Wij zijn onze omgeving

Sommers, S. (2012)

Wij zijn onze omgeving Hoe situaties ons gedrag beïnvloeden Amsterdam: Maven Publishing (335 pp.)

Dany Baert

De titel alleen is al genoeg om een systeemdenker naar dit boek te doen grijpen. En hij wordt niet teleurgesteld. Wij zijn onze omgeving is een van die publicaties waar je met plezier doorheen leest: vlot geschreven, concreet, met veel voorbeelden en illustratieve verhalen, overtuigend in zijn vanzelfsprekendheid. Sam Sommers is hoogleraar sociale psychologie en schijnt bekend te zijn voor zijn spraakmakende colleges. Het doel van dit boek is volgens hem ‘laten zien dat de wereld om ons heen voortdurend aan onze touwtjes trekt, onze gedachten kleurt en ons gedrag stuurt’ (p. 17). De auteur lijkt niet gespeend van enige pretentie als hij schrijft dat hij kan beloven ‘dat je door dit boek anders gaat denken over hoe mensen in elkaar zitten’ (p. 18). Zijn thesis luidt: ‘Wie menselijk gedrag probeert te begrijpen doet er goed aan zich niet blind te staren op de persoon, maar meer te letten op de omgeving.’ (achterflap) De thesis is helder: tegenover de dominante kijkwijzen, waarbij de analyse van menselijk gedrag en menselijke interactie in de westerse wetenschapsbeoefening hoofdzakelijk bestaat uit het determineren van eigenschappen en persoonlijkheid van mensen, stelt Sommers dat ons gedrag * personalia boeken / JG30 / 2012 / SB3



in veel grotere mate beïnvloed en georiënteerd wordt door de context dan we vermoeden. Het concept context zou je de terminologische rode draad doorheen heel het werk kunnen noemen. Daarbij hanteert hij een redelijk eenvoudige definitie van het begrip, namelijk ‘de wereld om ons heen’ (p. 17), ‘allerlei vormen van context – waar je bent, met wie je daar bent, wat je om je heen ziet – (p. 17-18); en deze: ‘de contextwetenschap biedt ons ook concretere lessen over hoe we onze koers moeten zoeken in ons maatschappelijk universum’ (p. 19). Verder in de tekst blijkt dat niet alleen situaties en fysieke omgeving, maar ook de sociale wereld met zijn codes en omgangsvormen een belangrijk aspect van de context is. ‘Ook bredere maatschappelijke contexten dragen in belangrijke mate bij aan ons zelfbeeld.’ (p. 163) Talloze voorbeelden op diverse terreinen laten zien dat de variabiliteit van ons gedrag en onze reacties op en binnen situaties in belangrijke mate bepaald worden door die contextfactoren. Via de toepassingsdomeinen en onderzoekstradities die hij de revue laat passeren, creëert de auteur de indruk dat er – voor wie ervoor open staat – steeds meer evidentie is voor het groot belang van nurture in de ontwikkeling van ons gedrag en onze reactiepatronen. Na een inleidend hoofdstuk, waarin Sommers de invloed van contexten laat zien op de mate waarin we foutieve inschattingen maken van de eigenschappen van figuren die we bijvoorbeeld in tv-shows, quizprogramma’s en dergelijke te zien krijgen, overloopt hij het klassieke onderzoeksdomein van de groepsdruk die mensen al of niet aanzet om mensen in noodsituaties ter hulp te komen enerzijds, zich te conformeren aan groepsgedrag anderzijds (to go with the flow: bijvoorbeeld gek doen op een voetbaltribune, terwijl je dit nergens anders ooit in je hoofd zou halen). Vervolgens tackelt de auteur de klassieke opvattingen over het bestaan van een zogenaamd ‘echt’ zelf, waar we via introspectie toegang toe kunnen krijgen en verdedigt hij de optie dat we in feite uiteenvallen in vele diverse zelven die ‘oplichten’ naargelang tijd, plaats, gezelschap en andere contexten en omstandigheden. Daarna volgt een hele batterij onderzoeken waaruit blijkt dat de traditionele opvattingen over met gender samenhangende eigenschappen onderuit worden gehaald: het grotere ruimtelijk oriëntatievermogen van mannen, de geringere neiging tot agressie bij vrouwen, de genderkloof bij exacte wetenschappen. Sommers legt de lezer de vraag voor of genderei-



JG30 / 2012 / SB3 / boeken

genschappen, met inbegrip van zogenaamde biologische verschillen, eerder bepaald worden door deze gendereigenschappen en verschillen zelf, dan wel dat deze verschillen permanent sociaal geconstrueerd worden via en tot uiting komen in de verwachtingen dat een jongen wel zus en een meisje wel zo zou zijn. Met andere woorden, dat genderverschillen bijzonder onderhevig zijn aan self fulfilling prophecies. Over zijn opvatting in deze laat Sommers weinig twijfel bestaan: ‘Vraag je eens af wat het betekent dat veel schijnbaar ingebakken verschillen zo contextgevoelig zijn, dat je genderkloven in wiskunde, navigeren en zelfs agressie simpel kunt elimineren door vrouwen te verzekeren van hun anonimiteit of te beweren dat de standaard gendernormen niet gelden.’ (p. 209) In een volgend hoofdstuk moet de idee eraan geloven dat partnerkeuze en de beslissing om samen een leven op te bouwen gebaseerd is op de ultieme ontdekking van de geliefde, die al van bij je geboorte in de sterren stond geschreven (‘Het gezegde luidt dat God één speciaal iemand op de wereld zet die je enige ware liefde is’, p. 224). Hij toont aan dat aantrekkingskracht, intieme relaties en dergelijke veel meer dan we beseffen onderhevig zijn aan situationele en contextuele omstandigheden, zelfs aan eerder triviale zaken zoals geografische nabijheid, gemeenschappelijke opleidingsroutes of gewoon het feit dat je iemand regelmatig op straat tegenkomt terwijl je de hond uitlaat. Het slothoofdstuk herneemt de thesis in verband met de liefde en past ze toe op de haat: hoe bijvoorbeeld het deel uitmaken van een groep sterke invloed heeft op het voelen van antipathie, vijandschap en intolerantie ten opzichte van leden van andere groepen. Dit illustreert Sommers aan de hand van onderzoek over rasverschillen, sekseverschillen, klas- en studentengroepen, voetgangers versus automobilisten enzovoort. Natuurlijk zal het werk van Sommers voer zijn voor controverse; men zou kunnen opmerken dat hij – in tegenstelling tot degenen die de vastliggende eigenschappen van mensen als de ultieme determinanten van hun gedrag zien – de invloed van sociale contexten ‘overwaardeert’ en weinig of geen belangstelling toont voor argumenten en onderzoeken die zijn thesis niet ondersteunen. Dat is echter maar ten dele het geval. Het gaat niet om

boeken / JG30 / 2012 / SB3



de discussie over datgene wat als de ultieme waarheid (natuur of omgeving) beschouwd wordt. Het signaal van de auteur, om alert te zijn voor de contextuele, situationele bepaaldheid van gedrag en om interacties naar waarde te schatten, blijft overeind, ook al overdrijft hij misschien hier en daar. Het punt is namelijk dat zijn bevindingen en opvattingen ons enorm kunnen helpen bij het inschatten van mensen en situaties en dat we op die manier het verzanden in determinisme kunnen vermijden. Daarin zit ook de meerwaarde van het boek voor hulpverleners die er een stokpaardje van gemaakt hebben om niet wanhopig te worden wanneer een cliënt zegt: ‘Ik ben nu eenmaal zo.’ Met dit laatste voorbeeld geef ik aan dat Sommers ook positie kiest in het debat over identiteit: ‘Je bent niet wie je dacht te zijn’ is de titel van het betreffende hoofdstuk. We vinden er alle ingrediënten in terug van een dynamische, procesgerichte en multidimensionele opvatting van identiteit. De auteur vecht daarbij bijzonder fel de traditionele premisse aan ‘dat uit introspectie een betrouwbaar zelfinzicht voortkomt’ (p. 150). Slotsom: dit is een aanrader, niet alleen omwille van de humoristische stijl en de makkelijke leesbaarheid (die maakt dat je het boek in het bos of op het strand zou kunnen lezen), maar ook omwille van het overweldigende materiaal waarmee de auteur zijn thesis illustreert.



JG30 / 2012 / SB3 / boeken

personalia

albrechts birgit

Cluster Manager; GZ- Psycholoog; Systeemtherapeut bij Mondriaan, Divisie Kinderen en Jeugdigen te Heerlen. Geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. E-mail: [email protected] baert dany

Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; algemeen directeur van de Interactie-Academie. E-mail: [email protected] been dorti

Dorti Been is opleider / supervisor bij Platform Systeemtherapie Noord Nederland. Samen met twee collega’s ze heeft prive-praktijk Rhizoom te Groningen. E-mail: [email protected] cottyn lieve

Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; staflid van de InteractieAcademie. E-mail: [email protected] de bruijn tillie

ASS-integraal behandelaar bij GGz Breburg te Tilburg. E-mail: [email protected] monster marleen

Werkzaam voor de Gemeente Rotterdam bij de Gemeentelijke Gezondheidsdienst (GGD) als Procesregisseur Lokaal Zorgnetwerk te Delfshaven en Overschie. E-mail: [email protected]

 begin artikel

personalia / JG30 / 2012 / SB3



poels veerle

Klinisch psycholoog-psychotherapeut, Department of Corrections Psycho­ logical Service, Rotorua, Nieuw-Zeeland. E-mail: [email protected] van droogenbroeck andré

Klinisch psycholoog, systeemtheoretisch psychotherapeut. Werkte 20 jaar in psychiatrische centra, en nu ongeveer even lang in een zelfstandige praktijk. E-mail: [email protected] van den berge luc

Sociaal verpleegkundige, master in de wijsbegeerte en systeemtheoretisch psychotherapeut. Werkzaam in een centrum voor geestelijke gezondheidszorg en verbonden aan een groepspraktijk voor psychotherapie, coaching en filosofisch consult. Als onderzoeker verbonden aan het Labo voor Educatie en Samenleving (KUL). Geassocieerde trainer bij de InteractieAcademie. E-mail: [email protected] vermeire sabine

Psychotherapeut, orthopedagoog en opleider; staflid van de InteractieAcademie. E-mail: [email protected]



JG30 / 2012 / SB3 / personalia

 begin artikel