Verbindingen in beweging

Verbindingen in beweging Hoe hedendaagse kunsttoepassingen de identiteit van de Halvezolenlijn kunnen versterken Gemeenten Geertruidenberg - Heusden - Waalwijk

Juni 2013 Mieke Prinse, projectleider Jos Wilbrink, senior projectleider

Inhoudsopgave Voorwoord Verbindingen in beweging 1

Inleiding

pagina 4

2 2.1 2.2 2.3

De Langstraat toen en nu Langstraat spoorlijn Schoen- en lederindustrie Spoor, bruggen, wachtposten, stations en fabrieken

pagina pagina pagina pagina

3 4

Kunstvisie Samenvatting Kunstroute Halvezolenlijn

pagina 7 pagina 15

5 5 6 6

Pagina 2 van 17

Voorwoord Voor u ligt de Kunstvisie Halvezolenlijn, die bkkc in opdracht van de drie gemeenten Geertruidenberg, Heusden en Waalwijk heeft opgesteld. Deze visie, waarvan de basis gelegd werd door collega’s Erik Luermans en Peter van den Berk, vormt het kader voor de kunstopdrachten die rond deze oude spoorlijn worden ontwikkeld. Aan de hand van de uitgangspunten die bovengenoemde gemeenten hebben geformuleerd en die verderop in het rapport worden gepreciseerd heeft bkkc de mogelijkheden voor kunstopdrachten verkend voor het traject van de spoorlijn als geheel en voor de specifieke accenten van de drie gemeenten afzonderlijk. Op dinsdag 17 januari 2012 werd een bijeenkomst georganiseerd door bkkc – locatie gemeentehuis Waalwijk – waarin bkkc aan de diverse instellingen, organisaties en individuen, al dan niet professioneel aan de Halvezolenlijn verbonden, de verleende opdracht toelichtte. Op deze avond werden over en weer ideeën en suggesties uitgewisseld die in deze visie een plek hebben gekregen. Bkkc heeft een aantal van de aanwezige partijen ook opgezocht en geraadpleegd. Vanaf medio 2012 werd het basisconcept verder uitgewerkt door Mieke Prinse en Jos Wilbrink. Op donderdag 21 maart 2013 presenteerden zij de eindversie in het Kunstencentrum in Waalwijk. Verbindingen in beweging Het is uitdrukkelijk de wens van de drie gemeenten dat de te realiseren kunstwerken bij het Halvezolenpad in gezamenlijkheid de verbinding aangaan met de rijke geschiedenis van de (leer)industrie, met de invloed van deze spoorlijn op het omringend landschap en met de economische betekenis ervan voor de bewoners en de betrokken gemeenten. De kunstwerken zullen tevens het recreatieve en toeristisch gebruik van de bestaande fietsroute langs de lijn stimuleren. Wij zijn bij de keuze van de uitgangspunten voor deze visie uitgegaan van de spoorlijn als een metafoor, als een drager van meerdere functies en betekenissen afgezet in de tijd, toen en nu. Dit was een van de wensen die werden geuit in het genoemd overleg. In de route naar de kunstopdrachten zelf doen we tevens aanbevelingen over een te volgen procedure. In de ad hoc te vormen denktanks c.q. kunstcommissies zullen die instellingen en/of personen een plek kunnen vinden die de artistieke verbeelding van de spoorlijn een warm hart toedragen.

Pagina 3 van 17

1.

Inleiding

Aanleiding voor dit kunstenplan is de wens van de gemeenten Geertruidenberg, Heusden en Waalwijk om het Halvezolenpad voor toeristen, recreanten en bedrijven en voor de eigen bewoners onder de aandacht te brengen. Het kunstproject Halvezolenlijn sluit hiermee aan op de ambities van de drie gemeenten om het kerngebied te versterken en een nieuwe impuls te geven aan de kwaliteit van het leefgebied. Op de informatieavond op 17 januari 2012 waren meerdere instellingen en verenigingen aanwezig, die al lange tijd uit professie of hobby hun interesse voor de geschiedenis van de Halvezolenlijn uitdragen. Op deze avond kwamen suggesties naar voren over de accenten die voor deze visie interessant waren, passeerden mogelijke locaties voor kunstwerken, en werd met name door de kunstinstellingen de wens geuit om op enige manier betrokken te zijn in de trajecten van de kunstopdrachten. Nadrukkelijk werd ook het belang van de verbinding tussen dit kunsttraject en educatie via scholen, kunstencentra, Uitpunten en VVVkantoren of bibliotheken onderstreept. Bkkc heeft als gevolg van dit overleg een aantal bezoeken afgelegd en met een groot deel van de aanwezigen gesproken. Met het kunstproject Halvezolenlijn worden relaties gelegd tussen oude, misschien wel vergeten of vrijwel onzichtbare landschappelijke lijnen en patronen en de huidige situering en het gebruik van (de resten van) de Halvezolenlijn. Er wordt niet alleen gekeken naar de geschiedenis van de spoorlijn en de leer- en schoenindustrie, maar centraal staan ook de huidige ontwikkelingen. De Halvezolenlijn is geen statisch gegeven. Dat blijkt onder meer uit de vernieuwde fietsroutes, het herstel van de historische bruggen en de toegenomen interesse voor het industriële erfgoed. Dit kunstenplan levert een inspirerende bijdrage aan deze dynamiek. Er worden locaties voor kunstwerken gekozen waar de essentie van het Halvezolenpad ten volle is te ervaren. Elk kunstwerk wordt specifiek voor een locatie ontworpen. Het is zeker niet alleen de lijn door het landschap en de dorpen/steden die ingrediënten levert voor de formulering van de kunstopdrachten. De betekenis van de leer- en schoenenindustrie – hier en daar nog zichtbaar aanwezig – en die van de eigentijdse commerciële (toeristen)industrie zullen ook de richting van de kunstopdrachten bepalen.

Pagina 4 van 17

2.

De Langstraat toen en nu

Op de basisschool werd in vroegere jaren in de geschiedenis- en aardrijkskundelessen verhaald over de schoen- en leerindustrie aan de Langstraat en het belang van deze bedrijvigheid voor Nederland. Als het over de Langstraat gaat dan ligt er direct de associatie met de schoen- en leerindustrie, die nauw met elkaar waren verbonden. De speciaal voor de industrie aangelegde ‘Langstraat’ spoorlijn tussen ’s-Hertogenbosch en Geertruidenberg maakte hier onlosmakelijk deel van uit. De naam Langstraat had betrekking op een deels nog bestaande dijk, die in 1422 werd aangelegd door het destijds moerassige gebied. Loodrecht op deze dijk ontstonden ontginningen, die zich kenmerkten door lange en zeer smalle percelen, de zogeheten ‘slagen’. Het slagenlandschap dat hierdoor is gevormd is nog op vele plekken herkenbaar. Meer dan elders in Brabant legde men zich hier in de Langstraat, aan het begin van de industriële revolutie, toe op het vervaardigen van leer en leerproducten, een direct gevolg van de vooral gunstige geografische ligging en omstandigheden. De leer- en aanverwante industrie kwam rond 1850 tot een grote bloei, waarbij met name in Waalwijk de schoenindustrie een prominente rol vervulde. 2.1

Langstraat spoorlijn

Locatie: tussen ’s-Hertogenbosch en Zevenbergen De Langstraatspoorlijn, in de volksmond ook wel Halvezolenlijn genoemd, was een spoorlijn van Lage Zwaluwe via Waalwijk naar ’s-Hertogenbosch. De bijnaam Halvezolenlijn refereert aan de schoenenindustrie (aan- en afvoeren van halffabricaat en halve producten), maar ook naar de enkele spoorlijn terwijl er een dubbele spoorlijn was gepland. Tijdens de aanleg was er wel degelijk rekening gehouden met een verdubbeling van de lijn. Deze planning is nog te zien aan de brugpijlers van de bruggen. De spoorlijn – geopend tussen 1886 en 1890 – werd volledig gefinancierd met opbrengsten uit voormalig Nederlands-Indië. Met deze spoorverbinding werden voornamelijk leer en aanverwante artikelen van en naar de Langstraat vervoerd. Lage Zwaluwe fungeerde als overlaadpunt voor scheepvaart naar Rotterdam. Tegenwoordig is alleen nog een deel vanuit Lage Zwaluwe naar Oosterhout als goederenspoorlijn in gebruik. De lijn was ook decennialang van belang voor personenvervoer. Verkopers reisden naar allerlei bestemmingen om hun waar aan de man te brengen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog maakten veel Belgische vluchtelingen gebruik van de lijn om elders rust te vinden. Op het talud tussen Raamdonksveer en 's-Hertogenbosch ligt een fietspad, het Halvezolenpad genaamd. Tussen Vlijmen en 's-Hertogenbosch gaat het oude tracé door het natuurgebied de Moerputten. De 600 meter lange Moerputtenbrug is in oktober 2006, na een uitvoerige restauratie, als wandelpad geopend. Het laatste stuk spoorlijn werd pas in 1997 opgebroken. In 2008 is door de gemeente Waalwijk een stuk spoor van 250 meter aangelegd ter hoogte van de Cartografenweg in Waalwijk, ter nagedachtenis aan de Halvezolenlijn. Tot en met 1997 lag ter hoogte van het Koning Willem I College in 's-Hertogenbosch ook nog een stuk van de Halvezolenlijn. Langstraatspoorlijn Lage Zwaluwe – ’s-Hertogenbosch Totale lengte Spoorwijdte Aangelegd door Geopend: Lage Zwaluwe – Waalwijk Waalwijk – Vlijmen Vlijmen – ’s-Hertogenbosch Gesloten voor personenvervoer Gesloten voor goederenvervoer Heropend Lage Zwaluwe – Oosterhout Weststad Huidige status: Lage Zwaluwe – Oosterhout

46,3 km normaalspoor 1345 mm Staat der Nederlanden 1 november 1886 1 juni 1888 15 oktober 1890 31 augustus 1950 25 april 1972 1979 alleen goederen

Pagina 5 van 17

Oosterhout – ’s-Hertogenbosch Aantal sporen Baanvaksnelheid

opgebroken 1 40 km/h

Een groot deel van de Halvezolenspoorlijn is rond 2007 omgebouwd tot wandel- en fietspad en heeft een lengte van ongeveer 20 km. Het Halvezolenpad wordt vooral gebruikt door toeristen, bewoners en scholieren van de drie gemeenten. Bruggen en nog enkele wachtposten vormen de ankerpunten op het Halvezolenpad, zij houden de herinnering aan de Halvezolenlijn levend. De Langstraatspoorlijn markeert aan de zuidzijde voor een deel de grens met het Nationaal Landschap Het Groene Woud. Aan de Noordzijde grenst de lijn aan de autoweg A59 en sluit de voormalige spoorlijn aan op de polders van de Maas en de Biesbosch.1 2.2

Schoen- en lederindustrie

De Langstraat was decennia lang het belangrijkste leercentrum van Nederland: het Brabantse aandeel industriële leerbedrijven steeg in 1911 zelfs tot 84% van de ambachtelijke Nederlandse leerindustrie. Deze concentratie van Nederlandse leerbedrijven was vooral toe te schrijven aan de geografische ligging. Het gebied was gelegen aan de rand van een bos met voldoende water in de buurt. Er was voldoende huidaanvoer vanwege de dichtbij gelegen veeteeltgebieden. Vanaf 1880 begon de industrialisatie. Dat bracht voor de vele arbeiders een gunstig sociaal-economisch klimaat. In 1903 werd in Waalwijk de allereerste internationale tentoonstelling gehouden op het gebied van leer, schoenen en accessoires. Tegenwoordig vinden we er het Nederlands Leder en Schoenenmuseum. Hoewel het centrum van de leder- en schoenindustrie zich in Waalwijk bevond vinden we leerbedrijven in de hele regio zoals in Geertruidenberg, Raamsdonk en Drunen maar ook nog in Dongen en Rijen. Op dit moment bestaan er nog steeds, van oorsprong, familiebedrijven zoals Greve BV en Van Bommel, Klerx Schoenen, Van Haren en Durea. 2.3

Spoor, bruggen, wachtposten, stations en fabrieken

Het gehele spoortraject en de daaraan verbonden activiteiten zijn inmiddels verloren gegaan. Alleen nog enkele wachtposten en een groot deel van de spoorbruggen zijn bewaard gebleven. De Federatie Behoud de Langstraatbruggen speelde hierbij een belangrijke rol. De Federatie zet zich al meer dan 28 jaar in voor de Halvezolenlijn en ontving hiervoor samen met de gemeenten ’sHertogenbosch, Heusden en Waalwijk de Europa Nostra Award 2013 voor cultureel erfgoed. De Federatie verenigt een aantal plaatselijke stichtingen in ’s-Hertogenbosch, Heusden, Waalwijk en Geertruidenberg en is er in geslaagd de bruggen te redden. Deze laatste resten van de Langstraatspoorlijn houden de herinnering in leven. Stations en spoorlijn hebben de tand des tijds niet doorstaan en hebben plaatsgemaakt voor wonen en werken. Fabrieken zijn opgeheven of zijn verplaatst naar nieuwe industrieterreinen.2

1

De geschiedenis van de Halvezolenlijn en de leer- en schoenindustrie wordt helder beschreven in het boekwerk ‘Het Halvezolenlijntje. De Langstraatspoorlijn van Lage Zwaluwe naar ’s-Hertogenbosch, 1866 – 2011’ (in 2011 uitgegeven door Stichting Matrijs). 2

De Federatie ontwikkelde – net als een aantal andere partijen – initiatieven om kunstwerken langs de route te realiseren. De Federatie heeft verschillende ideeën aangereikt, bijvoorbeeld over het elders herplaatsen van een verloren gegaan beeld Verschoven Segmenten van Henk Mooij. Pagina 6 van 17

3.

Kunstvisie

Veel kunstroutes worden opgezet op basis van de actuele stand van zaken op het gebied van de autonome beeldende kunst. In het gunstigste geval is er nog een relatie tot de ruimtelijke context, maar vaak ontbreekt ook dat element en gaat het vooral om kunst die in het atelier van de maker ontstaan is en voortkomt uit de persoonlijke drijfveren van de kunstenaar. Dit soort routes trekken meestal veel aandacht, maar die is tegelijkertijd vaak van korte duur. Een andere vorm van kunstroutes vindt een vertrekpunt vanuit de eigenschappen van het landschap. Het gaat hier dan om werken die veelal ter plekke gemaakt worden en helemaal met de natuurlijke situatie zijn verweven. Kunst verbonden aan dat ene aspect van de landschappelijke kwaliteit. Voor de kunstroute aan de Halvezolenlijn hebben we voor een andere benadering gekozen. Naast de actuele ontwikkelingen in de beeldende kunst en de landschappelijke kwaliteiten van de locaties vormt de historie van de omgeving een belangrijk uitgangspunt voor het tot stand komen van de werken. Vooral de schoen- en leerindustrie is decennialang van levensbelang geweest voor de gemeenschappen die door de speciaal hiervoor aangelegde spoorlijn werden verbonden. Deze drieslag van historie, actuele beeldende kunst en landschappelijke kwaliteiten vormt een prima geheel om de kunst te verbinden met andere beleidsterreinen van de drie samenwerkende gemeenten. Natuurlijk met die van recreatie en toerisme, kunsteducatie, heemkunde en erfgoed, maar indirect ook met domeinen als publiek-private samenwerking (overheid-bedrijfsleven), regionale samenwerking, en wanneer het project verder uitgewerkt is in concrete activiteiten (ontmoeten, wandelen, fietsen) zelfs met sectoren als welzijn en sport. Door de vele raakvlakken met andere contexten krijgt de kunstroute aan de Halvezolenlijn vanzelf een duurzaam karakter. De route doet recht aan heden en verleden en richt zich in zijn activiteiten op de nabije toekomst. Het accentueert de betekenis van wat de streek voor de mensen heeft betekend en hoe de mensen vorm hebben gegeven aan hun omgeving. Net zoals de spoorlijn in ruimtelijke zin de dorpen met elkaar heeft verbonden, zo zal de kunst een mentale verbinding leggen tussen het verleden, heden en de toekomst van de bewoners. Tijdens de interviews met lokale vertegenwoordigers zijn tal van wensen geuit om invulling te geven aan de route. Die kunnen door hun diverse karakter echter onmogelijk vertaald worden in een kunstwerk. Het is derhalve aan te raden de beide entiteiten, de beeldenroute en de lokale feiten, als twee aparte aandachtsgebieden te behandelen. Er is een onderscheid gemaakt tussen een fysieke route bestaande uit een reeks van samenhangende objecten en een digitale versie, de GPS-route bestaande uit relevante cultuurhistorische, natuurhistorische en actuele en bijzondere feiten opgetekend uit o.a. verhalen van bewoners. Nadere duiding van de plekken moet plaatsvinden in overleg met de gemeenten. Gedacht kan ook worden aan aansluiting bij meer commerciële of anderszins functionele activiteiten. De plekken hebben behalve hun verwijzing naar heden en verleden, alle een artistieke verbijzondering (uitgedrukt in vorm, beeld, kleur, licht of geluid). Dat kan ook een billboard zijn of vitrinekast met foto’s uit het verleden. Per locatie kunnen partijen deze voorzieningen adopteren. Alle plekken sluiten aan bij bestaande of nog te ontwikkelen fiets- en wandelroutes. Initiatieven om jaarlijks de Halvezolen-vierdaagse, marathon of fietstocht te houden, moeten worden gestimuleerd. In Spoor 1 gaat het om de fysieke route van een vijftal kunstwerken in combinatie met de GPSroute en in Spoor 2 gaat het om een uitbreiding daarvan met een reeks in de stijl van de officiële NS-borden vormgegeven informatiepanelen, in woord en beeld langs de hele route. Met historische thema’s en interpretaties daarvan verbonden aan de schoen- en leerindustrie. Deze kunnen worden gesponsord door bedrijfsleven, serviceclubs, verenigingen en maatschappelijke organisaties.

Pagina 7 van 17

Spoor 1 Dit spoor gaat uit van een fysieke route van een reeks samenhangende sculpturen die op enigerlei wijze verwantschap vertonen met een spoorwegemplacement. Voorgesteld wordt om vijf sculpturen/verblijfsplekken te creëren die qua uitstraling verwantschap vertonen met bestaande emplacementen. Wisselstation, wachtkamer, perron, goederenopslag, loket, knooppunt, remise kunnen daarbij als inspiratie dienen. Vorm en materiaal zijn robuust met verwijzingen naar spoor en het verleden van de streek: gebruik van onderdelen van rails, bielzen, leer, slagbomen en wagons bijvoorbeeld. Bij de werken worden identieke informatiepanelen geplaatst met uitleg van het werk en de naam van de kunstenaar. Indien mogelijk en zinvol kan aan elke plek een specifieke toeristische attractie verbonden worden zoals speelgelegenheid voor kinderen, ontmoetingsplek, knooppunt voor wandel- en fietsroutes en ambulante horeca. Kunstroutes Brabant Een mooie aanvulling op deze fysieke ingrepen, is de eerder genoemde GPS-route ofwel de bkkcapp Kunstroutes Brabant. De interactieve kunstroutes van Kunstroutes Brabant bestaan uit eigentijdse kunst, natuur, cultuur, landschap en erfgoed. De routes zijn ontwikkeld voor fietsers en wandelaars, voor liefhebbers van natuur en cultuur en voeren door het intrigerende landschap van Brabant. De routes zijn gebaseerd op GPS-techniek en werken met POI’s (points of interest). Bkkc heeft een website en app laten ontwikkelen voor het ontsluiten van de routes. Via de smartphone maakt de bezoeker kennis met kunstwerken, verhalen, animatiefilms, muziek en gedichten die speciaal voor bepaalde plekken zijn ontwikkeld. Voorbeelden van toepassingen zijn historische foto’s, (hoor)spelen en interviews met kenners en bewoners van de streek die de bezoeker verder leiden door de rijke cultuurgeschiedenis van Brabant. 3 Het is belangrijk de ontwikkeling van de kunstroute – hoewel deze niet meteen in de volle breedte zichtbaar is – direct op te nemen in de app. Op die manier blijven de geïnteresseerden, belanghebbenden en bewoners op de hoogte en kunnen ze direct betrokken worden bij de ontwikkelingen. De kunstroute in de app – die telkens uitgebreid wordt – moet steeds onder de aandacht gebracht worden van het publiek. Goede communicatie is daarbij van groot belang. Gemeente Geertruidenberg: Raamsdonk Het huidige Halvezolenpad houdt in Raamsdonk plotseling op. Dat was vroeger anders. De spoorlijn liep door tot Lage Zwaluwe. Dit punt vormt een mooie aanleiding om in woord en beeld informatie te verstrekken over de historische betekenis van Raamsdonk als schakel tussen Den Bosch en Rotterdam. Een dichter geeft zijn interpretatie van de plek die zowel begin- als eindpunt kan zijn voor de fietser of wandelaar. De informatieborden brengen de geschiedenis tot leven en zetten de bezoekers aan tot een moment van bezinning of tot het nemen van een volgende stap. De borden worden uitgevoerd in traditioneel aan de spoorwegen gelieerd materiaal. (Bijvoorbeeld door de verschillende uitvoeringen die door de jaren heen door de NS zijn ontwikkeld, in chronologische volgorde te spreiden over de hele route. Fotobeelden en vormgeving sluiten op elkaar aan.) De gedichten kunnen gaan over: -

Specifieke historische feiten als de Belgische vluchtelingen die intensief van de spoorlijn gebruik gemaakt hebben tijdens de Eerste Wereldoorlog Reizen, weggaan en terugkeren Handel en bestaan, de handelsreiziger Verandering van landschappen Verbinding tussen mensen

3

De app is in het voorjaar van 2012 gelanceerd en in inmiddels 550 keer gedownload. Alle routes worden automatisch opgenomen in routesinbrabant.nl, een website met 50.000 bezoekers per maand. Pagina 8 van 17

Raamsdonk, einde Halvezolenpad

Raamsdonk Een tweede mogelijkheid in de gemeente Geertruidenberg ligt aan de kruising Wielstraat/Halvezolenpad: een hybride werk dat als autonome sculptuur kan gelden maar ook dienst kan doen als rustpunt om het hemelse gewelf in volle glorie te kunnen ervaren: groet aan de ruimte in de ‘Middle of nowhere’.

Raamsdonk: Middle of nowhere, in de buurt van kruising Halvezolenpad en Wielstraat

Gemeente Waalwijk: Waspik Een interessante mogelijkheid ligt in natuurpark De Vest waar die raakt aan het Halvezolenpad: een panoramapunt met uitzicht op Waspik en Waspik-Boven, een geschikte plek voor informatie over de geschiedenis van de plek als bijzonder verdedigingswerk in de Zuiderwaterlinie. Het park wordt in het najaar van 2013 opnieuw ingericht. Een uitstekend moment om tegelijkertijd een kunstwerk te realiseren. Men wil het voormalige verdedigingswerk meer tot uitdrukking brengen. Het park heeft een gebruiks- en verblijfsfunctie in de zomer. Mogelijk dat een kunstwerk in het totaalplan geïntegreerd kan worden.

Pagina 9 van 17

Natuurpark de Vest, verbinding Halvezolenpad

Sprang-Capelle Sculptuur, landmark met verblijfsfunctie/picknickplek, rustplaats. Zeer geschikt is de locatie bij de Hoge Vaartweg op de langgerekte groenzone. Op het eind staat een Andreaskruis met een stukje historische spoorlijn. Deze locatie is uitstekend geschikt als beginpunt/eindpunt van fiets- en wandelroutes in de nabijgelegen natuurgebieden en kasteel Zuijdewijn. In het groengebied zouden extra voorzieningen getroffen kunnen worden, zoals een hertenkamp, doolhof, kinderboerderij, schommelpark, eventueel enkele parkeerplekken voor wandelaars.

Sprang-Capelle, Hoge Vaartweg

Waalwijk Hier zijn meerdere mogelijkheden. Aandachtspunt is wel dat er aan het Halvezolenpad al objecten staan die herinneren aan de voormalige spoorlijn. Zo staat er een originele stationsklok ter hoogte van het voormalige perron van station Waalwijk. Ook treffen we diverse borden aan langs de route met informatie over cultuurhistorische en natuurhistorische bijzonderheden. Deze informatie zou geïntegreerd kunnen worden in de app en/of in een nieuw systeem van borden over de hele lengte van de Halvezolenlijn. Te denken valt aan borden ontworpen in lijn met de bestaande NS-borden. Waalwijk wordt in het algemeen gezien als het centrum van de Langstraat en als centrum van de schoen- en leerindustrie. Het leder- en schoenenmuseum is er gevestigd. De SeLL (Schoenen- en Ledersociëteit De Langstraat) is een netwerk- en businessclub voor de schoenen- , leder- en lederwarenbranche dat erg actief is, en sinds vorig jaar is het nieuw opgezette Waalwijkse/Chinese

Pagina 10 van 17

innovatie- en educatiecentrum SLEM aanwezig op de Dutch Design Week met innoverende schoenontwerpen. Een inspirerend gegeven voor het maken van een reeks van autonome beelden. 1.

Gedacht kan worden aan een autonome sculptuur in de waterpartijen bij de Meidoornstraat. Of toch een artificiële hengelplek voor sportvissers?

Waalwijk, waterpartijen Meidoornstraat

2.

Fietstunnel Wat verderop ligt een fietstunnel met daarvoor aan de linkerzijde een locatie voor een verblijfsplek. Deze kan verbijzonderd worden. Een fraaie vormgeving al dan niet in combinatie met een kunstwerk. Gedacht kan worden aan een poort-achtig object over het fietspad dat de toegang naar het centrum van Waalwijk accentueert en een opmaat vormt voor het culturele karakter van de gemeente zoals dat op diverse manieren zichtbaar wordt aan de andere kant van de tunnel: theater de Leest, Kunstencentrum, kunst in de openbare ruimte, het schoen- en ledermuseum.

Waalwijk, kruising bij fietstunnel

3.

Het Halvezolenpark en met name het gedeelte aan de Klokkenlaan, biedt ruimte voor diverse sculpturen (‘beeldenpark’) die refereren aan de economische kracht van de streek als innovatief centrum voor de schoen- en lederindustrie. Hierbij zou gedacht kunnen worden aan een sokkelproject met tijdelijke werken die voor een bepaalde tijd gehuurd worden van professionele kunstenaars. Juist hier kan de

Pagina 11 van 17

kracht van het bedrijfsleven in de gemeente zichtbaar worden door bijvoorbeeld beelden voor een bepaalde periode te adopteren. 4.

Een mooie locatie ligt in het verlengde van de Bloemendaalweg, de plek ter rechterzijde van het fietspad vlak voor de brug over de Baardwijkse Overlaat. Een autonome sculptuur als teken van welkom en afscheid voor de fietser en wandelaar die de gemeente binnenkomt of verlaat.

Waalwijk: verlengde Bloemendaalweg

Gemeente Heusden: Drunen Wachthuisje/ontmoetingsplek in futuristische uitvoering met moderne materialen van bedrijven uit de omgeving, maar herkenbaar in vorm als de andere objecten aan het pad. Als locatie is het groene talud aan de Zeedijk zeer geschikt. Daar zijn al een bankje en informatiebord geplaatst. De te creëren rustplaats zou gekoppeld kunnen worden aan een trapconstructie die afdaalt naar een uitkijkpunt in het groen in de aangrenzende ‘rivierbedding’ – een zwevend prieel wellicht. Je komt dan binnen in de wondere wereld vlak onder de kruin van eeuwenoude bomen die in het lager gelegen gebied staan. Deze plek is ook geschikt voor informatie over het vervolg van de Halvezolenlijn die hier bijna ophoudt. In Drunen zijn nog wel wat stukjes tot de voormalige lijn te herleiden, maar van een vaste doorgaande route is geen sprake.

Pagina 12 van 17

Drunen, Zeedijk

Traject Vlijmen – ’s-Hertogenbosch De gemeenten hebben nadrukkelijk de wens uitgesproken de route zo veel mogelijk door te trekken naar ’s-Hertogenbosch. In overleg met de afdeling recreatie en toerisme en ruimtelijke ordening van de gemeente Heusden is gekeken naar opties om aan te sluiten bij bestaande (fiets)routes en wegen. Zoals aangegeven eindigt het doorgaande Halvezolenpad in Drunen. Het laatste restant loopt over de Spoorlaan parallel aan de A59. Aan de linkerzijde wordt deze route begrensd door een imposant en dominant geluidsscherm. Aan de overzijde is er onvoldoende ruimte om een werk te realiseren. De rotondes zijn reeds voorzien van reclame van lokale bedrijven. Het logisch te volgen traject houdt daarmee op. Dat betekent dat er alternatieve routes gevonden zouden moeten worden om de kunstroute te vervolgen richting de Moerputten. Het is te overwegen om de route door het centrum van Drunen en Nieuwkuijk te laten voeren, dat is aantrekkelijker voor fietsers (denk aan horeca), maar betekent dat de directe link met het Halvezolenpad en de geschiedenis ervan grotendeels verdwijnt. De Spoorlaan eindigt op de rotonde bij de aansluiting naar de Lipsstraat. Even daarvoor is er nog een rotonde die aansluiting geeft op de Stationsstraat. Deze eindigt op het Raadhuisplein in het hart van Drunen. Om toch in een extra ijkpunt voor de kunstroute te voorzien kan er op het Raadhuisplein een kunstwerk gerealiseerd worden (hoek Raadhuisplein, Grotestraat, Stationsstraat) als eerbetoon aan de leerindustrie en de oude spoorlijn.

Drunen: Raadhuisplein

Pagina 13 van 17

Fietsers en wandelaars kunnen na een verblijf in het centrum van Drunen hun tocht voortzetten via de Grotestraat, Bosscheweg/Nieuwkuijksestraat richting Nieuwkuijk. Onder andere de Nassaulaan in Nieuwkuijk geeft aansluiting op het Venkant-gebied. Vanaf hier is de route alleen voor wandelaars toegankelijk. Dat maakt het ingewikkeld de totale route – van Raamsdonk naar ’s-Hertogenbosch – als één geheel te presenteren. Natuurlijk is het wel mogelijk in dit gebied informatiepunten te creëren en daarmee te verwijzen naar de voormalige Halvezolenlijn en de wandelroute richting ’s-Hertogenbosch. Op deze punten treft men dan ook een alternatieve fietsroute naar ’s-Hertogenbosch. Met name de app biedt hierbij interessante mogelijkheden. Spoor 2 Het in Spoor 1 uitgewerkte plan vormt een goed begin van een meer omvattend geheel om het Halvezolenpad in de belangstelling te brengen. Het is de bedoeling dat allerlei maatschappelijke bewegingen met hun activiteiten aansluiten bij het kunstenplan. In spoor 2 wordt dit geconcretiseerd. Zoals gezegd is spoor 2 vergelijkbaar met spoor 1, maar met de toevoeging van een fotoreportage langs de hele route met historische thema’s verbonden aan de leerindustrie. Deze presentaties kunnen worden gesponsord door het plaatselijke bedrijfsleven, serviceclubs, verenigingen en maatschappelijke organisaties. Het geheel dat daardoor ontstaat heeft een blijvende vaste kern van kunstwerken met een wisselende omgeving van steeds variërende activiteiten die per jaar en per locatie veranderen. Het geheel is aantrekkelijk voor tal van toeristische en recreatieve doelgroepen inclusief de bewoners van de streek zelf.

Pagina 14 van 17

4.

Samenvatting Kunstroute Halvezolenlijn

Wie Gemeente Geertruidenberg Gemeente Waalwijk Gemeente Heusden Deze drie gemeenten willen zo veel mogelijk maatschappelijke en gemeentelijke instellingen, organisaties en individuen betrekken bij het project om het daarmee op lokaal en nationaal niveau tot een succes te maken. Te denken valt aan Kunstencentrum Waalwijk, Verenigde bedrijven Metal Valley, Serviceclubs als Lions, het Leder & Schoenen Museum, erfgoedorganisaties, natuurorganisaties, educatieve instellingen, toeristenbranche, leder- schoenenindustrie e.d. Het gaat er om een breed offensief te creëren en vooraf maatschappelijk draagvlak te verzekeren. De organisaties vinden elkaar in de regio en werken aan een gemeenschappelijk doel: het beleefbaar maken van het Halvezolenpad door kunstwerken te realiseren die gezamenlijk de verbinding aangaan met de rijke geschiedenis van de (leer)industrie, met de invloed van deze spoorlijn op het omringend landschap en met de economische betekenis ervan voor de bewoners en de betrokken gemeenten. Wat De drie gemeenten willen het Halvezolenpad onder de aandacht brengen van toeristen, recreanten en bedrijven en van de eigen bewoners. Het kerngebied moet versterkt worden en er wordt een nieuwe impuls gegeven aan de kwaliteit van het leefgebied. Met deze gedachten gaven de drie gemeenten bkkc in 2012 de opdracht een kunstvisie te ontwikkelen die het kader vormt voor de kunstopdrachten die rond deze oude spoorlijn zullen worden ontwikkeld. Met het kunstproject worden relaties gelegd tussen oude, misschien wel vergeten of vrijwel onzichtbare landschappelijke lijnen en patronen en de huidige situering en het gebruik van (de resten van) de Halvezolenlijn. Er wordt niet alleen gekeken naar de geschiedenis van de spoorlijn en de leer- en schoenindustrie, maar centraal staan ook de huidige ontwikkelingen. De Halvezolenlijn is geen statisch gegeven. Dat blijkt onder meer uit de vernieuwde fietsroutes, het herstel van de historische bruggen en de toegenomen interesse voor het industriële erfgoed. Toen De Langstraatspoorlijn, in de volksmond ook wel Halvezolenlijn genoemd, was een spoorlijn van Lage Zwaluwe via Waalwijk naar ’s-Hertogenbosch. De bijnaam Halvezolenlijn refereert aan de schoenenindustrie (aan- en afvoeren van halffabricaat en halve producten), maar ook naar de enkele spoorlijn terwijl er een dubbele spoorlijn was gepland. De spoorlijn – geopend tussen 1886 en 1890 – werd volledig gefinancierd met opbrengsten uit voormalig Nederlands-Indië. Met deze spoorverbinding werden voornamelijk leer en aanverwante artikelen van en naar de Langstraat vervoerd. Lage Zwaluwe fungeerde als overlaadpunt voor scheepvaart naar Rotterdam. Tegenwoordig is alleen nog een deel vanuit Lage Zwaluwe naar Oosterhout als goederenspoorlijn in gebruik. De lijn was ook decennialang van belang voor personenvervoer. Verkopers reisden naar allerlei bestemmingen om hun waar aan de man te brengen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog maakten veel Belgische vluchtelingen gebruik van de lijn om elders rust te vinden. Nu Een groot deel van de Halvezolenspoorlijn – tussen Raamsdonksveer en ’s-Hertogenbosch – is rond 2007 omgebouwd tot wandel- en fietspad en heeft een lengte van ongeveer 20 km. Tussen Vlijmen en 's-Hertogenbosch gaat het oude tracé door het natuurgebied de Moerputten (wandelgebied). Het Halvezolenpad wordt vooral gebruikt door toeristen, bewoners en scholieren van de drie gemeenten. Bruggen en nog enkele wachtposten vormen de ankerpunten op het Halvezolenpad, zij houden de herinnering aan de Halvezolenlijn levend. De Langstraatspoorlijn markeert aan de zuidzijde voor een deel de grens met het Nationaal Landschap Het Groene Woud. Aan de Noordzijde grenst de lijn aan de autoweg A59 en sluit de voormalige spoorlijn aan op de polders van de Maas en de Biesbosch. Kunstvisie Bkkc schreef een kunstvisie die op 21 maart 2013 aan alle betrokkenen werd gepresenteerd. In deze kunstvisie maakt bkkc een drieslag van historie, actuele beeldende kunst en landschappelijke kwaliteiten die samen een geheel vormen om kunst te verbinden met andere beleidsterreinen van

Pagina 15 van 17

de drie samenwerkende gemeenten (recreatie, toerisme, kunsteducatie, heemkunde, erfgoed, welzijn en sport). Bkkc beschrijft een spoor dat uitgaat van een fysieke route van een reeks samenhangende sculpturen die op enigerlei wijze verwantschap vertonen met een spoorwegemplacement. Doel is om vijf sculpturen/verblijfsplekken te creëren die qua uitstraling verwantschap vertonen met bestaande emplacementen. Wisselstation, wachtkamer, perron, goederenopslag, loket, knooppunt, remise kunnen daarbij als inspiratie dienen. Vorm en materiaal zijn robuust met verwijzingen naar spoor en het verleden van de streek. Bij de werken worden identieke informatiepanelen geplaatst met uitleg van het werk en de naam van de kunstenaar. Als aanvulling op deze fysieke ingrepen wordt de kunstroute opgenomen en verder uitgewerkt in een GPS-route. Waar Halvezolenpad van Raamsdonk (gemeente Geertruidenberg) via Waspik, Sprang-Capelle (gemeente Waalwijk) naar Drunen en Vlijmen (gemeente Heusden). Concreet zijn er vijf specifiek benoemde locaties, verspreid over de lengte van het Halvezolenpad, waar een opdracht wordt gegeven voor een kunstwerk. (Hierna bestaat altijd de mogelijkheid om ook de andere locaties een bijpassende invulling te geven wanneer daar de middelen voor beschikbaar zijn, bkkc noemt in de kunstvisie tien locaties). Van belang is dat er bij de realisatie van de projecten een centrale regie wordt gevoerd door de ambtelijke werkgroep en met begeleiding van deskundigen. De selectie van de kunstenaars vindt plaats in nauw overleg met bkkc. Bkkc zal ook de begeleiding van het gehele traject verzorgen. Raamsdonk Het huidige Halvezolenpad houdt in Raamsdonk plotseling op. Dat was vroeger anders. De spoorlijn liep door tot Lage Zwaluwe. Dit punt vormt een mooie aanleiding om in woord en beeld informatie te verstrekken over de historische betekenis van Raamsdonk als schakel tussen Den Bosch en Rotterdam. Een dichter geeft zijn interpretatie van de plek die zowel begin- als eindpunt kan zijn voor de fietser en wandelaar. Waspik Een interessante mogelijkheid ligt in natuurpark De Vest waar die raakt aan het Halvezolenpad: een panoramapunt met uitzicht op Waspik en Waspik-Boven, een geschikte plek voor informatie over de geschiedenis van de plek als bijzonder verdedigingswerk in de Zuiderwaterlinie. Het park wordt in het najaar van 2013 opnieuw ingericht. Een uitstekend moment om tegelijkertijd een kunstwerk te realiseren. Sprang-Capelle (Hoge Vaartweg) Sculptuur, landmark met verblijfsfunctie/picknickplek, rustplaats. Zeer geschikt is de locatie bij de Hoge Vaartweg op de langgerekte groenzone. Op het eind staat een Andreaskruis met een stukje historische spoorlijn. Deze locatie is uitstekend geschikt als beginpunt/eindpunt van fiets- en wandelroutes in de nabijgelegen natuurgebieden en kasteel Zuijdewijn. In het groengebied zouden extra voorzieningen getroffen kunnen worden, zoals een hertenkamp, doolhof, kinderboerderij, schommelpark, eventueel enkele parkeerplekken voor wandelaars. Waalwijk In Waalwijk ligt een mooie locatie in het verlengde van de Bloemendaalweg, de plek ter rechterzijde van het fietspad vlak voor de brug over de Baardwijkse Overlaat. Een autonome sculptuur als teken van welkom en afscheid voor de fietser en wandelaar die de gemeente binnenkomt of verlaat. Drunen Wachthuisje/ontmoetingsplek in futuristische uitvoering met moderne materialen van bedrijven uit de omgeving, maar herkenbaar in vorm als de andere objecten aan het pad. Als locatie is het groene talud aan de Zeedijk zeer geschikt. Daar zijn al een bankje en informatiebord geplaatst. De te creëren rustplaats zou gekoppeld kunnen worden aan een trapconstructie die afdaalt naar een uitkijkpunt in het groen in de aangrenzende ‘rivierbedding’ – een zwevend prieel wellicht. Je komt dan binnen in de wondere wereld vlak onder de kruin van eeuwenoude bomen die in het lager gelegen gebied staan.

Pagina 16 van 17

Wanneer De bedragen zoals opgenomen in de begroting zijn toegezegd door de gemeenten. De definitieve besluitvorming door colleges B&W vindt plaats in mei 2013. Mei 2013: besluitvorming Colleges B en W Juni 2013: selectie kunstenaars Oktober/november 2013: bespreking schetsontwerpen December 2013: opdracht definitief ontwerp Najaar 2014: realisatie

Pagina 17 van 17