Armoede en educatie Servaas van der Berg, UNESCO 2008 Achtergrond bij de lessenreeks Saved by the bell
Ten geleide Wat volgt is een vertaalde bloemlezing uit het rapport “Poverty and Education”. Het volledige (Engelse) rapport is te vinden op
http://www.iiep.unesco.org/fileadmin/user_upload/ Info_Services_Publications/pdf/2009/EdPol10.pdf De titels volgen elkaar soms sprongsgewijs op en lijken niet altijd overeen te komen met wat in dat hoofdstuk wordt behandeld. Dit is een gevolg van de keuze die we maakten om echt een bloemlezing te maken van het rapport. We volgden de indeling zoals de door van der Berg werd aangebracht en zetten de vertaalde stukken tekst in de hoofdstukken van het rapport. We beperkten ons tot die elementen die ons voor deze versie van Saved by the bell interessant leken.
Educatie vermindert armoede in rijke en arme landen Onderwijs heeft een impact op het inkomen van mensen en dus op armoede. Het werkt vooral door op de jobmarkt, maar educatie kan ook bijdragen tot productiviteit in andere gebieden zoals landbouw. Basisonderwijs is belangrijk om daarna positieve effecten te hebben, maar ook investeren in secundair of zelfs hoger onderwijs leidt in sommige landen tot hogere returns. Arme mensen in ontwikkelingslanden hebben vaak lage opleidingsniveaus. Sommigen hebben zelfs nog geen toegang tot het basisonderwijs of maken hun school niet af. Universeel basisonderwijs is daarom van cruciaal belang om armoede te verminderen. Maar er zijn ook voorbeelden van landen waar een snelle groei van het onderwijs heeft geleid tot een verminderde kwaliteit ervan. Dan is de impact van educatie op armoedevermindering klein en moeten er inspanningen worden gedaan om de kwaliteit van het onderwijs te beschermen.
Educatie verbetert de algemene levensomstandigheden Educatie, vooral van meisjes, brengt –naast een hoger inkomen- andere sociale voordelen in een maatschappij. Voordelen waar niet alleen de schoolganger, het onderwezen individu, van profiteert.
Achtergrond bij de lessenreeks Saved by the bell
1
Onderwijs kan de levensstandaard van samenlevingen verbeteren en bijdragen tot de sociale en economische ontwikkeling van landen. Onderwijs zorgt voor een gedragsverandering van mensen als gevolg van de kennis die ze op school opdeden. Vaak zijn de voordelen voor de maatschappij opmerkelijk groot als het onderwijs voor vrouwen verbetert. Het is bijvoorbeeld algemeen geweten dat wanneer het onderwijsniveau van vrouwen verhoogt, het aantal kinderen die ze baren vermindert. Educatie van vrouwen heeft ook een positief effect op de gezondheidszorg en de algemene hygiëne in een gezin. Zo liggen de kindersterftecijfers voor kinderen van goed opgeleide moeders veel lager. Een betere algemene gezondheid (bv. minder vertraagde groei) wordt op zijn beurt vertaald in groter succes op school, wat dan weer tot betere onderwijsresultaten in de volgende generaties zal leiden. Het niveau van onderwijs van de ouders – en opnieuw, vooral van de moeder – beïnvloedt de hulp en steun die ouders kunnen geven aan hun kinderen. De aangeboden hulp verbetert op haar beurt de kwaliteit en het succes van onderwijs in de volgende generaties. Onderwijs van meisjes heeft nog een sterk en erg belangrijk effect op de rol van vrouwen in de maatschappij. Meer vrouwen worden naar de arbeidsmarkt georiënteerd. Educatie wordt als één van de belangrijkste middelen in de strijd tegen HIV en AIDS gezien, in ontwikkelde maar vooral in ontwikkelingslanden. Educatie verbetert, bij voorbeeld, het functioneren, of zelfs de duurzaamheid, van democratie in zowel arme als rijke landen. Hogere niveaus van educatie lijken ook de criminaliteit terug te dringen.
De thuissituatie heeft een grote invloed op de resultaten van educatie De thuissituatie van leerlingen is in de meeste ontwikkelde en ontwikkelingslanden de allerbelangrijkste factor die invloed heeft op de resultaten van onderwijs. Armoede is sterk gecorreleerd met een waaier van variabelen die je aan de thuissituatie kunt koppelen. Eén daarvan is het educatieniveau van de ouders. Dat educatieniveau een invloed heeft op de schoolresultaten van de kinderen. Het is dus moeilijk de verschillende invloeden te onderscheiden en te weten tot op welke hoogte de educatie van arme kinderen door een tekort aan financiële middelen wordt tegengehouden, of door andere factoren uit de thuissituatie. Omdat de verschillende factoren zo moeilijk uit elkaar te halen zijn, behandelen onderzoekers mechanismen die doorheen de socioeconomische situatie werken vaak als één effect. Met andere woorden, het is niet helemaal duidelijk wat de impact van financiële middelen is, los van andere factoren.
Achtergrond bij de lessenreeks Saved by the bell
2
Absolute armoede vermindert de mogelijkheden om te leren In ontwikkelingslanden belemmert wijdverspreide armoede educatie omwille van slechte voeding en gezondheidszorg, laag opleidingsniveau van ouders, beperkte financiële middelen voor ontwikkeling en een armoedige thuissituatie. Armoede waarbij mensen erg weinig middelen hebben en waarbij hun meest banale noden niet vervuld kunnen worden, komt meest voor in ontwikkelingslanden, vooral in landelijke gebieden. Dat resulteert in armzalige thuissituaties om in te leren, bijvoorbeeld geen boeken, geen licht of een plaats om je huiswerk te maken. Het heeft ook een negatieve invloed op het fysieke welbevinden van de kinderen en hun mogelijkheden om te leren. Het wordt gelinkt aan een minder opleidingsniveau van de ouders en de beperkte middelen die in onderwijs kunnen worden geïnvesteerd. Ondervoeding heeft impact op de leerkansen van kinderen: studies hebben aangewezen dat kinderen met groeiachterstand minder kans hebben om in school ingeschreven te zijn, en als ze ingeschreven zijn dan hebben ze meer kans op vroegtijdige uitval. Er is bewijs dat de vroege voedings- en gezondheidsstatus van een kind, evenals het voedingspatroon van kinderen die naar school gaan sterke effecten op hun mogelijkheid om te leren heeft. Daartegenover staat dat kinderen die niet goed zijn gevoed het moeilijk hebben om zich te concentreren op school. De omstandigheden thuis bevorderen in heel wat arme gemeenschappen het leren niet. Die omstandigheden houden onder andere volgende factoren in: te veel tijd moeten besteden aan huiselijke karweitjes, afwezigheid van boeken in huis. Deze thuisomstandigheden kunnen samen gaan met een onzeker of onstabiel milieu waarin ze leven én financiële onzekerheid, wat op zijn beurt leidt tot angst en emotionele stress, in sommige gezinnen ook nog eens versterkt door geweld en misbruik. Al deze uitdagingen, gecombineerd met een laag niveau van opleiding van de ouders zorgt ervoor dat kinderen weinig hulp krijgen bij hun huiswerk en weinig motivatie hebben om te leren.
Armoede leidt tot minder inschrijvingen in het onderwijs Bovenop de toegang tot, is er het probleem van de beperkte vraag naar educatie bij armen in ontwikkelingslanden. De vraag naar onderwijs hangt van een aantal zaken af, zoals de financiële en opportuniteitskost van onderwijs, de kwaliteit ervan en de waarneembare voordelen. De financiële kost voor scholing is vaak hoog, wat het moeilijk maakt voor arme ouders om scholing voor hun kinderen te voorzien. De financiële kost beperkt zich niet tot inschrijvingsgeld, maar er zijn ook andere directe kosten zoals transport, schooluniformen en boeken. Naast de financiële kost is er ook de niet-financiële kost, zoals de opportuniteitskost om kinderen naar school te sturen. Vooral in rurale gebieden worden kinderen ingeschakeld op het veld of in het huishouden (bijvoorbeeld water halen of hout sprokkelen), dan betekent de kinderen naar school sturen een opportuniteitskost voor het
Achtergrond bij de lessenreeks Saved by the bell
3
huishouden. Er is meestal een sterke genderdimensie aan deze keuze, meisjes hebben vaak meer verantwoordelijkheid in het huishouden en er zijn waarschijnlijk minder goedbetaalde jobs voor opgeleide meisjes dan voor jongens. In ontwikkelingslanden die zwaar te lijden hebben onder HIV of AIDS, rust vaak een zware verantwoordelijkheid op kinderen om zorg te dragen voor hun zieke familie, wat hun educatieve kansen inperkt. Armen reageren ook meer op de kwaliteit van de school. Als de educatieve kwaliteit niet goed is, dan zijn armen minder dan rijken geneigd de lessen bij te wonen. Dus is een verbeteren van de onderwijskwaliteit een andere sterke aansporing voor armen om naar school te gaan, wat opnieuw leidt tot meer inschrijvingen.
Arme scholen hebben gewoonlijk minder middelen Deel van het probleem is ook de ongelijke verdeling van middelen. Vaak zijn er meer middelen ter beschikking in stedelijke dan in landelijke gebieden, of meer in rijke dan in arme wijken binnen steden. Zelfs in landen waar publieke middelen gelijk verdeeld worden tussen scholen, kunnen goede leerkrachten arme scholen vermijden omdat het moeilijker is om aan arme kinderen les te geven. Ontwikkelingslanden vinden moeilijk goede leerkrachten die les in landelijke gebieden willen geven.
Aan armoede ontsnappen vereist meer dan educatie Opdat educatie op een aanzienlijke schaal een weg uit armoede kan bieden, is er vaak nood aan specifieke ingrepen of gunstige economische omstandigheden. Ondersteunende ingrepen zijn bijvoorbeeld sociaal werk in de gemeenschap, scholen die arme ouders betrekken bij de educatie van hun kind, een antiarmoede beleid van de overheid, alfabetisatie-campagnes voor volwassenen … Toch is het moeilijk om algemene conclusies te koppelen aan zulke interventies. De ingrepen die succesvol waren, bleken goed rekening te houden met de specifieke context van een bepaalde school. Er blijkt een limiet op wat scholen alleen kunnen doen om de invloed van armoede op educatie te overwinnen. Levin zegt, “verbetering op lange termijn in extreme armoede-scholen is zeldzaam, ondanks bewering in studies van uitzonderlijke gevallen.” Dit ondersteunt de visie van het Coleman Report, die zegt dat het moeilijk is voor scholen om de invloeden van een arme thuisachtergrond te overwinnen. Een studie voor de Joseph Rowntree Foundation over de relatie tussen armoede en educatie kon niet één reden toewijzen aan waarom arme kinderen slechter presteren in educatie. In de plaats ontdekte men dat meerdere factoren op meerdere niveaus een rol spelen en besloot men dat “er geen ‘magic bullets’ zijn die leerlingen in staat stellen om zo goed te presteren en dezelfde educatieve voordelen te benutten als hun meer bevoordeelde leeftijdsgenoten.”
Achtergrond bij de lessenreeks Saved by the bell
4
De voordelen van educatie worden duidelijker in landen die een snelle economische groei meemaken wanneer schoolverlaters terecht komen in goede jobs. Dit opent mogelijkheden voor opwaartse sociale mobiliteit en het biedt stimulansen voor ouders en kinderen om meer tijd en moeite te investeren in educatie. Deze welwillende omgeving kan een vereiste zijn opdat vele andere educatieve ingrepen een sterke impact zouden hebben.
Conclusie Er is duidelijk bewijs dat onderwijs kan leiden tot minder armoede. Toch is armoede maar één van de verschillende factoren die ervoor zorgen dat kinderen geen kwalitatief onderwijs genieten. Educatie heeft een positieve invloed op het terugdringen van armoede: - meer geschoolde mensen verdienen meer geld - meer (en vooral meer kwalitatieve) educatie bevordert economische groei en daardoor de economische kansen en de inkomens - educatie brengt bredere sociale voordelen met zich mee zoals lagere vruchtbaarheid, verbeterde gezondheidszorg van kinderen en grotere participatie van vrouwen in het werkveld. Dit bevordert de economische ontwikkeling in het algemeen en meer bepaald de situatie van de armen. Belangrijk hierbij is dat er door de overheden een goed beleid wordt gevoerd. Om armoede terug te dringen moet de toegang tot onderwijs verhoogd worden. Daarnaast moet er ook aandacht besteed worden aan de kwaliteit van het onderwijs: wanneer de kwaliteit van het onderwijs zwak is lijden de armen het meest. Ook is het belangrijk dat het onderwijs voor vrouwen kwalitatief en kwantitatief groot is. Het zorgt voor een grotere algemene gezondheid van een gezin en dat leidt dan weer tot betere onderwijsresultaten in de volgende generaties. Er moet dus een verbetering komen op vlak van de vraag: meer kinderen moeten naar school kunnen gaan. Dit kan het best bereikt worden door het verminderen van de schoolkost (bijvoorbeeld inschrijvingsgeld afschaffen) of het toekennen van beurzen (subsidies) om naar school te gaan. Aan de andere kant moet ook het aanbod uitgebreid worden: er moeten genoeg scholen worden gebouwd in landelijke gebieden, er moeten geschikte middelen zijn zoals goede schoolboeken en kwalitatieve leerkrachten. Ook moet erop gelet worden dat een te snelle uitbreiding van de vraag wordt vermeden (niet té veel nieuwe leerlingen in één keer) zodat het aanbod niet volledig overspoeld wordt. Het resultaat is dan immers een extreme overbevolking die bijvoorbeeld landen als Oeganda ervaren hebben na de afschaffing van de inschrijvingsgelden. Als je naar de impact van armoede op educatie kijkt, zie je dat armoede de inschrijvingsratio negatief beïnvloedt, net zoals het uitdoen van een ‘schoolcarrière’.
Achtergrond bij de lessenreeks Saved by the bell
5
De thuissituatie van leerlingen is een erg belangrijke factor die invloed heeft op de resultaten in het onderwijs. Armoede is daar sterk mee verbonden, maar het gebrek aan geld is maar één van de achtergrondfactoren die leren beperkt. Duizenden experimenten hebben nog niet geleid tot één model om de nadelige impact van de thuisachtergrond op het schoolniveau te counteren. Educatie, en specifiek kwalitatieve educatie, is cruciaal om te ontsnappen uit de armoede. Hoe dat precies moet, is nog steeds het onderwerp van veel discussies. Onderwijs zal een noodzakelijk, maar geen voldoende voorwaarde om aan armoede te ontsnappen zijn. Samen met goed onderwijs zijn ook een sterke motivatie, een gunstige economische omgeving en wat goed geluk nodig!
Achtergrond bij de lessenreeks Saved by the bell
6
