Vooys 32 4 05-12-14 11:34 Pagina 54
v ersta n d va n z a k e n Ellen Rutten
De nieuwe oprechtheid? Russische schrijvers online
In de rubriek ‘Verstand van zaken’ reflecteren deskundigen in een essayistische vorm op de stand van zaken in de hedendaagse literatuur, het boekenvak of de wetenschap. Trends worden geduid, catastrofes voorzien en normen bevraagd. Literatuurwetenschapper Ellen Rutten, die een speciale belangstelling voor de Slavische talen en culturen heeft, behandelt in deze editie de zelfprofilering van auteurs via de social media. Het internet is, ook voor schrijvers en dichters, dé manier om een groot publiek te bereiken. Rutten gebruikt als voorbeeld de charismatische Russische dichter Dmitrij Vodennikov om te laten zien hoe kunstenaars roem verwerven via het internet, hoe zij hun imago beïnvloeden en hoe iemand als Vodennikov omgaat met de onvermijdelijke spanning tussen echt en nep.
Anno 2014 maken weinig literaire schrijvers geen gebruik van social media. In dit essay onderzoek ik de online activiteiten van Russische schrijvers – en daarbij besteed ik speciale aandacht aan de dichter Dmitrij Vodennikov. Hoewel nauwelijks bekend over de grens – de gemiddelde Vooys-lezer hoort zijn naam hier vast voor het eerst – geniet Vodennikov sterstatus in Rusland. Die sterstatus buit hij bewust en met plezier uit in zijn blog, op zijn site en op Facebook. Zijn weloverwogen spel met publieksaandacht illustreert een bredere trend onder schrijvers online: roem is iets waar zij hun neus niet voor ophalen, maar wat zij omarmen of zelfs uitvergroten. Dat ze daarbij worden gedreven door een platte zucht naar aandacht is een misvatting: hun doel is subtieler. Russische webgebruikers zijn bovengemiddeld bedrijvig op social media. Enquêtes rekenden Rusland tussen 2009 en 2012 steevast tot de top drie van landen met het meest actieve social-mediagebruik ter wereld. (Comscore 2009, 2010, 2012) Social media zijn ook geliefd bij Russische literaire schrijvers, en niet zomaar: zij opereren in een maatschappij waarin de kans op printpublicatie van een werk klein is en in een medialandschap waar een beperkt aantal kranten, radiostations en televisiezenders plaats bieden aan kritische stemmen. In dat landschap zijn online media – object van relatief weinig overheidsbemoeienis – een voor de hand liggende broedplaats voor intellectuele en literaire productie. Het Rulinet – insiderjargon voor ‘het Russische literaire Internet’ – bruist inderdaad. Volgens criticus Dmitrij Kuz’min betraden ‘praktisch alle auteurs van de nieuwste literaire generatie (...) de scene via het Internet’ (Kuz’min 2004) Maar ook gevestigde auteurs verpozen graag online. Op social media als Twitter en Facebook of Russische va54
Vooys | 32.4 | 2014
v ersta n d va n z a k e n
Illustratie: Vince Trommel
Vooys 32 4 05-12-14 11:34 Pagina 55
rianten daarvan delen honderden, zo niet duizenden, Russische schrijvers dagelijks (links naar) nieuw werk en optredens. In het verhitte politieke klimaat dat Rusland nu kent posten veel schrijvers daarnaast een toenemend aantal politieke links en commentaren (voor wie Russisch leest zijn de komisch-troostende Facebookcommentaren op het Kremlinbeleid van dichter en non-fictieschrijver Lev Rubinsjtejn een aanrader (Rubinsjtejn)). Maar Russische auteurs gebruiken hun social media accounts ook voor het posten van culinaire recepten, foto’s, favoriete muziek, of, zeg, een vraag om advies over geschikte cosmetica. Online aanwezigheid legt deze auteurs geen windeieren: de populairste schrijvers trekken dagelijks tienduizenden online lezers, en een individuele post van een gevierd auteur kan resulteren in duizenden commentaren. Een schrijver die bovenmatig actief is op social media, is de Russische dichter Dmitrij Vodennikov (geboren in 1968). Hij geldt als poëtisch grootmeester: zijn bundels verschenen bij gerenommeerde Russische uitgeverijen, en in een nog steeds toonaangevend overzicht van Ruslands beste dichters was hij in 2002 een van de jongsten in de top tien. (Kuritsyn 2002) Vodennikov is ook een dichter met idoolstatus. Hij wordt wel ‘de bekendste dichter van zijn generatie’ genoemd (Prilepin 2007), en tot zijn lezers horen behalve hardcore literatuurliefhebbers ook fans wier bewondering riekt naar regelrechte verliefdheid. Zijn status van publiekslieveling dankt Vodennikov deels aan zijn begaafd gecomponeerde poëzie. Die is niet alleen gelaagd, maar ook op het sentimentele af openhartig: meerdere critici zien hem als leider van een ‘nieuwe oprechtheid’ in de Russische poëzie. Zijn populariteit wordt ook gevoed door zijn uiterlijk: Vodennikov, lang, slank el l e n ru t t e n
55
Vooys 32 4 05-12-14 11:34 Pagina 56
en jongensachtig, is meer dan eens geroemd om zijn looks; niet toevallig grapte hij in een interview: ‘mijn schoonheid is mijn vloek.’ (Prilepin 2007) Maar Vodennikov zou aanzienlijk minder in de spotlichten staan als hij ze zelf niet zo actief opzocht – in offline, maar vooral ook in online media. De poging om publieke aandacht te genereren via social media: dát is waarin ik hier geïnteresseerd ben. Virtueel is Vodennikov behalve op zijn homepage ook te vinden op zijn blog, op Facebook en op Twitter.1 In tweetvorm deelt hij elke paar dagen praktische informatie: verwijzingen naar de columns die hij voor de krant Gazeta schrijft en links naar interviews en aankomende optredens. Zijn site is minder up-to-date, maar trakteert bezoekers op een breder palet aan Vodennikov-gerelateerd materiaal: gedichten, essays, details over recente boeken, maar ook audio- en video-files van optredens, uitgebreide fotosessies, persberichten, en een link naar Vodennikovs blog. Dat laatste medium gebruikt hij met regelmaat, voor een mengeling van nieuwe po‘…hoe privé, hoe echt is het ëzie; foto’s; reproducties van schilderijen; open vragen aan lezers (‘wat ga jij vreten, eh inkijkje dat deze kunstenaar sorry, eten op nieuwjaarsavond?’), gevolgd ons in zijn leven lijkt te door lange discussies met diezelfde lezers gunnen eigenlijk?’ waar Vodennikov zelf gretig aan deelneemt; praktische info over optredens; en links naar PR-materiaal en columns. Facebook heeft voor Vodennikov een vergelijkbaar brede functie – al kiest hij hier voor een haast plagerig-drammerige nadruk op het delen van privé-informatie. De injectie die zijn geliefde tekkel Jozefina Taurovna kreeg, de deken waar Vodennikov en zij op slapen, de afwastechniek van een Petersburgse vriend, de slapeloosheid die de dichter ’s nachts overvalt, zijn wandelingen door Moskou met stappenmeter (en het aantal kilometers dat die stappenmeter aangeeft): de trouwe lezer van zijn Facebookpagina weet er alles van en diezelfde lezer wordt soms om de paar uur op de hoogte gehouden van nieuwe ontwikkelingen in Vodennikovs dagelijkse leven. Dat een auteur met een dergelijk actief en openhartig online profiel niet alleen instemmende reacties ontvangt zal niemand verbazen. Lezers van zijn poëzie, maar ook van zijn openhartige digitale posts verwijten Vodennikov regelmatig dat hij zich verlaagt tot een commercieel product, en dat hij oprechtheid inzet om aandacht te trekken. Journalist Konstantin Sjavlovskij stelde zichzelf in een lang interview zelfs tot voornaamste doel om ‘van de dichter Dmitrij Vodennikov’ te weten te komen waarom in ‘de nieuwe oprechtheid (...) openheid steeds meer wordt gebruikt door creatieven om hun werk in koopwaar te veranderen’. (Sjavlovskij 2010) Noch in dat interview, noch elders doet Vodennikov pogingen om de verwarring 1
56
De adressen van de vier pagina’s in kwestie zijn: www.vodennikov.ru, http://vodennikov.livejournal.com, https://www.facebook.com/DmitryVodennikov?fref=ts, https://twitter.com/vodennikov.
Vooys | 32.4 | 2014
v ersta n d va n z a k e n
Vooys 32 4 05-12-14 11:34 Pagina 57
over zijn publieke persoon op te heffen. Integendeel. Als dichter thematiseert hij zijn reputatie als ‘oprechtheidsicoon’ in verzen waar tegelijk irritatie én plezier uit spreekt. In het gedicht ‘Mannen kunnen ook een orgasme faken’ (een titel die de spanning tussen oprechtheid en spel stevig op de agenda zet) zoekt hij bijvoorbeeld bewust de grens tussen ironie en oprechtheid op door de soms op het pathetische af sentimentele labels op te sommen die op zijn poëzie worden geplakt. Hij doet dat op een toon waar tegelijk ironische distantie en vertederde affectie uit spreekt. ‘Eindeloze artikelen zijn er over mij geschreven’, schrijft hij in dit gedicht: ‘Zuivering door een verheven schreeuw’ ‘Stormachtige bloem van nog niet tot wasdom gekomen neomoderniteit’ ‘Woord-subject in polyfonische tekst’ en zelfs ‘Een nieuwe oprechtheid, een nieuwe gevoeligheid, een nieuw woord.’ Ach lieve heer, waar heb je mijn onbetaalbare leven aan verspild. (Vodennikov 2002; vertaling Ellen Rutten)
Online gebruikt Vodennikov een vergelijkbare mengeling van spot en genoegen om verwarring over zijn ongebruikelijke oprechtheid tegelijkertijd te consolideren en te ondermijnen. Zijn activiteiten op social media laten zien dat die media een perfect middel zijn om een ‘is deze schrijver nu wel of niet oprecht’ spel te spelen. In een blogpost noemt hij ‘de nieuwe oprechtheid’ waar critici hem mee identificeren ‘uiteraard nogal grappig’ (Vodennikov 2010); en op zijn blog en op Facebook deelt hij autobiografische fragmenten waarvan de lyrische toonzetting vaak neigt naar overdrijving. In diezelfde media onthaalt hij lezers op dramatische, hyperromantische foto’s (de aan zijn blog ontleende afbeeldingen bij dit essay zijn een voorbeeld) en clips waarin hij zijn poëzie voordraagt alsof het de intieme ontboezemingen van een verlegen Einzelgänger betreft. Zoals Poesjkin en Lermontov ooit hun status als Ruslands Grote Romantici consolideerden met geschilderde portretten, zo neemt Vodennikov in deze foto’s en clips een zorgvuldig gestileerde romantische pose aan. Net als zijn critici proeft ook het publiek van Vodennikovs online posts ambivalentie in zijn gedrag en werk – een ambivalentie die ze moeilijk kunnen duiden. Meer dan eens stellen zij in commentaren dan ook vragen die op dit moment aan wel meer schrijvers en andere creatieven gesteld worden: hoe privé, hoe echt is het inkijkje dat deze kunstenaar ons in zijn leven lijkt te gunnen eigenlijk? In hoeverre laat deze dichter ons toe in zijn leven? In hoeverre speelt hij een spel – ofwel: in hoeverre gebruikt hij intimiteit en oprechtheid om celebrity status te verkrijgen? De vragen die Vodennikovs lezers en critici bezighouden laten zich niet met een simpel ‘ja’ of ‘nee’ beantwoorden – omdat de vragen die zij stellen er niet echt toe doen. Voor een goed begrip van Vodennikovs social media-activiteiten – en die van veel meer schrijvers die ongemakkelijk intiem ogende social media-posts delen – hoeven we niet te weten of hij meent wat hij zegt. We hoeven daarvoor niet te achterhalen of el l e n ru t t e n
57
Vooys 32 4 05-12-14 11:34 Pagina 58
vodennikov.livejournal.com
zijn soms wel erg geaffecteerde foto’s nu geposeerd zijn of niet. Experts zeggen het al langer: in celebrity cultures bestaat geen harde scheidslijn tussen echt en vals, of tussen imago en een zogeheten neutraal ‘zelf’.2 Een auteur als Vodennikov is zich bewust van de onvermijdelijke spanning tussen echt en fake die bij publieke roem hoort, en hij gebruikt een openbaar medium als Facebook om dat spel te spelen – met een overgave die soms gespeeld, soms echt is, en soms allebei tegelijk. Dat schrijvers als Vodennikov zo’n nadrukkelijk ambivalente openheid bezigen heeft een reden – en die reden is niet goedkoop winstbejag. ‘In our days’, stelt cultuurtheoreticus Boris Groys, ‘the romantic image of the poète maudit is substituted by that of the artist as being explicitly cynical – greedy, manipulative, business-oriented, seeking only material profit, and implementing art as a machine for deceiving the audience’. (Groys 2009) Zo’n wantrouwende maatschappelijke visie op kunstenaars, zo gelooft Groys, zorgt dat het productief kan zijn om jezelf juist als onoprecht te presenteren: ‘today, to decide to present oneself as ethically bad is to make an especially good decision in terms of self-design (genius=swine).’ Of Vodennikov dit citaat kent weet ik niet, maar hij zou het begrijpen. Hij kiest ervoor om social media – zijn Facebookpagina in het bijzonder – maximaal openhartig te gebruiken en lezers te laten gissen naar de vraag: hoe oprecht is deze virtuele intimiteit? De vraag wat de cultuurhistorische wortels van die keus zijn verdient een afzonderlijk betoog. Zowel in als buiten Rusland spelen schrijvers al eeuwen met de spanning tussen oprechtheid en ironische afstand, en dat spel neemt in Rusland soms andere trekken aan dan elders. In hoeverre kleurt bijvoorbeeld de radicale overgang van socialisme naar hyperkapitalisme – en dus naar een systeem waarin dichters en schrijvers weer zelf hun broek moeten ophouden – recente Russische discussies over oprecht2 Voor klassieke studies in celebrity cultures en stardom: zie Dyer 2008 en Royek 2004. 3 Deze en verwante vragen bespreek en beantwoord ik in detail in Sincerity after Communism (Yale University Press, in print), een op handen zijnde boekpublicatie die de geschiedenis van zowel Russische als niet-Russische oprechtheidsretoriek behandelt. Zie ook Trilling 1972 voor een klassieke studie naar de geschiedenis hiervan.
58
Vooys | 32.4 | 2014
v ersta n d va n z a k e n
Vooys 32 4 05-12-14 11:34 Pagina 59
heid? Welke rol speelt het verleden – denk aan de hypocrisie die inherent deel uitmaakte van de Sovjet-ideologie – in eenentwintigste-eeuwse Russische oprechtheidsretoriek?3 Of Vodennikovs zet op dit moment de juiste is in het eeuwenoude literaire spel met oprechtheid. Ook aan die vraag kun je een afzonderlijk betoog wijden. Wel vast staat dit: met zijn online gedrag – ik parafraseer nu Groys (2009) – bevestigt en stabiliseert Vodennikov het wantrouwen dat roem onvermijdelijk oproept. In een hypergemedialiseerde wereld is, voor een dichter, die zet misschien zo onzinnig nog niet. Literatuur Comscore, ‘Russia Has World’s Most Engaged Social Networking Audience’. 2009. http://www.comscore.com/dut/Insights/Press-Releases/2009/7/Russia-has-World-s-MostEngaged-Social-Networking-Audience, 18.08.2014. Comscore, ‘Russia Has Most Engaged Social Networking Audience Worldwide’. 2010. http://www.comscore.com/Insights/Press-Releases/2010/10/Russia-Has-Most-Engaged-Social-Networking-Audience-Worldwide, 18.08.2014. Comscore, ‘Argentina Ranks First in Worldwide Desktop Social Networking Engagement’. 2012. http://www.comscore.com/dut/Insights/Press-Releases/2012/12/Argentina-Ranks-First-inWorldwide-Desktop-Social-Networking-Engagement, 18.08.2014. Dyer, R., Stars, London 2008. Groys, B., ‘Self-Design and Aesthetic Responsibility’ In: e-Flux, 2009. http://www.e-flux.com/ journal/self-design-and-aesthetic-responsibility/, 19.08.2014. Internet World Stats, ‘Internet Usage in Europe’. 2013. http://www.internetworldstats.com/ stats4.htm, 18.08.2014. Kuritsyn, V., ‘Rejting poetov [Dichtersrating]’. 2002. http://www.guelman.ru/slava/10/ 10%20poe.htm, 19.08.2014. Kuz’min, D., ‘Istorija i nekotorye etapy russkogo literaturnogo Interneta [Geschiedenis en een aantal etappes van het Russische literaire Internet]’. Radio svoboda, 09-08-2004. http://archive.svoboda.org/programs/sc/2004/sc.080904.asp, 19.08.2014. Prilepin, Z., ‘Sredi novych poetov ja samyj tsjitaemyj. Skorej vsego nikto prosto ne rubit v nix... [Van de nieuwe dichters word ik het meest gelezen. Waarschijnlijk snapt gewoon niemand hen...]’. Interview met Vodennikov, APN Niznij Novgorod, 19-11-2007. http://www.apn-nn.ru/ pub_s/1484.html, 19.08.2014. Rojek, C., Celebrity, London 2008. Rubinsjtejn, L., Facebook account. N.d. https://www.facebook.com/profile.php?id=100000022518126, 19.08.2014. Rutten, E., Sincerity after Communism: A Cultural History, in print. Sjavlovskij, K., Notsj’ na pjatom: Dmitrij Vodennikov [De nacht van vier op vijf: Dmitrij Vodennikov], 09-11-2010. http://www.5-tv.ru/video/505807/, 19.08.2014. Trilling, L., Sincerity and Authenticity, Cambridge, MA. 1972. Vodennikov, D., ‘Muzjtsjiny tozje mogut imitirovat’ orgazm [Mannen kunnen ook een orgasme faken]’, Moskou 2002. Vodennikov, D., ‘Notsj’ na pjatom [De nacht van vier op vijf]’, http://vodennikov.livejournal.com, 22-11-2010. http://vodennikov.livejournal.com/2010/11/22/, 19.08.2014.
el l e n ru t t e n
59
