03.1991 ; Bei uns bekommt jeder, was er braucht Wir sind das Volk! TS: 21.08.2002 ; Die Wutprobe. Wir sind das Volk! Wir sind der Souverän dieses Landes! TS: 20.11.2002 ; Was aus der Würde wurde. Der Intrigenstadel hat einen Bundespräsidenten nominiert, den keiner kennt. Wir sind das Volk! TS: 06.03.2004 ; Revolutionen müssen sich lohnen Märchen. Wir sind das Volk! TS: 22.03.2004 ; Partei der Heimatlosen. Die Nichtwähler als entscheidende Größe – die SPD bekommt es besonders zu spüren Wir sind das Volk! TS: 22.07.2004 ; Slowakisches Modell für Deutschland nutzen. Wir waren das Volk! TS: 05.09.2004. 558 BERLINER ZEITUNG: Mandela: Wir sind ein Land. Südafrika steht vor den ersten freien Wahlen seiner Geschichte. Wir sind ein Land! BZ: 25.04.1994 ; Sympathiebekundung für Indio-Rebellen Marcos ist das Volk! BZ: 17.02.1995 ; Debatte über EU-Föderation wir nie ein Staatsvolk werden – Es wird kein europäisches Volk geben BZ: 20.05.2000. TAGESSPIEGEL: „Europa hat eine Chance wie nie in seiner Geschichte“ „nur dann werden wir ein Volk“ TS: 03.04.1991 ; Volksaufstand oder inszenierter Putsch? - Bis heute ist umstritten, wie es zur Erschießung des Diktators kam Wir sind das Volk! TS: 23.12.1999 ; Proteste: 10 000 Nordzyprer fordern Einigung mit Griechenland Wir sind das Volk! TS: 24.07.2000 ; Volksentscheid: Vertraut dem Volk! Wir sind das Volk! TS: 15.09.2000 ; Expo: Das Volk bleibt Zaungast Wir sind das Volk! TS: 24.09.2000 ; Machtkampf in Jugoslawien: "Die Ehre, Milosevic abzulösen, darf dem Volk niemand nehmen" Balkan-Koordinator Hombach zur Situation in Belgrad. Wir sind das Volk! TS: 05.10.2000 ; Der Euro kommt: Das Sex-Symbol des Sozialismus. Wir sind das Volk! - Wir sind ein Volk! TS: 15.12.2001 ; Da muss die Freiheit wohl grenzenlos sein Wir sind das Volk! TS: 08.10.2003 ; Stadt mit Europadiplom. Wir sind das Volk! TS: 12.06.2004 ; Der Erpressersstaat. Wir sind das Volk! TS: 30.10.2004 ; Beim Marathon feiert New york ein Fest der Toleranz im politisch gespaltenen Amerika. Wir sind das Volk! TS: 09.11.2004 ; Marsch auf Kiew. Wir sind das Volk! TS: 24.11.2004 ; Grün und die Hoffnung. Wir sind das Volk! Das Volk sind wir! Wir sind ein Volk! Wir sind viele, wir sind stark! TS: 30.11.2004.

133

HOOFDSTUK 3:Twee herinneringsculturen In dit hoofdstuk worden de strijdende nationale en oppositionele herinneringsculturen bekeken vanuit de toe-eigening van de slogan Wir sind das Volk!. Bovendien wordt de recuperatiecasus Remember Berlin – Forget Leipzig in detail geduid via de 10-jaarlijkse herdenkingsfeesten op 9 november en 9 oktober. De nadruk in dit hoofdstuk ligt dus op de omgang met de friedliche Revolution en de slogan Wir sind das Volk! door de herenigde staat en oppositionele bewegingen uit de voormalige DDR. De herinneringsstrijd over de invulling van historische gebeurtenissen uit de friedliche Revolution vormen hier de rode draad. In welke mate werd de slogan Wir sind das Volk! gerecupereerd of geadapteerd door de staat of DDR-oppositie? Tenslotte komt de specifieke nationale herinneringscultuur rond de Val van de Muur (09.11.1989) gedetailleerd aan bod in het laatste onderdeel. Waarom moeten we Leipzig vergeten en Berlijn onthouden?

1. Oppositionele herinneringscultuur Hoe intensiever en drastischer de breuk voor de DDR-burger was tijdens de friedliche Revolution, hoe meer durf en verwachtingen deze koesterde op een positief resultaat. De gebeurtenissen na de val van de DDR brachten echter geen ultiem politiek of maatschappelijk succes voort binnen de DDR, maar de complexe en genuanceerde realiteit van één Duitsland. Vooral de persoonlijke opofferingen en inzet van de DDR-voorvechters voor politieke rechten en vrijheden waren zeer hoog geweest. De mislukking van de hervorming binnen de DDR betekende dan ook een enorme teleurstelling voor deze actoren. Meer nog, het marginaliseerde hen maatschappelijk binnen het verenigingsproces van Duitsland.559 Reeds op 9 oktober 1990 werd de ‘verloren revolutie’ herinnerd door de oppositionele bewegingen in de DDR. Net als in Leipzig werd in Berlijn de herdenking gehouden in een rouwvolle en bedrukte sfeer.560 De oppositionele bewegingen waren ontevreden over de betekenisinvulling van de friedliche Revolution vanuit de nationale Duitse staat. De slogan werd door de OostDuitse burgers oorspronkelijk uitgeroepen in functie van een ‘hervorming’. De slogan Wir sind das Volk! werd echter al eind ’89 geadapteerd tot Wir sind ein Volk! en toegeëigend door 559

JESSEN, R., op. cit., p. 468. Die Schuldigen blieben unangetastet. In der Gethsemanekirche gedachte man der Oktober-Ereignisse von 1989. Wir sind das Volk! BZ: 11.10.1990. 560

134

machtige West-Duitse partijen en politici, zoals bvb. H. Kohl. Volgens de vroegere DDRoppositie had de West-Duitse politieke elite het DDR-volk een herenigingpolitiek opgedrongen met talrijke economische beloftes. De revolutie van het DDR-volk was dus niet volbracht, maar onderbroken. Deze oppositionele bewegingen aanvaardden daarom de ‘succesvolle representatie’ van de friedliche Revolution vanuit de nationale staat niet.561 De oppositionele DDR-burgers representeerden vanuit de eigen individuele herinnering de geschiedenis van de friedliche Revolution.562 Deze individuele herinneringen werden onderling communicatief gedeeld via de sociale interacties. De communicatief gedeelde herinneringen groeiden tijdens de jaren ’90 uit tot een eigen culturele herinnering of herinneringscultuur binnen een specifiek milieu, namelijk dat van de vroegere DDRoppositie.563 Vanuit het communicatief herinneren ankerden deze ontevreden oppositie dus reeds in 1990 een eigen representatie van de revolutie vast in de onderling gedeelde culturele herinnering.564 Deze eigen representatie van de revolutie was gebaseerd op een populaire, collectief gedeelde ‘praxis-’ of handelingsgeschiedenis. Vooral de Oost-Duitse burgers recupereerden/ recupereren de slogan na ’89, omdat hun eisen of verzoeken maatschappelijk opgewaardeerd worden binnen het discours van de friedliche Revolution. Ook biedt de toeeigening van de slogan een in het verleden gecreëerde legitieme Widerstands- und Opferidentität (weerstands- en slachtofferidentiteit). Tenslotte creëert de toe-eigening van de slogan een recuperatie van het hiërarchische ‘wij-zij’ verhouding: «wir hier unten, die da oben [wij hier beneden, zij daar boven]». Naast de macht over het volk wordt zo ook de verantwoordelijkheid over het ‘welzijn’ van het volk bij de staat geplaatst.565 De BZ meldde 9 casussen, de TS slechts 5. In 6 gevallen werd de slogan geadapteerd tot Wir waren das Volk!. 11 casussen gebeurden in de jaren ’90, wanneer de herinneringscultuurstrijd nog niet beslecht was.566

561

JESSEN, R., op. cit., pp. 468-470. Waren wir das Volk? Vorgänge: Zeitschrift für Bürgerrechte und Gesellschaftspolitik, 1991 (2), nr. 110 ; 563 JESSEN, R., op. cit., p. 468. 564 JESSEN, R., op. cit., pp. 468-470. 565 JESSEN, R., op. cit., pp. 470-471. 566 BERLINER ZEITUNG: Bundnis 90 Wir waren die Ersten! BZ: 17-18.02.1990 ; Die Schuldigen blieben unangetastet. In der Gethsemanekirche gedachte man der Oktober-Ereignisse von 1989. Wir sind das Volk! BZ: 11.10.1990 ; Keine Spur von Patriotismus. Wir sind das Volk! BZ: 13.10.1994 ; Viele flüchten in eine Nostalgie Wir waren das Volk, was sind wir heute? BZ: 25.10.1995 ; Mauerbauer Wir sind das Volk! Meile BZ: 11.11.1995 ; Das Kind im Brunnen. Wir waren das Volk! BZ: 04.11.1999 ; Kein Volk, nirgends Wir waren das Volk! BZ: 06.11.1999 ; Thema: 10 Jahre Maueröffnung. Das Fest Wir sind das Volk! BZ: 08.11.1999 ; Vom Paradies geträumt … ostdeutsche Volk – Die Deutschen sind … BZ: 10.11.1999. TAGESSPIEGEL: In Leipzig bleiben Wir sind das Volk! TS: 11.03.1990 ; Der Vertrag Wir sind das Volk! – Wir sind ein einzig Volk! TS:19.05.1990 ; Gethsemanekirche: RBB-Dokumentation über die friedlichen revolutionäre vom Prenzlauer Berg. Wir waren das Volk! TS: 03.10.2004 ; Fixstern am Alex. Wir waren das 562

135

2. Nationale herinneringscultuur Vanaf de hereniging van Duitsland op 3 oktober 1990 stimuleerde de Duitse staat zoveel mogelijk een nationale herinneringscultuur van ‘bovenuit’. Een eenheid tussen de Oost- en West-Duitsers was van groot belang om de herenigde staat te sterken en bestuurbaar te maken. Monumenten, gedenkplaatsen en nationale herdenkingsfeesten en –dagen werden heringevuld en ‘uitgevonden’. Zo kan het monument de Neue Wache (Nieuwe Wacht) hier als voorbeeld dienen van een nieuw uitgevonden gedenkplaats.567 Deze nieuwe symbolische herinneringsplaatsen en –monumenten getuigen van een nieuw herinneringsdiscours. Het herenigde Duitsland bouwde stelselmatig een nieuwe nationale herinneringscultuur uit via een nieuw herinneringsdiscours over het Duitse verleden.568 Een gedeelde Duitse geschiedenis diende overwonnen te worden om een nieuwe eenheid onder alle Duitse burgers te bewerkstelligen. De gemeenschappelijke herinneringen aan triomf en trauma werden ingeschakeld in functie van een nieuwe nationale herinneringscultuur en identiteit.569 Hierna worden twee belangrijke data binnen de nationale herinneringscultuur besproken, 4 november 1989 en 3 oktober 1990. De Duitse staat schakelt deze data actief in de nieuwe nationale herinneringscultuur in.

17 Juni 1953 – 4 November 1989 Op 17 Juni 1953 mislukte de Oost-Berlijnse opstand tegen de Oost-Duitse SED-staat. Propagandistisch werd kort daarop 17 juni als nationale feestdag aangenomen in WestDuitsland. De dag bleef een hoge symbolische waarde behouden in zowel West- als OostDuitsland.570 Het trauma van 17 juni 1953 werd op 4 november 1989 aangevuld door een triomf. Op 4 november 1989 demonstreerden in Oost-Berlijn ongeveer 1 miljoen Oost-Duitse burgers tegen de Oost-Duitse SED-staat. Deze keer werden er geen Russische tanks ingeschakeld om de geweldloze demonstratie neer te slaan. Oost-Berlijn had zich opnieuw uitgesproken voor interne politieke verandering. Een vereniging met West-Duitsland werd op

Volk! TS: 27.05.2005 ; Privataufnahmen aus dem Herbst des Wendejahres 1989.Wir waren das Volk! Wir waren so frei! TS: 04.05.2009. 567 Zie deel 3 hoofdstuk 3. 568 Zie deel 1.4: E. Renan en Nationale herinneringscultuur. 569 Zie deel 1.2: Duitse nationale herinneringscultuur. 570 FRITTON, M., Die Rhetorik der Deutschlandpolitik. Eine Untersuchung deutschlandpolitischer Rhetorik der Regierungen der Bundesrepublik Deutschland unter besonderer Berücksichtigung von Reden anlässlich des Gedenkens an den 17. Juni 1953. Stuttgart, 1998, pp. 357.

136

4 november 1989 nog niet nagestreefd.571 De continuïteit van Duitsland werd in één bepaalde casus expliciet doorgetrokken.572 Wir sind das Volk! werd op de Alexanderplatz geroepen om politieke hervormingen binnen de DDR te bekomen. Zowel de TS als de BZ vermeldden het gebruik van de performatieve slogan.573 De TS vermeldde in ’90, ’94, ’99 en 2009 herdenkingsacties en -demonstraties voor 4 november 1989, in combinatie met de slogan. De BZ vermeldde na 1989 geen herdenkingen meer in combinatie met de slogan. De herdenkingsacties en –demonstraties recupereerden in ’90 en ’94 de slogan Wir sind das Volk!. In ’99 nam de adaptatieslogan Wir waren das Volk! de bovenhand. In 2009 werd opnieuw de slogan Wir sind das Volk! gerecupereerd.574

3 oktober 1990 Op 3 oktober 1990575 werd Duitsland herenigd. Een groot volksfeest werd in Berlijn georganiseerd. Het volksfeest werd nabij de Reichstag en de Brandenburger Tor te Berlijn gevierd. Deze historische Duitse nationale monumenten symboliseerden de continuïteit van één Duitsland.576 De vermelding van de adaptatieslogan Wir sind ein Volk! kende een piekmoment rond 1990.577 Ook na 1990 werd de adaptatieslogan Wir sind ein Volk! veelvuldig gerecupereerd, maar niet altijd met een gelijkaardige betekenis.578 Uit respect voor de verwezenlijkingen van het Oost-Duitse volk verwoordde R. von Weizsäcker de slogan van de Oost-Duitse democratiebeweging: «Wir sind das Volk! Mit diesen vier einfachen und 571

Zie deel 1.2: Duitse nationale herinneringscultuur ; deel 3.1: Toe-eigening: Ost-Berlin 4 november ’89. Gedenken an den 17. Juni 1953. Wir sind das Volk! TS: 17.06.1993. 573 Hunderttausende demonstrierten am Sonnabend im Zentrum Berlins. Wir sind das Volk! BZ: 06.11.1989 ; BZ berichtet von der Demonstration und Kundgebung am Sonnabend im Stadtzentrum. Wir – Sind – das – Volk! BZ: 06.11.1989 ; Bis zu einer Million Menschen demonstrierten in Ost-Berlin. Das Volk sind wir … ! TS: 05.11.1989 ; Stefan Heym: Welche Wandlung ist geschehen. Wir sind das Volk! TS: 05.11.1989. 574 5000 kamen zum Gedenken an die Massendemonstration am 4. November Wir sind das Volk! TS: 06.11.1990 ; Welch ein wundervoller Tag Wir sind ein Volk! Wir sind das Volk! TS: 04.11.1994 ; Alex-Poster erinnert an die Demonstration vom 4. 11. 1989. Wir waren das Volk! TS: 04.10.1999 ; Der kurze Herbst der Utopie als Spielvorlage – "Mauerrisse" erinnern an eine große Demo. Wir waren das Volk! TS: 04.11.1999 ; Massendemo auf dem Alex. Wir sind das Volk! TS: 03.11.2009. 575 KROTZ, F., Creating a national holiday. Media events, symbolic capital and symbolic power. In: COULDRY, N., HEPP, A., KROTZ, F. (eds.), Media events in a global age. New York, 2009, pp. 95-108. 576 Ladd, B., op. cit., pp. 200-220. 577 BERLINER ZEITUNG: Von Herbst zu Herbst verschwand ein Land. Wir sind das Volk! – Wir sind ein Volk! BZ: 03.10.1990 ; Millionen Menschen auf den Beinen, Feste überall – der erste Tag im neuen Deutschland. Wir sind ein Volk! BZ: 04.10.1990 ; Die Freudentränen waren längst geweint. Jetzt sind wir endlich auch Wessis! BZ: 04.10.1990 ; Mit Steinen gegen Deutschland Wir sind die Terroristen und grüßen die Touristen! BZ: 04.10.1990. TAGESSPIEGEL: Die letzte Etappe auf dem Weg zur Einheit Wir sind das Volk! TS: 03.10.1990 ; Wandel und Herausforderungen des westdeutschen Bewusstseins. Wir sind ein Volk! – Wir sind wieder! TS: 03.10.1990 ; Die Rede Richard von Weizsäcker beim Staatsakt im Wortlaut. Wir sind das Volk! TS: 04.10.1990 ; Wir wollen sein ein einzig Volk von Brüdern! TS: 04.10.1990 ; Musik zur deutschen „Befindlichkeit“ Wir sind ein Volk! TS: 04.10.1992 ; Wir sind ein Volk! TS: 03.10.1993. 578 Zie grafiek voor een overzicht van de recuperatie van de slogan Wir sind ein Volk! ; 572

137

großen Worten wurde ein ganzes System erschüttert und zu Fall gebracht.»579 De nationale herinneringscultuur omtrent de overgang van de slogan Wir sind das Volk! tot de slogan Wir sind ein Volk! werd vooral in TS veelvuldig, namelijk 22 keer, vermeld, in de BZ slechts 7 keer. De casus Wir waren nicht das Volk, sondern wir sind das Volk! poogt werkelijk het oppositionele herinneringsdiscours te doorkruisen.580 De situering van de Duitse nationale feestdag op 3 oktober wordt tot op vandaag betwist door de oppositionele DDR-bewegingen. De toe-eigening van de Duitse Nationale Feestdag vormt nu

een

overwinning

van

de

nationale

herinneringscultuur.

De

oppositionele

herinneringscultuur streeft er echter naar dit herinneringssymbool via een publiek debat naar 9 oktober te verplaatsen. Ook de inrichting van een herdenkingsmonument voor de vrijheid en eenheid of Freiheits- und Einheits-denkmal veroorzaakte twist in Duitsland tussen de concurrerende herinneringsculturen581. Op 9 november 2007 werd symbolisch en officieel besloten tot het inrichten van het herdenkingsmonument in Berlijn.582

579

Die Rede Richard von Weizsäcker beim Staatsakt im Wortlaut. Wir sind das Volk! TS: 04.10.1990. BERLINER ZEITUNG: Kalenderblatt. Wir sind das Volk! BZ: 10.10.1994 ; Das Volk aus Bronze. Wir sind ein Volk! BZ: 10.11.1994 ; Zweiter Anlauf zur Einheit. Wir sind ein Volk! BZ: 02.10.1997 ; 20. Juli und 13. August Wir sind ein Volk! BZ: 17.08.1998 ; „Wir sind ein Volk!“ Wir sind ein Volk! BZ: 29.09.1999 ; 60 Jahre Grundgesetz. Gesamtdeutsche mit DDR-Ausweis. Wir sind das Volk! BZ: 23.05.2009 ; „Liebe deutsche Landsleute“ H.D. Genscher über seinen Auftritt in der Prager Botschaft am 30. September 1989 und die Deutsche Einheit. Wir sind das Volk! BZ: 30.09.2009. TAGESSPIEGEL: Der Wiedervereinigung fünfter Teil. Wir sind das Volk! TS: 22.11.1993 ; Berlin feiert das Jubiläum des Mauerfalls Wir sind ein Volk! TS: 10.11.1994 ; Das Land sind wir – alle TS: 02.10.1995 ;Ein Stück Kreuzberg in den USA –Gedenkpark mit Original-Mauerteilen in Washington eröffnet Wir sind das Volk! – Wir sind ein Volk! TS: 24.09.1999 ; Wende-Welt – “Tschüß 89” – in den Hackeschen Höfen Wir sind das Volk! TS: 28.01.2000 ; War sie ein Antreiber oder nur Angetriebener? Die DDR-Opposition und die Revolution von 1989/90 Wir sind das Volk! TS: 20.02.2000 ; Richard von Weizsäcker im Gespräch: "Menschlich und sozial haben wir eine zerklüftete Wir sind das Volk! TS: 01.10.2000 ; Leipziger Buchmesse 2001. Wir sind das Volk! TS: 21.03.2001 ; "Deutsche Erinnerungsorte": Deutschland doppeldeutig Wir sind das Volk! TS: 14.10.2001 ; Wir sind das Volk! Tag der offenen Tür TS: 22.06.2003 ; MON BERLIN Revolution unterm Pflaster. Wir sind das Volk! TS: 20.03.2004 ; Fünf Zeitzeugen werfen einen Blick zurück. Wir sind das Volk! Wir sind ein Volk! TS: 02.10.2004 ; H.D. Genscher Vom Leben belohnt. Wir sind das Volk! TS: 14.03.2009 ; Platz der Helden. Wir sind das Volk! TS: 18.04.2009 ; Köhler und Merkel loben Mut von ’89. Wir sind das Volk! Wir waren nicht das Volk, sondern wir sind das Volk! TS: 10.10.2009 ; Tausende und eine Nacht. Wir sind das Volk! Wir sind ein Volk! TS: 18.10.2009 ; Veranstaltungsreihe erinnert an Mauerfall. Wir sind das Volk! TS: 02.11.2009 ; Massendemo auf dem Alex. Wir sind das Volk! TS: 03.11.2009 ; Die Mauer war ein Bauwerk der Furcht. Wir sind das Volk! TS: 09.11.2009 ; Die Revolution kehrt auf den Alex zurück. Wir sind das Volk! TS: 18.04.2009 ; Dem Volk der DDR wurde nichts übergestülpt. Wir sind das Volk! Wir sind ein Volk! TS: 20.04.2009 ; Von West nach Ost. Gegen den Strom. Wir sind das Volk! Wir sind ein Volk! TS: 09.11.2009. 581 Zie: www.freiheits-und-einheitsdenkmal.de 582 JESSEN, R., op. cit., p. 478. 580

138

3. Recuperatiecasus: Remember Berlin – Forget Leipzig 9 oktober: 1989 – 1990 Reeds tijdens de demonstraties in ‘89/’90 verspreidde en benoemde de West-Duitse media deze gebeurtenissen als ‘friedliche Revolution’. De Oost-Duitse gebeurtenissen werden zo in een revolutionair kader en discours geplaatst. Na de hereniging in 1990 kaderde en benoemde de West-Duitse media de Oost-Duitse opstand als verleden ‘herinnering’. Zo werd in OostBerlijn op 4 november 1989 Leipzig als ‘historische’ heldenstad bestempeld. Stelselmatig werd de herinneringscultuur betreffende 9 oktober ’89 uiteengezet. Op 7 oktober 1990 legde de kersverse Bondspresident R. von Weizsäcker een officieel bezoek af aan de Nikolaikirche te Leipzig om eer te betuigen aan de massabeweging ‘die de eenheid mogelijk gemaakt had’. Op de 1ste herinneringsdag (09.10.1990) werd de massademonstratie te Leipzig uit ’89 door alle Duitse media vermeld. Maar er werd geen nationale herdenking of officiële huldiging georganiseerd te Leipzig. De herinnering aan en media-aandacht voor de Val van de Muur overschaduwde Leipzig en de herinnering aan 9 oktober bijna volledig. Meer nog, de betekenis van 9 oktober werd heringevuld binnen de nationale herinneringscultuur. Er werd verkeerdelijk nadruk gelegd op 9 oktober als eenheidsbeweging in plaats van de eigenlijke democratiebeweging. Door deze foutieve representatie van 9 oktober kwam Berlijn en de Val van de Muur als centrale historische cesuur op de voorgrond.583 Pas in 1994 werd het eerste volksfeest in Leipzig vanuit de stad zelf (en dus lokaal) georganiseerd ter herinnering van de massabeweging. Het jaar daarop organiseerde Leipzig vredesgebeden en discussiefora ter herdenking van 9 oktober. Acht oktober 1995 vormde het hoogtepunt van nationale (h)erkenning van de democratiebeweging door de toekenning van het Bundesverdienstkreuzes of Bondskruis voor verdiensten aan 28 DDR-burgeractivisten. Op datzelfde moment echter werd de friedliche Revolution gerepresenteerd in een nationaal historisch continuïteitskader. De West-Duitse afwijzing van de deling na ’45 en de Oost-Duitse friedliche Revolution werden op éénzelfde historisch lijn geplaatst binnen ‘de Duitse geschiedenis’. Bovendien werd de Oost-Duitse revolutie naast de Duitse revolutie uit 1848 geplaatst. De eenheid werd zo gerepresenteerd als een logisch gevolg van de Duitse identiteit. De ritualisering en formalisering van de herinnering aan 9 oktober vanuit de nationale herinneringscultuur vervolledigde zich in 1999.584

583 584

JESSEN, R., op. cit., pp. 471-472. JESSEN, R., op. cit., pp. 472-473.

139

Herdenkingsfeest 1999 De nationale herinneringscultuur van 9 oktober 1989 bestond vanaf 1999 standaard uit een combinatie van apolitiek volksfeest, openlijke discussiefora, tentoonstellingen, film, vredesgebeden en de aanwezigheid van een nationale hoogwaardigheidsbekleder. Deze herdenkingsvorm werd niet emotioneel ingevuld door de staat, maar eerder als rationeel en informatief. De afstand van de DDR-burger ten opzichte van het vroegere verlangen naar een hervormde ‘socialistische’ staat werd zo steeds groter. De herdenkingen werden eveneens zeer lokaal gevierd. Indrukwekkende herinneringsfeesten werden gereserveerd voor Berlijn en de Val van haar Muur.585 Het herinneringsfeest van 9 oktober 1999 vormde een hoogtepunt in de strijd tussen de nationale en oppositionele representatie ervan. De oppositionele herinneringscultuur maakte opnieuw opgang omwille van de introductie van de Nikolaisäule (Nikolaizuil) als Oktoberdenkmal

of

herdenkingsmonument.

Daarbovenop

kreeg

de

oppositionele

herinneringscultuur een eigen representatieforum van de DDR-geschiedenis in het nieuwe ‘Zeitgeschichtlichen Forum’ of museum voor een hedendaags forum. Dit museum werd gefinancierd door de federale staat en bevond zich dus op het nationale herinneringsdomein. De nationale herinneringscultuur compenseerde deze tegenspraak in herinnering door vanaf 2001 zich het recht toe te eigenen de symbolische herinneringstoespraken in de Nikolaikerk voor zich te nemen. Zo werd het nationale representatiegehalte opnieuw gerecupereerd. De oppositionele beweging trachtte via verenigingen (bvb.: «Tag der friedlichen Revolution – Leipzig 9. Oktober 1989») de Oost-Duitse burger terug politiek geëngageerd te krijgen, en zich te laten horen binnen het herenigde Duitsland. Ook probeerde men de Oost-Duitse identiteit aan te wakkeren zodat er opnieuw politieke en maatschappelijke solidariteit zou ontstaan in de voormalige DDR.586 Het herinneringsfeest te Berlijn op 9 november 1999 werd door de oppositionele bewegingen bekritiseerd omwille van het ‘vergeten’ van de Oost-Duitse aanvoerders van de democratische massabeweging, zoals Bärbel Bohley. Internationale figuren zoals M. Gorbatschow en G. Bush werden officieel uitgenodigd. Nationale Duitse politici, nl. H. Kohl, Kanselier G. Schröder en Bondsdagpresident W. Thierse, sloten het rijtje. W. Thierse was de enige Oost-

585 586

JESSEN, R., op. cit., p. 473. JESSEN, R., op. cit., pp. 473-475.

140

Duitser die een officiële herinneringsspeech mocht geven.587 De ontevredenheid bij de oppositionele bewegingen was groot over dit gebrek aan erkenning en West-Duitse invullling van de revolutie: «Wir sprechen vom Zusammenbruch der DDR, vom Untergang des Systems, vom Fall der Mauer, als wären da keine Akteure gewesen».588 H. Kohl personaliseerde voor veel teleurgestelde Oost-Duitsers de toe-eigening en adaptatie van de slogan Wir sind das Volk! tot Wir sind ein Volk!: «Kohl wurde am selben Abend vor dem Schöneberger Rathaus noch ausgepfiffen, doch inzwischen scheint ein Geschichtsbild perfekt: Er ist der Einheitskanzler […] Die Akteure der Revolution, das Volk auf der Straße und die Bürgerrechtler, also alle, die 1989 als Europas Lichtgestalten gefeiert wurden, sind nicht mehr die Rede wert»589 De Oost-Duitse activisten voor burgerrechten kregen enkel een officieus forum onder de Brandenburgse Poort, maar werden uitgesloten van de officiële redevoering vanuit Duitsland naar de internationale wereld toe. De toe-eigening van de slogan en haar geschiedenis door de nationale (Westerse) herinneringscultuur werd openlijk bekritiseerd door het grote spandoek op Alexanderplatz en een demonstratie voor de Reichstag:590 «eine Demonstration am 9. November vor dem Reichstag, um Denen drinnen zu zeigen, wem sie die Feier zu verdanken haben. Doch am Alex hängt ein Transparent: „Wir waren das Volk“»591 Vele Oost-Duitsers voelden zich politiek opzij geschoven in het herenigde Duitsland. In 1989 waren het de ‘Ossis’ die ‘het volk’ uitmaakten en ‘politieke soevereiniteit’ verlangden, in 1999 bepaalden vooral de West-Duitsers het herinneringsbeleid van een Oost-Duitse geschiedenis.592

Herdenkingsfeest 2009 De nationale herinneringscultuur wint ondanks de oppositionele initiatieven steeds meer terrein qua verspreiding en aanvaarding.593 Ook werd/wordt de performatieve slogan steeds

587

GRÉSILLON, B., Berlin. Métropole Culturelle. Parijs, 2002, pp. 267-269. Das Kind im Brunnen. Wir waren das Volk! BZ: 04.11.1999. 589 Das Kind im Brunnen. Wir waren das Volk! BZ: 04.11.1999. 590 GRÉSILLON, B., op. cit., pp. 268-269. 591 Kein Volk, nirgends Wir waren das Volk! BZ: 06.11.1999. 592 GRÉSILLON, B., op. cit., p. 269. 593 Tussen 1996 en 2007 duidden steeds minder West- en Oost-Duitsers Leipzig aan als ‘de stad van de Wende’. 588

141

vaker gerecupereerd en anders ingevuld.594 De oppositionele herinneringscultuur tracht de symbolische en emotionele herkenningswaarde van 9 oktober ’89 te stimuleren.595 Zo pogen ze de persoonlijke identificatie van vooral de Oost-Duitse burger met de geschiedenis van 9 oktober te installeren en/of te versterken. Vooral 9 oktober 2007 vormde een hoogtepunt in deze emotionele tactiek met de organisatie van de ‘Nacht der Kerzen’ (Nacht van de Kaarsen), het opnieuw (persoonlijk en emotioneel) ervaren van 70.000 kaarsen als symbool voor de 70.000 demonstranten uit ’89.596 Het naast elkaar plaatsen van de herdenkingsfeesten op 9 oktober en 9 november 2009 illustreert de uiteindelijk steeds meer overheersende nationale herinneringscultuur.

Wir sind Berlin De festiviteiten te Berlijn op 9 november 2009 startten officieel bij de vroegere grensovergang aan de Bornholmer Strasse. Joachim Gauck sprak de internationale gasten597 op de symbolische plek toe. Hij vergeleek ‘Yes, we can’ met het Duitse ‘Wir sind das Volk’598. De herdenking wordt aan de Brandenburgse Poort voortgezet. Alle internationale leiders kwamen uitgebreid aan het woord, naast de Oost-Duitse Kanselier A. Merkel599. President B. Obama600 stuurde een videoboodschap, daar hij niet aanwezig kon zijn. Vooral de speech van de Franse president N. Sarkozy vertoonde een interessante verwijzing naar de slogan in zijn speech: «Wir sind Brüdern! Wir sind Berlin»601. De nationale herinnering aan de Val van de Muur werd in de Westerse wereld symbolisch meegevierd. In Los Angeles, Parijs, London en Warshau werden kunstige Muren opgebouwd en afgebroken. In Ramalah (Palestina) protesteerden Palestijnen tegen de reële Muur tussen Israël-Palestina en ze werden er 594

Zie voorbeelden: hoofdstuk 1 en 2 (deel 4). De affiches voor de herinneringsdag in 2007 toonde een kind met een kaars. De foto werd uitgekozen voor haar emotionele waarde en herkenningsvermogen. Eigenlijk dateerde de foto van 18 december 1989, de herinneringsdag van de slachtoffers van het Stalinisme. Het bijschrift van de affiche luidde: Mein 9. Oktober (mijn 9ste oktober). Elke (vooral Oost-Duitse) aanschouwer diende zich persoonlijk aangesproken te worden door de geschiedenis van 9 oktober. 596 JESSEN, R., op. cit., pp. 476-477. 597 (USA) Hillary Clinton, (Rusland) Dmitri Medvedev, (Frankrijk) Nicolas Sarkozy, (Groot-Brittannië) Gordon Brown, (Polen) Lech Walesa, (Rusland) Michail Gorbatschow, (Portugal)J. Barroso, (Polen) J. Buzek, (Bengalen) M. Yunus, (Noord-Korea) A. Kyu-Chul. 598 Zie ZDF-uitzending van de festiviteiten rond de Val van de Muur op 9 november 2009: http://www.zdf.de/ZDFmediathek/hauptnavigation/startseite/#/beitrag/video/886902/Deutschland-feiert-Festder-Freiheit 599 De speech van Bundeskanzler Angela Merkel te Berlijn op 9 november 2009: http://www.youtube.com/watch?v=osEidsgb_ws 600 De speech van de Amerikaanse president Barack Obama op 9 november 2009: http://www.youtube.com/watch?v=MQqdBfaZh4Q 601 Zie ZDF-uitzending van de festiviteiten rond de Val van de Muur op 9 november 2009: http://www.zdf.de/ZDFmediathek/hauptnavigation/startseite/#/beitrag/video/886902/Deutschland-feiert-Festder-Freiheit 595

142

beschoten door Israëlische grenswachten. Beelden over de friedliche Revolution werden in de algemene TV-uitzending getoond, met de herhalende uitroep Wir sind das Volk! op de achtergrond.602

Wir waren das Volk! Treffend vormt het minimale gebrek voor de herinnering aan de Pogromnacht in de nieuwsuitzending van de dag.603 De Oost-Duitse oppositie kreeg net zoals in 1999 geen officiële ruimte om de herinneringsdag mee in te vullen of te sturen. Er werd maar enkele minuten officieuze gesprekstijd gegund aan 3 Oost-Duitse oppositieleden, namelijk M. Birthler, K. Hattenhauer en R. Jahn. Deze vroegere DDR-oppositievoorvechters drukten hun ongenoegen uit over het vergeten van Leipzig. Ze maanden de luisterende massa aan de Brandenburgse Poort aan om de mensen van Leipzig als toenmalige basisbeweging niet te vergeten. Treffend genoeg is dit fragment niet uitgezonden op ZDF.604 Het herinneringsfeest te Leipzig op 9 oktober 2009 bleef een lokale tot regionale herdenking. Enkel H.D.Genscher, de West-Duitse minister van Buitenlandse Zaken in 1989, was als prominente gast aanwezig. Daarnaast waren vooral politici van Leipzig en leden van de vroegere DDR-oppositie aanwezig. De internationale aandacht voor het herdenkingsfeest was uiterst beperkt.605 De centraliteit van Berlijn in de herinnering aan de friedliche Revolutie en toe-eigening van de slogan Wir sind das Volk! was duidelijk waar te nemen door het verschil in de nationale, internationale en regionale omgang met 9 oktober versus 9 november. De Duitse nationale herinneringscultuur suggereert: Vergeet Leipzig – Onthoudt Berlijn!. Blijvende concurrentie: Berlin - Leipzig Uiteindelijk blijven vier spanningsvelden omtrent de concurrerende herinneringstoe-eigening van de friedliche Revolution bestaan in de Duitse maatschappij. Ten eerste strijden 9 oktober en 9 november nog steeds om de meeste Duitse en internationale aandacht. 9 oktober representeert de Oost-Duitse democratiebeweging (Wir sind das Volk!) en 9 november het populaire eenheidsstreven (Wir sind ein Volk!). De media hebben echter 9 november meer verspreiding en aandacht gegeven, waardoor 9 oktober steeds meer in de nationale schaduw terechtkomt. Ten tweede representeert de nationale herinneringscultuur de friedliche 602

http://www.zdf.de/ZDFmediathek/hauptnavigation/startseite/#/beitrag/video/886586/ZDF-heute-journal-vom9-November-2009 603 http://www.zdf.de/ZDFmediathek/hauptnavigation/startseite/#/beitrag/video/886874/ZDF-heute-nacht-vom9-November-2009 604 Zelf getuige op 09.11.2009. Ook op internet is het fragment niet terug te vinden. 605 Zie programma: http://www.leipzig.de/de/buerger/politik/herbst89/2009/lichtfest/14404.shtml

143

Revolution als een historisch logisch gegeven, gezien de verwijzingen naar 1848. Bovendien wordt de herinnering aan 9 oktober ingeschakeld om alle Duitsers als democratie- en eenheidsstrevend voor te stellen. Deze spanning betreft de definitie van het ‘volk’ in de slogan “Wie is nu eigenlijk het volk?”, terwijl de oppositionele herinneringscultuur vasthoudt aan de lokale herdenking te Leipzig en de emotionele identificatie van de revolutie voor OostDuitsers. Ten derde beschouwt de nationale herinneringscultuur de revolutie als volbracht en dus als een historisch gegeven. De oppositionele herinneringscultuur houdt juist vast aan de onvolledigheid van de revolutie en de tekortkomingen van de herenigde Duitse staat. Tenslotte komt de oppositionele herinnering van 9 oktober en de slogan steeds meer in het gedrang door de vele populistische politieke en sociaaleconomische toe-eigeningen van de performatieve slogan.606

606

JESSEN, R., op. cit., pp. 478-479.

144

'Wir sind das Volk' BZ-TS 25

WsdV BZ

WsdV TS

20

15

10

5

0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

145

Slogangebruik BZ 1989 - 2009

Varianten; 26

Wir sind das volk; 34

Wir sind kein volk / Wir waren das Volk; 6 Wir sind ein Volk; 15

146

Slogangebruik TS 1989 - 2009

Varianten; 23 Wir sind kein Volk / Wir waren das Volk; 10

Wir sind ein Volk; 27 Wir sind das Volk; 96

147

Basisslogan en adaptaties BZ 25 Wir sind das Volk Wir sind ein Volk

20

Wir sind Kein Volk / Wir waren das Volk Varianten

15

10

5

0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

148

Basisslogan en adaptaties TS 25 Wir sind das Volk Wir sind ein Volk Wir sind kein Volk / Wir waren das Volk 20

Varianten

15

10

5

0 1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

149

(Anti)- unificerende slogans BZ - TS 1998 - 1995

Anti-unificerende slogans BZ; 5 Unificerende slogans BZ; 3

Unificerende slogans TS; 20

150

(anti)-unificerende slogans 12

Unificerende slogans TS Unificerende slogans BZ

10

Anti-unificerende slogans BZ

8

6

4

2

0 1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

151

152

ALGEMENE CONCLUSIE Als conclusie kan gesteld worden dat het kwalitatief bronnenonderzoek productief geweest is. Het discours in de BZ en de TS representeerde overeenkomstig wetenschappelijke literatuur duidelijk een Oost-Duits en een West-Duits maatschappelijk perspectief. Bovendien kunnen 3 duidelijke trends of evoluties binnen het toe-eigeningsproces van de slogan onderscheiden worden overeenkomstig de thematische blik uit deel 4. Eerst en vooral blijkt Wir sind das Volk! een veranderlijke protesttrend te volgen. Wir sind ein Volk! kende eveneens een dynamische evolutie. Tenslotte kan de toe-eigeningsstrijd tussen Berlijn en Leipzig met de gevonden bronresultaten aangetoond en gestaafd worden.

Wir sind das Volk! Uit dit kwalitatief discoursonderzoek blijkt dat er wel degelijk een actieve toe-eigening van de slogan Wir sind das Volk! plaats vond in de onderzochte periode 1989 – 2009, namelijk in 211 casussen.607 De performatieve slogan groeide zelfs uit tot een geïntegreerde politieke tactiek van de Duitse protestcultuur. In dit werkstuk werd eerst en vooral gekeken naar de basiscasus “9 oktober 1989”. De ontstaanscontext en –inhoud van de slogan Wir sind das Volk! werd tijdens deze maandagsdemonstratie te Leipzig vastgelegd. De slogan betekende in deze eerste casus een bescherming voor de demonstranten, vanwege de algemene schrik van een gewelddadige reactie vanuit de staat. Ook werd de slogan uitgeroepen om de politieke soevereiniteit van het ‘volk’ terug op te eisen. De slogan groeide in populariteit vanwege haar geweldloze overwinning op de SED-staat in Leipzig. De eerste belangrijke toe-eigening van de succesvolle slogan verscheen in Oost-Berlijn op 4 november ’89. Het Oost-Berlijnse trauma van 17 juni 1953 werd zo gecompenseerd met een triomf. De basisslogan Wir sind das Volk! werd veelvuldig gerecupereerd in de periode ’89 – ’09. De betekenis, actoren en doelen veranderden echter enorm. Na de hereniging van Duitsland werd politiek protest via de slogan Wir sind das Volk! vooral langs geïnstitutionaliseerde weg geuit. Politieke demonstraties waren er nog weinig. Wel kwam een nieuwe betekenisvorm van de slogan Wir sind das Volk! op. De sociaaleconomische demonstranten vanuit de voormalige 607

Zowel de Oost-Berlijnse krant Die Berliner Zeitung als de West-Berlijnse krant Der Tagesspiegel meldden casussen van toe-eigening van de performatieve slogan via recuperatie en adaptatie. De TS maakte melding van 134 casussen, de BZ toonde slechts 77 casussen. Binnen deze casussen werden soms meerdere verschillende sloganrecuperaties en adaptaties naar voor geschoven.

1

DDR eigenden zich vooral de slogan Wir sind das Volk! toe als rebellie tegen de herenigde Duitse staat. Het zwaartepunt van deze sociaaleconomische protesten zijn te situeren in de jaren ’90 en worden vooral door de Oost-Berlijnse BZ gemeld. Vanaf 1999 verschuift de betekenis van Wir sind das Volk! in de meeste casussen naar een herinneringsdiscours in plaats van een protestslogan. Vooral de TS meld een groot aantal herinneringscasussen waarbij de ‘verleden’ friedliche Revolution wordt herdacht. De oppositionele bewegingen binnen Oost-Duitsland weigeren echter nog steeds de Revolutie als volbracht en ‘geslaagd’ te benoemen. Doordat de Revolutie samen met de slogan echter vanaf 1999 steeds duidelijker als nationaal Duits erfgoed wordt beschouwd, creëren de oppositionele bewegingen een eigen toe-eigening van de slogan als counteract: Wir waren das Volk!. Vanaf 1999 zou het nationale herinneren aan de slogan Wir sind das Volk! echter blijvend overheersen in de bronnen, en met name in de TS. Naast deze ontwikkeling kende de protestinvulling van Wir sind das Volk! wel nog een continuïteit tot 2009. Vooral de protesten tegen de Hartz-IV hervormingen in 2004 lokten een maatschappelijk debat uit over het toeeigenen van de historische slogan. De oppositionele bewegingen stellen echter dat de slogan nog niet tot het verleden behoord, aangezien de Revolutie niet ‘gelukt’ of ‘voltooid’ is.

Wir sind ein Volk! De adaptatie van de slogan tot Wir sind ein Volk! kende een zeer ingrijpende maatschappelijke en politieke impact voor zowel West- als Oost-Duitsers. De hereniging van Duitsland werd door vele Oost-Duitse demonstranten opgeëist via de toe-eigening van de geadapteerde slogan Wir sind ein Volk!. Zowel de BZ als de TS meldden de aangepaste slogan Wir sind ein Volk!, met een herenigingsbetekenis in de periode ’89 – ’90. De West-Duitse Helmut Kohl vormde een drijvende kracht in de Duitse herenigingseuforie. De West-Duitse CDU deelde onder de Oost-Duitsers beloftes uit van economische welstand, politieke vrijheid en zekerheid binnen een ééngemaakt Duitsland. De slogan Wir sind ein Volk! werd dan ook door de CDU en andere pro-herenigingspartijen ingeschakeld bij de eerste vrije DDRverkiezingen op 18 maart 1990. De TS meldde de meeste pro-eenheid-casussen. Na de hereniging van Duitsland in oktober 1990 daalde het gebruik van de slogan Wir sind ein Volk! enorm in de TS. De BZ daarentegen meldde doorheen de jaren ‘90 nog steeds de slogan Wir sind ein Volk!. De betekenis van de slogan was echter wel verschoven van een unificerende slogan naar een protestslogan. Vooral de Oost-Duitse bevolking maakte gebruik 2

van deze cynische toe-eigening, wegens de teleurstellende sociaaleconomische ongelijkheid binnen de eenheid. De TS meldde vanaf 1999 opnieuw de slogan Wir sind ein Volk! maar plaatste deze slogan net zoals Wir sind das Volk! in een nationaal herinneringsdiscours. De oppositionele bewegingen trachtten opnieuw dit nationale discours te doorbreken door opnieuw de mentale scheiding tussen Ossis en Wessis te duiden met de slogan Wir waren das Volk! en Wir sind kein Volk!.

Remember Berlin – Forget Leipzig Vanaf 1999 vermeldde de TS vele casussen over de nationale herinneringstoe-eigening van de slogan. In 1999 bekritiseerden de oppositionele bewegingen de toe-eigening en ‘mis’vorming van hun eigen slogan door de staat. De toe-eigening van de slogan door de Duitse staat was echter al internationaal én in West-Duitsland erkend en stevig verankerd in het nationale discours. De nationale en internationale media-aandacht voor Berlijn op 9 november is namelijk aanzienlijk veel groter dan deze voor Leipzig op 9 oktober. Bovendien installeert de nationale staat een historische continuïteit in het Duitse ‘natuurlijke’ streven naar hereniging met de Duitse revolutiepoging in 1848. Zo lijkt het alsof het Duitse volk bijeen hoort te zijn. De Oost-Duitse actoren worden vandaag zo geminimaliseerd tot uitgewist uit de geschiedenis van de ‘Oost-Duitse’ revolutie. De vele sociaaleconomische toe-eigeningen besmetten volgens de oppositionele bewegingen eveneens de oorspronkelijke invulling van de slogan. De strijd tussen de oppositionele en nationale herinneringscultuur omtrent de performatieve slogan blijft voortduren. De nationale toe-eigening van de slogan Wir sind das Volk! met als herinneringsoord ‘Berlijn’ wordt echter internationaal sterk bevestigd. De Duitse staat heeft er bestuursmatig belang bij dat de toe-eigening van de protestslogan een verleden tijd wordt.

Academische uitdagingen De academische literatuur omtrent de friedliche Revolution ’89 en de Val van de Muur is zeer omvangrijk. Het onderzoek over de toe-eigening van de slogan is echter enorm beperkter. De meeste werken over Revolutie ’89 beschrijven of vermelden de overgang van Wir sind das Volk! naar Wir sind ein Volk!. Dit beperkt benoemen verdoezelt echter vaak het symbolische belang van de slogan voor de Oost-Duitse burgers. De strijd tussen de nationale en oppositionele herinneringscultuur omtrent de ‘correcte’ invulling van de slogan woedt nog steeds heftig. Betekenisverlening en toe-eigening van de slogan én haar revolutionaire geschiedenis creëert namelijk populaire politieke macht (zie deel 4 hoofdstuk 2: Protestcultuur). Slechts 2 werken beschreven de slogan Wir sind das Volk! op een diepgaande 3

wijze, nl. Erinnerungsorte der DDR en Deutsche Erinnerungsorte. Deze twee werken zijn beide gericht op de twee bestaande herinneringsculturen omtrent deze performatieve slogan. Het boek over de herinneringsplaatsen van de DDR biedt het meeste inzicht in de latere toeeigening van de slogan, terwijl het andere boek zich beperkt tot de geschiedenis van 9 oktober ‘89 tot en met 4 november ’89. Deze twee werken kunnen net zoals 9 november en 9 oktober naast elkaar geplaatst worden. Opnieuw wordt duidelijk dat het boek over de Duitse nationale herinneringsplaatsen zich met betrekking tot de slogan beperkt tot het illustreren van de toeeigening van de slogan door (Oost-)Berlijn op 4 november ’89. Deze visie ligt geheel in de lijn van de Duitse nationale herinneringscultuur omtrent de Val van de Muur en de daarbij horende centraliteit van Berlijn. Het boek over de herinneringsplaatsen van de DDR daarentegen bespreekt de slogan en maandagsdemonstraties te Leipzig over de periode ’89 – ‘09. Het willen duiden van het continuïteit van de slogan illustreert de oppositionele herinneringscultuur die de Revolutie nog steeds als onaf beschouwd. Er is dus wel degelijk nood aan meer wetenschappelijk onderzoek over het toeeigeningsproces van de performatieve slogan Wir sind das Volk!. Vele toe-eigeningscasussen maakten namelijk ophef in de Duitse maatschappij, maar werden noch in de BZ noch in de TS opgenomen. Een breed nationaal onderzoek dat meer Duitse (Oost en West) kranten incorporeert kan deze trends of evoluties binnen het toe-eigeningsproces van de slogan, (welke) in dit werk (gebeurde) op basis van de BZ en TS, beslist nuanceren. De eindconclusies blijven: Wir sind das Volk! genereerde reeds veel politieke en maatschappelijke dialoog en symbolische strijd binnen het nieuwe Duitsland. De toevoeging en toe-eigening van een nieuwe, historische en ‘Duitse’ triomf zalfde echter ook deels het sinds ’45 bestaande Duitse nationale identiteitsschisma en herenigingdilemma. De socialistische idealen van waaruit de Oost-Duitse oppositiebeweging handelde en waaruit de slogan voort kwam waren een illusie gebleken. Tenslotte werd de Oost-Duitse democratiebeweging toegeëigend door de West-Duitse politieke elite en omgevormd tot een hiërarchische hereniging. De Oost-Duitse oppositionele bewegingen trachten nog steeds het West-Duitse machtstaboe op de performatieve slogan Wir sind das Volk! te doorprikken. Remember Berlin – Forget Leipzig: de Westerse buurlanden bevestigen echter nog steeds de centraliteit van Berlijn en de nationale ‘Westerse’ herinneringscultuur van het nieuwe Duitsland.

4

BRONLIJSTEN DUITSLAND: Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz • BERLIJN - Zeitungsabteilung (Krantenafdeling)
Berliner Zeitung/Berliner Ausgabe (Berlin) Ztg 10094 MR: 09.10.1989 – 1992.
Tagesspiegel, Der (Berlin) Ztg 10104MR: 09.10.1989 – 1995.

Via IBL (Interbibliothecair Leenverkeer):
DVD-ROM: TAGESSPIEGEL [Elektronische Ressource]: 1994 – 1995

Online Databanken:
Der Tagesspiegel: 1996 – 2009: http://www.tagesspiegel.de/suche
Der Berliner Zeitung: 1994 – 2009: http://www.berlinonline.de/berliner-zeitung/archiv

5

Die Berliner Zeitung 1989 (10x) • 27.10.1989

Heiße Debatte im Dresdner Stadtparlament. Wer ist das Volk?

• 01.11.1989

Konsequenz bei der Erneuerung gefordert. Weitere Demonstrationen in mehreren Städten. Wir sind das Volk!

• 06.11.1989

Hunderttausende demonstrierten am Sonnabend im Zentrum Berlins. Wir sind das Volk!

• 06.11.1989

BZ berichtet von der Demonstration und Kundgebung am Sonnabend im Stadtzentrum. Wir – Sind – das – Volk!

• 07.11.1989

Machtvollste Demonstration in Leipzig. Wir sind das Volk!

• 08.11.1989

Demonstration im Berliner Stadtzentrum. Wir sind das Volk!

• 30.11.1989

Die Wende wird zur Revolution. Polarisierung in der SED und Erneuerung der Gesellschaft. Wir sind das Volk!

• 01.12.1989

Wir sind das Volk . Wir sind das Volk!

• 2-3.12.1989

Macht uns Einigkeit stark? Wir sind das Volk!

• 18.12.1989

Erneuerung und Zukunft der CDU erörtert. Wir sind das Volk!

1990 (14x) • 17-18.02.1990

Bundnis 90 Wir waren die Ersten!

• 21.02.1990

Rentner-Demo in Magdeburg. Auch wir Rentner sind das Volk!

• 3-4.03.1990

Die Schande lässt sich weder verdrängen noch bewältigen. [Günter Grass] Wir sind das Volk!

• 19.03.1990

Bei der CDU feierte man ausgelassen. Wir sind ein Volk!

• 01.06.1990

Volksentscheid über Staatsvertrag verlangt. Wir sind das Volk!

• 22.06.1990

[Leserbriefe] Du „nicht-Volk“ – runter von den Straßen. Wir sind das Volk!

• 7-8.07.1990:

Cartoon: Wir sind das Volk! – Wir sind ein Volk! – Ich bin das Volk!

6

• 03.10.1990

Von Herbst zu Herbst verschwand ein Land. Wir sind das Volk! – Wir sind ein Volk!

• 04.10.1990

Millionen Menschen auf den Beinen, Feste überall – der erste Tag im neuen Deutschland. Wir sind ein Volk!

• 04.10.1990

Die Freudentränen waren längst geweint Jetzt sind wir endlich auch Wessis!

• 04.10.1990

Mit Steinen gegen Deutschland Wir sind die Terroristen und grüßen die Touristen!

• 10.10.1990

Wir alle sind das Volk!

• 11.10.1990

Die Schuldigen blieben unangetastet. In der Gethsemanekirche gedachte man der Oktober-Ereignisse von 1989. Wir sind das Volk!

• 14.12.1990

Studentenproteste vor dem Parlamente in Schwerin. Wir sind das Volk!

1991 (4x) • 19.03.1991

Zehntausende in Leipzig auf der Straße. Protestwelle im Osten. Über hunderttausend gingen gegen Massenarbeitslosigkeit auf die Straße. Wir sind das Volk!

• 28.05.1991

Ein Volk oder kein Volk. Die Einheit und ihre Folgen beschäftigt die Soziologen. Wir sind eben nicht kein Volk!

• 9-10.11.1991

Beton im Wind der Zeit. Wir sind Deutsche!

• 31.12.1991

Helmut Kohl beschwört Einheit aller Deutschen. Neujahransprache des Bundeskanzler. Wir sind ein Volk!

1992 (1x) • 14-15.11.1992

Demonstration. Wir sind ein Land!

1993 • 0

7

1994 (7x) • 25.04.1994

Mandela: Wir sind ein Land. Südafrika steht vor den ersten freien Wahlen seiner Geschichte. Wir sind ein Land!

• 01.07.1994

Kaum ein Reförmchen. Wir sind ein Volk!

• 10.10.1994

Der zweite Teil der Revolution steht noch aus. Christian Führer, der Pfarrer der Leipziger Nikolaikirche, sieht den 9. Oktober 1989 als den Tag der Entscheidung im Wendeherbst. Wir sind das Volk! – Wir sind ein Volk!

• 10.10.1994

Kalenderblatt. Wir sind das Volk!

• 10.11.1994

Das Volk aus Bronze. Wir sind ein Volk!

• 13.10.1994

Keine Spur von Patriotismus. Wir sind das Volk!

• 30.12.1994

Ich bin das Volk!

1995 (9x) • 31.01.1995

Wiedersehen macht Freude Wir sind auch nur ein Volk!

• 02.02.1995

Der Ossi als Star Wir sind auch nur ein Volk!

• 17.02.1995

Sympathiebekundung für Indio-Rebellen Marcos ist das Volk!

• 16.03.1995

Der 18. März und die Demokratie. Konrad Weiß Auch im vereinigten Deutschland sind wir das Volk!

• 27.07.1995

Wir sind das Volk! Wir sind das Volk!

• 02.10.1995

Renate Schmidt Bayerns SPD-Chefin "Wir sind zwar wieder "ein Land", aber noch immer nicht "ein Volk"

• 25.10.1995

Viele flüchten in eine Nostalgie Wir waren das Volk, was sind wir heute?

• 31.10.1995

Auch Wessis brachten Opfer Wir sind das Volk!

• 11.11.1995

Mauerbauer Wir sind das Volk!

8

1996 (6x) • 07.02.1996

Wenn Kinder wählen dürfen Wer ist das Volk!

• 23.02.1996

Bündnis für das ganze Land Wir sind das Volk!

• 09.05.1996

Haberfüllte Luft – auf beiden Seiten. Rabiate Polizeieinheiten und provozierende Demonstranten begleiteten Atomzug. Wir sind das Volk!

• 17.06.1996

Bonn erlebt eine riesige Protest-Party. Wir sind das Volk!

• 07.10.1996

Rechtsradikalismus jetzt in Nadelstreifen. Mit leiseren Tönen sucht „Republikaner“-Chef Schlierer neue Wählerschichten für alte Inhalten. Wir sind ein Volk!

• 09.10.1996

Golden glänzt die DDR. Ex-Wirtschaftsministerin Luft stellt verwegene Thesen zum Scheitern auf Wir sind ein Volk! Wir sind das Eigentum!

1997 (5x) • 17.03.1997

Oskars Vielleicht. Wir sind das Volk!

• 24.04.1997

Duell mit hohem Einsatz. Keine Reformen gegen das Volk

• 26.04.1997

Wartesaal für Reformen. Im Bundesrat bewegt sich nichts / Statt dessen planen die Parteistrategen eine Werbekampagne für die Bürger. Keine Reformen gegen das Volk

• 18.08.1997

Oder-Flut und innere Einheit … die Deutschen in Ost und West als ein Volk …

• 02.10.1997

Zweiter Anlauf zur Einheit. Wir sind ein Volk!

1998 (2x) • 11.02.1998

DDR-Bürger. Nationale Front Auch wir sind vom Volk gewählt worden!

• 17.08.1998

20. Juli und 13. August Wir sind ein Volk!

9

1999 (7x) •

07.01.1999

Wir waren nicht ein Volk Wir waren nicht ein Volk!

•

29.09.1999

„Wir sind ein Volk!“ Wir sind ein Volk!

•

22.10.1999

Die Mittwoch-Demonstranten Wir waren das Volk!

•

04.11.1999

Das Kind im Brunnen. Wir waren das Volk!

•

06.11.1999

Kein Volk, nirgends Wir waren das Volk!

•

08.11.1999

Thema: 10 Jahre Maueröffnung. Das Fest Wir sind das Volk!

10.11.1999

•

Vom Paradies geträumt … ostdeutsche Volk – Die Deutschen sind …

2000 (2x) • 20.05.2000

Debatte über EU-Föderation wir nie ein Staatsvolk werden – Es wird kein europäisches Volk geben

• 27.09.2000

Wenn Minister Klimmt kalte Füße kriegt. Wir sind das Volk!

2001 (2x) • 21.03.2001

Über den Stolz, ein Deutscher zu sein. Ich bin stolz ein Deutscher zu sein!

• 08.06.2001

Ein Bedrängter findet Rückhalt beim Volk Wir sind das Volk!

2002 • 0

2003 • 0

2004 (1x) • 05.08.2004

Der zweite Teil der friedlichen Revolution. Leipzigs Pfarrer Führer zum Protest gegen Sozialabbau. Wir sind das Volk!

10

2005 (4x) • 18.04.2005

Spaßpartei will die Mauer wiederhaben Wir sind kein Volk!

• 19.09.2005

Bundestagswahl 2005. Wir sind Kanzler. Wir sind Kanzler!

• 01.10.2005

Wir Deutschen haben ein Identitätsproblem Sänger P. Heppner über sein Lied „Wir sind wir“ Wir sind wir!

• 17.12.2005

Eine erstaunliche Endung. Bundeskanzlerin ist das Wort des Jahres. Wir sind Papst!

2006 • 0

2007 • 0

2008 • 0

2009 (3x) • 14.03.2009

Schmerzen muss es immer. Wir sind das Volk!

• 23.05.2009

60 Jahre Grundgesetz. Gesamtdeutsche mit DDRAusweis. Wir sind das Volk!

• 30.09.2009

„Liebe deutsche Landsleute“ H.D. Genscher über seinen Auftritt in der Prager Botschaft am 30. September 1989 und die Deutsche Einheit. Wir sind das Volk!

11

Der Tagesspiegel 1989 (21x) • 10.10.1989

Die Proteste in der DDR. Wir sind ein Volk!

• 10.10.1989

Erneut gegen Demonstranten vorgegangen. Wir sind das Volk!

• 11.10.1989

Opposition hofft auf Dialog mit SED. Wir sind das Volk!

• 17.10.1989

Über 100 000 demonstrierten in Leipzig für Reformen. Wir sind das Volk!

• 18.10.1989

Cartoon: Wir sind das Volk!

• 19.10.1989

Ein neues Selbstbewusstsein der DDR-Bürger. Wir sind das Volk!

• 22.10.1989

Demonstranten bildeten Menschenkette in Ost-Berlin Wir sind das Volk!

• 24.10.1989

Treffpunkt Nikolaikirchplatz: Montags wird in Leipzig demonstriert. Wir sind das Volk!

• 26.10.1989

Bärbel Bohley und Markus Wolf auf einem Podium. Wir sind das Volk!

• 31.10.1989

Krenz gibt erneut Fehler der SED zu. Wir sind das Volk! Aber das Volk seien alle.

• 05.11.1989

Stefan Heym: Welche Wandlung ist geschehen. Wir sind das Volk!

• 05.11.1989

Bis zu einer Million Menschen demonstrierten in Ost-Berlin. Das Volk sind wir … !

• 08.11.1989

DDR-Regierung zurückgetreten. Dass alle für das Volk!

• 08.11.1989

Dresdens SED-Chef reihte sich in den Protestzug ein. Auch wir sind das Volk!

• 05.12.1989

Hunderttausende bildeten Menschenkette durch die DDR. Demonstration für freie Wahlen und Wiedervereinigung. Wir sind ein Volk!

• 12.12.1989

100 000 demonstrierten in Leipzig. Wir sind Deutsche, wir sind Deutsche

• 13.12.1989

Vogel spricht mit SDP in Ost-Berlin Wir sind das Volk!

• 15.12.1989

Wir sind doch auch Berliner! 12

• 19.12.1989

Demonstration in Dresden für deutsche Einheit. Wir sind ein Volk!

• 21.12.1989

Kohl beendete Besuch in Dresden Das Volk ist der Souverän, und das Volk in Ost und West muss darüber abstimmen

• 23.12.1989

Weizsäcker nennt Frieden, Europa und die Einheit als Ziele. Wir Deutschen sind ein Volk!

1990 (21x) • 09.01.1990

Leipziger Montagsdemonstration von Parolen gegen die SED bestimmt. Wir sind ein Volk!

• 16.01.1990

Die Demonstrationen in der DDR. Wir sind Deutsche! Wir sind stolz, Deutsche zu sein!

• 20.01.1990

Ausländerfeindlichkeit im Staat der Völkerfreundschaft. Wir sind das Volk !

• 20.01.1990

Wieder zahlreiche Demonstrationen. Auch wir Sportler sind das Volk!

• 23.01.1990

Demonstration in Leipzig für die deutsche Einheit und gegen SED . Wir sind Deutsche, wer seid ihr?

• 07.02.1990

In Leipzig sitzt die Erbitterung tief. Wir sind das Volk! Wir sind Deutsche und wollen eine Nation sein! Wir sind ein Volk!

• 14.02.1990

Modrow: Bedacht und Augenmaß gefragt Wir sind das Volk!

• 11.03.1990

In Leipzig bleiben Wir sind das Volk!

• 06.04.1990

CDU-Abgeordnete Bergmann-Pohl Präsidentin der Volkskammer Wir sind das Volk!

• 06.04.1990

Massenproteste in der DDR gegen Sozialabbau und 2 : 1Umtauschkurs Wir sind keine halben Deutschen !

• 20.04.1990

Wir sind dabei, uns die Demokratie zu erarbeiten Wir sind das Volk! Wir sind das Volk! … Wir sind ein Volk!

13

• 01.05.1990

Erklärung de Maizière zum 1. Mai Wir sind das Volk!

• 19.05.1990

Der Vertrag Wir sind das Volk! – Wir sind ein einzig Volk!

• 24.07.1990

Beobachtungen bei The Wall auf dem Potsdamer Platz Wir sind ein Volk!

• 03.10.1990

Die letzte Etappe auf dem Weg zur Einheit Wir sind das Volk!

• 03.10.1990

Wandel und Herausforderungen des westdeutschen Bewusstseins. Wir sind ein Volk! – Wir sind wieder!

• 04.10.1990

Die Rede Richard von Weizsäcker beim Staatsakt im Wortlaut. Wir sind das Volk!

• 04.10.1990

Wir wollen sein ein einzig Volk von Brüdern!

• 09.10.1990

Einen Spaß machen sich Touristen und Graffitschreiber mit dem Denkmal von Karl Marx und Friedrich Engels vor dem Palast der Republik. Wir sind unschuldig!

• 16.10.1990

Es war einmal ein Volk so stolz … Wir sind ein Volk!

• 06.11.1990

5000 kamen zum Gedenken an die Massendemonstration am 4. November Wir sind das Volk!

1991 (7x) • 19.03.1991

Ein Blick zurück …dass sie ein Volk sind…

• 19.03.1991

Mehr als 70 000 Menschen bei Leipziger Montagsdemonstration. Protest gegen sozialen Niedergang in den östlichen Bundesländern Wir sind das Volk!

• 20.03.1991

„Ihr Herren in Bonn, wo ist euer Gewissen?“ Montagsdemonstranten in Leipzig knüpfen mit ihrer Kritik an Tradition an. Wir sind ein Volk!

• 26.03.1991

Nur 1500 bei der Montagsdemonstration. Proteste gegen Bonner Politik: Angst vor „Sizilien Deutschlands“ Wir sind das Volk!

• 03.04.1991

„Europa hat eine Chance wie nie in seiner Geschichte“ „nur dann werden wir ein Volk“

14

• 31.12.1991

Kanzler ruft zur Vollendung der deutschen Einheit auf Wir sind ein Volk!

• 31.12.1991

Mitten an einer Zeitenwende Wir sind ein Volk!

1992 (2x) • 04.10.1992

Musik zur deutschen „Befindlichkeit“ Wir sind ein Volk!

• 31.12.1992

Wir sind keine “Berliner”!

1993 (3x) • 17.06.1993

Gedenken an den 17. Juni 1953. Wir sind das Volk!

• 03.10.1993

Opinieartikel. Wir sind ein Volk!

• 22.11.1993

Der Wiedervereinigung fünfter Teil. Wir sind das Volk!

1994 (2x) • 04.11.1994

Welch ein wundervoller Tag Wir sind ein Volk! Wir sind das Volk!

• 10.11.1994

Berlin feiert das Jubiläum des Mauerfalls Wir sind ein Volk!

1995 (1x) • 02.10.1995

Das Land sind wir – alle

1996 • 0

1997 • 0

15

1998 • 0

1999 (5x) • 24.09.1999

Ein Stück Kreuzberg in den USA –Gedenkpark mit Original-Mauerteilen in Washington eröffnet Wir sind das Volk! – Wir sind ein Volk!

• 04.10.1999

Alex-Poster erinnert an die Demonstration vom 4. 11. 1989. Wir waren das Volk!

• 08.10.1999

30000 Westdeutsche arbeiteten laut einer Studie als Inoffizielle Mitarbeiter. Wir sind das Volk!

• 04.11.1999

Der kurze Herbst der Utopie als Spielvorlage – "Mauerrisse" erinnern an eine große Demo Wir waren das Volk!

• 23.12.1999

Volksaufstand oder inszenierter Putsch? - Bis heute ist umstritten, wie es zur Erschießung des Diktators kam Wir sind das Volk!

2000 (10x) • 09.01.2000

Zu ihrem größten Treffen kamen die deutschen Linken gestern umsonst. Wir sind das Volk!

• 28.01.2000

Wende-Welt – “Tschüß 89” – in den Hackeschen Höfen Wir sind das Volk!

• 20.02.2000

War sie ein Antreiber oder nur Angetriebener? Die DDR-Opposition und die Revolution von 1989/90 Wir sind das Volk!

• 24.07.2000

Proteste: 10 000 Nordzyprer fordern Einigung mit Griechenland Wir sind das Volk!

• 15.09.2000

Volksentscheid: Vertraut dem Volk! Wir sind das Volk!

• 24.09.2000

Expo: Das Volk bleibt Zaungast Wir sind das Volk!

16

• 26.09.2000

Spritpreis und Steuer: Billiges Benzin, weg mit der Ökosteuer - das fordern die Trucker Wir sind das Volk!

• 01.10.2000

Richard von Weizsäcker im Gespräch: "Menschlich und sozial haben wir eine zerklüftete Wir sind das Volk!

• 05.10.2000

Machtkampf in Jugoslawien: "Die Ehre, Milosevic abzulösen, darf dem Volk niemand nehmen" Balkan-Koordinator Hombach zur Situation in Belgrad. Wir sind das Volk!

• 16.10.2000

Eishockey: Die Illusion vom friedliebenden Fan Wir sind das Volk!

2001 (6x) • 18.02.2001

Nachspiel : Heute: Cottbuser Demokraten. Wir sind das Volk!

• 21.03.2001

Leipziger Buchmesse 2001. Wir sind das Volk!

• 26.05.2001

Fußball im Osten: Kein Berg so hoch, kein Tal so tief Wir sind das Volk!

• 31.05.2001

Flughafen Schönefeld: Anhörung begann mit Fehlstart Wir sind das Volk!

• 14.10.2001

"Deutsche Erinnerungsorte": Deutschland doppeldeutig Wir sind das Volk!

• 15.12.2001

Der Euro kommt: Das Sex-Symbol des Sozialismus. Wir sind das Volk! - Wir sind ein Volk!

2002 (8x) • 25.03.2002

Markenschutz fürs Volk. Wir sind das Volk!

• 27.03.2002

Politische Patentlösung. Wir sind das Volk!

• 06.04.2002

10 000 gegen Neonazis. Wir sind das Volk, das gewaltlos und friedfertig diese Welt verändern wird. Gegen Repression und für Demonstrationsfreiheit, wir sind das Volk!

• 18.05.2002

Steht auf, wenn ihr Ferrari fahrt! Wir sind das Volk!

17

• 21.06.2002

Blüm: Man muss dazwischen gehen. Wir sind kein Volk von Antisemiten!

• 21.08.2002

Bei uns bekommt jeder, was er braucht Wir sind das Volk!

• 01.11.2002

Volk und Wurst. Gestern war definitiv der letzte Tag für die Grillbude am Brandenburger Tor. Wir sind das Volk!

• 20.11.2002

Die Wutprobe. Wir sind das Volk! Wir sind der Souverän dieses Landes!

2003 (3x) • 07.04.2003

NPD plant am 1. Mai Siegeszug. Rechtsextreme feiern gescheitertes Parteiverbot. Gegendemonstranten planen nach der Parade Anti-Rechts-Aktionen Wir sind das Volk!

• 22.06.2003

Wir sind das Volk! Tag der offenen Tür

• 08.10.2003

Da muss die Freiheit wohl grenzenlos sein Wir sind das Volk!

2004 (24x) • 06.03.2004

Was aus der Würde wurde. Der Intrigenstadel hat einen Bundespräsidenten nominiert, den keiner kennt. Wir sind das Volk!

• 20.03.2004

MON BERLIN Revolution unterm Pflaster. Wir sind das Volk!

• 22.03.2004

Revolutionen müssen sich lohnen Märchen. Wir sind das Volk!

• 12.06.2004

Stadt mit Europadiplom. Wir sind das Volk!

• 22.07.2004

Partei der Heimatlosen. Die Nichtwähler als entscheidende Größe – die SPD bekommt es besonders zu spüren Wir sind das Volk!

• 08.08.2004

Es gibt wieder Montagsdemonstrationen – diesmal gegen Hartz IV. Wir sind das Volk!

• 11.08.2004

Die Erinnerung kommt. 1989 wurden Reformen ersehnt, heute werden sie verdammt. Wir sind das Volk!

18

• 15.08.2004

Die Reform reicht nicht. Wir sind das Volk!

• 22.08.2004

Hartz IV lähmt sogar die deutschen Olympioniken in Athen. Wir sind das Volk!

• 30.08.2004

Wir waren das Volk! Die Montagsdemokratie: Warum die Ostdeutschen auf die Straße gehen – nicht nur in eigener Sache. Wir sind das Volk! Wir sind ein Volk!

• 31.08.2004

Auch Schröder ist sauer auf die Grünen Wir sind das Volk!

• 01.09.2004

Oskar und das Volk. Die Trennung verlaufe nicht zwischen Ost und West, sondern zwischen Arm und Reich, sagte Lafontaine in Leipzig. Er erntete Applaus – und einen Eiwurf. Wie der Kanzler vergangene Woche. Wir sind das Volk!

• 05.09.2004

Slowakisches Modell für Deutschland nutzen. Wir waren das Volk!

• 05.09.2004

Der „Ossi“ aus Wittenberge. 1993 ließ Autor Wolfgang Menge den „Motzki“ auf die wiedervereinigten Deutschen los. Und 2004? Wir sind das Volk!

• 19.09.2004

Richard Schröder akzeptiert die Wirtschaftsverhältnisse als gottgegeben. Wir waren das Volk!

• 19.09.2004

„Hartz IV hat uns kalt erwischt“ Wir sind das Volk!

• 02.10.2004

Fünf Zeitzeugen werfen einen Blick zurück. Wir sind das Volk! Wir sind ein Volk!

• 03.10.2004

Gethsemanekirche: RBB-Dokumentation über die friedlichen revolutionäre vom Prenzlauer Berg. Wir waren das Volk!

• 06.10.2004

Weltgeist mit Joint. Wir sind das Volk!

• 10.10.2004

We love Deutschland. Wir sind das Volk!

• 30.10.2004

Der Erpresserstaat. Wir sind das Volk!

• 09.11.2004

Beim Marathon feiert New York ein Fest der Toleranz im politisch gespaltenen Amerika. Wir sind das Volk!

• 24.11.2004

Marsch auf Kiew. Wir sind das Volk!

• 30.11.2004

Grün und die Hoffnung. Wir sind das Volk! Das Volk sind wir! Wir sind ein Volk! Wir sind viele, wir sind stark!

19

2005 (2x) • 27.05.2005

Fixstern am Alex. Wir waren das Volk!

• 09.10.2005

Die Unschuld des Stolzes. Wir sind kein Volk!

2006 • 0

2007 • 0

2008 • 0

2009 (19x) • 02.01.2009

Der zweite Teil der Revolution steht noch aus. Wir sind ein Volk! Wir sind das Volk!

• 25.01.2009

Die Anarchie muss ein Ende haben. Heiner Geissler fordert neue Regeln für den Kapitalismus. Wir sind das Volk!

• 04.02.2009

Goldene Kamera für „Mogadischu“ Wir sind das Volk!

• 05.02.2009

Goldene Kamera auch an Christian Berkel. Wir sind das Volk!

• 14.03.2009

H.D. Genscher Vom Leben belohnt. Wir sind das Volk!

• 28.03.2009

Jupiter-Glanz in der Puro-Lounge. Wir sind das Volk!

• 02.04.2009

Abwracken und Blech reden. Wir sind das Volk!

• 18.04.2009

Die Revolution kehrt auf den Alex zurück. Wir sind das Volk!

• 18.04.2009

Platz der Helden. Wir sind das Volk!

• 20.04.2009

Dem Volk der DDR wurde nichts übergestülpt. Wir sind das Volk! Wir sind ein Volk!

• 04.05.2009

Privataufnahmen aus dem Herbst des Wendejahres 1989. Wir waren das Volk! Wir waren so frei!

20

• 10.10.2009

Köhler und Merkel loben Mut von ’89. Wir sind das Volk! Wir waren nicht das Volk, sondern wir sind das Volk!

• 18.10.2009

Tausende und eine Nacht. Wir sind das Volk! Wir sind ein Volk!

• 30.10.2009

Durch DDR-Erfahrung pragmatisch und krisenfest? Wir sind das Volk! Wir sind ein Volk! Wir auch!

• 30.10.2009

Trabi-Fahrer mit Michelin-Stern. Wir sind das Volk!

• 02.11.2009

Veranstaltungsreihe erinnert an Mauerfall. Wir sind das Volk!

• 03.11.2009

Massendemo auf dem Alex. Wir sind das Volk!

• 09.11.2009

Die Mauer war ein Bauwerk der Furcht. Wir sind das Volk!

• 09.11.2009

Von West nach Ost. Gegen den Strom. Wir sind das Volk! Wir sind ein Volk!

21

BIBLIOGRAFIE ALTENBURG, D., Im Herzen Europas. Köln, 2008, pp. 275. APELT, A., Der Weg zum Denkmal für Freiheit und Einheit. Schwalbach, 2009, pp. 173. ASSMANN, A., Der lange Schatten der Vergangenheit. Erinnerungskultur und Geschichtspolitik. München, 2006, pp. 320. ASSMAN, A., Geschichte im Gedächtnis. Von der individuellen Erfahrung zur öffentlichen Inszenierung. München, 2007, pp. 219. AUDEHM, K., Die Macht der Sprache – Performative Magie bei Pierre Bourdieu. In: WULF, C., GÖHLICH, M., ZIRFAS, J. (eds.), Grundlagen des Performativen: eine Einführung in die Zusammenhänge von Sprache, Macht und Handeln. Weinheim, 2001. BAHRMANN, H., LINKS, C, Chronik der Wende. Band 1: Die DDR zwischen 7. Oktober und 18. Dezember 1989 en Band 2: Stationen der Einheit. Die letzten Monate der DDR. Berlin, 1998. BASSAND, M., Urbanization: Appropriation of space and culture. New York, 1990, pp. 189. BAXANDALL, M., Patterns of Intention. On the historical explanation of pictures. New Haven, 1985, pp. 147. BENZ, W., BENZ, U., Jugend in Deutschland. Opposition, Krisen und Radikalismus zwischen den Generationen. München, 2003, pp. 239. BERGER, (P.). The social construction of reality. Londen, 1991, pp. 217. BERGER S., Social Democracy under Conditions of Illegality, 1933-1989. In: Social Democracy in Germany. pp. 154-162.

22

BERGER, S., The SEARCH for NORMALITY. National Identity and Historical Consciousness in Germany since 1800. Oxford, 1997, pp. 307. BETS, P., Remembrance of Things Past: Nostalgia in West and East Germany, 1989-2000. In: BETS, P., EGHIGIAN, G. (eds.), Pain and Prosperity. Stanford, 2003, pp. 178-208. BEUNDERS, H., De drang naar Duitsland of het eind van een zwaar bewaakte illusie. Amsterdam, 1990, pp. 196. BRINKS, J.H., De rechterflank van Duitsland. Amsterdam, 1994, pp. 165. BRUBACKER, (R.). en COOPER, (F.). Beyond “Identity”. In: Theory and Society, 29, 2000. BURKE, P., Wat is Cultuurgeschiedenis? Utrecht, 2007, pp. 207. CHILDS, D., The Fall of the GDR. Germany’s road to Unity. Harlow, 2001, pp. 188. COOKE, (P.). Representing East Germany since Unification. From colonization to nostalgia. Oxford, 2005, pp. 236. DASSEN, P., NIJHUIS, T. (eds.), Gegijzeld door het verleden. Controverses in Duitsland: de Historikerstreit tot het Sloterdijk-debat. Amsterdam, 2001,pp. 267. DAVIES, S., History and Heritage. In: LAMBERT, P., SCHOFIELD, PH. (eds.), Making History: An introduction to the history and practices of a discipline. London, 2007, pp. 280289. DARNTON, R., Berlin Journal 1989-1990. New York, 1993, pp. 338.

DE JONG, M.-J., ‘Pierre Bourdieu: veldheer van de moderne sociologie’, in: Idem (ed.), Grootmeesters van de sociologie. Amsterdam, 1997, pp. 320-359.

23

DIETRICH, C., SCHWABE, U. (ed.), Freunde und Feinde. Dokumente zu den Friedensgebeten in Leipzig zwischen 1981 und dem 9. Oktober 1989. Leipzig, 1994, p. 461. DIEDRICH, T., Waffen gegen das Volk. Der 17. Juni 1953 in der DDR. Munich, 2003, pp. 259. DINAN, D., Europe Recast. Houndmills, 2004, pp. 373. FABIAN, J., Language and colonial power. The Appropriation of Swahili in former Belgian Congo 1880-1938. Oxford, 1986, pp. 206. FALTER, J.W., GABRIEL, O.W., RATTINGER, H., SCHOEN, H. (eds.), Sind wir ein Volk? Ost- und Westdeutschland im Vergleich. München, 2006, pp. 243. FLEMMING, L., Vom “Aufstand der Anständigen“ zum „Aufstand der Unfähigen“. Das NPD-Verbotsverfahren 2001-2003. In ECKHART, J., NIEDERMEIER, H. P. (eds.), Politischer Extremismus und Parteien. Berlin, pp. 67-87. FRIJHOFF, (W.). Identiteit en identiteitsbesef. In: Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 107/4, 1992, pp. 614-634. FRIJHOFF, W., Toe-eigening: van bezitsdrang naar betekenisgeving. In: Trajecta: Tijdschrift voor de geschiedenis van het katholiek leven in de Nederlanden, 6(1997), aflevering 2. FRITTON,

M.,

Die

Rhetorik

der

Deutschlandpolitik.

Eine

Untersuchung

deutschlandpolitischer Rhetorik der Regierungen der Bundesrepublik Deutschland unter besonderer Berücksichtigung von Reden anlässlich des Gedenkens an den 17. Juni 1953. Stuttgart, 1998, pp. 357.

FRÖHLICH, M., Sprache als Instrument politischer Führung. Helmut Kohls Berichte zur Lage der Nation im geteilten Deutschland. München, 1997, pp. 252. GADAMER, H. G., Wahrheit und Methode. Tübingen, 1960, pp. 553.

24

GÖRTEMAKER, M., Orte der Demokratie: ein historisch-politischer Wegweiser. Berlin, 2005, pp. 349. GRÉSILLON, B., Berlin. Métropole Culturelle. Parijs, 2002, pp. 351. GUNN, (S.). History and cultural theory. Harlow, 2006, pp. 235. HAMM, M., Wendemarken. Zum Symbolumbruch in Ostdeutschland, eine Ausstellung des Ludwig-Uhland-Instituts der Universität Tübingen im Haspelturm des Tübinger Schlosses vom 15. November bis 22. Dezember 1991. Tübingen, 1991, pp. 89. HARTMUT, W., Die Deutsch-deutschen Wanderungen. Bilanz einer 40jährigen Geschichte von Flucht und Ausreise. Deutschland Archiv, 4/1991, pp. 393. HENRICH, R., NEUES FORUM LEIPZIG Jetzt oder nie – Demokratie! Leipziger Herbst ’89. Zeugnisse, Gespräche, Dokumente. Leipzig, 1989, pp. 347. HERBERG, D., STEFFENS, D., TELLENBACH, E., Schlüsselwörter der Wendezeit. Wörterbuch zum öffentlichen Sprachgebrauch 1989/90. Berlin, 1997, pp. 521. HERTLE, H. H., Chronik des Mauerfalls. Die dramatischen Ereignisse um den 9. November 1989. Berlin 1999. HOLTMANN, E., KRAPPIDEL, A., REHSE, S. (eds.), Die Droge Populismus. Zur Kritik des politischen Vorurteils. Wiesbaden, 2006, pp. 178.

HOLTZ-BACHA, C., KAID, L.L. (eds.), Die Massenmedien im Wahlkampf. Untersuchungen aus dem Wahljahr 1990. Opladen, 1993, pp. 250. HUNT, L., The new cultural history. Studies on the history of society and culture. Berkeley, 1989 ; VIERHAUS, R., CHARTIER, R., Wege zur einer neuen Kulturgeschichte. Göttingen, 1995, pp. 62.

25

HUYSSEN, A., Present Pasts. Urban Palimpsests and the Politics of Memory. Stanford, 2006, pp. 177. HUYSSEN, A., Twilight Memories. Marking Time in a Culture of Amnesia. New York, 1995, pp. 292. JANKOWSKI, M., Der Tag, der Deutschland veränderte. 9. Oktober 1989. Leipzig, 2007. JANSEN, C., Nation – Nationalität – Nationalismus. Frankfurt am Main, 2007, pp. 212. JESSEN, R., Die Montagsdemonstrationen. In: SABROW, M. (ed.), Erinnerungsorte der DDR. München, 2009, pp. 466-480. JIAN, C., Tiananmen and the Fall of the Berlin Wall: China’s Path toward 1989 and Beyond. In: ENGEL, J., The Fall of the Berlin Wall. The Revolutionary Legacy of 1989. Oxford, 2009, pp. 96-131. JUNGE, C., LEMPP, J. (eds.), Parteien in Berlin. Berlin, 2007, pp. 173. KAISER, K., Deutschlands Vereinigung: Die internationalen Aspekte. Gladbach, 1991, pp.383. KAPITZA, A., Transformation der ostdeutschen Presse. Opladen, 1997, pp. 339. KLEMPERER, V., The Lesser Evil. The diaries of Victor Klemperer, 1945 – 1959. [Translated by Martin Chalmers] London, 2003, p. 420. KOCKA, (J.). Comparison and “Beyond”. In: History and Theory, 42, 2003, pp. 39-44. KOHL, H., Ich wollte Deutschlands Einheit. Dargestellt von DIEKMANN, K. en REUTH R. G., Berlin, 1996, pp. 488.

26

KORNGIEBEL, W., LINK, J. (eds.), Von einstürzenden Mauern, europäischen Zügen und deutschen Autos. In: BOHN, R., Mauer-show. Das Ende der DDR, die deutsche Einheit und die Medien. Berlijn, 1992, pp. 31-53. KOTZ, F., Der 3. Oktober 1990 im Fernsehen und im Erleben der Deutschen. Hamburg, 1991, pp. 288. KOWALCZUK, I.-S., MITTER, A., WOLLE, S., (eds.) Der Tag X – 17. Juni 1953. Die ‘Innere Staatsgründung’ der DDR als Ergebnis der Krise 1952/54. Berlin, 1995, pp. 360. KOWALCZUK, I.-S., Endspiel. Die Revolution von 1989 in der DDR. München, 2009, p. 403. KROTZ, F., Creating a national holiday. Media events, symbolic capital and symbolic power. In: COULDRY, N., HEPP, A., KROTZ, F. (eds.), Media events in a global age. New York, 2009, pp. 95-108. KUHN, E., Einigkeit und Recht und Freiheit. Die nationale Symbole der Deutschen. Berlin, 1991, pp. 159. KUHN, E., Wir sind das Volk! Die friedliche Revolution in Leipzig, 9. Oktober 1989. Berlijn, 1999. LADD, B., The Ghosts of Berlin. Confronting German History to the Urban Landscape. Chicago, 1997, pp. 271. LAETSCH, S., Sind wir Deutschland?: eine politikwissenschaftliche Erklärung für das Fußballmärchen 2006. Hamburg, 2008, pp. 116. LATSCH, J., Die Bezeichnungen für Deutschland, seine Teile und die Deutsche. Frankfurt am Main, 1994, pp. 313. LEDANFF, S., Hauptstadtphantasien. Berliner Stadtlektüren in der Gegenwartsliteratur 1989 – 2008. Bielefeld, 2009, pp. 676. 27

LEYH, P., Historik. Stuttgart, 1977, pp. 532. LINDNER, B., GRÜNEBERGER, R. (eds.), Demonteure. Biographien des Leipziger Herbst. Bielefeld, 1992. LORENZ, C., De constructie van het verleden. Amsterdam, 2006, pp. 399. LORENZ, C., BERGER, S. (eds.), The Contested Nation. Ethnicity, Class, Religion and Gender in National Histories. Basingstoke, 2008, pp. 634. LOROU, B.R., Erinnerung entsteht auf neue Weise. Kiel, 2003, pp. 262. LOWENTHAL, D., The Past Is a Foreign Country. Cambridge, 1985, pp. xxii-iii. MELCHING, (W.). Van het socialisme, de dingen die voorbijgaan : een geschiedenis van de DDR 1945-2000. Amsterdam, 2005, pp. 335. MÉNY, Y., SUREL, Y., Par le Peuple, pour le Peuple. Le populisme et les démocraties. Parijs, 2000, pp. 326. MEUCHE-MÄKER, M., Die PDS im Westen 1990-2005. Berlin, 2005, pp. 112. MEULEMANN, (H.). Werte und Wertewandel. Weinheim, 1996, pp. 467. MIDDELL, (M.). European History and Cultural Transfer. In: Diogenes, 48, 2000, pp. 23-30. MORITZ, T., Gruppen der DDR-Opposition in Ost-Berlin – gestern und heute. Berlin, 2000, pp. 250. MUSIOLEK, B., Parteien und politische Bewegungen im letsten Jahr der DDR. (Oktober 1989 bis April 1990). Berlin, 1991, pp. 268. NELLER, K., DDR-Nostalgie. Wiesbaden, 2006, pp. 375. 28

NEUBERT, E., Geschichte der Opposition in der DDR 1949-1989. Berlin, 1998, pp. 969. NEUES FORUM LEIPZIG, Jetzt oder nie – Demokratie! Leipziger Herbst ’89: Zeugnisse, Gespräche, Dokumente. Leipzig, 1989, pp. 347. PABST, A., SCHULTHEISS, C., BOHLEY, P. (eds.), Wir sind das Volk? Ostdeutsche Bürgerrechtsbewegungen und die Wende. Tübingen, 2001, pp. 171. PAPE, W. (ed.), 1870/71 – 1989/90 German Unifications and the Change of Literary Discourse. Berlijn, 1993, pp. 319. PRESS AND INFORMATION OFFICE OF THE FEDERAL GOVERNMENT, The unification of Germany in 1990: A Documentation. Bonn, 1991. RANDALL, W. L., The Stories We Are: An essay on Self-Creation. Toronto, 1995, pp. 400. RECK, R., Wasserträger des Regimes. Rolle und Selbstverständnis von DDR-Journalisten vor und nach der Wende 1989/90. Münster, 1996, pp. 423. REHSE, S., Die Oppositionsrolle rechtsextremer Protestparteien. Baden-Baden, 2008, pp. 329. RITTER, G.A., Wir sind das Volk! Wir sind ein Volk! Geschichte der deutschen Einigung. München, 2009, pp. 190. SCHAEFER, J., Konzeption der Meinungs- und Versammlungsfreiheit. In: SCHAEFER, J., Grundlegung einer ordoliberalen Verfassungstheorie: die Grundbegriffe des Grundgesetzes in ordoliberaler Interpretation, entwickelt am Beispiel des Verbotes rechtsextremistischer Versammlungen wegen Gefährdung der öffentlichen Ordnung. Berlin, 2007, pp. 30-71.

SCHAEFER,

J.,

Verbote gewaltloser

rechtsextremistischer Versammlungen

wegen

Gefährdung der öffentlichen Ordnung. In: SCHAEFER, J., Grundlegung einer ordoliberalen 29

Verfassungstheorie: die Grundbegriffe des Grundgesetzes in ordoliberaler Interpretation, entwickelt am Beispiel des Verbotes rechtsextremistischer Versammlungen wegen Gefährdung der öffentlichen Ordnung. Berlin, 2007, pp. 72-129.

SCHNEIDER, W., Leipziger Demontagebuch. Demo, Montag, Tagebuch, Demontage. Leipzig, 1990, pp. 184. SCHULLER, W., Das Sichere war nicht sicher. Die erwartete Wiedervereinigung. Leipzig, 2006, pp. 262. SCHULTZ, H., Die DDR im Rückblick. Politik, Wirtschaft, Gesellschaft, Kultur. Berlijn, 2007, pp. 336.

SCHULTZ, H., Kleine deutsche Geschichte. Mit Bildern aus dem Deutschen Historischem Museum. München, 2007, pp. 280. SEIBEL, W., Verwaltete Illusionen. Frankfurt, 2005, pp. 544.

SIMON, T., Von Divergenzen und Dissonanzen. In: SIMON, T., HUFNAGEL, R. (eds.), Problemfalle Deutsche Einheit. Wiesbaden, 2004, pp. 25-44. STEVENSON, P. (ed.), Relocating Germanness. Discursive disunity in unified Germany. Houndmills, 2000, pp. 290. STIBBE, M., The SED, German Communism and the June 1953 Uprising: New trends and New Research. In: MCDERMOTT, K., Revolution and Resistance in Eastern Europe: Challenges to communist rule. New York, 2006, pp. 37-56. STURM, D.F., Uneinig in die Einheit. Die Sozialdemokratie und die Vereinigung Deutschlands 1989/90. Bonn, 2006, pp. 520.

30

TEN DYKE, E., Memory and Existence: Implications of the Wende. In: CONFINO, A., FRITZSCHE, P. (eds.), The Work of Memory. New Directions in the Study of German Society and Culture. Urbana, 2002, pp. 154-169.

TETZNER, R., Leipziger Ring. Aufzeichnungen eines Montagsdemonstranten. Oktober 1989 bis 1. Mai 1990. Frankfurt am Main, 1990. THOMPSON, P., The GDR Election: An Eyewitness Account from Berlin. Politics and Society in Germany, Austria and Switzerland, Vol. 2 (1990), nr. 3, p. 83. TOMAN-BANKE, M., Die Wahlslogans der Bundestagswahlen 1949 – 1994. Wiesbaden, 1996, pp. 417. TYRIONS, R., De Nacht van de Vrijheid. 20 jaar na de val van de BERLIJNSE MUUR. Gent, 2009, pp. 277. TYRIONS, R., Duitsland, vijftig jaar later – Extreem-rechts geweld in de Bondsrepubliek. Antwerpen, 1994, pp. 48. Waren wir das Volk? Vorgänge: Zeitschrift für Bürgerrechte und Gesellschaftspolitik, 1991 (2), nr. 110. ULLMANN, W., Die Einheit der Bundesrepublik Deutschland als Verfassungsaufgabe. In: SIMON, T., HUFNAGEL, R. (eds.), Problemfalle Deutsche Einheit. Wiesbaden, 2004, pp. 45-61. WALRAVENS, H., Newspapers in Central and Eastern Europe. München, 2005, pp. 251. WEBBER, A. J., Berlin in the Twentieth Century. A Cultural Topography. Cambridge, 2008, pp. 322. WERNER, M., ZIMMERMANN, B., Beyond Comparison: Histoire Croisée and the Challenge of Reflexivity. In: History and Theory, 45, 2006, pp. 30-50. WINKLER, W., Die Geschichte der RAF. Reinbek bei Hamburg, 2008, pp. 527.

31

Woordenboek der Nederlansche taal. Deel 17, I (1960), pp. 430-436. WULF, C., GÖHLICH, M., ZIRFAS, J., Sprache, Macht und Handeln – Aspekte des Performativen. In: WULF, C., GÖHLICH, M., ZIRFAS, J. (eds.), Grundlagen des Performativen: eine Einführung in die Zusammenhänge von Sprache, Macht und Handeln. Weinheim, 2001, pp. 9-14. ZAMETZER, E., Die Anfänge der Ost-West-Konflikts in der deutscher Sprache. Frankfurt am Main, 2005, pp. 496. ZWAHR, H., «Wir sind das Volk!». In: SCHULZE, H., FRANCOIS, E., Deutsche Erinnerungsorte. München, 2002, pp. 253-265.

ONLINE – BRONNEN www.berlinonline.de/berliner-zeitung/archiv www.freiheit-und-einheit.de www.tagesspiegel.de/suche www.wir-waren-so-frei.de www.freiheits-und-einheitsdenkmal.de www.deutsche-gesellschaft-ev.de www.herbst89.de www.runde-ecke-leipzig.de

32