Studiedag GOED WIJS GRIJS Over de geestelijke gezondheid van ouderen Provinciehuis Antwerpen 19 februari 2013
Wat maakt oudere mensen gelukkig? Alfons Marcoen
GELUK is vandaag een belangrijk thema van wetenschappelijk onderzoek. Dit onderzoek focust niet alleen op het gelukkig zijn van individuen, maar ook op het geluksniveau van collectiviteiten zoals landen, regio’s, steden, organisaties. Bruto Nationaal Product
Bruto Nationaal Geluk
Leo Bormans
Herman Van Rompuy
2011 - 2012
Het boek dat alle wereldleiders cadeau kregen
Martin E. P. Seligman en Mihaly Csikszentmihalyi lanceerden in 1998 de
POSITIEVE PSYCHOLOGIE STUDIE VAN DE
MENS OP ZIJN BEST
Positieve psychologie bestudeert: positieve subjectieve ervaringen (welbevinden, levensvoldoening, hoop, optimisme, flow, geluk),
positieve persoonskenmerken (liefdesbekwaamheid, moed, sociale vaardigheden, esthetische gevoeligheid, doorzettingsvermogen, vergevingsgezindheid, originaliteit, toekomstgerichtheid, spiritualiteit, hoge begaafdheid, wijsheid) en
positieve gemeenschapsgerichte attitudes (verantwoordelijkheid, zorg, altruïsme, burgerzin, gematigdheid, verdraagzaamheid, werkethiek).
Positieve psychologie Inspiratiebron van:
gelukswijzers, gelukscampagnes, geluksplannen, geluksdagboeken, gelukslijnen, gelukscoach, ….. CM – 7 Gelukslijnen Geluksadviezen
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Leef naar je doelen Investeer in relaties Denk positief Heb aandacht voor jezelf Leef hier en nu Heb grip op je leven Leef gezond en beweeg
Deb Vansteenwegen
Benoem het positieve Dankbaarheid Ken je kwaliteiten Genieten Waardering voor je vrienden Weten wat belangrijk voor je is Pro-actief zijn
Gelukkig zijn in de tweede levenshelft, de derde leeftijd, de vierde leeftijd. Wat betekent gelukkig zijn voor oudere mensen? Wat maakt oudere mensen gelukkig?
Gelukkig zijn, subjectief welbevinden, tevredenheid Ouder worden Geluk en ontwikkelingstaken De dynamiek van subjectief welbevinden Basaal en actueel welbevinden
Gelukkig zijn is wezenlijk: een positieve emotionele ervaring (zich goed gevoel, blijheid, vreugde, opgewektheid, liefde, voldaanheid), al of niet zichtbaar in uiterlijk gedrag, al of niet verwoord, en de uitdrukking van een (impliciet of expliciet) gunstig oordeel over de overeenstemming tussen de gerealiseerde (actuele, waargenomen, beleefde) en de gewenste (verlangde, gedroomde, verhoopte) leefsituatie.
Gelukkig zijn heeft veel gezichten. Gelukservaringen verschillen naar duur, intensiteit en levensdomein.
Duur = kortstondig geluksgevoel (geluksmoment) (daily uplifts) = meer duurzame geluksstemming (goed gezind zijn) = langdurig overwicht en behoud van positieve gevoelens
Intensiteit = dolgelukkig, zielsgelukkig (juichen, huilen van geluk) = stil of getemperd geluk: innerlijke rustige tevredenheid
Levensdomein geluksgevoelens en tevredenheid in de betrokkenheid op diverse ervaringsgebieden, zoals ons lichaam, het materiële milieu, de natuur, sociale relaties, de cultuur, onszelf als persoon, enz.
subjectief welbevinden, levensvoldoening, tevredenheid
Subjectief WELBEVINDEN is ook een component van ZINERVARING
Reker (2000; Reker & Wong, 1988) definieert persoonlijke of existentiële zinervaring als: “het zien van orde, samenhang en doelgerichtheid in zijn bestaan (cognitieve component), het nastreven en bereiken van waardevolle doelen (motivationele component), en daarmee samenhangend een gevoel van vervulling (emotionele component)”.
DE EMOTIONELE COMPONENT VAN ZINERVARING: WELBEVINDEN Als we er in slagen onze doelen te bereiken of op weg zijn om ze te bereiken, als er overeenstemming is tussen wat de levensomstandigheden van ons vragen en de capaciteiten en vaardigheden waarover we beschikken (flow: optimale ervaring), als we met succes onze ontwikkelingstaken vervullen, ……. dan voelen we ons goed, gelukkig en tevreden. GEREALISEERDE LEVENSZIN
WELBEVINDEN
OUD(ER) WORDEN Lichamelijk verouderen Een senior worden Zelf vorm en zin blijven geven aan zijn leven door het vervullen van ontwikkelingstaken en het nastreven van persoonlijke doelen
in een dynamische maatschappij
OUD(ER) WORDEN • Lichamelijk verouderen Primaire, secundaire en tertiaire veroudering Effecten op het cognitief-psychologisch functioneren Toenemend verlies van adaptatievermogen in de 3de en 4de leeftijd OUD(ER) WORDEN OVERKOMT ONS
OUD(ER) WORDEN • Senior worden wijziging van sociale positie in de familie het beroepsleven de gemeenschap (grootouder worden, zorg voor bejaarde ouders, mentor worden op het werk, pensionering, tot de oudere generatie behoren in gemeenschap)
ons GESCHONKEN en/of AANGEDAAN
OUD(ER) WORDEN Zijn leven zelf vorm blijven geven Zijn leven opvatten als een persoonlijke prestatie, als het vervullen van ontwikkelingstaken. Met een positieve houding, adequaat omgaan met wat het leven met zich meebrengt, zodat men kan spreken van succesvol / positief /optimaal / productief constructief / zinvol ouder worden.
OUD(ER) WORDEN IS OOK EIGEN WERK
OUD(ER) WORDEN • overkomt ons • wordt ons geschonken wordt ons aangedaan • doen we zelf, het is ons werk Mede door onze eigen inzet kan het ouder worden een duurzame positieve ervaring zijn van levenszin en welbevinden
in de derde en een vierde leeftijd.
VANUIT EEN PSYCHOGERONTOLOGISCH PERSPECTIEF IS HET ZINVOL VAN EEN ONDERSCHEID TE MAKEN TUSSEN DE DERDE EN DE VIERDE LEEFTIJD
De derde leeftijd (young old) Baltes & Smith 2003
• De levensverwachting neemt toe: meer oudere mensen leven langer. • Volwassenen vandaag kunnen hun fysieke en mentale fitheid in de ouderdom nog verbeteren. • Opeenvolgende cohorten (generaties) vertonen winst in fysieke en mentale fitheid. • Almaar meer mensen worden succesvol ouder. • Veel senioren vertonen hoge niveaus van emotioneel en persoonlijk welbevinden (plasticiteit van het zelf). • Ze beschikken over effectieve strategieën om met de winsten en verliezen om te gaan op latere leeftijd.
STABIEL HOOG NIVEAU VAN WELBEVINDEN
De vierde leeftijd (oldest old) Baltes & Smith 2003
• Vrij grote verliezen in cognitief potentieel en bekwaamheid tot leren • Toename van chronische stress • Dementie komt veel voor (ongeveer 50% bij 90-jarigen) • Hoge niveaus van kwetsbaarheid, disfunctionaliteit en multimorbiditeit • Sterven op oudere leeftijd op een waardige wijze is een grote zorg.
Welbevinden als het einde nadert Tussen drie en vijf jaar vóór het levenseinde gaat het welbevinden drie maal sneller dan voorheen in dalende lijn, maar er zijn interindividuele verschillen.
Wat maakt oudere mensen gelukkig? Dé oudere mens bestaat niet.
Wat maakt deze oudere mens gelukkig?
Oudere mensen ervaren (net zoals jongere mensen) (in meer of mindere mate) geluk, welbevinden en levensvoldoening in = het goed vervullen van ontwikkelingstaken, = het nastreven en bereiken van doelen, = het adequaat beantwoorden van levensvragen, in verschillende levensgebieden.
Primaire levensgebieden waarin we zichtbare activiteiten ontplooien (ontwikkelingstaken vervullen en doelen nastreven ): GEZONDHEID WONEN HUWELIJK, GEZIN, FAMILIE BEROEP EN VRIJE TIJD SOCIALE ROL – MAATSCHAPPELIJKE PARTICIPATIE Zelfreflectieve levensgebieden van de omgang met HET ZELF – DE IDENTITEIT DE TIJD HET BESTAAN
GEZONDHEID WONEN HUWELIJK, GEZIN en FAMILIE BEROEP en VRIJE TIJD SOCIALE ROL en PARTICIPATIE
Voor elk van deze levengebieden: 1. Beknopte omschrijving van de globale ontwikkelingstaak zoals ze zich op latere leeftijd manifesteert. 2. Voorbeelden van levensvragen, zorgen en bezorgdheden die gedurende langere of kortere tijd het dagelijks leven van een oudere mens kunnen beheersen.
GEZONDHEID
Zich informeren over hoe men de lichamelijke en psychische gezondheid kan behouden en op grond daarvan een gezonde levensstijl ontwikkelen. Energie en tijd investeren in blijvende zelf(voor)zorg en deze zo nodig aanvullen met mantelzorg en professionele hulp.
GEZONDHEID
Schuldvragen over een ongezonde levensstijl; vragen over dement of chronisch ziek en afhankelijk worden, pijnbestrijding, kanker, zin van een behandeling, palliatieve zorg, sterven, euthanasie, …...
WONEN
Zijn huis en het bewonen ervan aanpassen aan lichamelijke veranderingen en veranderingen in de gezinssamenstelling, en als dat niet meer mogelijk is zich een nieuwe thuis creëren in de woongelegenheid waarin men gewild of ongewild terecht komt.
WONEN
Vragen over het onderhoud en de aanpassing van de woning, het al of niet kleiner gaan wonen, het verlies van de contacten met de buren, de karwei van het verhuizen, zich aanpassen aan het leven in een woon- en zorgcentrum, ……
HUWELIJK, GEZIN en FAMILIE
De relatie met zijn partner blijven cultiveren, zijn/haar overlijden op een constructieve wijze verwerken, de hulp die kinderen willen en kunnen geven aanvaarden (parentale maturiteit), en met kleinkinderen, broers, zussen en andere familieleden goede contacten onderhouden.
HUWELIJK, GEZIN en FAMILIE
Levensvragen kunnen rijzen over een gebroken huwelijksrelatie, al of niet nog hertrouwen, de opvang van kleinkinderen, de zorg voor bejaarde ouders, het welzijn van zijn kinderen en kleinkinderen, het maken van een testament, de band met broers en zussen, ….
BEROEP en VRIJE TIJD
Na de pensionering de vrijgekomen tijd op een creatieve en constructieve wijze gebruiken en de vrijetijdsactiviteiten tijdig aanpassen aan de veranderende lichamelijke mogelijkheden.
BEROEP en VRIJE TIJD
Pensionering: En wat nu? Vragen over de te grote tuin, over de toekomst van een unieke verzameling, al of niet nog per auto rijden, hoe zich verplaatsen met bus en trein, het neerleggen van zijn bestuursfunctie in de club, ……
SOCIALE ROL EN PARTICIPATIE
De band en het contact met vrienden, kennissen en buren onderhouden, zich op de hoogte houden van het politieke en culturele leven, de wensen en noden van de eigen generatie kennen en kenbaar maken en, waar wenselijk en mogelijk, zich op grote of kleine schaal in de gemeenschap engageren.
SOCIALE ROL EN PARTICIPATIE
Mijn enige echte vriendin is overleden, wat nu? Ik krijg mijn krant niet uitgelezen! Zal ik een computercursus volgen? Is de ouderenraad van de gemeente wel iets voor mij? Zal ik met de gepensioneerdenbond mee gaan betogen? Voor wie kiezen?
GEZONDHEID WONEN HUWELIJK, GEZIN en FAMILIE BEROEP en VRIJE TIJD SOCIALE ROL en PARTICIPATIE
Niet elke oudere mens (zoekt en) vindt zin, geluk, welbevinden en levensvoldoening in het vervullen van ontwikkelingstaken in elk van deze levensgebieden. Aanleg (temperament, karakter, persoonlijkheid), voorgeschiedenis, de tijdsgeest en specifieke levensomstandigheden bepalen mede waar mensen op hogere leeftijd hun geluk (kunnen) zoeken en welbevinden (kunnen) ervaren.
GEZONDHEID WONEN HUWELIJK, GEZIN en FAMILIE BEROEP en VRIJE TIJD SOCIALE ROL en PARTICIPATIE
De ervaring van levenzin en subjectief welbevinden in het adequaat vervullen van ontwikkelingstaken in de vijf levensgebieden is niet de verantwoordelijkheid van de oudere alleen. Van kapitaal belang is een ondersteunende sociale en maatschappelijke context van = empathische medemensen in de familie en in de kring van vrienden, mantelzorgers en professionele zorgverleners, …. = instanties die adequaat informatie verstrekken, = een seniorenvriendelijk woon-, verkeers-, cultuuren zorgbeleid …..
GEZONDHEID WONEN HUWELIJK, GEZIN en FAMILIE BEROEP en VRIJE TIJD SOCIALE ROL en PARTICIPATIE
In de loop der jaren worden oudere mensen in het vervullen van hun ontwikkelingstaken steeds vaker geconfronteerd met de thematiek van verlies, niet meer kunnen, iets voor de laatste keer meemaken, voorkomen, voortdoen, niet opgeven, zich weren, herstellen, eenzaamheid, zinloosheid, loslaten, berusten, aanvaarden, ….. en met existentiële levensvragen in de bedachtzame omgang met zijn Zichzelf, de Tijd en het Bestaan.
Existentiële levensvragen over ontwikkelingstaken in de omgang met: het Zelf, de Tijd en het Bestaan Wie ben ik (geweest)? Wat deed en doe ik met en in de tijd? Wat was en is de zin van mijn bestaan?
Ontwikkelingstaak in de omgang met
HET ZELF (DE IDENTITEIT) Een positief zelfbeeld construeren en bewaren tegen de achtergrond van zijn verleden en de onvermijdelijke lichamelijke en cognitieve achteruitgang op hoge leeftijd, het verlies van relaties, toenemende hulpbehoevendheid, eventuele maatschappelijke onderwaardering, enz.
Wie ben ik (geweest)? - In de ouderdom zie ik mezelf ook meer als wie ik geweest ben. - Door autobiografische arbeid (integratieve reminiscentie) vorm ik een narratieve identiteit. Ik word zo voor mijzelf en voor de anderen meer en meer een verhaal. - Werken aan het persoonlijk levensverhaal kan veel existentiële vragen oproepen over: gemiste kansen, geleden onrecht, liefdeloosheid, schuldgevoelens, nood aan vergeving, maar ook over verdiend en onverdiend geluk. - Zich bewust worden van wie men eigenlijk is, in een individuatieproces (C.G. Jung), een proces van loskomen uit het keurslijf van sociale rollen en zich bewust worden van het ongeleefde leven.
Met zijn levensverhaal, als uniek persoon erkend worden, wekt een diep gevoel van verbondenheid en geborgenheid.
Ontwikkelingstaak in de omgang met
DE TIJD Het persoonlijk en generatiespecifiek verleden en de beperktheid van de resterende levenstijd aanvaarden, aan de persoonlijke en collectieve toekomst blijven vorm geven, en tezelfdertijd op een creatieve en verantwoorde wijze omgaan met het heden.
Wat deed en doe ik met en in de tijd? Van op jonge leeftijd zijn we op zoek naar een evenwichtige houding tegenover de tijd, dit is de tijd die we hebben, gehad hebben, zullen hebben, zouden willen hebben, nooit zullen hebben. Een harmonieuze relatie met de tijd is een van de voornaamste bronnen van geluk, welbevinden en levenstevredenheid.
Constructief omgaan met de tijd: tijd nemen voor ….. tijd maken voor ….. vrije tijd zinvol invullen rusttijd waarderen de tijd vergeten opgaan in de tijd thuis zijn in de tijd bij de tijd zijn “zijn tijd” niet ophemelen leven in deze tijd
Een dam tegen verveling en eenzaamheid
Ontwikkelingstaak in de omgang met
HET BESTAAN Meer dan ooit geconfronteerd met de eindigheid van zijn bestaan blijven open staan voor de zin van het leven die aangereikt wordt in de diepte van persoonlijke ervaringen, contacten met anderen, met de natuur en met producten van de menselijke geest (religie, literatuur, film, beeldende kunst, enz.).
Blijven diepte zien in zijn bestaan.
Existentiële vragen Wat was de zin van mijn leven? Wat is de zin van mijn leven nu? Heeft het leven überhaupt een zin?
Op jongere leeftijd worden deze vragen meestal spontaan beantwoord in de activiteiten van het dagelijkse leven. De bestaanszin wordt geleefd. Crisissen, tegenslagen en het kwetsbaar worden in de ouderdom wekken deze existentiële vragen en maken ze tot thema van reflectie.
Op zoek naar de ultieme zin De grote bestaansvraag spoort sommigen aan om tot op hoge leeftijd hun ervaringen en ontmoetingen met mensen en dingen, met de natuur en met producten van de cultuur (religie, literatuur, kunstwerken, wetenschap) te blijven scannen op zoek naar sporen van de ultieme zin van hun bestaan. Vele ouderen vinden rust in het besef van een transcendente werkelijkheid waarmee ze zich verbonden voelen (God, het Mysterie, het Zijn, het Leven, de Natuur, de Kosmos, de Wereldgemeenschap, Alles wat bestaat). Ze beleven deze werkelijkheid als de ultieme bestaansgrond die hen draagt zolang ze leven en waarin ze verdwijnen als ze sterven.
Wat was de zin van mijn leven? Wat is de zin van mijn leven nu? Heeft het leven überhaupt een zin?
De ultieme zinhorizon waaraan de vragen naar de zin van het bestaan getoetst worden kan religieus, niet-religieus / algemeen filosofisch of atheïstisch van aard zijn.
GEZONDHEID – WONEN - HUWELIJK, GEZIN en FAMILIE BEROEP en VRIJE TIJD - SOCIALE ROL en PARTICIPATIE
DE IDENTITEIT – DE TIJD – HET BESTAAN
ZIN ZIEN TAKEN VERVULLEN EN DOELEN BEREIKEN GELUK, WELBEVINDEN, LEVENSTEVREDENHEID ERVAREN
TWEE PERSPECTIEVEN op SUBJECTIEF WELBEVINDEN
HEDONISTISCH en EUDAIMONISCH
SUBJECTIEF WELBEVINDEN HEDONISTISCH PERSPECTIEF: het maximaal beleven van plezier en geluksmomenten op lichamelijk en psychologisch vlak. Subjectief welbevinden bestaat uit drie componenten: * levenstevredenheid * de aanwezigheid van positieve gevoelens en stemmingen * de afwezigheid van negatieve gevoelens en stemmingen
Welbevinden van ouderen bevorderen • Helpen bij een POSITIEVE EVALUATIE van hun levensloop en leefsituatie door: het luisteren naar hun levensverhaal; samen reminisceren; verjaardagen vieren; een levensboek maken; in het dagelijkse leven snel bronnen van ongenoegen wegnemen ….. • POSITIEVE GEVOELENS induceren, stimuleren, bekrachtigen (vriendelijkheid, humor, lachen) • NEGATIEVE GEVOELENS opmerken, erkennen, bespreekbaar maken maar niet bekrachtigen
SUBJECTIEF WELBEVINDEN EUDAIMONISCH PERSPECTIEF: echt geluk is niet de bevrediging van alle behoeften, maar geëngageerd leven in overeenstemming met zijn daimon, zijn ware zelf, vanuit diep gekoesterde waarden. Persoonlijke expressiviteit (Waterman) (intens en authentisch leven)
Dimensies van psychologisch welbevinden van ouderen (Ryff, 1989) Gebaseerd op inzichten uit positieve theorieën over het ouder worden
• • • • • •
Zelfaanvaarding Positieve relaties met anderen Autonomie Competent in omgevingsmanagement Een levensdoel hebben Een gevoel van persoonlijke groei
zelfaanvaarding – positieve relaties – autonomie omgevingscompetentie – levensdoel – persoonlijke groei zijn volgens sommige critici DETERMINANTEN OORZAKEN BRONNEN van
WELBEVINDEN GELUKKIGE, TEVREDEN EN IN HET LEVEN GESLAAGDE OUDEREN
Welbevinden van ouderen bevorderen • Oudere mensen helpen hun ontwikkelingstaken te vervullen in de verschillende levensgebieden. • Oudere mensen ondersteunen in hun streven naar: zelfaanvaarding, positieve relaties, autonomie, competentie in de aanpassing aan de omgeving, de realisatie van (haalbare) levensdoelen, persoonlijke groei.
Vanuit het perspectief van de individuele persoon manifesteert het gelukkig zijn of subjectief welbevinden zich met betrekking tot zes dimensies van intentionele betrokkenheid op onszelf en op de wereld waarin ons leven zich voltrekt. (Marcoen, 1987)
lichamelijk materieel sociaal cultureel psychisch existentieel
WELBEVINDEN
het bestaan het zijnsmysterie
E
cultureel milieu
sociaal milieu
EXISTENTIEEL A CIA SO
CU LT UR EE
L
C
S
L
R TE MA
AM EL IJ K
WELBEVINDEN
L
LIC H
I EE
materieel milieu
M
PSYCHISCH
P innerlijke wereld het zelf
L lichaam
Ik dank u voor uw aandacht.
