Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Promotor: Dr. Roxane Vandenberghe Academiejaar 2009 – 2010
Van fleer tot wind, van roestig tot verstopt, van bassen tot schokken. Het semantische veld rond ‘verkoudheid’ in de Zuid-Nederlandse dialecten.
Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de Taal- en Letterkunde door Sabrina De Clercq
1
Dankwoord Bij deze wil ik graag mijn promotor Dr. Roxane Vandenberghe bedanken. Al voor het tweede jaar op rij wilde ze me bijstaan om mijn project tot een goed einde te brengen. Zonder haar had ik zeker en vast nooit de resultaten behaald die ik wilde hebben. Daarnaast verdienen ook haar collega’s van het WVD een speciaal dankwoordje. Zonder hun hulp was mijn thesis waarschijnlijk nooit zo gedetailleerd geweest. Prof. Devos wil ik hier ook nog bedanken. Zij heeft me immers geholpen als het op de kleine details aankwam. Daarnaast wil ik ook buiten de academische wereld graag aan een aantal mensen een dankwoordje richten. Vooral mijn vrienden wil ik laten weten dat ik hun steun en hulp immens apprecieer. Dus Kevin en Sarah, bedankt voor jullie steun. Maar verder ook aan allen: hartelijk bedankt.
2
Inhoudsopgave Dankwoord ................................................................................................................. 2 Inhoudsopgave ........................................................................................................... 3 1. Inleiding .................................................................................................................. 5 2. De methodologie .................................................................................................... 8 2.1. Bronnen ............................................................................................................ 8 2.1.1. Eigen materiaal.......................................................................................... 8 2.1.2. Vreemd materiaal .................................................................................... 10 2.2. Een lemma maken ......................................................................................... 13 2.3. Het opschonen van de trefwoordenlijsten ...................................................... 13 2.4. Overzicht van de geraadpleegde etymologische werken ............................... 14 3. Het begrip ‘verkoudheid’ ....................................................................................... 17 3.1. Algemeen....................................................................................................... 17 3.2. Het kaartbeeld................................................................................................ 20 3.3. Benoemingsmotieven van de dialectwoorden................................................ 21 3.3.1. Symptomatische motieven ...................................................................... 21 3.3.1.1. De metonymie ................................................................................. 22 3.3.1.2. Topografie ....................................................................................... 26 3.3.1.3. Motoriek........................................................................................... 28 3.3.1.4. Metafoor .......................................................................................... 30 3.3.1.5. Roos ................................................................................................ 30 3.3.2. Aetiologische motieven............................................................................ 31 3.3.2.1. De elementenleer ............................................................................ 31 3.3.2.2. Humoraalpathologie ........................................................................ 34 3.3.2.3. Demonologie ................................................................................... 35 3.3.2.4. Theologie......................................................................................... 36 3.3.3. Etymologie onbekend .............................................................................. 37 4. Het begrip 'verkouden' .......................................................................................... 38 4.1. Algemeen....................................................................................................... 38 4.2. Kaartbeeld...................................................................................................... 38 4.3. Etymologie ..................................................................................................... 40 4.3.1. Symptomatische motieven ...................................................................... 40 4.3.1.1. Motoriek........................................................................................... 40 4.3.1.2. Metonymie ....................................................................................... 41 4.3.1.3. Metafoor .......................................................................................... 42 4.3.2. Aetiologische motieven............................................................................ 42 4.3.2.1. Elementenleer ................................................................................. 43 4.3.2.2. Humoraalpathologie ........................................................................ 45 4.3.3. Etymologie onbekend .............................................................................. 45 5. Het begrip 'snottebel' ............................................................................................ 46 5.1. Algemeen....................................................................................................... 46 5.2. Kaartbeeld...................................................................................................... 47 5.3. Benoemingsmotieven..................................................................................... 48
3
5.3.1. Metafoor .................................................................................................. 48 5.3.2. Metonymie ............................................................................................... 59 5.3.3. Materie .................................................................................................... 62 5.3.4. Etymologie onbekend .............................................................................. 63 6. Het begrip 'fluim' ................................................................................................... 64 6.1. Algemeen....................................................................................................... 64 6.2. Kaartbeeld...................................................................................................... 64 6.3. Overeenkomsten met andere lemmata .......................................................... 66 6.3.1. Trefwoorden die overlappen met het lemma VERKOUDHEID....................... 66 6.3.2. Trefwoorden die overlappen met het lemma SNOTTEBEL .......................... 68 7. Het begrip 'hoesten' .............................................................................................. 70 7.1. Algemeen....................................................................................................... 70 7.2. Het kaartbeeld............................................................................................... 71 7.3. Benoemingsmotieven..................................................................................... 72 7.3.1. Klanknabootsing ...................................................................................... 72 7.3.2. Metafoor .................................................................................................. 75 8. Het begrip 'kuchen' ............................................................................................... 80 8.1. Algemeen....................................................................................................... 80 8.2. Kaartbeeld...................................................................................................... 81 8.3. Benoemingsmotieven..................................................................................... 82 8.3.1. Klanknabootsing ...................................................................................... 82 8.3.2. Metafoor .................................................................................................. 87 8.3.3. Omschrijving............................................................................................ 91 8.3.4. Etymologie onbekend .............................................................................. 93 9. Conclusie.............................................................................................................. 94 10. Bibliografie.......................................................................................................... 97 10.1. (Woorden)boeken en idiotica ....................................................................... 97 10.2. Artikelen ....................................................................................................... 98 10.3. Licentiaatsverhandelingen ........................................................................... 99 10.4. Websites ...................................................................................................... 99 Bijlagen................................................................................................................... 100
4
1. Inleiding De winter is traditioneel hét seizoen om een verkoudheid op te lopen. Deze ziekte, in de geneeskunde acute nasofaryngitis genoemd, wordt veroorzaakt door een virus dat het lichaam binnendringt. Je loopt dus geen verkoudheid op door de tocht, de koude of een plotselinge afkoeling, wat wel eens algemeen wordt aangenomen. Het virus kent honderden verschillende varianten en is bijgevolg moeilijk te ontlopen. Deze uiterst besmettelijke ziekte kan zich in een gesloten kring namelijk heel snel verspreiden en vertoont de volgende symptomen: hoesten of kuchen, vorming van snot, niezen en soms hoofdpijn.
Het verloop van een verkoudheid is niet bij iedereen hetzelfde. Veel hangt immers af van het soort virus dat je lichaam via de neus of via de mond binnengedrongen is. De rhinovirussen bijvoorbeeld, die met 10 tot 40 procent het vaakst voorkomen, zorgen eerst voor de ontsteking van je bovenste luchtwegen, in casu de neusslijmvliezen. Ze tasten de slijmcellen aan en veroorzaken zo een infectie. Bijgevolg krijg je last van snotvorming, een lopende of een verstopte neus. De slijmvorming kan dikwijls van in de neusholten afdalen naar de keelholten waar het slijm zich verder opstapelt. Tast het slijm vervolgens de stembanden aan, dan kan er zelfs stemverlies optreden. Als het virus zich verder ontwikkelt, kunnen ook de onderste luchtwegen (i.e. de longen) aangetast worden. Ook daar is dan sprake van slijmvorming en dit slijm wordt ook wel fluimen genoemd. Om die fluimen naar boven te brengen, maken we een soort optrekkende beweging in de keel zodat de fluimen vervolgens uitgespuwd kunnen worden. Het kriebelende gevoel in de keel- en borststreek, veroorzaakt door de slijmvorming, zorgt ervoor dat je gaat kuchen en hoesten. Sommigen beweren daarnaast dat het hoesten ervoor zorgt dat het virus je lichaam sneller verlaat. Naast de rhinovirussen zijn het vooral de coronavirussen en de para-influenzavirussen die verkoudheden kunnen veroorzaken.
Een gewone verkoudheid wordt dikwijls eens verward met specifiekere ziekten zoals sinusitis, bronchitis of griep. Dit gebeurt omdat een aantal symptomen overeen stemmen. Bij sinusitis of ontsteking van de neusholten is er bijvoorbeeld ook vorming van snot en hoofdpijn. Bronchitis of ontsteking van de luchtpijptakken wordt dan weer gekenmerkt door onder meer zwaar hoesten en slijmvorming in de longen. Griep
5
vertoont ongeveer dezelfde symptomen als een gewone verkoudheid, maar gaat wel dikwijls gepaard met pijnlijke spieren en koorts. In vergelijking met een gewone verkoudheid is griep dus veel hardnekkiger en ze kan zelfs de dood tot gevolg hebben.
Iedereen wordt ten minste éénmaal per jaar geveld door een verkoudheid. Het is dus niet onlogisch dat men in de volksmond verschillende benamingen is gaan geven voor een verkoudheid. De Zuid-Nederlandse dialecten zijn hier het levende bewijs van: er zijn voor deze ziekte tal van dialectbenamingen ontwikkeld en net dit wordt het onderwerp van deze masterscriptie.
De bedoeling van deze thesis is eigenlijk tweevoudig. In een eerste instantie willen we een aantal woordkaarten presenteren waarop de geografische verspreiding te zien is van de dialectwoorden. Ten tweede willen we een etymologisch artikel aanbieden dat het thema ‘verkoudheid’ behandelt in de Zuid-Nederlandse dialecten. We zullen onder andere de verschillende dialectwoorden voor de symptomen van een verkoudheid beschrijven, namelijk hoesten, kuchen, fluimen en snottebellen.
Dit onderzoek is een voortzetting of uitdieping van mijn bachelorpaper (De Clercq, Mochel, grochel, rochelen en spochelen: ‘fluim’ en ‘fluimen’ in de Zuid-Nederlandse dialecten, 2009) dat de etymologie van de dialectwoorden voor de begrippen FLUIM en FLUIMEN OPGEVEN verklaart. Ook nu ontlenen we de methodologie aan het lexicografische project het “Woordenboek van de Vlaamse Dialecten” (zie volgende paragraaf). Dit project loopt al sedert 1972 aan de Universiteit Gent en heeft als doel om de Vlaamse dialectwoordenschat, gesproken voor 1950, te inventariseren, te bewerken en vervolgens ook te publiceren. Met ‘Vlaams’ bedoelen we hier in dialectologische zin het gebied van het oude Graafschap Vlaanderen, namelijk WestVlaanderen, Oost-Vlaanderen, Zeeuws-Vlaanderen en Frans-Vlaanderen.
De dialecten van de andere provincies van het huidige staatkundige Vlaanderen zijn reeds aan bod gekomen bij de twee zusterprojecten van het Woordenboek van de Vlaamse Dialecten (WVD in het vervolg), namelijk het Woordenboek van de Brabantse Dialecten (WBD in het vervolg) en het Woordenboek van de Limburgse Dialecten (WLD in het vervolg). Het eerste project werd afgerond in 2005 en had als 6
doelgebied de provincies Vlaams-Brabant, Antwerpen en de Nederlandse provincie Noord-Brabant. Het WLD publiceerde zijn laatste aflevering in 2008 en had als onderzoeksterrein Belgisch en Nederlands Limburg. Het WVD is nog niet af en er verschijnt ongeveer elk jaar een aflevering. Alle drie de projecten hanteren wel dezelfde werkwijze en hebben ook voor dezelfde indeling gekozen als het op de publicatievorm aankomt. De dialectwoordenschat is opgedeeld en gepubliceerd in drie grote delen: Landbouwwoordenschat, Vakwoordenschat en Algemene Woordenschat. Het thema dat wij hier zullen uitwerken, namelijk de dialectwoorden voor de begrippen VERKOUDHEID, VERKOUDEN, SNOTTEBEL, FLUIM, HOESTEN en KUCHEN, behoort tot het laatste onderdeel.
De inhoud van deze paper zal er als volgt uitzien: na deze korte inleiding volgt een hoofdstuk over de methodologie die we gebruikt hebben om het materiaal te verzamelen en te bewerken. Ook de problemen die we bij deze werkwijze ondervonden hebben, zullen aan bod komen. Vervolgens bespreken we de concrete begrippen, namelijk VERKOUDHEID, VERKOUDEN, SNOTTEBEL, FLUIM, HOESTEN en KUCHEN. Daarbij geven we bij elk begrip eerst wat algemene informatie over onder andere de betekenis van het begrip en de opbouw van de paragraaf. Vervolgens bespreken we de geografische verspreiding van de verschillende trefwoorden op de dialectkaart en tenslotte geven we per begrip een overzicht van de verschillende benoemingsmotieven.
7
2. De methodologie
2.1. Bronnen
Deze scriptie kon niet geschreven worden zonder de immense databank van dialectwoorden die reeds bestaat. We hebben namelijk een groot aantal trefwoorden nodig om een overzicht te krijgen van de dialectwoordenschat in het ZuidNederlandse gebied. Dit gebied beslaat vandaag zowel Franse, Vlaamse als Nederlandse provincies. Frans-Vlaanderen komt ongeveer overeen met het huidige Franse arrondissement Nord-Pas-de-Calais. In Vlaanderen hebben we het over West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen, Vlaams-Brabant, Antwerpen en Limburg en in Nederland maken de provincies Zeeland, Noord-Brabant en Nederlands Limburg deel uit van het Zuid-Nederlandse taalgebied. De gegevens uit de databank van het WVD, WBD en WLD kunnen ingedeeld worden in twee categorieën.
2.1.1. Eigen materiaal Ten eerste zijn er de vragenlijsten opgesteld door de redacteurs van het WVD. Men is hiermee in 1972 begonnen en de enquêtering is bijna voltooid. De laatste vragenlijsten zijn in februari 2010 de deur uitgegaan. Het WVD is onomasiologisch opgezet. De vragenlijsten zijn dus zo opgesteld dat de informant een begripsomschrijving voorgelegd krijgt, waarvoor hij dan (eventueel) een dialectwoord kent en opschrijft. Het WVD kan sinds zijn begindagen rekenen op een 350-tal onbezoldigde informanten. Deze worden met uiterste zorg gekozen volgens een aantal criteria waar min of meer aan voldaan moet worden. De criteria kunnen in twee groepen opgedeeld worden, namelijk objectieve en subjectieve criteria. De eerste groep criteria houdt in dat de informant bij voorkeur geboren is voor 1940, niet lang school gelopen heeft en zijn geboortedorp of –stad nooit verlaten heeft. De beste informanten zijn dus vaak jong gepensioneerden, die nog nét genoeg kennis hebben van het dialect en die nog fris genoeg zijn om de vragen duidelijk in te vullen.
8
De subjectieve criteria houden onder meer in dat de informant een zeker introspectief vermogen met betrekking tot taal heeft; hij moet natuurlijk interesse tonen in het onderzoek, de informant moet sociaal vaardig zijn en hij moet in staat zijn om de vragen te lezen, te begrijpen en eventueel te beantwoorden. De sociale vaardigheden van de informant zijn vooral belangrijk als de redacteurs de gegevens mondeling gaan opvragen, wat meestal het geval is voor Frans-Vlaanderen. Daar kan de oudste generatie enkel nog Vlaams spreken. Haar dialect lezen en schrijven behoort niet (meer) tot de actieve kennis.
De gegevens van het WVD voor ons onderzoek zijn afkomstig uit drie verschillende vragenlijsten, namelijk WVD 95 (1998), WVD 119 (1999) en WVD 123 (2000). Voor het begrip VERKOUDHEID gaat het concreet over WVD 95 vraag 118: “De aandoening die gepaard gaat met neusverstopping en de vorming van snot waardoor men dikwijls de neus moet snuiten” Voor het begrip VERKOUDEN haalden we de gegevens eveneens uit WVD 95 vraag 118. De informanten beantwoordden deze vraag namelijk ook door een combinatie van een adjectief en het koppelwerkwoord zijn, zoals verkouden zijn. Deze bijvoeglijke naamwoorden hebben we dan opgenomen als dialectwoorden voor het begrip VERKOUDEN. De WVD-gegevens voor de snottebel zijn afkomstig uit twee verschillende vragenlijsten, maar de vraag die in beide lijsten gesteld wordt, is wel dezelfde. Het gaat concreet over de vragenlijsten WVD 95 vraag 70 en WVD 119: het lichaam 1 vraag 110. Beide vragenlijsten stelden de informanten de volgende vraag: “Een slinger slijmerig vocht die bij kleine kinderen soms uit de neus hangt.” Voor de concepten HOESTEN en KUCHEN haalden we de gegevens respectievelijk uit WVD 95 vraag 11 en WVD 123 vraag 106. Voor HOESTEN luidt de vraag: “Welk geluid wordt er gemaakt als men verkouden is en de luchtwegen geprikkeld worden? Men moet dan...” en de vraag voor het begrip ‘kuchen’ is de volgende: “Kuchen om de keel te schrapen?”.
De vraagstelling van het WVD vertoont een paar kleine gebreken. Voor bepaalde begrippen in deze scriptie is geen aparte vraag gesteld en dit resulteert in open plekken in het Vlaamse gebied op de dialectkaarten. Het begrip VERKOUDEN is hier een voorbeeld van. De gegevens van het WVD voor dit concept zijn afkomstig van de vraag naar de dialectwoorden voor de verkoudheid. In die vraag wordt dus naar
9
een substantief gevraagd, maar een aantal informanten antwoordden met een combinatie van een adjectief en een werkwoord, zoals verkouden zijn. Deze antwoorden hebben we onder het begrip VERKOUDEN geplaatst. Maar we komen hierop terug in paragraaf 4.2. In de toekomst kan het WVD in een speciale navraaglijst nog een aparte vraag stellen over het adjectief verkouden. De gegevens die we tot nog toe hebben voor het begrip VERKOUDEN, zijn overgenomen van een andere WVD-vraag of van oudere lexicografische projecten zoals de Zuidnederlandse Dialectcentrale (ZND in het vervolg). Daarnaast valt op dat het WVD een enkele keer met een suggestieve vraagstelling heeft gewerkt. De WVDvraag voor KUCHEN is hier een voorbeeld van, want in de vraag zelf wordt het werkwoord kuchen reeds gesuggereerd.
Tot het eigen materiaal behoren ook nog de gegevens van de vragenlijsten opgestuurd door het WBD en het WLD tussen 1960 en 1998. Deze gegevens zijn gelukkig al door de redacteurs van die projecten ingevoerd in een digitale databank en konden dus gemakkelijk overgeplaatst worden naar de website van het WVD, waar alle dialectwoorden voor onze begrippen samengebracht worden.
We sluiten de eerste groep bronnen af met de licentiaatsverhandelingen, geschreven door studenten van de Universiteit Gent aan de Vakgroep Nederlandse Taalkunde. Net zoals voor mijn bachelorpaper (De Clercq, 2009), heb ik de gegevens gehaald uit de verhandeling van Deborah De Moor (Benamingen van ziekten in de OostVlaamse dialecten, 2002) en Veerle Vantomme (Ziektenamen in de West-Vlaamse dialecten, 1999). Uit beide verhandelingen selecteerden we de gegevens uit vragen die peilden naar het begrip VERKOUDHEID. De gegevens voor deze verhandelingen werden mondeling opgevraagd bij een selectie van eigen informanten. De vraagstelling was ook onomasiologisch en dus heel concreet opgesteld.
2.1.2. Vreemd materiaal Naast het eigen materiaal, is er nog een tweede categorie bronnen. Die bestaat uit vroegere lexicografische projecten die ondernomen zijn in het Zuid-Nederlandse taalgebied. We sommen hier kort de belangrijkste op. Een van de voornaamste
10
bronnen zijn de vragenlijsten van de ZND, een project dat liep van 1922 tot 1958. Professor Grootaers, de bezieler van de ZND, wilde op basis van vragenlijsten een taalatlas opstellen en een aantal dialectwoordenboeken schrijven. Het is er echter nooit van gekomen. De vragenlijsten die voor deze masterscriptie van belang zijn, zijn de volgende: -
voor het begrip VERKOUDHEID: ZND 34 vraag 7a "Ge zult een kou vatten" > een kou vatten en ZND 34 vraag 7b “Ik ben verkouden.”
-
voor het begrip VERKOUDEN: ZND 34 eveneens vraag 7a en 7b
-
voor het begrip HOESTEN: ZND A2 vraag 289 “hoesten”
-
voor het begrip KUCHEN: ZND 1 vraag 52 S “kuchen” en ZND 29 vraag 11 “Zachtjes hoesten, kuchen”
Deze lijsten vertonen ook gebreken. De meeste vragen zijn namelijk suggestief opgesteld. Zo wilde men de informanten een handje toesteken om de eventuele dialectwoorden te vinden. Maar het gevaar is natuurlijk, dat de informant het gesuggereerde woord gewoon overschreef. Bijgevolg zijn deze gegevens eigenlijk minder betrouwbaar dan die van de WVD-vragen. We zijn dan ook voorzichtiger omgesprongen met de dialectwoorden opgetekend via dit project.
Naast de ZND-lijsten zijn vooral de Amsterdamse Vragenlijsten van belang. Deze werden uitgestuurd door wat vandaag het Meertensinstituut wordt genoemd. Dit instituut heeft destijds de eerste dialectologische vragenlijsten in Nederlandstalig gebied opgestuurd. De vragen die we hieruit opgenomen hebben, zijn de volgende: -
voor het begrip VERKOUDHEID: DC 27 vraag 31a: Verkoudheid. Op welke wijze wordt dit gewoonlijk uitgedrukt? Bv. "Ik ben verkouden", of: "ik heb een verkoudheid opgelopen", of: "ik heb een kou te pakken". Worden er ook uitdrukkingen gebruikt waarin "verkouden" of "verkoudheid" ontbreekt, als b.v.: "ik heb het te pakken"? Zo ja, welke? en DC 27 vraag 31b: Gebruikt men afzonderlijke uitdrukkingen voor zware en lichte verkoudheid?
-
voor het begrip VERKOUDEN: DC 27 vraag 31a
11
Bij deze vragen kunnen we ook een opmerking maken. Met vraag 31a bijvoorbeeld wordt de informant eigenlijk verschillende uitdrukkingswijzen gevraagd. Er wordt immers gevraagd naar een substantief, een adjectief én naar uitdrukkingen. Dit resulteert logischerwijs in verschillende, vaak uiteenlopende antwoorden die niet altijd het begrip VERKOUDHEID verwoorden. De adjectieven hebben we verplaatst naar het lemma VERKOUDEN; de uitdrukkingen zijn verwijderd uit de trefwoordenlijst van het lemma VERKOUDHEID.
Een laatste belangrijke bron binnen het vreemde materiaal zijn de Luikse Vragenlijsten. Deze enquêtes zijn afgenomen tussen 1953 en 1956 door het Séminaire de philologie néerlandaise et de dialectologie flamande de l’université de Liège. Er zijn zes vragenlijsten opgesteld, maar de eerste vijf komen volledig overeen met de Amsterdamse Vragenlijsten. De vragen waaruit wij geput hebben, zijn de volgende: -
voor het begrip VERKOUDHEID: L5 vraag 31a Verkoudheid. Op welke wijze wordt dit gewoonlijk uitgedrukt? Bv.: "Ik ben verkouden", of: "Ik heb een verkoudheid opgelopen", of: "Ik heb een kou te pakken". Worden er ook uitdrukkingen gebruikt waarin "verkouden" of "verkoudheid" ontbreekt, als bv.: "Ik heb het te pakken"? Zo ja, welke?” en L5 vraag 31b1: Gebruikt men afzonderlijke uitdrukkingen voor zware en lichte verkoudheid? Zware verkoudheid.” en L5 vraag 31b2 : Gebruikt men afzonderlijke uitdrukkingen voor zware en lichte verkoudheid? Lichte verkoudheid.
-
voor het begrip VERKOUDEN: L5 vraag 31a
-
voor het begrip HOESTEN: L5 vraag 31a
Voor het concept SNOTTEBEL halen we nog een laatste bron aan. Naast de gegevens van het WVD, WBD en WLD, die we al aangehaald hebben, werd dit begrip vervolledigd door dialectwoorden uit een Nijmeegse vragenlijst uitgestuurd door de Nijmeegse Centrale voor Dialect- en Naamkunde. Het gaat hier over N10 vraag 20: “Een snottebel.(snotkeekel, snotkikkel, snotkiejke, snotneus, snottebrel)” Ook hier is sprake van suggestieve vraagstelling.
12
De gegevens voor de Zeeuwse eilanden ten slotte zijn niet door middel van vragenlijsten van het WVD opgevraagd. Voor dit gebied konden we de gegevens halen uit het Woordenboek der Zeeuwse dialecten van dr. Ha. C. M. Ghijsen.
2.2. Een lemma maken Alle gegevens uit de voorgaande vragenlijsten worden binnen gehaald in de website die speciaal voor het WVD ontwikkeld is en zijn vervolgens onder de verschillende lemma’s geplaatst. Een lemma kunnen we omschrijven als een verzameling van verschillende dialectwoorden die samengebracht zijn onder een overkoepelende benaming. De lemma’s creëren gebeurt in de website die speciaal ontwikkeld is voor het WVD. Alle trefwoorden voor VERKOUDHEID, VERKOUDEN, SNOTTEBEL, HOESTEN en KUCHEN
uit alle bronnen zijn verzameld onder het juiste lemma. De trefwoordenlijst
voor het lemma FLUIM is reeds in mijn bachelorpaper verwerkt en ik heb ze nu gewoon overgenomen. Het resultaat hiervan zijn zes trefwoordenlijsten, waarvan vijf lijsten nog bewerkt moesten worden omdat ze trefwoorden bevatten die niet op hun plaats stonden. De belangrijkste oorzaak hiervan moeten we zoeken in de soms inconsequente en suggestieve vraagstelling van de verschillende projecten, behandeld onder paragraaf 2.1. De trefwoordenlijsten bevatten voorlopig al het ruwe materiaal, dat vervolgens bewerkt moest worden. Het ruwe materiaal moest namelijk opgeschoond worden tot een definitieve lijst, die als basis zal dienen voor het tekenen van een dialectkaart. Hoe dit opschonen gebeurt, wordt in de volgende paragraaf uiteengezet.
2.3. Het opschonen van de trefwoordenlijsten Nadat de gegevens binnengehaald waren, bevatten de verschillende lemma’s een groot aantal trefwoorden. De oorspronkelijke lijst voor het lemma VERKOUDHEID bijvoorbeeld telde een 200-tal trefwoorden, KUCHEN bevatte er 142 en HOESTEN bevatte er 50. We hebben bij alle lemma’s een aantal basisbewerkingen uitgevoerd zodat de lijsten er wat uniformer uit zagen. Bij de zelfstandige naamwoorden verkoudheid en snottebel bijvoorbeeld, werden grondwoord en het diminutief samen geplaatst: onder andere kou en koutje werd kou(tje), hoest werd hoest(je), snop werd 13
snop(je), bougie werd bougie(tje) en kaars werd kaars(je). Een andere bewerking die uitgevoerd werd, is het weglaten van de lidwoorden bij de zelfstandige naamwoorden, conform aan de methodologie van het WVD. Ook woorden mét en zonder tussenletter werden samengevoegd onder één trefwoord. We vinden een aantal voorbeelden hiervan onder het lemma SNOTTEBEL: koetnelles en koetenelles vormden samen koet(e)nelles en snotbel, snotsbel en snottebel werden samengevoegd onder snots-, snot(te)bel. Tenslotte werden de trefwoorden die naar ons inzicht een ander begrip benoemen, uit de lijst verwijderd, waaronder uitdrukkingen als rot als een mispel zijn onder ‘hoesten’ en een puit in de keel hebben onder ‘kuchen’.
Eenmaal deze basisbewerkingen achter de rug, kwamen de moeilijker bewerkingen aan bod. Trefwoorden waarvan we enige etymologische verwantschap vermoedden, werden allemaal onderworpen aan een etymologisch onderzoek opdat daarna die trefwoorden eventueel samen geplaatst konden worden. Dit gebeurde onder meer met buchelen en bochelen, die zowel onder het lemma HOESTEN als onder KUCHEN stonden. Voor buchelen vonden we in het WNT: ‘zie bochelenII en bochelenIII’ (WNT, SUB BUCHELEN).
Buchelen is dus gewoon een uitspraakvariant van bochelen en
daarom zijn buchelen en bochelen in de trefwoordenlijst samengevoegd onder bochelen.
Andere varianten hebben we dan weer uit elkaar gehouden, omdat de verwantschap ertussen niet altijd even duidelijk was, of net omdat het aantal vormvarianten te groot was geworden om ze onder hetzelfde trefwoord te plaatsen. Zo hebben we kechen, kichen, kochen, koechen en kuchen uit elkaar gehouden, net als de frequentatieven kachelen, kechelen, koechelen en kuchelen.
Specifieke problemen met de trefwoordenlijsten zullen per lemma behandeld worden.
2.4. Overzicht van de geraadpleegde etymologische werken
Om de trefwoorden in verschillende categorieën volgens benoemingsmotief onder te verdelen, moest natuurlijk eerst grondig etymologisch onderzoek gedaan worden. 14
We hebben ons voor de indeling van de trefwoorden voornamelijk gebaseerd op een studie van Weijnen, Ziektenamen in de Nederlandse Dialecten (1995). Meer uitleg over deze studie volgt in hoofdstuk 3.
Hieronder volgt een lijst van de etymologische (dialect)woordenboeken, die we naast het werk van Weijnen het meest geraadpleegd hebben. Een van de voornaamste bronnen is het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands (EWN in het vervolg), geschreven door onder andere Marlies Philippa, Frans Debrabandere en Arend Quak. Zij zijn specialisten inzake etymologie en hebben ervoor gezorgd dat dit woordenboek een zo volledig mogelijk overzicht biedt van de etymologie van het Nederlands. Het EWN is tevens het meest recente etymologische woordenboek: in december 2009 is het vierde en laatste deel verschenen. Een andere vaste waarde die we geraadpleegd hebben, is het Etymologisch Woordenboek van Franck en Van Wijck (FVW in het vervolg). Naast deze grote werken hebben we ook informatie gehaald uit het Etymologisch dialectwoordenboek (1996) van Prof. A.A. Weijnen, het Etymologisch woordenboek van Van Dale (1997) (VD in het vervolg) en het Etymologisch Woordenboek van De Vries – De Tollenaere (DVDT in het vervolg).
Voor trefwoorden die streekgebonden zijn, hebben we informatie opgezocht in de verschillende idiotica en specifiek lokale woordenboeken. Hieronder volgt een lijst van die werken: − Het West-Vlaamsch Idioticon van De Bo (1880) − Het Waasch Idioticon van Joos (1890) − Het Idioticon van het Antwerpsch dialect van Cornelissen en Vervliet (1899 – 1903) (Corn.-Vervl. in het vervolg) − Bijdrage tot een Hagelandsch Idioticon van Tuerlinckx (1886) − Het Zuid-Oostvlaandersch Idioticon van Teirlinck (1908 – 1924) − Het Woordenboek der Zeeuwsche Dialecten van Ghijsen (1964) (WZD in het vervolg) − Het Woordenboek van de Drentse dialecten van Kocks (1996) − Het Gents Woordenboek van Lievevrouw-Coopman (19501 en 19742)
15
− Het Oost-Vlaams en Zeeuws-Vlaams etymologisch woordenboek van Debrabandere (2005) (OVZV in het vervolg) − Het West-Vlaams etymologisch woordenboek van Debrabandere (2002) (WEW in het vervolg)
Een laatste, heel vaak gebruikte bron is het Woordenboek der Nederlandse Taal (WNT in het vervolg). Dit canonieke werk is een proces van lange adem geweest. De eerste aflevering werd namelijk al gepubliceerd in 1864 en de laatste pas in 1998.
In de verschillende hoofdstukken die volgen, verklaren we onder meer de verschillende benoemingsmotieven. Alle trefwoorden uit de lijst worden ingedeeld in een bepaalde categorie. Het criterium dat we toepassen om de volgorde van de motieven te behandelen, is frequentie. Eerst komt dus het benoemingsmotief aan bod dat van toepassing is op de meeste trefwoorden. De volgende categorieën zullen behandeld worden in de volgende paragraaf: de symptomatische motieven, de aetiologische motieven en tenslotte een subparagraaf waar we de trefwoorden samenbrengen waar we geen duidelijke etymologische informatie over gevonden hebben.
16
3. Het begrip ‘verkoudheid’
3.1. Algemeen Zoals vermeld in de inleiding, is een verkoudheid een ziekte die veroorzaakt wordt door een virus. Doordat er honderden varianten van dat virus bestaan, is een verkoudheid uiterst besmettelijk, vooral wanneer veel mensen samen zijn in kleine ruimtes, zoals wel vaker gebeurt in de winter.
In eerste instantie zetten we de geografische verspreiding van de verschillende trefwoorden voor het lemma VERKOUDHEID uiteen. In tweede instantie behandelen we de verschillende benoemingsmotieven die gespeeld hebben bij het ontstaan van de dialectwoorden. Deze benoemingsmotieven kunnen we opsplitsen in symptomatische motieven en aetiologische motieven. Daarnaast plaatsen we enkele trefwoorden bijeen waarvan we geen bevredigende etymologische informatie konden vinden. Bij sommige trefwoorden zullen we de onomatopeïsche of klanksymbolische waarde toelichten.
Maar voor we het kaartbeeld voor het lemma VERKOUDHEID beschrijven, volgt hier eerst een uiteenzetting over de verschillende overtuigingen / filosofieën die ten grondslag liggen aan de dialectwoorden voor onze begrippen. Hiervoor hebben we ons voornamelijk gebaseerd op de studie van Prof. Weijnen, namelijk Ziektenamen in de Nederlandse Dialecten (1995). In dit werk geeft hij een overzicht van de oude denkwijzen die aan de basis liggen van tal van dialectbenamingen voor verschillende ziekten. Hierbij maakt hij van het begin een duidelijk onderscheid tussen symptomatische motieven en aetiologische motieven. We zullen deze tweedeling behouden onder de paragraaf waar we de benoemingsmotieven concreet beschrijven. In de volgende alinea’s geven we wat terminologische uitleg rond deze twee soorten benoemingsmotieven.
Een eerste soort zijn de symptomatische motieven. In de pathologie of ziekteleer wordt onderzocht hoe een ziekte ontstaat en welk traject ze aflegt. Een onderdeel van de pathologie bestaat er bijgevolg in de symptomen van de ziekte te benoemen
17
en te onderzoeken. Deze symptomen worden wel eens gebruikt om de ziekte in het algemeen aan te duiden en net dit bedoelen we met symptomatische motieven. De motieven die van toepassing zijn op het begrip VERKOUDHEID, zijn de metonymie, de topografie, die motoriek, de klanknabootsing, de metafoor en roos. Deze motieven gaan we hier niet verder uitdiepen, want het zal verder uitgebreid beschreven worden onder paragraaf 3.3.1.
Bij de aetiologische motieven draait het allemaal rond het zoeken naar oorzaken van ziekten en niet naar symptomen ervan, zoals wel bij de pathologie gebeurt. Concreter worden de oorzaken van de ziekten gezocht in onder meer het bestaan van boze geesten, zielen van overledenen, de straffende God, heiligen, magie, verstoring van de wereldorde en verstoring van de lichaamsvochten. In de volgende alinea’s worden enkele van deze oorzaken nader toegelicht.
De demonologie is één van die overtuigingen die achter veel dialectbenamingen voor ziekten schuil gaat. Het geloof dat één of meerdere demonen de oorzaak van je ziekte is, bestaat al vele eeuwen. Die demonen manifesteren zich dikwijls onder meerdere vormen (Weijnen 1995: 65). Zo zijn er onder andere schietdemonen die zorgen voor een plotseling optredende en kortstondige pijn. Weijnen geeft hierbij het voorbeeld van een ‘attaque’ of hartaanval. Slagdemonen veroorzaken dan weer een ernstige en eveneens plotselinge ongesteldheid. Een relict daarvan zien we in het tweede lid van het dialectwoord zonneslag. Daarnaast zijn er nog jachtdemonen en winddemonen. In het algemeen kunnen we zeggen dat demonen optreden wanneer je plotseling ziek wordt en wanneer je ziekte je veel pijn bezorgt of in extreme gevallen zelfs de dood of verlamming tot gevolg heeft. Maar ook een ziekte waar een lang aftakelingsproces bij hoort, wordt wel eens aan een demon toegeschreven (Weijnen 1995: 63). Weijnen geeft hiervoor het voorbeeld van tuberculose.
Daarnaast speelt de theologie ook wel eens een grote rol in het benoemen van ziekten (Weijnen 1995: 125). De mensen zagen en zien soms nog steeds hun ziekte als een straf van de goden voor de zonden die ze begaan hadden / hebben. Deze overtuiging is reeds aanwezig bij de Grieken en de Romeinen. Bij de opkomst van het christendom heeft de Kerk het concept van straffende goden overgenomen van oudere culturen en geïntegreerd in haar eigen cultuur. Het geloof dat de goden hun 18
onderdanen straffen, dat aanwezig is in verschillende religies en culturen, heeft hier dus een christelijke laagje gekregen.
Ook de elementenleer gaat al vele eeuwen mee (Weijnen 1995: 154). Ze vindt min of meer haar oorsprong bij Thales en andere presocratische filosofen (zevende tot vijfde eeuw voor Christus). Deze Griekse filosoof was ervan overtuigd dat water aan de oorsprong van alle dingen ligt, dat water de oerstof is waaruit alles verder is ontsproten. Een collega van hem, Anaximenes, geloofde dat het de lucht was die aan de basis van alles lag. Rond dezelfde periode kwam Heraclitus, die ervan overtuigd was dat het niet water of lucht, maar wel vuur was die alles deed ontstaan. Samen met de aarde vormen ze dus de vier elementen waaruit de wereld volgens de elementenleer is opgebouwd. Nu werden aan die vier elementen evenveel eigenschappen gekoppeld: water komt overeen met nat, lucht met koud, vuur met heet en aarde met droog. Uit die elementenleer is later een filosofie gegroeid die enkel betrekking heeft op het menselijk lichaam, namelijk de humoraalpathologie.
De humoraalpathologie betreft vooral het menselijke lichaam, terwijl dit niet altijd het geval is bij de elementenleer (Weijnen 1995: 162-163). De ontwikkeling van deze theorie wordt meestal toegeschreven aan Hippocrates van Kos, de stichter van de wetenschappelijk gefundeerde geneeskunde. Hij stapte af van het idee dat een ziekte een straf van de goden is. Hij stelde daarentegen dat er in het lichaam vier vochten aanwezig zijn: bloed, slijm, gele gal en zwarte gal. Wanneer er een onevenwichtige verhouding is tussen de vier vochten, dan word je ziek. Niet alleen lichamelijke ziekten, maar ook geestelijke ziekten werden of worden dikwijls verklaard door een verstoring van het evenwicht tussen de vier lichaamsvochten. Weijnen geeft zelf het voorbeeld van de frenesie (bezetenheid), die wordt verklaard door een overwicht van de gele gal (Weijnen 1995: 162-163). De vochtenleer ligt daarnaast aan de oorsprong van de temperamentenindeling, die het karakter van een persoon bepaalt. Het overwicht van een van de vier vochten bepaalt dus je karakter. De karaktertrekken waar het over gaat zijn: sanguinisch (bloed), flegmatisch (water), cholerisch (gele gal) en melancholisch (zwarte gal).
19
De toepassing van deze theorieën op de verschillende dialectwoorden voor het begrip VERKOUDHEID wordt beschreven onder paragraaf 3.3, waar we de concrete trefwoorden indelen volgens de verschillende categorieën van benoemingsmotieven plaatsen. Maar eerst bespreken we in de volgende paragraaf de geografische verspreiding van de verschillende trefwoorden.
3.2. Het kaartbeeld De definitieve trefwoordenlijst van het lemma VERKOUDHEID (cf. bijlage 1) bevatte 61 types of verschillende trefwoorden (in totaal 3150 tokens). Dit resultaat vormde de basis voor het tekenen van onze dialectkaart. Deze trefwoordenlijst werd gegenereerd in het programma Mapinfo, dat automatisch een kladkaart tekende. Dit houdt in dat alle trefwoorden met drie of meer tokens weergegeven worden op een grondkaart van het huidige Zuid-Nederlandse taalgebied. Hier moesten vervolgens een aantal bewerkingen op uitgevoerd worden. Het is namelijk de uiteindelijke bedoeling om etymologische én morfologische verwantschappen te zien tussen lexemen en om die weer te geven door de keuze van het teken en van de kleur. De uiteindelijke dialectkaart is te vinden op de volgende pagina.
Op de kaart zijn een aantal interessante gebiedsvormingen rond bepaalde trefwoorden te zien. Enkele woorden komen bijna over het gehele gebied voor. Kou(tje) bijvoorbeeld is het wijdst verspreid. Het wordt gebruikt over het gehele ZuidNederlandse taalgebied, met uitzondering van de Nederlandse provincie Zeeland, de provincie West-Vlaanderen en Frans-Vlaanderen. In West-Vlaanderen is wel een concentratie rond het verwante koude waar te nemen. Welke dialectwoorden in Zeeland en Frans-Vlaanderen in omgang zijn voor een verkoudheid, lezen we hieronder. Naast kou(tje) is (snot)valling het vaakst voorkomende trefwoord. Ook dit is over het volledige gebied verspreid, maar wel in veel mindere mate in de Nederlandse provincies Noord-Brabant en Limburg. Daar zijn maar enkele attestaties van het trefwoord te vinden.
20
VERKOUDHEID
keld koude kou(tje) klets sneuverik sneuvering snop(je) snot snotneus (snot)valling verkou(d)endheid verkou(d)erdheid verkoudheid verkoudigheid verhitting
ve rko ud eri ve gh rk eid ou de rd he id
verk
oudh
verkoudheid
eid
Zoals we net vermeld hebben, zien we dat bepaalde trefwoorden een mooie geografische verspreiding kennen. Een van de duidelijkste voorbeelden is waarschijnlijk het trefwoord snop(je). Het komt namelijk uitsluitend voor in Nederlands Limburg en is vooral sterk geconcentreerd in het zuiden van die provincie.
Daarnaast vormt er zich in het westen van Zeeuws-Vlaanderen een mooi gebied rond verhitting. In het Waasland vervolgens, vormen de morfologische varianten sneuverik en sneuvering een mooi geografisch gebiedje. Gaan we meer naar het noorden, in Zeeland dus, dan zijn daar twee morfologische varianten van verkoudheid, namelijk verkou(d)erdheid en verkou(d)endheid waar te nemen. Het eerste kent ook een aantal attestaties in Frans-Vlaanderen. Een laatste trefwoord dat we hier nog willen vermelden, is klets. Dit trefwoord komt voornamelijk voor in het oosten en in het noorden van het Zuid-Nederlandse taalgebied. Concreet komt klets voor in de provincies Belgisch Limburg, Nederlands Limburg en Noord-Brabant.
3.3. Benoemingsmotieven van de dialectwoorden
3.3.1. Symptomatische motieven In deze subcategorie bespreken we alle trefwoorden die op de een of andere wijze veeleer een symptoom van de ziekte aanduiden. De motieven die hier verder aan bod komen, zijn de metonymie, de topografie, de motoriek, de klanknabootsing, de metafoor en ten slotte roos. De indeling in deze categorieën steunt op de studie van Weijnen, Ziektenamen in de Nederlandse Dialecten (1995). We hebben echter soms een paar kleine aanpassingen aangebracht in de volgorde van de motieven, omdat de indeling van de trefwoorden dan logischer overkwam. We sommen de verschillende motieven op volgens volgorde van frequentie en beginnen bij de metonymie.
21
3.3.1.1. De metonymie De metonymie is een stijlfiguur waarmee een object beschreven wordt aan de hand van een kenmerk van dat object. Er hoeft bij een metonymie geen rechtstreekse overeenkomst meer te zijn tussen het beeld en het object waarnaar het verwijst, maar er moet wel nog sprake zijn van een bepaalde relatie. Een gemakkelijk voorbeeld om dit te illustreren is de zin 'Ik tel twaalf koppen'. De koppen staan voor volledige personen, die hier worden aangeduid door een deel van het lichaam. Deze categorie van de metonymie noemen we ook wel eens een pars pro toto of een deel voor het geheel. Onder deze eerste subcategorie van de symptomatische motieven kunnen vijftien van de eenenzestig trefwoorden geplaatst worden.
Het vaakst voorkomende trefwoord in deze categorie is snot met 25 tokens. Geografisch gezien is het verspreid over het gehele Zuid-Nederlandse taalgebied. Morfologisch gezien is het een ablautende vorm van het werkwoord snuiten (WNT, SUB SNOT).
Snot hoort hier thuis omdat het de ziekte 'verkoudheid' benoemt door
middel van één van de symptomen ervan, namelijk slijmvorming in de neus. Snotneus (7 hits) kunnen we hier meteen mee verbinden. Deze samenstelling van de twee zelfstandige naamwoorden snot en neus (WNT, SUB SNOTNEUS) benoemt, net zoals het vorige trefwoord, een verkoudheid door een symptoom van de ziekte aan te duiden. De ontsteking van de neusslijmvliezen met vorming van snot tot gevolg slaat hier dus op een verkoudheid in het algemeen. Snotfok (één token) hoort hier eveneens thuis. Het is geattesteerd in het Noord-Brabantse Reusel en is morfologisch gezien een samenstelling van snot en fok. Het tweede lid van deze samenstelling duidt oorspronkelijk op het driehoekige zeil aan de voorkant van een boot, maar in snotfok wordt het metaforisch gebruikt voor een '(grote) neus' (WNT en EWN, SUB FOK). Dit trefwoord betekent dus 'snotneus' en benoemt dus ook een symptoom van een verkoudheid.
Bij hoest(je) (6 tokens) kunnen we niet echt van gebiedsvorming spreken. Het komt enkele keren voor in de provincie Antwerpen en in Nederlands Limburg. Oorspronkelijk is dit een klanknabootsend woord om een hoestgeluid aan te duiden. Bewijzen hiervoor zijn onder meer te vinden in het EWN (SUB HOEST). Daar staat dat het ‘waarschijnlijk oorspronkelijk een hoestnabootsend klankwoord’ is. Ook in het 22
WNT (SUB HOEST) wordt hoest(je) omschreven als het geluid dat ‘ontstaat wanneer, onder een meer dan gewonen luchtaandrang uit de borst, de dicht aaneengesloten stembanden eensklaps met kracht opengaan’. Waarom dit trefwoord thuishoort onder de categorie metonymie, hoeven we waarschijnlijk niet in het lang en het breed uit te leggen. Zoals we in de inleiding namelijk al uiteen hebben gezet, is hoesten één van de symptomen van een verkoudheid.
Verstopte kop, met drie tokens in de trefwoordenlijst opgenomen, vormt een klein gebiedje in het zuiden van Noord-Brabant en is ook een symptoom van een verkoudheid. Eigenlijk gaat het hier over het drukkend gevoel dat veroorzaakt wordt door een verstopping van de neus. Daardoor worden je sinussen verhinderd en krijgt je volledige hoofd een zwaar gevoel.
Over het trefwoord plodje (2 tokens) geven de verschillende etymologische woordenboeken meestal dezelfde uitleg. Dat dit trefwoord oorspronkelijk een klanknabootsend karakter heeft, wordt door alle geraadpleegde woordenboeken bevestigd. Over de betekenis van het woord vonden we het volgende. In het WNT (SUB PLOD) lezen we als derde betekenis voor plod: “Als benaming voor een ziekte, inzonderheid voor influenza. De overgang der beteekenis is niet duidelijk”. In het Etymologisch Dialectwoordenboek van Weijnen vervolgens vinden we bij ploddeken gewoon de betekenis 'influenza' zonder enige verduidelijking. Ook het Antwerpsch Idioticon (SUB PLODDEKE(N) ) komt niet verder dan deze uitleg. Voor de precieze betekenis van plodje, niet als dialectwoord voor griep, maar als dialectwoord voor een verkoudheid, schuiven we hier een eigen hypothese naar voor. We baseren ons hiervoor op mijn bachelorpaper (De Clercq, 2009). Een aantal dialectwoorden voor de fluim hadden, net als plodje trouwens, als basisbetekenis 'vod, lor, lap'. Abstraheren we deze betekenis, dan krijgen we 'iets dat met een zekere kracht neergesmeten wordt op de grond'. Als we dit nu toepassen op plodje, dan kan ook dit dialectwoord een fluim aanduiden en laat net dat ook een symptoom van een verkoudheid zijn. In de betekenis van ‘fluim’ kunnen we dit trefwoord dus metonymisch voor een verkoudheid beschouwen. Voor we verdergaan, bespreken we nog even de klanksymbolische waarde van de beginmedeklinkers pl- in plodje. Kort samengevat symboliseert de occlusief [p] een krachtige beweging (De Vooys 1967:43 en De Vooys 1942: 125), terwijl de likwied [l] het vloeiende karakter van de 23
beweging onderlijnt. Gecombineerd symboliseren de beginmedeklinkers pl- in plodje dus een krachtige, maar tegelijk vloeiende beweging.
Pips en pip, respectievelijk twee en één tokens, vormen niet echt een samenhangend gebied. Pip is opgetekend in het westen van Noord-Brabant, terwijl pips geattesteerd is in het oosten van die provincie én in het uiterste zuiden van Nederlands Limburg. Het zijn oorspronkelijk afleidingen van het Latijnse pituita, wat 'slijm, verkoudheid' betekent. In de etymologische woordenboeken lezen we dat er verwante betekenissen zijn voor deze twee dialectwoorden. In het Etymologisch Woordenboek van Van Dale (SUB PIP) staat er: “snot, slijm, de pip” en (SUB PIPS) lezen we: “van pip”. De Vries en De Tollenaere omschrijven pip als een slijmig vocht, bij Cornelissen – Vervliet (SUB PIP) vinden we “kroep, keelontsteking” en bij Lievevrouw – Coopman staat er onder papeie: “van pip, vogelstront”. In Ghijssen haar Woordenboek der Zeeuwsche Dialecten staat er onder pip als uitleg: “hoenderziekte”. Het WNT (SUB PIP) geeft ons de volgende informatie:
“Eene ziekte van hoenders en andere vogels, waarbij zich een dik slijm afscheidt in de neusholte en soms ook de tong verhard wordt; snotziekte” Pip en pips duiden dus een ziekte aan die zowel bij gevogelte als bij mensen kan toeslaan. Bij beide groepen is er namelijk sprake van slijmvorming in de neusholten en bij beide groepen kunnen we dus de betekenis 'snot' toepassen. En zoals we reeds bij dat trefwoord hebben gezien, wordt snot metonymisch gebruikt voor een verkoudheid. Bijgevolg kunnen we dit ook van pip en pips zeggen.
Het trefwoord fleer komt slechts twee keer voor in de trefwoordenlijst. Dit woord is in Mechelen ook geattesteerd als dialectwoord voor de fluim (De Clercq 2009: 26). Door die betekenis van 'fluim' kan fleer dus vervolgens metonymisch gebruikt worden om een verkoudheid aan te duiden. Oorspronkelijk zouden we hier met een klanknabootsing te maken hebben (WNT, SUB FLEER) die ‘klap’ betekent. De meeste etymologische woordenboeken leggen echter de nadruk op de klanksymbolische waarde van de consonantencluster fl- (EWN, VD, DVDT, WEW, SUB FLEER en OVZV, SUB FLERE).
De Vooys vermeldt in zijn artikel dat deze foneemverbinding een soort
24
vloeiing verwoordt en in de betekenis ‘fluim’ is dit zeker van toepassing op fleer (De Vooys 1942: 139).
Huivering is slechts éénmaal geattesteerd en morfologisch gezien is het een afleiding van het werkwoord huiveren, dat dikwijls als een klanknabootsing wordt aanzien (EWN en VD, SUB HUIVEREN). We kunnen dit trefwoord eigenlijk ook in verband brengen met de elementenleer die behandeld zal worden onder paragraaf 3.3.2.1. De afkoeling of juist de opwarming van het menselijk lichaam kan namelijk de rillingen veroorzaken. We plaatsen het echter onder deze paragraaf omdat huiveringen ook een kenmerk is voor andere ziekten, die dan weer niets met deze elementenleer te maken hebben.
Nu volgen vier trefwoorden met elk maar één attestatie; we behandelen ze in koppels. De benamingen neusontsteking en neuzeverstoppingen zijn morfologisch gezien twee samenstellingen. Ze verwoorden als het ware wat het virus met je doet eenmaal het je lichaam binnengedrongen is. Het zorgt er namelijk onder andere voor dat je neusslijmvliezen ontstoken raken. Hierdoor krijg je het gevoel dat je neus verstopt is, dat je niet of amper door je neus kan ademhalen en je kan er ook nasaal door gaan spreken.
Het volgende koppel heeft ook een aanknopingspunt met mijn bachelorpaper (De Clercq, 2009:24). Klad en klap (beide 1 token) slaan namelijk in de eerste plaats op de fluim, het slijmerig vocht dat zich ophoopt in de keelholte. Deze trefwoorden zijn dus eerst dialectwoorden voor de fluim, om daarna metonymisch voor de verkoudheid gebruikt te worden. Oorspronkelijk zijn klad en klap van klanknabootsende aard en betekenen iets als “brok van iets dat bevuilen kan” (Teirlinck, SUB KLAD). Bovendien hebben beide trefwoorden een klanksymbolische waarde (DVDT, VD, EWN en WNT, SUB KLAD en SUB KLAP). De beginmedeklinkers kldragen een gelijkaardige symbolische waarde als de consonantencluster pl- in plodje. De consonantencluster kl- verwoordt namelijk ook een krachtige, maar vloeiende beweging (De Vooys 1967: 43 en De Vooys 1942: 139).
Het laatste trefwoord onder de categorie metonymie is strengel en komt maar één keer voor in Vliermaal (Belgisch Limburg). Dit trefwoord is eveneens opgetekend als 25
dialectwoord voor de fluim (De Clercq 2009: 31). In deze betekenis kan het dus metonymisch gebruikt worden om een verkoudheid aan te duiden. In het WNT (SUB STRENGEL
II
) wordt verder verwezen naar 'strangeljoen', waar we het volgende lezen:
“zekere veeziekte, gekenmerkt door benauwenis in de keel; goedaardige droes”. Droes is eigenlijk een ziekte die specifiek bij paarden voorkomt en die gepaard gaat met de ontsteking van de slijmvliezen, wat snotvorming tot gevolg heeft (WNT, SUB DROES
II
). Net als bij pip en pips, kunnen we hier spreken van verwante betekenissen:
strengel duidt een ziekte aan die zowel bij paarden en runderen als bij mensen voorkomt.
3.3.1.2. Topografie Een tweede symptomatisch benoemingsmotief volgens Weijnen is de topografie. Het woord heeft niets te maken met aardrijkskundige plaatsen, zoals overigens wél het geval is in de nosologie (een tak van de geneeskunde die zich bezighoudt met de classificatie van de verschillende ziekten) met bijvoorbeeld de Spaanse pokken. Met topografie bedoelen we hier de plaatsaanduiding op of in het lichaam waar de ziekte toeslaat of waar je pijn hebt. Een prototypisch voorbeeld hiervan is hoofdpijn. De trefwoorden die hieronder thuishoren, duiden ook allemaal aan waar de pijn toeslaat of waar de ziekte zich manifesteert. Zes van de eenenzestig trefwoorden voor ‘verkoudheid’ kunnen we classificeren onder de noemer topografie. Vier ervan zijn morfologische varianten van elkaar en worden samengenomen. Net zoals in de vorige paragraaf komen ook hier de trefwoorden aan bod in volgorde van dalende frequentie.
Met negen hits is sinusite de koploper in de categorie topografie. Oorspronkelijk is dit een ontlening van het Latijnse sinusitis en deze benaming wordt vandaag ook gebruikt in de medische wereld. In feite duidt sinusitis een veel concretere ziekte aan dan het algemenere verkoudheid. Sinusitis kan namelijk voortvloeien uit een gewone verkoudheid, maar dat is niet altijd het geval. De ontsteking van de neusslijmvliezen bij een gewone verkoudheid kan ervoor zorgen dat de sinusholten dichtslibben en ontsteken. Dan is er sprake van sinusitis. Door het relatief hoog aantal hits besloten we om sinusite in de trefwoordenlijst te laten staan. Bij dit trefwoord hebben we te
26
maken met een verdoffing van de auslaut: van –itis tot –ite. Sinusite hoort thuis onder deze categorie omdat in het woord de plaats wordt aangeduid waar de ziekte zich manifesteert. Het is namelijk een ontsteking van de sinusholtes en wordt net als een verkoudheid veroorzaakt door een virus. Het gevolg van deze ontsteking is dat men een dikwijls een drukkend gevoel heeft over het hele hoofd, soms met lichte koorts en verstopping van de neus. De lege sinusholtes dienen om je hoofd in evenwicht te houden en als dat evenwicht verstoord is door de ontsteking, dan voelt je hoofd heel zwaar aan.
Bronchite is ook een ontlening, maar ditmaal van het Latijnse bronchitis, dat terug gaat op het Griekse grondwoord broghia en het suffix –itis (VD, SUB BRONCHITIS). De uitleg uit de vorige alinea is hier ook geldig: bronchitis is eigenlijk een specifiekere term dan het algemenere verkoudheid, maar voor dezelfde reden als bij sinusite hebben we het toch maar opgenomen in de definitieve trefwoordenlijst. Het specifiekere ligt hierin, dat bronchitis een ontsteking van de bronchiën of luchtpijptakken is, waardoor je vooral veel moet hoesten. De andere symptomen van een verkoudheid komen hier niet of amper aan te pas. Maar ook hier zorgt de plaatsaanduiding in bronchite ervoor dat het trefwoord in deze categorie is opgenomen.
De vier overige trefwoorden nemen we samen omdat het eigenlijk gewoon morfologische varianten van elkaar zijn. Fleuris (twee hits), fleurus (één hit), fluus (één hit) en floris (één hit) zijn net als de vorige dialectwoorden ontleningen. Ze zijn afkomstig van het Klassiek Latijnse pleuritis en dit is dan weer overgenomen van het Grieks, waar het een afleiding is van pleura ‘zijde van een man’ met het suffix –itis (EWN, SUB PLEURIS). Met fleuris, fleurus en floris hebben we echter te maken met samengetrokken vormen die reeds in de Middelnederlandse fase zijn ontstaan. Nog een verandering die in de loop van de tijd doorgevoerd is, is de wisseling in de anlaut van pl- naar fl-. In de vorm fluus hebben we bovendien te maken met de syncope (wegval van een consonant in de inlaut) van de r. Deze vier vormen horen thuis in deze categorie omdat ook zij de plaats aanduiden waar de ziekte toeslaat of waar men pijn heeft. Ze worden namelijk wel eens beschreven of verklaard door ‘zijdewee’ of ‘pijnlijke aandoening in de zij’ (OVZV, VD, DVDT en De Bo, SUB PLEURIS). Dit is dan verder geëvolueerd naar de huidige 27
betekenis ‘borstvliesontsteking’ tot zelfs ‘longontsteking’. Ook hier is dus weer sprake van betekenisspecialisatie tegenover het algemenere ‘verkoudheid’, want fleurus is voornamelijk in gebruik voor een longontsteking.
3.3.1.3. Motoriek Onder dit benoemingsmotief horen zes van de eenenzestig trefwoorden thuis. Onder ‘motoriek’ horen alle trefwoorden waarbij een of andere bewuste beweging van de mens, wanneer hij ziek is, als oorzaak van de ziektebenaming wordt genomen. Weijnen vermeldt nog dat ook de snelheid van het verschijnsel of eventuele vibratiegewaarwordingen de oorzaak van de ziektenaam kunnen zijn (Weijnen 1995: 33). Hij geeft hiervoor onder andere het voorbeeld van dialectwoorden voor diarree, die dikwijls met de snelheid van de ziekte wordt aangeduid. Aan de vinnige zijn is hiervan een voorbeeld. Ook hier kunnen we vier trefwoorden samen nemen omdat het morfologische varianten van elkaar zijn.
We beginnen met snop(je), dat met 107 tokens het vaakst voorkomende trefwoord in deze categorie is. Op de dialectkaart zagen we dat dit trefwoord uitsluitend in Nederlands Limburg voorkomt. De nabijheid van het Duitse taalgebied deed enige verwantschap van snop(je) met het Duits vermoeden. Voor dit trefwoord raadpleegden we dus eveneens (etymologische) woordenboeken voor dat taalgebied. In het Deutsche Wörterbuch van de gebroeders Grimm troffen we het lemma ‘schnopf’ aan, waar wordt doorverwezen naar het zelfstandig naamwoord ‘schnupfen’. Onder dit laatste woord lezen we het volgende:
“Krankhafter nasenflusz, verstopfung der nase (s. schnupfen, verb.), verwandt mit schnauben, schnaufen. Das wort ist vielgestaltig in älterer sprache, einige der entwickelten formen haben sich mundartlich erhalten; auch das geschlecht schwankt. Schnupfen, m. geht zurück auf mhd. snupfe, m., der schnupfe” (Grimm, SUB SCHNUPFEN). Schnupfen is dus verwant met het Duitse werkwoord schnauben dat vertaald naar het Nederlands ‘snuiven’ betekent. Dit Nederlandse werkwoord en het zelfstandig naamwoord snop(je) houden dus onder andere in dat er met de neus steeds een optrekkende beweging wordt gemaakt, waarschijnlijk om eventuele snottebellen 28
tegen te houden. En net door deze beweging kunnen we legitimeren waarom het trefwoord in de categorie motoriek thuishoort.
Sneuverik (8 tokens), sneuvering (6 tokens), snuivering (2 tokens) en snuiverik (één token) vormen een gebiedje in het Waasland. We nemen ze samen omdat het morfologische varianten van elkaar zijn. Deze trefwoorden zijn stuk voor stuk afleidingen van het werkwoord snuiven (OVZV, SUB SNUIVERIK), maar op het niveau van het vocalisme hebben ze een verschillende evolutie ondergaan. De Middelnederlandse vorm snuven heeft enerzijds het proces van diftongering ondergaan, waardoor we het huidige standaardtalige snuiven krijgen. Anderzijds zien we in de westelijke dialecten de toepassing van een regel die stelt dat de klinker opener wordt uitgesproken in een open lettergreep. Hier zien we dus de verwijding van [y] tot [Ø], van snuven tot sneuven. Voor de rest geldt hier dezelfde uitleg als in de vorige alinea: deze trefwoorden verwoorden de beweging van een neus die opgetrokken wordt en horen daardoor thuis onder het benoemingsmotief ‘motoriek’.
Het laatste dialectwoord dat hier thuishoort, versnuftheid is éénmaal in Leuven geattesteerd als dialectwoord voor een verkoudheid. Morfologisch gezien is dit trefwoord een afleiding van het bijvoeglijke naamwoord versnuft, oorspronkelijk het voltooid deelwoord van het werkwoord versnuffen, dat 'de neus ophalen' betekent (WNT, SUB VERSNUFFEN). Dit werkwoord betekent in se dus hetzelfde als snuiven én het is er zelfs morfologisch mee verwant, want in (ver)snuffen hebben we gewoon te maken met de verdubbeling van de stammedeklinker (WNT, SUB SNUFFEN). Het adjectief versnuft kunnen we verder in verband brengen met het eerste trefwoord in deze categorie, namelijk snop(je). Het WNT (sub VERSNUFT) vermeldt namelijk dat in Nederlands Limburg een variante vorm van versnuft in gebruik is, namelijk vers(ch)nop. Bij de vorm versnuftheid zien we dan de vocaalwisseling [Ɔ] – [ʌ] en de consonantwisseling [p] – [f]. Ook dit trefwoord houdt in dat er met de neus een optrekkende beweging wordt gemaakt.
29
3.3.1.4. Metafoor Net als de metonymie, is de metafoor een stijlfiguur. Het is eigenlijk een vorm van beeldspraak, een vergelijking tussen een beeld en het object waarvoor je een beeld schept. Er wordt eigenlijk een beeld van een voorwerp geschetst, zonder dat voorwerp op zich te noemen. Het verschil met de metonymie berust vooral in het feit dat er bij een metafoor nog een (letterlijke) overeenkomst moet zijn tussen het geschetste beeld en het object waar het beeld op slaat. Een voorbeeld van een metafoor is: ‘Zie hier de nieuwe Hugo Claus.’
Onder dit benoemingsmotief hoort maar één trefwoord thuis en het is zelfs voor discussie vatbaar. Slunse is maar slechts één keer opgetekend in de West-Vlaamse kustgemeente Oostende. Het wordt in de studie van Weijnen beschreven als een metafoor, maar dan wel gekoppeld aan de metonymie (Weijnen 1995: 16,22). Als metafoor voor een verkouden persoon, kunnen we het interpreteren als ‘hij voelt zich als een slunse’, waarbij slunse ‘slappe vod’ betekent. Het metonymische aspect zou hierin bestaan, dat het kenmerk ‘slap’ de volledige ziekte zou verwoorden. Je voelt je immers soms slap als je een verkoudheid hebt, vooral als die gepaard gaat met hoofdpijn en een verstopte neus.
3.3.1.5. Roos Weijnen vermeldt dat het woord roos (één hit) in de Nederlandse dialecten op drie verschijnselen kan slaan. Deze ontlening aan het Latijnse rosa duidt ten eerste op de schilfers die we op de hoofdhuid aantreffen. Ten tweede bestaat het als benaming voor een verkoudheid of de griep, maar ook voor een aantal ontstekingen die gepaard gaan met onder andere verhitting van onze huid, roodheid en zwellingen, is roos in gebruik. (Weijnen 1995: 34). Hoe de betekenisovergang naar verkoudheid precies gebeurd is, konden we helaas niet terugvinden in de naslagwerken. We moeten hier waarschijnlijk denken aan een inwendige ontsteking die onder meer koorts tot gevolg kan hebben (WNT, SUB ROOS). Als je koorts hebt, slaat je huid soms rood uit en dit kan verwijzen naar de kleur van de bloem.
30
3.3.2. Aetiologische motieven Naast de symptomatische motieven, zijn er ook enkele aetiologische benoemingsmotieven voor de verkoudheid. Onder deze paragraaf worden de verschillende oorzaken van deze ziekte verklaard en niet de symptomen. Concreet gaat het over de elementenleer, de humoraalpathologie, de demonologie en de theologie.
3.3.2.1. De elementenleer Maar liefst zeventien van de eenenzestig trefwoorden horen in de categorie 'elementenleer' en het is daarmee een van de belangrijkste benoemingsmotieven. Om herhalingen te vermijden, zullen we hier enkele trefwoorden in kleinere groepjes samenbrengen.
We beginnen met het groepje kou(tje), koude en keld, met respectievelijk 1543, 140 en 6 tokens in de trefwoordenlijst. We nemen deze drie vormen samen omdat ze allemaal afkomstig zijn van dezelfde Germaanse wortel *kaldin- (WNT, SUB KOUDEI). Kou(tje) komt voor over het volledige gebied, met uitzondering van Frans-Vlaanderen en West-Vlaanderen. Koude komt bijna uitsluitend in West-Vlaanderen voor. Bij deze twee vormen is de Germaanse wortel eerst geëvolueerd van a+ld naar o+ld om dan in een tweede fase te diftongeren tot [au]. Bij de derde vorm keld, die in oosten van Noord-Brabant geconcentreerd is, zien we het resultaat van een umlautsproces. De -i- in *kaldin- heeft ervoor gezorgd dat de [a] meer palataal werd uitgesproken en uiteindelijk een [ɛ] werd. Dat keld voorkomt in het oosten van het taalgebied, is geen toeval. Daar is de umlaut namelijk veel dieper doorgedrongen dan in het westen. De koude waar het hier over gaat, is niet die van de buitentemperatuur die wel eens als oorzaak van een verkoudheid wordt gezien. Het gaat hier over de koude binnen het menselijk lichaam. Deze koude wordt in de elementenleer verklaard door de dominante aanwezigheid van het element lucht. Deze dominantie zorgt voor een inwendige afkoeling van het lichaam en voor een afwijking van het evenwicht tussen de vier elementen. Het gevolg hiervan is dat je ziek wordt. Hetzelfde geldt trouwens voor de trefwoorden kil (twee hits) en kilte (drie hits). Kil is wel afkomstig van een
31
andere Germaanse wortel, namelijk *kalja- (WNT, SUB KILIV), dat zoveel betekent als 'koud zijn'. Eerst hebben we in deze vorm ook een umlautsproces gehad, van [a] tot [ɛ] en in een latere fase is deze [ɛ] nog gepalataliseerd tot [i] (WNT, SUB KILIV). Kil is oorspronkelijk een bijvoeglijk naamwoord, dat later gesubstantiveerd is. Kilte is gewoon een afleiding van kil met het suffix –te.
De trefwoorden verkoudheid (117 tokens), verkoudigheid (20 tokens), verkou(d)endheid (11 tokens), verkou(d)erdheid (8 tokens), verkoudigheids (8 tokens), verkoudingheid (2 tokens) en verkoudsheid (2 tokens) zijn morfologische varianten van elkaar en zijn duidelijk ook verwant aan de trefwoorden kou(tje) en koude. Het zijn allemaal afleidingen met het suffix -heid, maar de grondwoorden vertonen heel wat variatie. Bij het standaardtalige verkoudheid zien we als grondwoord het oorspronkelijke (sterke) verleden deelwoord van het werkwoord verkouden, dat letterlijk ‘kouder worden, afkoelen’ betekent (DVDT, SUB VERKOUDEN
en WNT, SUB VERKOUDENI, II). Hierbij hoeft nog niet meteen aan de
elementenleer gedacht worden. Bij verkoudsheid heeft er zich een epenthetische [s] tussen het grondwoord verkoud en het suffix gevoegd. Stilaan is dit verkoud vervangen door verkouden als voltooid deelwoord van het werkwoord. Ook hiermee is dan een afleiding gevormd, maar wel met een epenthetische [d]: verkou(d)endheid. De intervocalische -d- in verkouden wordt in de uitspraak dikwijls wel eens vervangen door de overgangsklank [w] en daarom hebben we ervoor gekozen om de -d- tussen haakjes te plaatsen. Hetzelfde is trouwens gebeurd bij verkou(d)erdheid, ditmaal met epenthetische [r] (WNT, SUB VERKOUDENI). De grondwoorden van verkoudigheid, verkoudigheids en verkoudingheid zijn op zich ook afleidingen van het werkwoord verkouden door er het suffix –ig of –ing aan toe te voegen en dragen ook in zich de betekenis van ‘kouder worden, afkoelen’ (WNT, SUB VERKOUDING).
Voor al deze trefwoorden geldt dezelfde inhoudelijke uitleg als bij het
vorig groepje: het gaat hier over de inwendige afkoeling van het menselijke lichaam, ten gevolge van de dominantie van het element lucht, dat ‘koud’ als overeenkomende eigenschap heeft.
Bij de vorige trefwoorden kunnen we eigenlijk ook nog de trefwoorden verkeldheid (4 hits) en verkoeldheid (1 hit) toevoegen. Het eerste vinden we terug in oostelijk Noord-Brabant en een enkele keer in Vlaams-Brabant. De gebiedsvorming komt dus 32
ongeveer overeen met keld. Morfologisch gezien is verkeldheid een afleiding van het werkwoord verkillen, maar hier hebben we te maken met een gewestelijke vorm met [ɛ]. Bij de werkwoordsvorm verkellen wordt evenwel de invloed van het Duitse verkälten niet uitgesloten (WNT, SUB VERKILLEN). De betekenis van verkeldheid vinden we in het WNT (SUB VERKILD):
‘het (volgens de vroegere opvatting) aangedaan zijn (van een lichaamsdeel) door koude of kwade vochten; gevatte kou, verkoudheid’ Deze uitleg sluit eigenlijk al aan bij de humoraalpathologie die in de volgende subparagraaf aan bod komt. Verkoeldheid, één maal geattesteerd in het West-Vlaamse Ieper, is een afleiding van het werkwoord verkoelen en daarvoor vinden we het volgende in het WNT (SUB VERKOELEN)
: ‘het verkoeld zijn; in de aanh.: het verloren hebben van de normale
lichaamstemperatuur’. Met deze begripsomschrijving van het werkwoord wordt dus nog echt de link gelegd met de elementenleer, waarbij het gaat om het afkoelen van de inwendige mens.
Voor we overgaan naar de volgende categorie, namelijk de humoraalpathologie, sluiten we hier af met de twee samenstellingen neusverkoudheid en snotverkoudheid met respectievelijk drie en twee tokens. In het eerste dialectwoord is gewoon een locatief complement aan verkoudheid toegevoegd om aan te tonen waar de verkoudheid zich voornamelijk manifesteert. Bij snotverkoudheid is het metonymische snot eraan toegevoegd. Voor de informanten die dit opgegeven hebben, is snot waarschijnlijk het belangrijkste kenmerk van een verkoudheid.
Tenslotte is op de Zeeuwse eilanden nog verhitting gebruikelijk als trefwoord voor een verkoudheid. Dit trefwoord verwoordt in feite het tegenovergestelde van een verkoudheid. We zagen dat bij verkoudheid de lucht het dominante element was en zorgde voor de inwendige afkoeling van het menselijk lichaam. Bij verhitting daarentegen is het vuur het dominante element. Het lichaam wordt vanbinnen helemaal aangetast door het vuur, waardoor je ontvankelijker bent voor ziektes. In het Woordenboek der Zeeuwsche dialecten van Ghijssen lezen we dan ook bij het lemma VERITTINGE: ‘verkoudheid na grote verhitting opgelopen’.
33
3.3.2.2. Humoraalpathologie De humoraalpathologie, die zoals gezegd, teruggaat op Hippocrates, biedt de verklaring voor zeven trefwoorden in de lijst (cf. paragraaf 3.1.). De toepassing van de theorie op de concrete trefwoorden wordt in de volgende alinea’s uiteengezet.
De frequentste dialectwoorden in deze categorie behandelen we samen, namelijk valling (784 hits), snotvalling (94 hits) en het weinig frequente vallaard (2 hits). Deze trefwoorden zijn uitsluitend te vinden in het huidige staatkundige Vlaanderen en komen dus niet of amper voor in de zuidelijke provincies van Nederland. Valling is morfologisch gezien een afleiding van het werkwoord vallen, maar hier gaat het vooral om de betekenis van het woord in de humoraalpathologie. We hebben hier te maken met een dominante aanwezigheid van het slijm, één van de vier lichaamsvochten. Bij een valling valt dit kwade vocht als het ware op een of ander deel van je lichaam (WEW, SUB VALLINGE; Weijnen, SUB VALLING en WNT, SUB VALLINGII). Omdat het getroffen lichaamsdeel niet altijd hetzelfde is, zijn er ook varianten van valling mét een locatief complement, zoals een neusvalling, een kopvalling en een borstvalling. Deze woorden mét locatief complement stonden eerst in onze ruwe trefwoordenlijst, maar na enig overleg hebben we besloten om deze varianten van valling weg te laten, vooral toen bleek dat men op de plaatsen waar de locatieve varianten geattesteerd zijn, ook het gewone valling gebruikte. Over vallaard kunnen we kort zijn, omdat het een variant is van het eerste trefwoord valling. Dezelfde inhoudelijke informatie is hier dus van toepassing. Opvallend hier is evenwel het suffix -aard, dat normaal gebruikt wordt in afleidingen om personen aan te duiden zoals bijvoorbeeld gierigaard en Spanjaard. In zijn artikel Een wijze van woordvorming (1891), legt N.A. Cramer, een Nederlands Letter- en Geschiedkundige, uit dat het suffix -aard teruggaat op het bijvoeglijk naamwoord hard dat 'sterk' betekende. Oorspronkelijk was -aard dus een zelfstandig woord dat door het proces van grammaticalisatie een suffix is geworden. Bij de samenstelling snotvalling zien we weer dezelfde betekenisspecialisatie als bij snotverkoudheid (cf. paragraaf 3.3.2.1.). Het metonymische snot is hier waarschijnlijk een aanduiding dat dit als één van de belangrijkste kenmerken van een verkoudheid wordt gezien.
34
Kanteern (vier tokens), kateire (vier tokens), koude kanteern ( één token) en koude kanteirens (één token) verklaren we ook samen. Ze gaan oorspronkelijk terug op het Griekse substantief katarrhos, dat samengesteld is uit het voorzetsel kata (‘omlaag’) en een stam van het werkwoord ruein, dat ‘vloeien’ betekent. De letterlijke vertaling van het substantief is dan ‘de omlaag vloeiing’ (OVZV, SUB KATERRE
en VD, SUB CATARRE). Maar waar slaat dit nu op? Volgens de vochtenleer lijd
je bij een ziekte aan een verstoord evenwicht van de vier vochten die zich in je lichaam bevinden. In dit geval is er een dominantere aanwezigheid van het vocht slijm. Bij een verkoudheid vloeien die overschotten slijm van uit de hersenen naar omlaag tot ze je longen bereikt hebben (Weijnen 1995: 165). Bij de trefwoorden koude kanteern en koude kanteirens merken we eigenlijk een overlapping met de elementenleer uit de vorige paragraaf. Het omlaag vloeien van het overtollige slijm wordt gecombineerd met het inwendig afkoelen van het menselijk lichaam.
3.3.2.3. Demonologie Het geloof in demonen als veroorzakers van ziekten gaat al eeuwenlang mee. Volgens de demonologie zijn er zelfs verschillende soorten demonen. Voor de precieze indeling van de demonen, verwijs ik naar paragraaf 3.1., waar ook staat beschreven welke demonen precies welke ziekten kunnen veroorzaken. Concreet zijn zes trefwoorden toe te schrijven aan de werking van demonen en we kunnen die trefwoorden indelen in drie verschillende categorieën demonen.
Bij klets (66 tokens) en klats (9 tokens) zijn er slagdemonen aan het werk geweest. Volgens Weijnen betekenen deze trefwoorden in de provincie Antwerpen ‘eene verkoudheid of wat ergers’ (Weijnen 1995: 67), maar de dialectwoorden zijn ook wijder verspreid. We moeten bij klets en klats dus eigenlijk denken aan demonen die hun slachtoffers voortdurend slaan tot ze inwendig ziek worden. De demonen nemen dan de longen of het hoofd als doel van hun malafide praktijken (Weijnen, SUB KLETS/KLETSJ).
Opvallend is ook de klanksymbolische waarde van de woorden klets
en klats. Die komt ongeveer overeen met de symbolische waarde van de consonantencluster kl- in klad en klap, behandeld onder paragraaf 3.3.1.1. over de metonymie. De velaire occlusief [k] symboliseert de krachtige slaande beweging en
35
de likwied [l] verwoordt hier veeleer de herhaling van de beweging dan de vloeiendheid ervan (De Vooys 1967: 43 en De Vooys 1942: 139). Die herhalende slaande beweging sluit perfect aan bij de werking van deze slagdemonen.
Het geloof in de winddemonen ligt blijkbaar aan de oorsprong van de trefwoorden trok (4 tokens), trek (3 hits) en wind (één token). De eerste twee trefwoorden zijn varianten van elkaar en morfologisch gezien dus allebei afleidingen van het werkwoord trekken. Trok vinden we terug in provincie Oost-Vlaanderen, trek in WestVlaanderen en wind is geattesteerd in Zonhoven (Belgisch Limburg). De demonen bij deze dialectwoorden razen als het ware als een wervelwind door je lichaam en door de tocht die ze veroorzaken, worden hun slachtoffers ziek en krijgen ze in dit geval een verkoudheid (Weijnen 1995: 79). Deze dialectwoorden hebben dus niets te maken met de wisselende weersomstandigheden die een verkoudheid zouden kunnen veroorzaken!
Bij bezetting (vier tokens) bestaat de activiteit van de demonen erin dat ze op hun slachtoffers gaan zitten om hun zo een benauwd gevoel te bezorgen en dan vooral in de borststreek (DVDT, SUB BEZETTING). In het WNT (SUB BEZETTING) lezen we daarover het volgende: ‘beklemming, benauwdheid, als ziekelijke aandoening, meest met betrekking tot de ademhaling’. Met deze afleiding van het werkwoord bezetten sluiten we deze subparagraaf over de demonologie af.
3.3.2.4. Theologie De laatste subcategorie bij de aetiologische motieven gaat over het geloof van de mens in een straffende God als ze zonden begaan hebben. Hier manifesteert zich dus eigenlijk een diep verankerd bewustzijn van hun eigen zonden (Weijnen 1995: 125-126). We zien dit geconcretiseerd in het trefwoord plaag, dat slechts eenmaal geattesteerd is als dialectwoord voor een verkoudheid. Dit woord is eigenlijk een ontlening aan het Latijnse plaga, dat ‘slag, wond’ betekent. De Kerk heeft in haar begindagen het geloof van de straffende goden overgenomen van oudere beschavingen zoals de Babylonische, Egyptische, Griekse en Romeinse. Dit geloof werd vervolgens door de Kerk ingepast in het monotheïstische christendom en God
36
werd zo eveneens een straffende God genoemd. Ook aan een plaag werd door de Kerk een christelijke toets gegeven door het als een straf van God te beschouwen. In deze betekenis is het woord plaag dan ook in onze taal doorgedrongen (EWN, DVDT en WNT, SUB PLAAG ) en algemener betekent het ook wel eens ‘besmettelijke ziekte’ (De Bo en Corn.-Vervl., SUB PLAAG). Tegenwoordig is plaag vooral in die algemene betekenis in omgang. Het duidt immers verschillende besmettelijke ziekten aan.
3.3.3. Etymologie onbekend Onder deze paragraaf tenslotte, staat het trefwoord waar we geen bevredigende etymologische informatie over konden vinden, namelijk goggel. Hierover was helemaal geen informatie te vinden. Het deed wel denken aan het trefwoord grochel voor de fluim (cf. De Clercq 2009), waarvoor we toen ook geen duidelijke etymologische informatie vonden.
37
4. Het begrip 'verkouden'
4.1. Algemeen In dit hoofdstuk bespreken we het overeenkomstige adjectief van VERKOUDHEID, namelijk VERKOUDEN. We behouden hiervoor dezelfde volgorde als in paragraaf drie: na deze algemene informatie volgt een subparagraaf waarin de geografische verspreiding van de voornaamste trefwoorden besproken wordt. Daarna volgt de subparagraaf waarin de verschillende benoemingsmotieven uiteengezet worden. Ook in deze subparagraaf volgen we dezelfde indeling als bij het vorige lemma VERKOUDHEID en
we baseren ons voor de benoemingsmotieven dus op de studie van
Weijnen. We beschrijven eerst de symptomatische motieven, vervolgens de aetiologische motieven; we sluiten af met de trefwoorden waarover we geen duidelijke etymologische informatie gevonden hebben.
Dit lemma telde na het opschonen van de trefwoordenlijst nog 31 verschillende types, goed voor 1206 tokens. Ook bij deze trefwoorden is op regelmatige basis morfologische variatie waar te nemen. We zullen niet diep ingaan op de morfologische variatie, maar voor de volledigheid van de paper, willen we het bij de trefwoorden toch kort aanhalen.
4.2. Kaartbeeld Met de definitieve trefwoordenlijst van 31 verschillende types (cf. bijlage 2) werd de dialectkaart getekend, die zich op de volgende pagina bevindt. Wat meteen opvalt, is het grote hiaat in het Vlaamse dialectgebied. Dit is te verklaren door het feit dat het WVD zelf geen vragenlijst heeft rondgestuurd waar specifiek naar het adjectief verkouden wordt gevraagd. We hebben wel gegevens van het WVD voor dit lemma, maar die zijn afkomstig van vragen die naar een ander concept vragen zoals WVD 95 vraag 118 die vraagt naar dialectwoorden voor een verkoudheid. Een aantal informanten hebben hierop geantwoord met een combinatie van een adjectief en een
38
VERKOUDEN
verkoud verkeld verkou(d)en verkou(d)end versnoeft versnoft versnopt versnuft rot snotterig
ve
o rk
u
r e d
verkoud verkoud
versnuiverd verkoud
d
hulpwerkwoord zoals verkouden zijn en verkoud zijn. Wij hebben het hulpwerkwoord verwijderd en het adjectief verplaatst naar het lemma VERKOUDEN. De andere gegevens die wel op de kaart te zien zijn, zijn afkomstig van WBD en WLD-vragenlijsten en van vroegere projecten, zoals het ZND en de Amsterdamse Vragenlijsten. De redacteurs van het WVD zullen waarschijnlijk in een speciale navraaglijst nog een vraag rond het adjectief verkouden voorleggen aan hun informanten.
Het vaakst voorkomende trefwoord is verkoud met 758 attestaties. Het is geconcentreerd in het uiterste oosten en het uiterste westen van het ZuidNederlandse taalgebied. Het standaardtalige verkou(d)en vinden we vooral in het centrum en in het westen van de provincie Noord-Brabant, in het zuiden van Nederlands Limburg en ook in Zeeuws-Vlaanderen. In Nederlands Limburg zien we een mooie geografische verspreiding van het trefwoord versnopt. We kunnen hier een parallel trekken met de verspreiding van het zelfstandig naamwoord snop(je) onder het lemma VERKOUDHEID. Dat komt immers ook alleen in die provincie voor. Verder is er in het westen van Vlaams-Brabant nog een gebiedsvorming van versnoft. De trefwoorden versnuft en versnoeft vinden we vooral terug in dezelfde provincie plus het westen van Belgische Limburg.
De provincies Oost-Vlaanderen en Antwerpen zijn in de vorige alinea nog niet aan bod geweest. Dit is toe te schrijven aan het feit dat het hiaat op de kaart zich juist daar bevindt. In Antwerpen vinden we slecht een klein aantal attestaties van verkoud terug en in Oost-Vlaanderen is verkou(d)end éénmaal opgetekend en verkoud een drietal keer.
39
4.3. Etymologie
4.3.1. Symptomatische motieven
4.3.1.1. Motoriek De trefwoorden die onder het benoemingsmotief ‘motoriek’ verzameld zijn, impliceren dat er een bewuste lichamelijke handeling van de ziek geworden persoon aan de oorsprong van de ziektebenaming ligt (cf. paragraag 3.1.1.3). Van de acht trefwoorden die hieronder thuis horen, zijn er zeven morfologische varianten van elkaar. We proberen ze dan ook zoveel mogelijk samen te verklaren.
Het eerste groepje trefwoorden dat we kunnen samennemen bestaat uit versnopt (43 tokens), versnops (2 tokens) en versnoft (9 tokens). De p-varianten versnopt en versnops komen uitsluitend in Nederlands Limburg voor en de f-variant versnoft vinden we in Belgisch Limburg en Vlaams-Brabant. Voor versnopt en versnops hebben we eveneens het Deutscher Wörterbuch van de gebroeders Grimm geraadpleegd. Deze twee trefwoorden zijn verwant met het Duitse werkwoord schnupfen, maar zijn wel met het Nederlandse prefix ver- gevormd. Het Duitse werkwoord schnupfen is dan weer verwant met het Duitse schnauben, dat 'snuiven' betekent' (Grimm en Grimm, SUB SCHNUPFEN). Versnoft is een afleiding van het betekenisgelijkende Nederlandse werkwoord versnuffen (WNT, SUB VERSNOFT), maar hier is sprake van een vocaalwisseling [ʌ] – [ͻ]. De betekenis van deze trefwoorden is dezelfde als bij het zelfstandig naamwoord snopje: versnops, versnopt en versnoft verwoorden namelijk een optrekkende beweging van de neus.
Hier kunnen we een aantal varianten aan koppelen die een ander vocalisme hebben. Versnoeft (15 hits), versnoef (2 hits), versnuft (8 hits) en versnuif (1 hit) zijn voornamelijk opgetekend in Vlaams-Brabant en Belgisch Limburg. In versnuft vinden we het oorspronkelijke voltooide deelwoord van het werkwoord versnuffen. Hier wordt het echter bijvoeglijk gebruikt (WNT, SUB VERSNUFT). Versnuif heeft het proces van diftongering ondergaan: de palatale [y] uit de Middelnederlandse grondvorm snuven is gediftongeerd tot [ɶ.y]. De eerste twee varianten met [u], versnoeft en
40
versnoef, hebben gewoon het Germaanse vocalisme behouden. Deze vier vormvarianten verwoorden eveneens de optrekkende beweging die met de neus wordt gemaakt.
Het laatste trefwoord in de categorie 'motoriek' , namelijk versnuiverd (1 token), is ook met de vorige trefwoorden te verbinden. Morfologisch gezien is dit dialectwoord het voltooid deelwoord van het werkwoord versnuiven, maar als dialectwoord voor VERKOUDEN
is het bijvoeglijk gebruikt (WNT, SUB VERSNUIVEN) en betekent eveneens
‘den neus ophalen’.
4.3.1.2. Metonymie De metonymie biedt de verklaring voor vijf van de 31 trefwoorden. De concrete werking van deze stijlfiguur wordt bij elk trefwoord uitgelegd.
Snotterig is met negen tokens het frequentste trefwoord in deze categorie. Het komt uitsluitend voor in de provincie Noord-Brabant. Morfologisch gezien is snotterig een afleiding van het zelfstandig naamwoord snot. Letterlijk betekent dit trefwoord dan 'aan de ziekte snot lijdend' (WNT, SUB SNOTTERIG). We plaatsen het onder de categorie ‘metonymie’ omdat snotterig slechts een symptoom van een verkoudheid verwoordt, namelijk de snotvorming in de neusholten. We vermelden hierbij ook versnotterd, éénmaal opgetekend in Molenstede (Vlaams-Brabant). Deze afleiding van het werkwoord versnotteren betekent 'veel snot afscheiden' (WNT, SUB VERSNOTTEREN).
Het is dus metonymisch gebruikt voor VERKOUDEN om dezelfde reden
als snotterig.
Over verstopt (vier tokens) kunnen we kort zijn. Dit trefwoord komt vooral voor in Noord-Brabant. Het verwijst naar de verstopping van de neusholten als gevolg van de ontstoken neusslijmvliezen. Verstopt is metonymisch voor verkouden omdat het een symptoom aanduidt, namelijk een verstopte neus.
Ondervlogen is éénmaal geattesteerd in Duffel (Antwerpen) als dialectwoord voor VERKOUDEN.
Oorspronkelijk is dit trefwoord het voltooid deelwoord van het werkwoord
41
ondervliegen (WNT, SUB ONDERVLOGENHEID) en betekent het zoveel als 'benauwd zijn’. Ondervlogen is metonymisch gebruikt voor verkouden omdat het waarschijnlijk het beklemmende gevoel op de borst en in de keel verwoordt. Dit benauwde gevoel is het gevolg van de ontstoken slijmvliezen in de borst- en keelstreek.
Roestig, éénmaal geattesteerd in Ieper (West-Vlaanderen), is het laatste trefwoord in de categorie 'metonymie'. Morfologisch gezien hebben we hier te maken met een afleiding van het zelfstandig naamwoord roest. In het WNT (SUB ROESTIG) lezen we het volgende over dit trefwoord: 'van de keel of de stem. Rauw, schor, heesch'. We vermeldden al in de inleiding dat de virussen die een verkoudheid veroorzaken, ook de slijmvliezen in de keel of zelfs de stembanden kunnen aantasten en hier verwijst roestig dan ook naar.
4.3.1.3. Metafoor
Onder de subcategorie ‘metafoor’ hoort enkel versnuisterd thuis. Dit voltooid deelwoord van het werkwoord versnuisteren is éénmaal opgetekend in Lier (Antwerpen). Het is metaforisch gebruikt voor verkouden in de betekenis van 'verslonsd' (WNT, SUB VERSNUISTERD). Onder 'verslonsd' verstaan we dan weer 'in physiek opzicht krachteloos (doen) worden; (doen) verslappen, verzwakken' (WNT, SUB VERSLONZEN).
Het feit dat je je bij een verkoudheid soms slap voelt, wordt gebruikt
om de volledige verkoudheid aan te duiden.
4.3.2. Aetiologische motieven
Naast de symptomatische motieven, kunnen we een aantal trefwoorden ook classificeren onder een tweede categorie motieven, namelijk de aetiologische benoemingsmotieven. Onder deze subparagraaf bespreken we de trefwoorden niet volgens hun symptomatische gehalte, maar wel in hoeverre ze de oorzaken van het verkouden zijn verwoorden. We verklaren de trefwoorden aan de hand van de elementenleer en de humoraalpathologie.
42
4.3.2.1. Elementenleer Net als bij het lemma VERKOUDHEID, kunnen ook hier een aanzienlijk aantal trefwoorden etymologisch verklaard worden aan de hand van de elementenleer. Concreet gaat het over veertien trefwoorden, wat bijna de helft van het totaal aantal types uit de trefwoordenlijst maakt. Sommige zijn morfologische varianten van elkaar en die nemen we dan ook zoveel mogelijk samen.
Verkoud (758 tokens), verkou(d)en (285 tokens), verkou(d)end (9 tokens), verkouds (3 tokens), verkou(d)erd (3 tokens) en verkou (1 token) bespreken we samen omdat het morfologische varianten van elkaar zijn. De varianten verkou(d)end en verkou(d)erd vinden we uitsluitend terug in Zeeland, verkouds is enkel opgetekend in Bocholt, Gerdingen en Bree (Belgisch Limburg) en verkou is opgegeven als dialectwoord in Hoepertingen (Belgisch Limburg). Voor de algemenere trefwoorden verkoud en verkou(d)en vermelden we hier geen concrete gebiedsvormingen, omdat onder meer het gebied van het WVD een groot hiaat vertoont. Morfologisch gezien zijn deze zes trefwoorden afleidingen van het werkwoord verkouden, dat letterlijk 'koud(er) (doen) worden' betekent (WNT, SUB VERKOUDEN).
Verkoud is het oorspronkelijk sterke verleden deelwoord van dit
werkwoord, maar in een latere fase is het verdrongen door het zwakke verleden deelwoord verkou(d)en (WNT, SUB VERKOUDENII). In verkou(d)erd hebben we te maken met een epenthetische [r] en de toevoeging van [d] in de auslaut. Ook bij verkou(d)end zien we in de auslaut de toevoeging van de consonant [d]. De toepassing van de elementenleer op deze trefwoorden gaan we hier niet opnieuw uitleggen. Hiervoor verwijs ik naar paragraaf 3.3.2.1., waar onder andere het trefwoord verkoudheid en zijn morfologische varianten beschreven zijn. Kort samengevat gaat het ook bij deze adjectieven om de inwendige afkoeling van het menselijk lichaam en deze afkoeling wordt veroorzaakt door de dominante aanwezigheid van het element lucht.
Aan de vorige reeks trefwoorden kunnen we verkeld (13 tokens) en verkild (2 tokens) koppelen. Het eerste treffen we aan in het uiterste noordoosten van Noord-Brabant; verkild is opgetekend in het zuidoosten van Oost-Vlaanderen. Volgens het WNT (SUB VERKELD en SUB VERKILD) zijn beide vormen oorspronkelijk 43
voltooide deelwoorden van het werkwoord verkillen. Verkeld zou dan gewoon een gewestelijke vorm van verkild zijn. Er wordt in het WNT (SUB VERKILLEN) echter ook nog vermeld dat bij verkeld de invloed van het Duitse werkwoord verkälten niet uitgesloten is. We kunnen hierbij ook terugverwijzen naar het zelfstandig naamwoord keld dat ongeveer in hetzelfde gebied als verkeld als dialectwoord voor een verkoudheid is opgegeven. Waarom verkeld en verkild in de categorie van de elementenleer thuishoort, zal hier niet uitvoerig uitgelegd worden. Deze trefwoorden duiden immers ook op de inwendige afkoeling van het menselijke lichaam waardoor je ziek wordt
De samenstellingen neusverkoud (één token) en neusverkou(d)en (één token) komen respectievelijk voor in Heythuysen (Nederlands Limburg) en Terneuzen (Zeeuws-Vlaanderen). Het eerste lid van deze samenstellingen is een locatief complement. Ze wijzen de plaats aan waar de verkoudheid zich voor de informanten het meest manifesteert. De uitleg over het tweede lid van deze samenstellingen komt overeen met de vorige alinea.
Snotverkou(d)en (vier tokens), snotverkoud (twee tokens), beide opgetekend in Noord-Brabant, horen ook onder de categorie ‘elementenleer’. Net als de vorige twee trefwoorden, zijn ook dit morfologisch gezien samenstellingen. Het eerste lid van deze samenstellingen moet hier echter metonymisch begrepen worden. Snot is een symptoom van een verkoudheid en in snotverkou(d)en en snotverkoud is dit voor de informanten waarschijnlijk het belangrijkste symptoom.
Strontverkoud is éénmaal geattesteerd in Reusel (Noord-Brabant). Het eerste lid van deze samenstelling versterkt in negatieve zin het tweede lid van de samenstelling, namelijk verkoud. Strontverkoud betekent dus zoveel als 'heel erg verkouden'.
In snipverkou(d)en (drie tokens) moeten we het eerste lid van de samenstelling metaforisch opnemen. Het verwijst namelijk oorspronkelijk naar de snip, een vogel die gekenmerkt wordt door een korte, lange snavel en die met korte, snelle slagen van de vleugels opvliegt. Dit zwaaien met de vleugels kunnen we vervolgens
44
vergelijken met het optrekken van de neus bij een verkouden persoon (WNT, SUB SNIP
II
).
4.3.2.2. Humoraalpathologie De humoraalpathologie is toepasbaar op slechts één trefwoord, namelijk rot (vier tokens). We vinden dit trefwoord terug in het noorden van Noord-Brabant. De aanhangers van de humoraalpathologie geloven dat je lichaam rot wordt vanbinnen als de vier sappen, namelijk, bloed, slijm, geel en zwart gal, niet genoeg verteerd zijn. Het gevolg hiervan is dat je ziekt wordt (Weijnen 1995: 176-177).
4.3.3. Etymologie onbekend
Over de etymologie van twee trefwoorden bestaat onzekerheid. Verstesseld (één token) en verkokt (één token) leverden in geen enkel etymologisch woordenboek bevredigende resultaten op. Mogelijke hypothesen over de oorsprong van deze trefwoorden kunnen we ook niet naar voren schuiven.
45
5. Het begrip 'snottebel'
5.1. Algemeen In dit hoofdstuk bespreken we de dialectwoorden die opgetekend zijn voor het begrip SNOTTEBEL.
De vorming van snot in de neusholten is één van de meest zichtbare
symptomen van een verkoudheid. Een gezond persoon heeft ook slijmvorming, maar die is meestal doorzichtig. Wanneer je last heb van een virale infectie, zoals bij een verkoudheid, kleurt je snot geel door de ontsteking van je neusslijmvliezen en wordt het dikker en taaier. Meestal verwijder je het snot uit je lichaam door je neus te snuiten, maar in sommige culturen is je snot opsnuiven een vorm van beleefdheid.
De definitieve trefwoordenlijst voor het lemma SNOTTEBEL bevat 93 types, in totaal zo'n 1489 tokens (cf. bijlage 3). In de lijst zijn veel samenstellingen opgenomen waarvan het tweede lid van de samenstelling ook zelf als trefwoord voor de snottebel is geattesteerd. Deze vormen zullen we samen bespreken onder paragraaf 5.3.
Na deze inleidende paragraaf, bespreken we in paragraaf 5.2. de belangrijkste woordgebieden op de kaart. Daarna delen we de trefwoorden in volgens de verschillende benoemingsmotieven. Eerst behandelen we de metafoor, om daarna over te gaan op de metonymie en we eindigen met de categorie ‘materie’. In een laatste paragraaf vermelden we de trefwoorden waarvoor we geen duidelijke etymologische informatie konden vinden. Ook bij dit hoofdstuk komen de trefwoorden in de paragraaf over de benoemingsmotieven aan bod in volgorde van dalende frequentie.
46
5.2. Kaartbeeld In tegenstelling tot de dialectkaart van het lemma VERKOUDEN, is deze kaart goed gevuld en zijn er ook mooiere woordgebieden. Snots-, snot(te)bel bijvoorbeeld, het frequentste trefwoord, is geattesteerd in alle provincies van het huidige staatkundige Vlaanderen, maar wel in mindere mate in West-Vlaanderen. Het trefwoord snotneus komt vooral voor in Vlaams-Brabant, Antwerpen en Noord-Brabant. Naast deze twee wijdst verspreide trefwoorden, zijn er nog mooie gebiedsvormingen. In de Nederlandse provincie Noord-Brabant zien we een concentratie van drie trefwoorden. Snot(pin) komt voor verspreid over de volledige provincie, in het westen ervan vinden we (snot)piek en in het oosten van Noord-Brabant zien we een concentratie van snots-, snot(te)kekel.
In het noorden van de provincie Zeeland vormt zich een gebied van het trefwoord dreutel. In Nederlands Limburg zien we een aantal trefwoorden die uitsluitend daar voorkomen, eventueel met een aantal uitlopers naar Belgisch Limburg. We hebben het dan over snotterbel, snotterkuik(en), snotterpul en koet. Een bijzonderheid die we opmerken bij deze trefwoorden, is dat de meeste de vorm snotter- als eerste lid van de samenstelling hebben, in tegenstelling tot snot-, snots- en snot(te)- in de rest van het Zuid-Nederlandse taalgebied. Snotterbel is verspreid over de volledige provincie met uitzondering van het uiterste zuiden. Het is ook enkele malen opgetekend in het oosten van de provincie Belgische Limburg. Dezelfde gebiedsvorming komt voor bij snotterkuik(en), maar dan zonder uitlopers naar Belgisch Limburg. In het zuiden van de Nederlands Limburg kunnen we een tweetal trefwoorden vermelden, namelijk snotterpul en koet.
Nu komen de geografische verspreidingen in het huidige staatkundige Vlaanderen aan bod. In het zuiden van de provincie Antwerpen vallen twee woordgebieden op, namelijk van de trefwoorden (snotte)piet en (snotte)brel. Het eerste komt vooral voor in het zuidwesten van Antwerpen; het tweede in het zuidoosten. In Oost-, West-, en Frans-Vlaanderen bemerken we de dominante aanwezigheid van (snotte)kaars(je). In het westen van de provincie West-Vlaanderen en in FransVlaanderen tenslotte wijzen we nog op de aanwezigheid van de samenstellingen (snotte)kal(le), snottekel(le). 47
SNOTTEBEL
(snotte)brel (snotte)kaars(je) (snotte)kal(le), snottekel(le) (snotte)piet (snotte)wiek (snot)koker (snot)piek (snot)pin snotneus snots-, snot(te)kekel
snot snotter (snot)kuik(en) snotterkuik(en) snots-, snot(te)bel snotterbel snotterpul dreutel s koet
sn
s
n
notte
o
tt
ot
e
b
bel
te
e
l
be
l
5.3. Benoemingsmotieven
5.3.1. Metafoor De metafoor is veruit het belangrijkste benoemingsmotief voor de lexicalisering van het begrip ‘snottebel’. We vermeldden al in hoofdstuk 3 dat een metafoor een stijlfiguur is waarbij er een vergelijking wordt gemaakt tussen een beeld en het object waarvoor je een beeld schept (cf. paragraaf 3.3.1.4.). Met een metafoor creëer je dus eigenlijk een beeld van een voorwerp zonder het voorwerp op zich te noemen. Het grote verschil met de metonymie, die in de volgende subparagraaf besproken wordt, berust in het feit dat er bij een metafoor nog sprake moet zijn van een letterlijke overeenkomst tussen het gecreëerde beeld en het object waarnaar je verwijst.
Meer dan de helft van de 93 trefwoorden kunnen door het benoemingsmotief 'metafoor' verklaard worden. Morfologische varianten en hun samenstellingen die hier thuishoren, bespreken we zoveel mogelijk samen. Net als altijd worden de trefwoorden in de volgende alinea’s zoveel mogelijk behandeld in volgorde van dalende frequentie.
Snots-, snottebel is met 495 tokens het vaakst voorkomende trefwoord in de lijst. We bespreken het samen met de samenstelling snotterbel (82 tokens) en een van de grondwoorden van deze samenstellingen, namelijk bel (2 tokens). Het eerste trefwoord komt voor over het volledige Zuid-Nederlandse taalgebied; snotterbel treffen we vooral aan in de provincie Nederlands Limburg en bel is geattesteerd in Kortrijk (West-Vlaanderen) en Kasterlee (Antwerpen). Dit laatste trefwoord betekent oorspronkelijk 'bobbel op eene vloeistof, luchtbel' (WNT en EWN, SUB BELIII). Het is vervolgens metaforisch gebruikt om een snottebel aan te duiden omdat de vorm van een (lucht)bel vergeleken kan worden met die van een snottebel. In de samenstellingen snots-, snottebel en snotterbel geeft het eerste deel van de samenstelling de substantie aan waaruit de bel bestaat. Voor snottebel vinden we immers in het WNT (SUB SNOTTEBEL): 'bel die uit de neus gedreven snot soms vormt'. We koppelen hier snot(te)brel (24 tokens) en brel (4 tokens) aan. We zien bij deze
48
dialectwoorden de aanwezigheid van een epenthetische [r]. Deze vorm van epenthese treffen we ook aan bij trefwoorden als krel, snot(te)krel en snotterkrel. De betekenis en het metaforische gebruik van brel en snot(te)brel komen volledig overeen met die van de trefwoorden snottebel en bel.
Ook neuzebel vermelden we hierbij. Dit trefwoord is éénmaal geattesteerd in het Oost-Vlaamse Erpe-Mere. De uitleg rond het metaforische gebruik van het tweede lid bel staat in de vorige alinea. Het eerste lid is een locatief element dat aanduidt waar we precies de snottebel moeten lokaliseren.
De samenstelling snotblaas koppelen we aan de vorige reeks trefwoorden met bel. Deze dialectbenaming voor de snottebel is opgetekend in Breda (Noord-Brabant) en in Meerlo-Wanssum (Nederlands Limburg). Het tweede lid van de samenstelling, blaas, is betekenisverwant met bel: het betekent immers ook 'ene met lucht of een ander gas gevulde holte; bobbel' (WNT en EWN, SUB BLAASII). Snotblaas is dus een metafoor voor de snottebel omdat de vorm van een blaas vergelijkbaar is met die van een snottebel. Net als bij snots-, snottebel en snotterbel geeft het eerste lid van deze samenstelling aan uit welke substantie de blaas bestaat.
Snotterdoppe (2 tokens) is geconcentreerd in de provincie Nederlands Limburg. Met doppe wordt meestal verwezen naar een bolvormig voorwerp (WNT, SUB DOP). Dit is ook het geval bij de vorige trefwoorden bel en snotblaas. Snotterdoppe is dus ook metaforisch gebruikt voor de snottebel omdat de vorm van een dop en van een snottebel vergelijkbaar is. Het eerste lid van de samenstelling, snotter, geeft hier aan uit welke substantie de snottebel bestaat.
In Frans-, West- en Oost-Vlaanderen treffen we snot(te)kaars (107 tokens) aan. Ook hier is, net als bij onder andere snots-, snottebel, het tweede lid van de samenstelling metaforisch gebruikt voor de snottebel. We bespreken het samen met kaars(je) (32 tokens), dat ongeveer in hetzelfde gebied voorkomt als snot(te)kaars. Kaars is oorspronkelijk 'het bekende middel tot verlichting dat bestaat uit een ronde staaf van was' (WNT en EWN, SUB KAARS). Vervolgens is het metaforisch gebruikt voor de snottebel omdat we de vorm én de materie van een kaars kunnen vergelijken met die van een snottebel. Beide zijn namelijk cilindervormig en het snot kan vergeleken 49
worden met kaarsvet, dat ook een lange en smalle materie is. Het eerste lid van de samenstelling snot(te)kaars geeft nog eens de substantie aan waarvan de snottebel is gemaakt.
Aan de vorige twee trefwoorden koppelen we bougie(tje) (4 tokens) en chandelle (2 tokens). Het eerste treffen we aan in Geel (Antwerpen) en Brussel (Vlaams-Brabant); chandelle is ook in Brussel geattesteerd als dialectwoord voor het begrip SNOTTEBEL. Beide zijn ontleend aan het Frans en betekenen ‘(was)kaars’ (WNT en Tuerlinck, SUB BOUGIE
en Corn.-Vervl., SUB KEERS). Het zijn metaforen voor de snottebel omdat de
vorm én de materie van een kaars vergeleken kan worden met die van een snottebel.
In hetzelfde semantische veld als kaars(je) en snot(te)kaars situeren we wiek (6 tokens) en de samenstellingen snot(te)wiek (5 tokens) en snotwieker (1 token). Ze zijn voornamelijk geattesteerd in het oosten van de provincie Oost-Vlaanderen. Oorspronkelijk is een wiek een ‘pit van een kaars of lamp; kaarsepit; lampepit, bestemd om te branden’ (WNT, SUB WIEKI). Door de vormovereenkomst van een wiek met een snottebel konden wiek en de samenstellingen snot(te)wiek en snotwieker in een tweede fase metaforisch gebruikt worden voor het begrip SNOTTEBEL.
De dialectwoorden pier (1 token) en piering (1 token) behoren ook tot dezelfde categorie als kaars(je) en snot(te)kaars. We treffen ze aan in respectievelijk Meersel (Antwerpen) en Hoeselt (Belgisch Limburg). We bespreken ze samen met de samenstellingen neuspier (1 token) en snotspiering (1 token), opgetekend in respectievelijk Buggenhout (Oost-Vlaanderen) en Veldwezelt (Belgisch Limburg). De grondvormen pier en piering hebben oorspronkelijk dezelfde betekenis, namelijk ‘naam voor den aard- of regenworm’ (WNT, Joos en EWN, SUB PIER en WNT, SUB PIERING).
Ze zijn vervolgens gebruikt als metaforen voor de snottebel omdat de vorm
van een worm vergelijkbaar is met die van een snottebel. Daarnaast bestaan beide voorwerp uit een zachte, slijmerige materie. Het eerste lid van de samenstelling neuspier is een locatief element, dat aangeeft waar de snottebel zich manifesteert; bij de samenstelling snotspiering duidt het eerste lid aan uit welke substantie de snottebel bestaat.
50
Snot(te)piet (32 tokens) en piet (2 tokens) koppelen we aan de vorige trefwoorden. Beide komen voor in het zuiden van de provincie Antwerpen. Net als pier en piering, betekent ook de vorm piet ‘aardworm’ (WNT, SUB PIET II). De uitleg rond het metaforische gebruik van pier is bijgevolg ook hier van toepassing.
Snotpin (40 tokens) en pin (2 tokens) zijn vooral opgetekend in de provincie NoordBrabant. De oorspronkelijke betekenis van pin is ‘een kleine metalen staaf of cilindervormig stukje hout, al of niet van puntig toeloopenden vorm’ (WNT, SUB PIN) of een 'scherp staafje' (EWN, SUB PIN). Pin is door zijn cilinderachtige vorm een metafoor om de snottebellen aan te duiden die uit de neus hangen. Het hoort dus, samen met snotpin, tot dezelfde categorie als kaars(je) en snot(te)kaars. Het eerste lid van de samenstelling snotpin duidt aan uit welke substantie de snottebel bestaat.
Aan de vorige twee trefwoorden koppelen we het dialectwoord snotslemmel, éénmaal opgetekend in Maastricht (Nederlands Limburg). Voor het tweede lid van deze samenstelling vinden we in het WNT (SUB LEMMELE) de betekenis 'scherp van een mes'. Het is een metafoor voor de snottebel omdat een mes net als een snottebel een lange, smalle vorm heeft én omdat het meestal blinkt. Deze vormkenmerken vinden we ook terug bij pin en snotpin.
Snots-, snot(te)kekel (37 tokens) vinden we in het oosten van Noord-Brabant; de vormvariant snotkegel (4 tokens) is opgetekend in Boom (Antwerpen) en Bergen op Zoom (Noord-Brabant). Morfologisch gezien hebben we hier met twee samenstellingen te maken. De grondvormen kekel en kegel betekenen oorspronkelijk ‘ijskegel, ijspegel’ (WNT, SUB KEKEL) of ‘iets ronds dat in een punt uitloopt; een spits toeloopend, rond lichaam’ (WNT, SUB KEGEL). De trefwoorden snots-, snot(te)kekel en snotkegel zijn metaforisch gebruikt voor de snottebel omdat de vorm van een (ijs)kegel vergeleken kan worden met die van een snottebel die uit de neus hangt. We vermelden hier ook de vorm snotskemel bij, éénmaal opgegeven als dialectwoord voor de snottebel in Rothem (Nederlands Limburg). Hier is waarschijnlijk sprake van een verbasterde vorm van snots-, snot(te)kekel en snotkegel met de consonantenwisseling tussen [k] / [γ] en [m]. De betekenis en het metaforische gebruik van snotskemel zijn bijgevolg dezelfde als bij de vorige twee trefwoorden. 51
Snotpegel, éénmaal geattesteerd in het Zeeuws-Vlaamse Hulst, is betekenisverwant met de vorige twee trefwoorden. Net als kekel en kegel, betekent pegel ‘puntig toeloopende ronde staaf of pin’ (WNT, SUB PEGELI) of ‘ijskegel, afdruipend water dat in den vorm van een kegel tot ijs wordt’ (WNT en EWN, SUB PEGEL
II
). Door vormassociatie is het vervolgens metaforisch gebruikt voor een
snottebel. In het WNT (SUB PEGELII) wordt daarnaast immers nog vermeld dat pegel ook ‘bij vergelijking voor de snottebel aan een kinderneus’ gebruikt kan worden. In de samenstelling snotpegel geeft ook hier het eerste lid snot aan uit welke substantie de metaforisch gebruikte pegel bestaat.
In het westen van de provincie Noord-Brabant zien we een gebiedsvorming van de dialectwoorden snotpiek (12 tokens) en piek (2 tokens). Voor dit laatste woord vinden we in het WNT (SUB PIEK): ‘benaming voor verschillende als een kegelvormige of spitse punt uitstekende zaken’. Net als pin en snotpin, is ook piek dus metaforisch gebruikt voor een snottebel omdat de vorm van beide voorwerpen vergelijkbaar is. Het eerste lid van de samenstelling snotpiek duidt hier de substantie aan waaruit de snottebel opgebouwd is.
De uitleg rond het metaforische gebruik van piek en snotpiek is ook van toepassing op de trefwoorden snotkoker (12 tokens) en koker (1 token). We treffen ze aan in Zeeuws-Vlaanderen en in het westen van de provincie Noord-Brabant. Koker betekent oorspronkelijk ‘een min of meer cylindervormig omhulsel of een zoodanige ruimte, hetzij open, hetzij gesloten of afsluitbaar aan beide of aan een der uiteinden; vervolgens wordt koker ook gebruikt voor een langwerpig omhulsel of een langwerpige ruimte van hoekigen vorm’ (WNT en EWN, SUB KOKER).
In Laarbeek (Noord-Brabant) is snothoorn éénmaal geattesteerd als dialectwoord voor de snottebel. Ook hier is morfologisch gezien sprake van een samenstelling. Het tweede lid hoorn betekent zoveel als ‘iets dat opsteekt, uitsteekt enz. als een hoorn’ (WNT, SUB HOORNI). Het is dus door vormovereenkomst metaforisch gebruikt om een snottebel aan te duiden. Het eerste lid van de samenstelling snothoorn duidt ook hier de materie aan waaruit de snottebel bestaat.
52
Snotskiebel is enkel geattesteerd in Maastricht (Nederlands Limburg). In het WNT vinden we voor het tweede lid van deze samenstelling het volgende: ‘cilindervormige, van teenen gevlochten of van garen gebreide vischtuigen. De meeste loopen aan het eene uiteinde nauwer toe en zijn daar afgesloten’ (WNT, SUB KUBBE). Door de cilinderachtige vorm kan kiebel vervolgens metaforisch gebruikt zijn om een snottebel aan te duiden.
In Binkom en Tienen (Vlaams-Brabant) is lel als dialectwoord voor de snottebel opgetekend. De algemene betekenis die we aan dit trefwoord kunnen toekennen is ‘slap, neerhangend ding’ (WNT, SUB LELI). In het Hagelandsch Idioticon van Tuerlinckx is lel meteen opgenomen als dialectwoord met de betekenis ‘snottebel’. Deze dialectbenaming wordt gebruikt als metafoor voor het begrip SNOTTEBEL omdat we de vorm ervan kunnen vergelijken met die van de snottebel.
In Heusden (Noord-Brabant) is snotlap éénmaal voor het begrip SNOTTEBEL opgegeven. Deze samenstelling is opgebouwd uit de zelfstandige naamwoorden snot en lap. Het tweede lid lap gaat terug op een Indogermaanse wortel *lappa-, die iets betekent als ‘slap, neerhangend voorwerp’ (WNT en EWN, SUB LAPI). De betekenis en het metaforische gebruik van lap komen dus overeen met die van het vorige trefwoord lel.
In het uiterste noorden van de provincie Zeeland zien we een concentratie van het trefwoord dreutel (16 tokens). Morfologisch gezien hebben we hier waarschijnlijk te maken met een contaminatie van drol en keutel (WNT, FVW en EWN, SUB DREUTEL). Dit trefwoord betekent eerst ‘keutel, drol, hoopje drek’ (WNT, EWN, Teirlinck, OVZV en FVW, SUB DREUTEL en De Bo, SUB DRETEL). Door vormassociatie met de snottebel is dit trefwoord vervolgens gebruikt als metafoor voor het begrip SNOTTEBEL.
Kliek (2 tokens) en snotkliek (9 tokens) zijn geattesteerd in het zuiden van de provincie Noord-Brabant, vlak bij de grensovergang met België. De eerste vorm kliek is oorspronkelijk waarschijnlijk een onomatopee, die het geluid nabootst van iets dat op de grond neergegooid wordt (WNT, EWN en Weijnen, SUB KLIEK). Deze vorm is ook opgegeven als dialectwoord voor de fluim en in deze betekenis vinden we het ook terug in het WNT (SUB KLIEKII). Kliek kan metaforisch gebruikt zijn voor de 53
snottebel omdat het net als de fluim een gelijkaardige vorm en dezelfde slijmerige opbouw heeft.
Snot(te)kwal is uitsluitend in Meersel (Antwerpen) opgetekend. Net als kliek, is ook deze vorm als dialectbenaming opgegeven voor de fluim. Het tweede lid van deze samenstelling, kwal, is afkomstig van dezelfde stam van het werkwoord kwellen, dat ‘zwellen’ betekent (EWN en WNT, SUB KWAL). De oorspronkelijke betekenis van kwal is ‘nat, slijmerig, bol wezen’ (EWN, SUB KWAL) of ‘weekdier dat bestaat uit een hoop slijmerige massa’ (WNT, SUB KWAL). Bij Cornelissen – Vervliet is dit trefwoord meteen opgenomen als dialectwoord voor de fluim. Snot(te)kwal kan naast een metafoor voor de fluim, ook een metafoor voor de snottebel zijn op basis van vormassociatie en de slijmerige substantie.
Nummer elf (8 tokens) en elf (1 token) zijn vooral geconcentreerd in de provincie Noord-Brabant. Voor het metaforische gebruik van deze trefwoorden moeten we vooral de schrijfwijze van het telwoord 11 in gedachte houden. De twee strepen die samen het getal 11 vormen, worden vergeleken met de twee snottebellen die uit de neus hangen.
Klokkentouw (4 tokens) en klokkenzeilder (1 token) zijn opgetekend in de provincie Nederlands Limburg. Voor het eerste woord vinden we in het WNT (SUB KLOK(KE)TOUW )
het volgende: ‘waarmee men een klok, soms een klepel, voor luiden of
kleppen in beweging brengt’. Door vormassociatie is klokkentouw vervolgens metaforisch gebruikt voor de snottebel. We kunnen hierbij denken aan de op- en neergaande beweging van het touw bij het luiden van een klok. Dit kunnen we vervolgens vergelijken met het opsnuiven en het opnieuw naar buiten komen van een snottebel. De tweede vorm klokkenzeilder hangt qua betekenis vast aan het eerste trefwoord, namelijk ‘(iets) door de lucht (doen) vliegen, zweven en op een bep. plaats (doen) belanden (WNT, SUB ZEILEN). Deze beweging kunnen we in verband brengen met het laten zweven van de touwen bij het luiden van de klokken. In het tweede lid van de samenstelling, zeilder, zien we de aanwezigheid van een epenthetische [d]. In de Zuid-Nederlandse dialecten voegt zich wel vaker een [d] tussen een likwied en het suffix –er. Voorbeelden vinden we vooral bij comparatieven als stilder in plaats van stiller en volder in plaats van voller. 54
In het Vlaams-Brabantse Tienen vinden we duivenpootje (2 tokens) als dialectwoord voor de snottebel. Bij dit trefwoord moeten we vooral denken aan de vorm van een duivenpoot. Omdat we die kunnen vergelijken met de vorm van een snottebel die uit de neus hangt, is duivenpootje in een tweede fase metaforisch voor het begrip ‘snottebel’.
Gendarme (4 tokens) bespreken we samen met marechaussee (2 tokens) en sergeanten. Het eerste is geattesteerd in Turnhout (Antwerpen) en Rotselaar (Vlaams-Brabant); marechaussee vinden we terug in Mierlo (Noord-Brabant) en sergeanten is éénmaal opgetekend in Veldwezelt (Belgisch Limburg). Ze zijn vermoedelijk gebruikt als dialectbenamingen voor de snottebel omdat het snorretje onder de neus, dat prototypisch bij deze agenten voorkomt, door de informanten vergeleken is met de snottebel die ook onder de neus hangt.
Sliert bespreken we samen met slinger. Het eerste trefwoord is éénmaal geattesteerd in het Zeeuws-Vlaamse Terneuzen; slinger éénmaal in Assenede (Oost-Vlaanderen). Beide hebben een gelijkaardige betekenis, namelijk ‘lang en smal voorwerp, dat volgens een slingerende lijn hangt, zich uitstrekt of zich beweegt’ (WNT, SUB SLINGER) en ‘lang, dun en gekronkeld stuk of eind’ (WNT, SUB SLIERT).
Het zijn metaforen voor het begrip SNOTTEBEL omdat de vorm die in het WNT
beschreven staat voor sliert en slinger, vergelijkbaar is met die van een snottebel.
In Roermond (Nederlands Limburg) vinden we één attestatie van het dialectwoord slidderbaan. Deze vorm is eigenlijk een spottende benaming voor een snottebel. Morfologisch gezien is slidderbaan een samenstelling van de zelfstandige naamwoorden slidder en baan. Het eerste lid van de samenstelling betekent oorspronkelijk ‘iets glibberigs, glibber, kledder’ (WNT en Corn.-Vervl., SUB SLIDDER) en voor baan vonden we ‘eene strook van eene stof in hare volle breedte’ (WNT, SUB BAAN).
Slidderbaan is dus een metafoor voor de snottebel omdat we de vorm,
uitgedrukt door baan, kunnen vergelijken met die van de snottebel. Daarnaast komt ook het glibberige karakter, uitgedrukt door slidder, voor bij een snottebel.
55
Riemen en de samenstelling schoenriemen zijn beide éénmaal geattesteerd in respectievelijk Helden en Venlo (Nederlands Limburg). De algemene betekenis die we aan riem kunnen toekennen, is ‘lang en smal voorwerp’ (FVW, SUB RIEM, WNT en EWN, SUB RIEMI). Beide trefwoorden verwijzen oorspronkelijk ook naar de veters waarmee we onze schoenen dichtknopen (WNT, SUB RIEM en SCHOENRIEM). In een tweede fase zijn riemen en schoenriemen metaforisch gebruikt voor de snottebel omdat de vorm van de twee schoenveters vergelijkbaar is met de twee snottebellen die uit de neus hangen.
In het Frans-Vlaamse Hazebroek vinden we het dialectwoord snottekodde terug. De oudste betekenis van kodde is ‘knuppel, knots’ (WNT, SUB KODDE). Vervolgens is hieruit onder andere de betekenis ‘staart’ gegroeid. De samenstelling snottekodde is metaforisch gebruikt voor de snottebel op basis van vormassociatie.
Kreuten (3 tokens) treffen we uitsluitend in Frans-Vlaanderen aan. Het is een morfologische variant van het zelfstandig naamwoord kroot, dat we in de trefwoordenlijst aantreffen in de samenstelling krotekal. Beide vormen zijn waarschijnlijk afkomstig van het Latijnse crusta (WNT, SUB KORST), waarbij de consonant [s] gesyncopeerd is. De velaire vocaal [u] heeft het proces van palatalisering ondergaan, wat de palatale vocaal [y] als resultaat geeft. Deze vocaal is dan in een open syllabe opener uitgesproken, wat uiteindelijk de palatale [Ø] in kreuten als resultaat geeft. De velaire vocaal [o] in kroot is het resultaat van het opener uitspreken van de velaire vocaal [u]. Hetzelfde zien we trouwens bij zoon en het dialectische zeun(e), die van een Indogermaanse wortel *sû- afgeleid zijn (WNT, SUB ZOON). KREUTE),
De algemene betekenis van kreuten en kroot vinden we In het WNT (SUB
namelijk 'iets dat bijzonder klein is in zijne soort’. Concreter betekenen deze
trefwoorden 'harde, eventueel door het lichaam zelf afgescheiden substantie die zich op het buitenoppervlak daarvan bevindt' (WNT, SUB KORST). De algemene betekenis is eigenlijk ook van toepassing om de verharde korstjes van een snottebel aan te duiden. Krotekal is éénmaal geattesteerd in het West-Vlaamse Alveringem. Het tweede lid van de samenstelling, kal, komt aan bod in de volgende paragraaf over de metonymie.
56
Peel is éénmaal geattesteerd in Kotem (Belgisch Limburg). Voor dit zelfstandige naamwoord vinden we de betekenis ‘vliesachtig omhulsel’ (WNT, SUB PEELIV). Peel is een metafoor voor de snottebel omdat we de vorm van beide voorwerpen met elkaar kunnen vergelijken. Bij een snottebel kunnen we immers ook een vliesachtig, slijmerig omhulsel opmerken.
We sluiten de categorie 'metafoor' af met een aantal trefwoorden die eigenlijk een ruimere betekenis hebben dan alleen 'snottebel'.
Snotneus is met 279 tokens het vaakst voorkomende trefwoord onder de categorie ‘metafoor’ na snots-, snot(te)bel . We treffen het aan over het volledige ZuidNederlandse taalgebied. Voor de betekenis van dit trefwoord lezen we in het WNT (SUB SNOTNEUS) het volgende: ‘neus waaruit snot druipt’ of metonymisch gebruikt in ‘iemand met een druipenden neus’. Snotneus wijst dus in de eerste plaats op de neus waar snot uit komt en heeft eigenlijk een ruimere betekenis dan ‘snottebel’. Het eerste lid van deze samenstelling verwijst evenwel naar de slijmerige materie waaruit de snottebel bestaat.
Snotter (8 tokens), morfologisch gezien een afleiding van snot, is voornamelijk in Zeeuws-Vlaanderen en in de provincie Nederlands Limburg geattesteerd. Dit trefwoord betekent ongeveer hetzelfde als het vorige trefwoord, namelijk ‘snotneus’ (Teirlinck, SUB SNOTTERE en Corn.-Vervl., SUB SNOTTER).
In het Limburgse Tilburg en Middelaar treffen we snotterd (4 tokens) aan. Net als snotter is het een afleiding van het zelfstandig naamwoord snot en ook de betekenis van snotterd komt overeen met het vorige trefwoord, namelijk ‘snotneus’ (Kocks, SUB SNÖTTERD).
In het Oost-Vlaamse Everberg vinden we kakkeneus als dialectbenaming voor de snottebel. Het eerste lid van deze samenstelling wordt metaforisch gebruikt voor alles dat ‘iets verachtelijks, iets verwerpelijks, iets van geenerlei waarde, iets volstrekt onbeduidends’ weergeeft (WNT, SUB KAK) en kan bijgevolg ook een snottebel aanduiden. Kakkeneus heeft echter, net als snotneus, ook een ruimere betekenis omdat het in de eerste plaats naar ons reukorgaan verwijst. 57
Ook kaarsneus hoort bij de vorige vier trefwoorden. Dit dialectwoord is éénmaal opgetekend in de West-Vlaamse kustgemeente Oostende. Morfologisch gezien hebben we hier te maken met een samenstelling. Het eerste lid kaars moeten we metaforisch opvatten. Het tweede lid neus is een locatief element dat aanduidt waar de snottebel precies gesitueerd is. De samenstelling kaarsneus betekent dan zoveel als 'een neus waar kaarsen uithangen' en heeft bijgevolg ook een ruimere betekenis.
Snotwroet is tweemaal opgetekend in het Antwerpse Kasterlee. Wroet, het tweede lid van de samenstelling, betekent oorspronkelijk ‘snuit van een varken’ (WNT, SUB WROET)
en is dus een metafoor om de neus aan te duiden. Net als snotneus heeft
ook snotwroet een ruimere betekenis dan enkel ‘snottebel’.
In Gemmenich is neuskoning éénmaal opgegeven als dialectbenaming voor het begrip SNOTTEBEL. Dit dorp ligt in het uiterste noorden van de Waalse provincie Luik, op de kruising met Nederland en Duitsland. Morfologisch gezien is hier sprake van een samenstelling van de zelfstandige naamwoorden neus en koning. Neuskoning kunnen we beschouwen als een spottende benaming voor de snottebel. De oorspronkelijke betekenis van dit trefwoord staat in het Deutsche Wörterbuch van de gebroeders Grimm, namelijk ‘langnase’ (Grimm en Grimm, SUB NASENKÖNIG). Met neuskoning wordt dus eerst en vooral verwezen naar de neus en dan vooral naar de lengte van ons reukorgaan. De ruimere betekenis die we vermeldden bij het trefwoord snotneus, is ook hier van toepassing.
Bullebak is enkel in het Noord-Brabantse Moerdijk opgegeven als dialectbenaming voor de snottebel. Het eerste lid van deze samenstelling is waarschijnlijk afkomstig van dezelfde stam als de werkwoorden bullen en bulderen (WNT, FVW en EWN, SUB BULLEBAK);
het tweede lid bak zou identiek zijn met het zelfstandig naamwoord
bakkes, dat ‘gezicht’ of ‘mond’ betekent (EWN, SUB BULLEBAK). Net als het vorige trefwoord neuskoning, is bullebak een spottende benaming voor een snottebel. Eén van de mogelijke betekenissen voor dit dialectwoord is immers ‘iemand die er afgrijselijk uitziet’ (WNT, SUB BULLEBAK). Ook hier is dus oorspronkelijk sprake van een ruimere betekenis dan alleen ‘snottebel’.
58
Qua oorspronkelijke betekenis komt bullebak ongeveer overeen met snotterprij. Dit dialectwoord is éénmaal geattesteerd in Oirsbeek (Nederlands Limburg). In de etymologische woordenboeken vinden we voor het tweede lid van deze samenstelling onder andere de betekenis ‘verachtelijk wezen’ (OVZV, SUB PRIJ) en ‘verachtelijk menschelijk wezen’ (WNT, SUB PRIJ). Het metaforisch gebruik van snotterprij komt bijgevolg overeen met dat van het vorige trefwoord bullebak.
5.3.2. Metonymie
Naast de metafoor, is de metonymie het tweede benoemingsmotief voor de lexicalisering van het begrip SNOTTEBEL. Met deze stijlfiguur beschrijf je een voorwerp aan de hand van een kenmerk ervan. In tegenstelling tot de metafoor, hoeft er bij de metonymie geen rechtstreekse overeenkomst meer zijn tussen het beeld en het object dat het beschrijft. Er moet evenwel wel nog sprake kunnen zijn van een bepaalde relatie. Onder paragraaf 3.3.1.1. gaven we het voorbeeld van 'Ik tel 12 koppen', waarbij de koppen voor de volledige personen staan. 22 trefwoorden uit de lijst horen hieronder thuis. Grondwoorden en samenstellingen ermee worden zoveel mogelijk samen besproken.
Het eerste groepje trefwoorden bestaat uit snottekal(le) (52 tokens), snottekel(le) (12 tokens) en kalle (1 token). Ze komen vooral voor in Frans-Vlaanderen en in de provincies West- en Oost-Vlaanderen. In de etymologische woordenboeken staat dat kalle naar verschillende vogels kan verwijzen, namelijk de kauw, de kraai of een (tamme) ekster (De Bo, Joos, WEW, OVZV, WNT en EWN, SUB KALLE). Kalle zou hierbij een klanknabootsing kunnen zijn die het geluid van die vogels weergeeft (WNT, SUB KALLEII). De betekenisoverdracht van ‘vogel’ naar ‘snottebel’ is via verschillende stappen verlopen. Eerst en vooral wijzen we erop dat het snot (of de snotziekte) niet alleen bij de mens, maar ook typisch voorkomt bij vogels. Die ziekte wordt dan gekenmerkt door ‘afscheiding van slijm in de ademhalingsorganen’ (WNT, SUB SNOT).
Dus ook slijmvorming in de neusholten van de vogels behoort tot de
kenmerken van het snot. Vervolgens is men door een vorm van betekenisoverdracht
59
de namen van de vogels gaan gebruiken om een verkoudheid met snotvorming bij de mens aan te duiden.
De [r]-varianten krel (2 tokens), snot(te)krel (8 tokens) en snotterkrel (2 tokens) koppelen we aan de vorige trefwoorden. Deze morfologische varianten komen voornamelijk voor in de provincie Noord-Brabant. We zien bij deze trefwoorden de aanwezigheid van een epenthetische [r]. Voor de uitleg rond het metonymische gebruik van de dialectwoorden verwijzen we naar de vorige alinea.
We vermelden hier kalleslak bij, tweemaal opgetekend in Frans-Vlaanderen. Het eerste lid van deze samenstelling is al besproken in één van de vorige alinea’s, er rest ons alleen het tweede lid. Een slak is een weekdier dat bestaat uit een slijmachtige substantie en dat zich ‘voortbeweegt met behulp van een aan de buikzijde gelegen spiermassa’ (WNT, SUB SLAK). Het tweede lid van de samenstelling, slak geeft bijgevolg de slijmachtige substantie van een snottebel aan.
Kuik(en) (4 tokens) en de samenstellingen snotkuik(en) (14 tokens), snotterkuik(en) (13 tokens) en snotterkieken (2 tokens) zijn geattesteerd in het uiterste oosten van het Zuid-Nederlandse taalgebied. De snotziekte die we bij snottekal(le) en varianten aangehaald hebben, ligt ook hier aan de basis van het metonymische gebruik van deze trefwoorden voor het begrip SNOTTEBEL.
In het uiterste zuiden van de provincie Nederlands Limburg vinden we de dialectbenaming snotterpul (5 tokens) terug. Het tweede lid van deze samenstelling betekent zoveel als ‘jong kuiken’ (WNT, SUB PULII). Snotterpul is dus metonymisch gebruikt voor het begrip SNOTTEBEL om dezelfde reden als onder andere snotterkuik(en).
De samenstelling tietenbel is éénmaal opgetekend in Onderbanken (Nederlands Limburg). Het eerste lid van deze samenstelling betekent oorspronkelijk ‘kip, hen’ of zelfs ‘kuiken’ (WNT, SUB TIETII). Het tweede lid, bel, verwijst naar de vorm die een snottebel aanneemt. De uitleg over dit metaforische gebruik van bel vinden we terug in de vorige paragraaf.
60
Pielen is éénmaal geattesteerd in De Klinge, een dorp dat op de grens van OostVlaanderen met Zeeuws-Vlaanderen ligt. Morfologisch gezien is dit de meervoudsvorm van het enkelvoudige piel. Oorspronkelijk is piel een klanknabootsend woord dat gebruikt werd als lokroep voor eenden (WNT, SUB PIELII) en daarna is het gebruikt om de eend zelf mee te benoemen. De betekenis van dit dialectwoord komt dus goed overeen met die van de vorige twee trefwoorden, namelijk ‘jonge eend, kuiken’ (WNT, SUB PIELII en Weijnen, SUB PIEL). Het metonymische gebruik van dit trefwoord bespreken we hier niet; daarvoor verwijzen we naar de alinea over de trefwoorden kalle, snottekal(le) en snottekel(le).
Koet (9 tokens) en de samenstellingen snotterkoet (2 tokens), koet(e)nelles (2 tokens), koetjong (één token), koetesriek (één token), koetegilles (één token) en koetebel (één token) zijn allemaal geattesteerd in de provincie Nederlands Limburg. Een koet is een watervogel die in het algemeen gekenmerkt wordt door zijn zwarte veren en witte snavel. Over het metonymische gebruik van koet geven we hier geen uitgebreide uitleg. We herhalen enkel nog eens dat de namen van de vogels door een vorm van betekenisoverdracht gebruikt worden voor een snottebel omdat de snotziekte een ziekte is die typisch bij vogels voorkomt. We geven hier enkel nog verdere uitleg over het andere lid van de samenstellingen met koet. Snotter in snotterkoet geeft aan uit welke materie de snottebel bestaat. Met koetjong wordt gewoon verwezen naar het kuiken van een koet. De bel in koetebel moet, net als in onder andere snots-, snot(te)bel, metaforisch begrepen worden. Over de drie overige trefwoorden kunnen we niets met zekerheid zeggen. De etymologische woordenboeken konden ons geen overtuigende wetenschappelijke informatie verschaffen voor koetesriek, koetegilles en koet(e)nelles. Bij koetesriek kunnen we nog eventueel denken aan een metaforisch gebruik van riek door de betekenis ‘vork’. De pinnen van een vork kunnen we dan vergelijken met een snottebel. In het Kirchröadsjer Dieksiejoneer (19972) van de gemeente Kerkrade (Nederlands Limburg) staat een woordenboeklemma ‘koetnelles’ met de betekenis ‘snotneus’. Maar over de verdere herkomst van dit woord is niets vermeld. We zouden bij koet(e)nelles en koetegilles evenwel kunnen denken aan de voornamen Nelles en Gilles. Dit wordt althans gesuggereerd op de website van Wikipedia, waar men denkt dat de voornamen verwijzen naar kleine kinderen, bij wie de snottebellen dikwijls uit de neus hangen. 61
Snotvink (3 tokens) tenslotte is opgetekend in het West-Vlaamse Poperinge en Wevelgem. In het WZD (SUB VIENKE) en het WNT (SUB SNOTVINK) vinden we dit trefwoord al met de betekenis ‘snottebel’. Snotvink is metonymisch gebruikt voor de snottebel om dezelfde reden als onder andere snottekal(le), snotkuik(en) en koet.
5.3.3. Materie De dialectbenamingen die hieronder thuishoren, zijn een gewone omschrijving van de materie waaruit een snottebel bestaat. Vier van de 93 trefwoorden kunnen we hieronder plaatsen en ze komen aan bod in volgorde van dalende frequentie.
Snot (46 tokens) is vooral in het westen van het Zuid-Nederlandse taalgebied opgetekend. Morfologisch gezien is het een ablautvariant van het werkwoord snuiten (WNT, DVDT en VD, SUB SNOT). Dit trefwoord hoort thuis onder deze categorie omdat het de slijmerige substantie van de snottebel beschrijft: ‘neusslijm’ (WNT, SUB SNOT en Lievevrouw – Coopman, SUB SNOT(TE)), ‘neusvuil’ (WZD, SUB SNOT(TE)) en ‘slijmerig vocht’ (Teirlinck, SUB SNOTTE). Snots (2 tokens) is een morfologische variant van snot met de toevoeging van het foneem [s] in de auslaut.
Snotsnat kunnen we koppelen aan de vorige trefwoorden. Deze samenstelling is éénmaal geattesteerd in Gingelom (Belgisch Limburg). Het tweede lid van de samenstelling betekent in het algemeen ‘vloeistof, vocht’ (WNT, SUB NAT). Snotsnat omschrijft dus, net als snot en snots, de materie van de snottebel.
Ook schneuzel vermelden we bij de vorige drie trefwoorden. Deze dialectbenaming voor de snottebel is éénmaal geattesteerd in Gemmenich (Belgisch Limburg). In het Deutsches Wörterbuch van de gebroeders Grimm vinden we onder het woordenboeklemma 'schneuzet' de betekenis 'nasenschleim'. Schneuzel beschrijft dus ook gewoon de materie waaruit een snottebel bestaat.
62
5.3.4. Etymologie onbekend
Over de etymologie van één trefwoord voor het lemma SNOTTEBEL bestaat enige onzekerheid. De informatie die we vonden, volstond niet om het trefwoorden in te delen in één van de vorige benoemingsmotieven. Het gaat hier over het dialectwoord scheuterhand (één token).
63
6. Het begrip 'fluim'
6.1. Algemeen In dit hoofdstuk hernemen we enkele bevindingen uit mijn bachelorpaper (De Clercq 2009). Concreet bespreken we alle trefwoorden van het lemma FLUIM die ook als trefwoord opgegeven zijn voor een ander lemma dat in deze masterscriptie aan bod komt. De fluim is, net als de snottebel, ook een symptoom van een verkoudheid. We kunnen het definiëren als volgt: 'een slijmachtige vloeistof die afgescheiden wordt wanneer de slijmvliezen van de longen ontstoken zijn. De fluim heeft meestal een geel- of groenachtige kleur en is meestal een symptoom van een bronchitis of longontsteking' (De Clercq 2009: 4).
De definitieve trefwoordenlijst van het lemma FLUIM telt 88 verschillende types (cf. bijlage 4). Deze lijst kon gewoon overgenomen worden uit mijn bachelorscriptie en moest dus niet meer opgeschoond worden. De verdere opbouw van deze paragraaf ziet er als volgt uit: na deze algemene informatie volgt een beschrijving van het kaartbeeld voor het begrip FLUIM. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met een opsomming van de dialectwoorden voor de fluim, die ook opgegeven zijn voor andere begrippen die behandeld zijn in deze thesis.
6.2. Kaartbeeld We zullen het kaartbeeld niet tot in de kleinste details bespreken, aangezien dit al gebeurd is in mijn bachelorpaper (De Clercq 2009: 13). Onder deze paragraaf vermelden we enkel nog eens de belangrijkste woordgebieden op de dialectkaart van het begrip FLUIM. De kaart bevindt zich op de volgende pagina. We halen eerst enkele algemene gebiedsvormingen aan om vervolgens over te gaan op de specifiekere woordgebieden.
64
FLUIM fl
0
0 00 0000 0 00 0 00 00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 00 0 0 0 00 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 flijmen 0 0 0000 0 0 0 0 0 0 0 0 fluimen 0 0 0 00 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 00 00 000 0 00 0 0 0 0 0 0 000 00 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 000 00 0 00 0 0 0 0 0 00 0 00 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0000 0 0 0 0000 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 00 0 0 0 0 0 0 0000 0 0 0 0 000 0 00 0 0 00 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 00 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 000 0 0 0 000 00 0 00 0 0 0 0 0 00 0 0 0 000 00 0 0 0 0 0 0 00 000 0 0 000 00 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 000 00 00 00 0 0 0 0 00 0 00 0 0 0 00 0 0 0 0 00 0 00 0 0000 0 0 000 0 0 0 0 0 00 0 00 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 00 000 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 00 0 0 0 0 m
en
l
ui
e
h
c
flijm(en) slijm(en) rochel(tje) gele groene kwaai kwaaier kwal kwalster kwats kwatter kwijl
mochel klad, klat mossel (snot(te))klak speek en var. klark spochel (snot)kliek spuug en var. kaats spuugsel en var. koet(s) (snotte)kal tuf 0 brok 00 0fluimen grochel 00 0 0 snot 0
ro
0 fluim(en)
Fluim(en), in de trefwoordenlijst opgenomen als fluim(pje), fluimen, is het vaakst voorkomende trefwoord en eveneens het wijdst verspreid op de dialectkaart. Het is geattesteerd over het volledige Zuid-Nederlandse taalgebied, met uitzondering van Frans-Vlaanderen. Daar wordt het hiaat opgevuld door het trefwoord spuug en zijn morfologische varianten zoals spoog en spuw. Een ander trefwoord dat ook over het volledige onderzoeksgebied voorkomt, is rochel(tje). In het Waasland en in de Denderstreek kent het wel een iets grotere concentratie. Speek en zijn varianten speeksel en spekeling hebben we op de dialectkaart samen geplaatst onder de benaming speek en var. We zien deze drie trefwoorden verspreid over alle provincies van het huidige staatkundige Vlaanderen.
Daarnaast zijn er nog enkele specifiekere gebiedsvormingen. In het uiterste westen van West-Vlaanderen, beter bekend als de Westhoek, zien we de aanwezigheid van het trefwoord spochel. Meer naar het noorden van West-Vlaanderen toe is er een duidelijke concentratie van mochel waar te nemen. Het grensgebied tussen OostVlaanderen en West-Vlaanderen wordt gedomineerd door het trefwoord mossel, dat enkele uitschieters heeft in Vlaams-Brabant en Antwerpen.
In het oosten van het Zuid-Nederlandse taalgebied zijn ook een aantal duidelijke woordgebieden op te merken. In de provincie Noord-Brabant bijvoorbeeld zien we de gebiedsvorming van 3 trefwoorden: kwaaier in het westen en het noorden van de provincie, (snot)kliek in het noordoosten en klad, klat in het zuidoosten. In het centrum van de provincie Nederlands Limburg treffen we het trefwoord klark aan, dat daarnaast ook enkele malen in Belgisch Limburg is geattesteerd. Tenslotte is er in het zuiden van Nederlands Limburg nog de aanwezigheid van kaats en koet(s).
65
6.3. Overeenkomsten met andere lemmata
6.3.1. Trefwoorden die overlappen met het lemma VERKOUDHEID Het lemma VERKOUDHEID bevat vijf trefwoorden die eveneens als dialectbenamingen voor de fluim opgegeven zijn. Fleer, klad, snot en strengel zijn onder het begrip ‘verkoudheid’ besproken bij de categorie ‘metonymie’; klats hebben we behandeld onder het benoemingsmotief ‘demonologie’.
De gebiedsvormingen van deze vijf trefwoorden komen bij beide lemmata ongeveer overeen. Fleer is opgetekend als dialectwoord voor de verkoudheid én voor de fluim in het Antwerpse Mechelen. Het trefwoord klad is voor beide lemmata terug te vinden in het oosten van de provincie Noord-Brabant en strengel is voor beide begrippen als dialectwoord opgegeven in de provincie Belgisch Limburg. Bij snot zien we een andere situatie. Als dialectbenaming voor de verkoudheid komt het voor over het volledige Zuid-Nederlandse taalgebied, terwijl het als dialectwoord voor het begrip ‘fluim’ slecht enkele keren is geattesteerd in de provincie Noord-Brabant. De geografische verspreiding van klats tenslotte komt dan wel weer overeen bij beide lemmata. Het trefwoord is namelijk voor beide begrippen gesitueerd rond het overgangsgebied van de provincies Noord-Brabant en Nederlands Limburg.
Hoe kunnen we nu verklaren waarom deze dialectwoorden zowel voor het begrip ‘verkoudheid’ als voor het begrip ‘fluim’ opgegeven zijn? In de volgende alinea's gaan we hier dieper op in.
Fleer is oorspronkelijk een klanknabootsing die 'klap' betekent (WNT, EWN en Weijnen, SUB FLEER). Het is eerst als dialectwoord voor de fluim gebruikt omdat je bij het opgeven van een fluim de slijmerige substantie als het ware met een klap op de grond neergooit. In de betekenis van 'fluim' is fleer vervolgens metonymisch gebruikt om een verkoudheid aan te duiden. Een fluim is immers één van de symptomen van een verkoudheid.
66
Ook klad is oorspronkelijk een klanknabootsing die het geluid van een vallende massa weergeeft en betekent onder andere 'een kleine samenpakkende, samenklevende, veelal weke, half vloeibare, maar ook wel opgedroogde massa' (WNT, SUB KLADi ). In deze betekenis is klad gebruikt als dialectwoord voor de fluim. Het metonymische gebruik van klad voor de verkoudheid is te vergelijken met dat van fleer: In de betekenis 'fluim' verwoordt klad immers een symptoom van de verkoudheid.
Het trefwoord snot hebben we in mijn bachelorpaper (De Clercq 2009: 33) besproken onder de subparagraaf 'ablaut'. Maar eigenlijk is snot veeleer een metafoor voor de fluim omdat de materie en de vorm van snot en van de fluim met elkaar vergeleken kunnen worden. Beide zijn namelijk een slijmachtige substantie die een ronde vorm aannemen. Snot is vervolgens metonymisch gebruikt voor de verkoudheid, waarschijnlijk niet in de metaforische betekenis 'fluim', maar wel omdat het een symptoom van de verkoudheid benoemt in plaats van de volledige ziekte, namelijk de vorming van snot in de neusholten.
Strengel verwijst oorspronkelijk naar een ziekte die vaak voorkomt bij paarden en bij vee en die gekenmerkt wordt door onder andere slijmvorming en een zeker benauwd gevoel in de keelholte (WNT, SUB STRENGEL en STRANGELJOEN). We hebben dit trefwoord in mijn bachelorpaper besproken onder de categorie 'afleiding' (De Clercq 2009: 32), maar als dialectwoord voor het begrip FLUIM is het veeleer metonymisch op te vatten. Eén symptoom van de veeziekte, namelijk de slijmvorming, wordt gebruikt om er een symptoom van de verkoudheid mee aan te duiden, namelijk de fluim. In de betekenis 'fluim' is strengel tenslotte metonymisch gebruikt om de verkoudheid aan te duiden.
Klats is het laatste dialectwoord dat zowel voor het begrip VERKOUDHEID als voor het begrip FLUIM is opgegeven. Net als klad en fleer is dit oorspronkelijk een klanknabootsing die het geluid weergeeft van een voorwerp dat met een harde klap op de grond valt (WNT, SUB KLATS). Als dialectbenaming voor de fluim verwoordt klats het geluid van de slijmerige massa die na het uitspuwen op de grond terechtkomt. In het hoofdstuk over de verkoudheid hebben we klats besproken onder het benoemingsmotief ‘demonologie’. De slagdemonen slaan hun slachtoffers inwendig 67
zodanig veel en hard (op de longen) dat ze ziek worden. Ook hier is het klanknabootsend karakter van klats eigenlijk bewaard: het geeft dan de geluiden weer van de demonen die hun slachtoffers slagen toebrengen.
6.3.2. Trefwoorden die overlappen met het lemma SNOTTEBEL De trefwoordenlijst van het lemma SNOTTEBEL bevat zeven trefwoorden die ook opgegeven zijn als dialectwoord voor de fluim. Kal(le), snottekal(le), koet, kliek, snotkliek, snotkwal en snot. De eerste drie trefwoorden zijn onder het hoofdstuk van de snottebel besproken onder het benoemingsmotief 'metonymie'; de volgende drie onder de categorie ‘metafoor’ en snot is aan bod gekomen onder de categorie ‘beschrijving'.
Net als in de vorige subparagraaf, bekijken we eerst of de gebiedsvormingen van deze trefwoorden overeenkomen bij beide begrippen. Kal(le) en de samenstelling snottekal(le) zijn voor beide begrippen geattesteerd in hetzelfde gebied, namelijk in de provincie West-Vlaanderen. Dat is ook het geval voor de trefwoorden kliek en snotkliek, die opgetekend zijn in Noord-Brabant. In het zuiden van de provincie Nederlands Limburg vinden we koet terug zowel voor het begrip FLUIM als voor het begrip SNOTTEBEL. De gebiedsvorming van snot komt echter niet overeen bij beide lemmata. Als dialectwoord voor de fluim treffen we het vooral aan in Noord-Brabant; voor het begrip SNOTTEBEL is snot geattesteerd in Frans-Vlaanderen, West- en OostVlaanderen. Bij snotkwal tenslotte zien we opnieuw een overlapping van de woordgebieden: voor beide lemmata is snotkwal gesitueerd in het overgangsgebied van de provincies Antwerpen en Noord-Brabant.
In de volgende alinea’s bespreken we hoe we de overlapping van deze trefwoorden kunnen verklaren.
Kal(le) en snottekal(le) zijn in het hoofdstuk over de snottebel besproken onder de categorie ‘metonymie’. Verschillende vogels zoals de kraai, de kauw en de ekster kunnen allemaal door het dialectwoord kalle weergegeven worden. Deze vogels, maar ook vogels in het algemeen, kunnen lijden aan de snotziekte die vooral
68
gekenmerkt wordt door slijmvorming in de neusholten. Dialectsprekers hebben de dialectbenaming voor deze vogels, namelijk kalle, door een vorm van betekenisoverdracht geleend om het snot bij de mens aan te duiden. Hetzelfde proces van betekenisoverdracht is waarschijnlijk gebeurd bij het begrip FLUIM. De fluim en de snottebel hebben immers een vergelijkbare materie en vorm. We vermelden hier ook koet bij, want er is hier sprake van dezelfde betekenisoverdracht als bij kalle en snottekal(le).
Kliek en snotkliek kunnen zowel voor het begrip SNOTTEBEL als voor het begrip FLUIM opgegeven zijn omdat één van de betekenissen voor de grondvorm kliek van toepassing is voor de fluim én voor de snottebel, namelijk ‘klad, smet van vuil, vlek’ (WNT, SUB KLIEK).
We sluiten dit hoofdstuk af met snot en snotkwal. Deze dialectwoorden kunnen zowel voor het begrip FLUIM als voor het begrip SNOTTEBEL gebruikt worden omdat de materie waaruit een snottebel en een kwal bestaat vergelijkbaar is. We hebben het hier namelijk over een slijmerige substantie die meestal een ronde vorm heeft en doorzichtig tot troebel geel van kleur is.
69
7. Het begrip 'hoesten'
7.1. Algemeen In dit hoofdstuk beschrijven we de dialectwoorden die opgegeven zijn voor een ander symptoom van de verkoudheid, namelijk hoesten. Als je een verkoudheid hebt, hoest je meestal om het kriebelende gevoel in je keel en in je borst, veroorzaakt door ontstoken slijmvliezen, weg te krijgen. Daarnaast wordt wel eens beweerd dat het hoesten helpt om het virus dat de verkoudheid veroorzaakt heeft, sneller uit je lichaam te krijgen.
De definitieve trefwoordenlijst van het lemma HOESTEN (cf. bijlage 5) telt 34 verschillende types, in totaal 787 tokens. Sommige trefwoorden zijn echter twijfelachtig als dialectwoord voor HOESTEN omdat ze veeleer een ander concept verwoorden. Een aantal voorbeelden hiervan zijn de trefwoorden kuchen en kotsen. Bij kuchen produceer je namelijk een veel lichter keelgeluid in vergelijking met het zwaardere geluid van het hoesten en bij kotsen denk je automatisch aan het overgeven van etensresten dat vermengd is met maagzuur. Wegens het groot aantal hits van trefwoorden zoals kuchen en kotsen, besloten we om ze toch op te nemen in de definitieve trefwoordenlijst. Bij de bespreking van deze trefwoorden komen we eventueel nog eens terug op de twijfelachtige status ervan.
De verdere opbouw van deze paragraaf ziet er als volgt uit: na deze algemene informatie, bespreken we het kaartbeeld voor het lemma HOESTEN. Daarna gaan we dieper in op de verschillende benoemingsmotieven. We beginnen met de klanknabootsing en eindigen met de metafoor. Net als bij de vorige lemmata, komen de trefwoorden aan bod in volgorde van dalende frequentie.
70
7.2. Het kaartbeeld Het kaartbeeld van het lemma HOESTEN (cf. volgende pagina) vertoont een paar opmerkelijkheden. Wat meteen opvalt, is dat de kaart niet echt gevuld is, met uitzondering van de provincie Nederlands Limburg. Daar kennen een aantal trefwoorden een mooie gebiedsvorming. In het overige gedeelte van het ZuidNederlandse taalgebied zien we vooral de dominante aanwezigheid van het trefwoord hoesten. Het feit dat er daarnaast niet echt veel variatie waar te nemen is, kunnen we toeschrijven aan de vraagstelling voor dit lemma. Er is namelijk wel eens suggestief gewerkt en dan wijzen we onder meer op de ZND-vraag, waar gewoon “hoesten” gesuggereerd wordt. Informanten die misschien niet goed wisten dat dit woord in hun eigen dialect vertaald moest worden, hebben waarschijnlijk gewoon hoesten overgeschreven.
Daarnaast is er toch sprake van enkele gebiedsvormingen. In West- en OostVlaanderen zien we enkele attestaties van het trefwoord piepen. In hetzelfde gebied en in Nederlands Limburg is er een gebiedsvorming van kuchen. Er is hier sprake van een overlapping met het lemma KUCHEN, maar ook dit is te verklaren door de vraagstelling. Als we naar de vraag van het WVD kijken voor HOESTEN, dan laat die ruimte voor interpretatie. Er zijn verschillende antwoorden mogelijk en de informant kon dan zo ook onder andere kuchen als dialectwoord op te geven.
Bassen komt verspreid over het volledige Zuid-Nederlandse gebied voor, behalve in de provincie Nederlands Limburg. De vorm met [t], namelijk basten, vinden we enkel in Zeeland en in het zuidoosten van Noord-Brabant. In de oostelijke helft van deze laatste provincie is er nog een gebiedsvorming rond het trefwoord bulderen . Verspreid over de volledige provincie Noord-Brabant is er nog het trefwoord blaffen.
In Nederlands Limburg zijn verschillende trefwoorden geattesteerd. In het noorden van de provincie bemerken we een gebiedsvorming rond kruchen. Van het noordoosten naar het zuidwesten loopt een lijn gevormd door het trefwoord rochelen. Dit is eveneens opgegeven als trefwoord voor het lemma FLUIMEN OPGEVEN, dat behandeld is in mijn bachelorpaper (De Clercq, 2009). Tenslotte zien we in het
71
HOESTEN
b
n
ls
c
te
o
u
h
o
e
s
b
H
bassen basten blaffen bochelen bulderen hoesten kotsen kruchelen kruchen kuchelen kuchen piepen rochelen
bochelen
e
le
te n
re
n
zuiden van Nederlands Limburg de concentratie van drie verschillende trefwoorden, namelijk kotsen en de twee frequentatieven kuchelen en kruchelen.
7.3. Benoemingsmotieven
7.3.1. Klanknabootsing
Met klanknabootsing of onomatopee bedoelen we het imiteren van menselijke geluiden, dierlijke geluiden of zelfs geluiden geproduceerd door levensloze dingen, zoals een druppel water die op de grond valt. Bij het nabootsen van deze geluiden kent de mens echter zijn beperkingen: wij beschikken namelijk maar over een beperkt aantal fonemen in ons taalgebruik en daar moeten alle soorten klanken mee verwoord worden (De Vooys 1942:120).
De onomatopee mag evenwel niet verward worden met het klanksymbolisme. Met dit laatste bedoelen we dat bepaalde klanken geschikter of beter zijn om een bepaalde indruk te geven. Zowel consonanten als vocalen kunnen een klanksymbolische waarde dragen. De stemloze occlusieven [p], [t] en [k] bijvoorbeeld zijn geschikt om een krachtige en eventueel slaande beweging uit te drukken zoals in proetelen, trekken en kletteren (De Vooys 1967:43 en De Vooys 1942: 125). De palatale klinker [i] kan op zich een lichtvoetige beweging dragen zoals bijvoorbeeld in springen, hikken en tikken (De Vooys 1942: 128).
De klanknabootsing is het belangrijkste benoemingsmotief bij het begrip HOESTEN. De trefwoorden die hieronder besproken zullen worden, zijn primaire benamingen voor het begrip HOESTEN. Ze verwoorden dus op zich al het ‘geluid dat, al of niet ten gevolge van een prikkel, ontstaat wanneer, onder een meer dan gewonen luchtaandrang uit de borst, de dicht aaneengesloten stembanden eensklaps met kracht opengaan’ (WNT, SUB HOEST). Maar liefst dertien van de 34 trefwoorden kunnen door de klanknabootsing verklaard worden. Een aantal ervan zijn
72
morfologische varianten van elkaar en die worden dan ook zoveel mogelijk samen besproken.
Hoesten (607 tokens), hoeksten (3 tokens), hoeksen (2 tokens) en hoesteproesten (1 token) zijn varianten van elkaar. Het eerste trefwoord vinden we terug over het hele Zuid-Nederlandse taalgebied; hoeksten en hoeksen zijn geattesteerd in het zuiden van Oost-Vlaanderen en de samenstelling hoesteproesten is enkel opgetekend in Reusel (Noord-Brabant). In hoeksten en hoeksen heeft zich een velaire [k] tussen de velaire vocaal [u] en de consonant [s] gevoegd als een soort overgangsklank. Deze vier trefwoorden horen onder de categorie ‘onomatopee’ omdat ze het geluid weergeven dat 'al of niet ten gevolge van een prikkel, ontstaat wanneer, onder een meer dan gewonen luchtaandrang uit de borst, de dicht aaneengesloten stembanden eensklaps met kracht opengaan' (WNT en EWN, SUB HOEST).
In hoesteproesten, een samenstelling van de werkwoorden hoesten en
proesten, wordt dit geluid alleen maar versterkt. Het tweede lid van deze samenstelling, namelijk proesten, betekent namelijk oorspronkelijk 'blazen, doch zoo dat daarbij vochtdeelen door mond en (of) neus naar buiten komen' (WNT, SUB PROESTEN).
Het geluid van proesten versterkt en vermeerdert dan het geluid van het
hoesten: 'gezegd van iemand die veel moet hoesten' (WNT, SUB HOESPROESTEN).
Kuchen (38 tokens) treffen we aan in West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen en Nederlands Limburg en het frequentatief ervan kuchelen (vijf tokens) in het zuiden van Nederlands Limburg. Deze klanknabootsingen zijn gevormd op basis van twee keelklanken, namelijk [k] en [x]. Kuchen en kuchelen verwoorden het korte geluid dat bij een prikkeling in de keelholte wordt geproduceerd (WNT, SUB KUCHEN). Dit geluid is eigenlijk niet hetzelfde als bij iemand die hoest. Bij kuchen produceer je namelijk een veel lichter keelgeluid in vergelijking met het zwaardere hoesten. Het feit dat deze twee trefwoorden voor het lemma HOESTEN zijn opgegeven, is waarschijnlijk toe te schrijven aan de vraagstelling bij de enquêtering. De vraag van het WVD bijvoorbeeld (WVD 95, 11: “Welk geluid wordt er gemaakt als men verkouden is en de luchtwegen geprikkeld worden? Men moet dan...”) is zo opgesteld dat er twee soorten antwoorden mogelijk zijn. De informanten konden namelijk dialectwoorden voor hoesten én voor kuchen opgeven. Dezelfde opmerking kan trouwens gemaakt worden bij het volgende lemma KUCHEN, waar hoesten en zijn morfologische 73
varianten ook in de trefwoordenlijst staan. De frequentatieve vorm kuchelen verwoordt een intensivering en een herhaling van de simplexvorm kuchen. Dit vinden we terug in de betekenis voor dit trefwoord opgegeven wordt: ‘veel kuchen’ (WNT en De Bo, SUB KUCHELEN).
De vormvariant kruchen (vijf tokens) en het frequentatief ervan kruchelen (vijf tokens) zijn uitsluitend geattesteerd in Nederlands Limburg. Qua betekenis komen ze ongeveer overeen met de vorige twee trefwoorden: ‘een korten hoest laten hooren’ (WNT, SUB KRUCHEN), ‘met geweld kuchen’ (Tuerlinckx, SUB KRUCHEN), ‘hard kuchen’ (VD, SUB KRUCHEN) en ‘geweldig kuchen’ (Corn.-Vervl., SUB KROCHEN). Uit deze betekenissen blijkt dat het foneem [r] in kruchen en kruchelen klanksymbolisch gezien een intensiverende waarde heeft (De Vooys 1942: 114). Bij de frequentatieve vorm komt daar nog eens de notie herhaling bij.
Naast de vormvarianten met [r], zijn er ook nog de vormvarianten met de alveolaire nasaal [n]. Knuchelen (twee tokens) en knuchten (één token) komen eveneens voor in de provincie Nederlands Limburg; knuffen (één token) is opgetekend in het West-Vlaamse Ieper. In knuchten zien we naast de [n] ook een epenthetische [t]; in het trefwoord knuffen bemerken we de wisseling -ff- / -ch-. Dit laatste trefwoord heeft naast 'kuchen' ook nog de betekenis 'knorren van varkens' (WNT en Corn.-Vervl., SUB KNUFFEN).
Het geluid van een knorrend varken wordt dan vergeleken met een
kuchend persoon. Het foneem [n] verwoordt bij deze drie trefwoorden klanksymbolisch gezien een knappend en dreunend geluid (De Vooys 1967: 43). Dit blijkt ook uit de betekenis voor knuchen in het WNT (SUB KNUCHEN): ‘aanhoudend kort, droog hoesten, kuchen’. In de frequentatieve vorm knuchelen wordt dit herhalend karakter nog meer onderlijnd: 'aanhoudend hoesten' (Kocks, SUB KNUGGELN).
In het westen van Zeeuws-Vlaanderen, in West-Vlaanderen en in Vlaams-Brabant vinden we bochelen (vijf tokens) terug. Morfologisch gezien lijkt dit trefwoord op een frequentatief, maar bochelen is alleen in deze vorm gebruikt en een grondvorm is niet terug te vinden. Op het niveau van de klanksymboliek zou het wel een frequentatief kunnen zijn, want de notie herhaling komt terug in de betekenis ‘aanhoudend hoesten, rochelen en fluimen opgeven’ (WNT, SUB BOCHELENIII).
74
We sluiten de categorie 'klanknabootsing’ af met het werkwoord kuimen. Het is in Nederlands Limburg één keer opgegeven als dialectwoord voor HOESTEN. In het WNT (SUB KUIMEN) vinden we dat kuimen ‘wel een klanknabootsend woord zal zijn’. De Bo vermeldt dit trefwoord in zijn Westvlaamsch Idioticon met de betekenis ‘met eene korte ademstooting een kort geluid in de keel maken’ (De Bo, SUB KUIMEN). Ook Teirlinck beschrijft kuimen als ‘met een korten ademtocht een kort geluid in de keel teweegbrengen om iets uit de keel te jagen’ (Teirlinck, SUB KUIMEN).
7.3.2. Metafoor Onder deze subparagraaf bespreken we de trefwoorden die metaforisch gebruikt zijn om het begrip HOESTEN te verwoorden. Het zijn dus secundaire benamingen voor het begrip HOESTEN. De oorspronkelijke betekenis van de trefwoorden onder deze categorie heeft dus niet met het begrip HOESTEN te maken; ze worden pas in tweede instantie gebruikt als dialectwoorden voor HOESTEN.
Maar liefst 21 van de 34 trefwoorden uit de lijst horen hier thuis. Zoals altijd worden morfologische varianten zoveel mogelijk samen genomen. We proberen het criterium van frequentie te gebruiken om de trefwoorden hieronder te rangschikken. Wanneer er echter overeenkomst is in het metaforische gebruik van sommige trefwoorden, verkiezen we om die achter elkaar te behandelen.
Bassen (21 tokens) en basten (4 tokens) vormen het eerste koppel morfologische varianten. Het eerste trefwoord vinden we verspreid over het Zuid-Nederlandse taalgebied, terwijl het tweede slechts enkele malen is opgetekend in Noord-Brabant en Zeeland. In basten zien we de medeklinker [s] gevolgd door een epenthetische [t] die de consonantencluster -ss- uit bassen hebben vervangen. Deze trefwoorden zijn klanknabootsingen, maar verklanken oorspronkelijk het geluid van een blaffende hond (WNT, EWN, Teirlinck, Corn.-Vervl., DVDT, VD en De Bo, SUB BASSEN). In een volgende stap is dit in figuurlijk taalgebruik opgenomen voor het hoesten van de mens.
75
De uitleg over de betekenis en het metaforische gebruik van bassen en basten geldt ook voor blaffen (11 tokens) en bellen (één token). Het eerste trefwoord komt enkel voor in Noord-Brabant en Nederlands Limburg; het tweede is eenmaal opgetekend in Stein (Nederlands Limburg). Deze dialectwoorden betekenen ook oorspronkelijk het blaffen van een hond, maar het is in een tweede fase metaforisch gebruikt voor de mens. Het geluid van een hoestende mens wordt hier dus ook vergeleken met dat van een blaffende hond.
Een verwante vorm van bellen is bulken, éénmaal geattesteerd in Bocholtz (Nederlands Limburg). Beide vormen gaan immers terug op de Proto-Indoeuropese stam *bhel, die 'blaffen, brullen' betekent (EWN, SUB BULKEN). Deze stam heeft vormen ontwikkeld mét de velaire consonant [k] en zonder deze consonant. Bulken is ontwikkeld uit de Protogermaanse stam *bul- met toevoeging van de [k]; bellen is van uit het Proto-Indoeuropees, via de Protogermaanse stam *bel- ontwikkeld, maar zonder de velair [k]. Bulken verwoordt net als bellen het blaffen van een hond en is dus hier metaforisch gebruikt voor HOESTEN.
'Blaffen' was ook de oorspronkelijke betekenis van koffen (drie tokens), kaffen (twee tokens) en keffen (één token). Het eerste is opgetekend in het westen van Nederlands Limburg; kaffen is geattesteerd in Venlo en Roermond (Nederlands Limburg) en keffen is eveneens in Roermond opgegeven als dialectwoord voor HOESTEN.
In het WNT (SUB KEFFEN) lezen we de volgende betekenis: 'kort, scherp en
hoog blaffen; een kort, scherp, en hoog geblaf doen hooren'. Koffen en kaffen zijn gewestelijke uitspraakvarianten met een ander vocalisme. De korte vocalen [a], [ɛ] en [ͻ] in deze trefwoorden dragen elk een klanksymbolische waarde: ze verklanken de korte, hoge en scherpe geluiden van een keffende hond of metaforisch gezien van een hoestende persoon. Deze drie trefwoorden moeten we wel onderscheiden van trefwoorden als bassen, basten en blaffen, omdat hiermee veel zwaardere hoestgeluiden weergegeven worden. Keffen, kaffen en koffen daarentegen verwoorden veeleer een lichter en hoger hoestgeluid.
Bletsen is éénmaal geattesteerd in Geleen, gelegen in Nederlands Limburg. De etymologische woordenboeken verschaffen ons niet veel informatie over dit trefwoord. In een aflevering van het WLD (H. van de Wijngaard, WLD, Deel III, sectie 76
2, afl. 1, De woning. Assen 2003) vonden we evenwel dat bletsen opgegeven is als trefwoord voor het blaffen en het keffen van een hond. We veronderstellen dus dat dit de oorspronkelijke betekenis is van bletsen. Vervolgens zou het dan metaforisch toegepast zijn op de mens, om er zijn hoestgeluiden mee aan te duiden.
Piepen (10 tokens) komt uitsluitend voor in de provincies West- en Oost-Vlaanderen. Dit klanknabootsende werkwoord verwoordt oorspronkelijk het geluid van jonge vogels en dikwijls ook het geluid van muizen (EWN, DVDT en WNT, SUB PIEPEN). Daarna is dit werkwoord metaforisch toegepast op de mens voor het maken van ‘het eene of andere schelle geluid van pijn of benauwdheid’ (WNT, SUB PIEPEN ). In het geval van een verkoudheid is er immers sprake van een benauwd gevoel op de borst of in de keel als gevolg van de ontstoken slijmvliezen in de longen. Deze vorm van hoesten is weer helemaal iets anders in vergelijking met de hoestgeluiden van bassen of keffen. Bij piepen ligt de nadruk vooral op het gejaagde, piepende hoesten.
In de provincie Noord-Brabant vinden we een concentratie rond bulderen (zes tokens). Morfologisch gezien zouden we hier aan een frequentatiefvorm kunnen denken, maar voor bulderen is geen grondvorm te vinden. Dat zegt ook De Vooys in zijn Nederlandse Spraakkunst (19677) in het hoofdstuk over de afleiding. Dit klanknabootsende werkwoord betekent oorspronkelijk ‘op eene luidruchtige, ruwe manier spreken’ (WNT, SUB BULDERENII) of ‘luid schreeuwen’ (EWN, SUB BULDEREN). Vervolgens is het metaforisch gebruikt voor HOESTEN omdat je het lawaai van het luide spreken kan vergelijken met het vele lawaai dat je bij het hoesten produceert.
Bulsen (één token) en de frequentatieven ervan bulsteren (drie tokens) en bulseren (één token) kunnen we koppelen aan het vorige trefwoord bulderen. Ze zijn opgegeven als dialectwoord voor HOESTEN in respectievelijk Landgraaf en Brunssum, beide in Nederlands Limburg. Volgens het WNT (SUB BULSEN) kunnen we spreken van een zekere verwantschap tussen bulsen en bulderen, waarbij de [s] in bulsen waarschijnlijk ‘door eene assimilatie ontstaan zal zijn’. De enige betekenis die we aangetroffen hebben voor deze trefwoorden is ‘geweldig hoesten’ (WNT en De Bo, SUB BULSEN).
Bij de frequentatiefvormen bulsteren en bulseren wordt deze
intensivering van hoesten alleen nog maar versterkt. 77
Het trefwoord kotsen (15 tokens) is voornamelijk geconcentreerd in het zuiden van Nederlands Limburg. Dit werkwoord is ontleend aan het Vroegnieuwhoogduitse kotzen dat ontstaan is door assimilatie uit kopp(e)zen (EWN en DVDT, SUB KOTSEN). Oorspronkelijk betekent kotsen ‘braken, spuwen’ (WNT, SUB KOTSEN), maar hier is het metaforisch gebruikt voor hoesten. Je maakt namelijk ongeveer dezelfde bewegingen bij het hoesten en bij het braken.
Het metaforische gebruik van kotsen is ook van toepassing op keuken, éénmaal geattesteerd in Onderbanken (Nederlands Limburg). Dit trefwoord gaat terug op de klanknabootsende wortel *kok, die je vandaag nog terugvindt in het werkwoord kokhalzen (WNT, SUB KOKENIV). Oorspronkelijk betekent keuken ‘braakbewegingen gevoelen; braakgevoelens krijgen’ (WNT, SUB KEUKENII). Het is dus betekenisverwant met het trefwoord kotsen. Ook keuken is vervolgens metaforisch gebruikt om het hoesten van de mens te verwoorden: de braakbewegingen kunnen vergeleken worden met hoestbewegingen.
Rochelen (9 tokens) treffen we aan in Nederlands Limburg. Morfologisch gezien is dit een frequentatief van het werkwoord rochen, dat nu (bijna) niet meer gebruikt wordt. Enkele de frequentatieve vorm rochelen is nog in omgang (WNT, SUB ROCHELEN).
Dit trefwoord is ook opgegeven voor het lemma FLUIMEN OPGEVEN, dat
besproken is in mijn bachelorpaper (De Clercq, 2009). Qua betekenis verklankt rochelen ‘het schrapende keelgeluid waarmede het ophoesten van fluimen gepaard gaat’ (WNT, SUB ROCHELEN). Het is hier metaforisch gebruikt voor HOESTEN omdat de bewegingen bij rochelen vergeleken kunnen worden met die van hoesten. Het foneem [r] draagt hierbij een klanksymbolische waarde: het verklankt namelijk het rollende of schrapende geluid dat in de keelholte gemaakt wordt (De Vooys 1942: 125).
Uitleggen is een samenstelling van het voorzetsel uit en het causatieve werkwoord leggen. Het is éénmaal opgetekend in Nederweert (Nederlands Limburg). Dit werkwoord is eveneens opgegeven als trefwoord voor het lemma FLUIMEN OPGEVEN dat behandeld is in mijn bachelorscriptie (De Clercq 2009: 39). Oorspronkelijk betekent uitleggen ‘uit het lichaam drijven. m.b.t. afvalstoffen: braken; spuwen; zijn gevoeg doen. […] Fluimen, overgeven, spuwen’ (WNT, SUB UITLEGGEN). Vervolgens is 78
dit trefwoord metaforisch gebruikt om het hoesten aan te duiden. Als je probeert een fluim uit te spuwen, maak je immers ongeveer hetzelfde geluid en dezelfde bewegingen als wanneer je moet hoesten.
Rassen is geattesteerd als dialectwoord voor HOESTEN in Rekspoede (FransVlaanderen). Morfologisch gezien is dit trefwoord een afleiding van het bijvoeglijk naamwoord ras, dat ‘snel’ betekent (EWN, SUB RAS en WNT, SUB RASCH). Het afgeleide werkwoord rassen betekent dan zoveel als ‘snel gaan’ (WNT, SUB RASSCHEN).
Het is metaforisch gebruikt voor HOESTEN omdat je de snelle bewegingen
die verwoord worden door rassen, kan vergelijken met de bewegingen die het lichaam maakt bij het hoesten.
Schokken is één van de laatste trefwoorden die onder de categorie ‘metafoor’ horen. Het is één keer opgetekend in het West-Vlaamse Ieper. De oorspronkelijke betekenis van dit trefwoord is volgens het WNT (SUB SCHOKKEN): ‘krachtig in beweging komen’. Het is vervolgens metaforisch gebruikt voor HOESTEN omdat je (boven)lichaam ook krachtige bewegingen maakt bij het hoesten.
We sluiten deze subparagraaf over de categorie ‘metafoor’ af met jagen. Het is éénmaal opgegeven als dialectwoord voor HOESTEN in het West-Vlaamse Kortrijk. Een van de betekenissen die het WNT opgeeft voor dit trefwoord is ‘van het hart, den pols, den boezem; ook van den adem, enz. (Haastig) kloppen, slaan, gaan’ (WNT, SUB JAGEN).
De Bo (SUB JAGEN) verklaart jagen ook als ‘gezegd van het hart dat stevig
klopt, hetzij door ziekte, hetzij van een aandoening’. Jagen is metaforisch gebruikt voor HOESTEN omdat de bewegingen bij het hoesten ongeveer overeenkomen met die van het snel ademhalen.
De trefwoorden die we in deze subparagraaf besproken hebben, zijn allemaal metaforen voor het begrip HOESTEN. We kunnen deze metaforen eigenlijk indelen in drie verschillende typen. De eerste groep betekent oorspronkelijk iets als 'blaffen'; de tweede groep metaforen verwoordden eerst het concept 'braken' en het derde type metaforen betekent oorspronkelijk 'hoorbaar ademhalen'.
79
8. Het begrip 'kuchen'
8.1. Algemeen In dit voorlaatste hoofdstuk bespreken we de dialectbenamingen die in het ZuidNederlandse taalgebied gebruikt worden voor het begrip KUCHEN. Dit symptoom van de verkoudheid mag niet verward worden met het symptoom hoesten, dat besproken is in de vorige paragraaf. Kuchen houdt in dat je een veel lichtere kriebeling voelt in de keelholte waardoor je lichtere en stillere kuchgeluiden produceert om die kriebelingen weg te krijgen. Maar naast een symptoom voor een verkoudheid, heeft kuchen ook nog andere oorzaken. Het wordt onder meer nog gebruikt om iemands aandacht te trekken of om je verlegenheid uit te drukken (WNT, SUB KUCHEN). In deze masterscriptie bespreken we het begrip KUCHEN echter alleen maar als symptoom voor de verkoudheid.
De definitieve trefwoordenlijst van het lemma KUCHEN telt 77 trefwoorden, goed voor 1529 tokens (cf. bijlage 6). Deze lijst bevat veel morfologische varianten en die proberen we in de paragraaf over de benoemingsmotieven dan ook zoveel mogelijk samen te nemen. Een aantal trefwoorden voor dit lemma overlappen met het vorige lemma HOESTEN. Die zullen in dit hoofdstuk meestal gewoon vermeld worden; voor een uitgebreide etymologische uitleg verwijzen we naar de vorige paragraaf.
Het verdere verloop van dit hoofdstuk ziet er als volgt uit: na deze algemene informatie, bespreken we in de volgende paragraaf het kaartbeeld voor het lemma KUCHEN.
Vervolgens worden de trefwoorden ingedeeld in de verschillende
benoemingsmotieven en etymologisch verklaard. We beginnen met de klanknabootsing, gaan verder met de metafoor en de omschrijving en we eindigen met de trefwoorden waarvoor we geen duidelijke etymologische informatie konden vinden.
80
8.2. Kaartbeeld De dialectkaart, die zich op de volgende pagina bevindt, vertoont veel variatie en dit in tegenstelling tot het kaartbeeld van het vorige lemma HOESTEN. Zowel algemene woordgebieden als specifiekere geografische verspreidingen komen in deze paragraaf aan bod.
Eerst wijzen we op de frequentste en wijdst verspreide trefwoorden. Kuchen en de morfologische variant ervan kuchten zijn verspreid over het volledige ZuidNederlandse taalgebied, met uitzondering van Frans-Vlaanderen en de provincie Zeeland. In Vlaanderen, Nederlands Limburg en de oostelijke helft van NoordBrabant vinden we hoesten en zijn vormvariant hoeksen. In de trefwoordenlijst hebben we deze twee trefwoorden uiteen gehouden, maar we besloten om ze op de kaart samen te plaatsen vooral toen bleek dat de gebiedsvorming zo alleen maar duidelijker overkwam. In alle Vlaamse provincies, met uitzondering van Belgisch Limburg, is er een concentratie rond wat we op de kaart “een beetje” hoesten hebben genoemd. Dit is een overkoepelende term die we gebruikt hebben om op de kaart drie semantisch vergelijkbare trefwoorden bijeen te brengen. Deze methode wordt wel vaker gebruikt door de redacteurs van het WVD bij het tekenen van dialectkaarten. De trefwoorden waar het om gaat, zijn een beetje hoesten, stil(letjes) hoesten en zacht(jes) hoesten.
Nu komen de specifiekere gebiedsvormingen aan bod. In de periferie van ons onderzoeksgebied zijn twee trefwoorden geconcentreerd, namelijk pochelen en bochelen. In Frans-Vlaanderen heeft zich een klein gebiedje gevormd rond het eerste trefwoord. De tweede vorm, bochelen, komt bijna uitsluitend voor in het zuidwesten van Belgisch Limburg. In centraal en zuidelijk West-Vlaanderen en in zuidwestelijk Oost-Vlaanderen is knuffen meermaals opgegeven als dialectwoord voor KUCHEN. De trefwoorden hummen en (e)hum doen komen eveneens uitsluitend voor in deze twee Vlaamse provincies. In de Denderstreek vinden we een kleine gebiedsvorming rond kemmen. Verspreid over geheel Oost-Vlaanderen zien we de aanwezigheid van twee varianten, namelijk kuimen en kummen. Deze trefwoorden zijn ook een paar keer geattesteerd in Belgisch en Nederlands Limburg, maar daar blijft het bij een beperkt aantal. 81
KUCHEN kuchen, kuchten kuchelen kruchen, kruchten kruchelen kochen krochen koechen koechelen kechen kachelen, kechelen KEFFEN
kichen knuffen "een beetje" hoesten hoesten, hoeksen
kemmen kuimen, kummen hummen, (e)hum doen pochelen bochelen rochelen
In de oostelijke helft van het Zuid-Nederlandse taalgebied zijn ook een aantal woordgebieden aan te wijzen. In het oosten van de provincie Noord-Brabant treffen we het trefwoord kechen aan, dat een uitloper kent in zuidwestelijke richting tot in Vlaams-Brabant. De frequentatiefvorm kechelen, samen met de a-variant kachelen, komen uitsluitend voor in Noord-Brabant. Andere varianten van kuchen, namelijk koechen en het frequentatief ervan koechelen, zijn geconcentreerd in de provincie Antwerpen, met een enkele uitschieter in Noord-Brabant. Eveneens in Antwerpen, vormt er zich een gebied rond de i-variant van kuchen, namelijk kichen.
Tenslotte treffen we een aantal woordgebieden aan in de provincie Nederlands Limburg. In het zuiden van de provincie is er een klein gebiedje rond kruchelen, een frequentatiefvorm van kruchen, dat in hetzelfde gebied voorkomt. Deze laatste vorm vinden we ook in het noordelijke gedeelte van de provincie, in het oosten van NoordBrabant en zelfs in Vlaams-Brabant is kruchen doorgedrongen. Het frequentatief van de grondvorm kuchen, kuchelen, heeft een kleine gebiedsvorming in het zuiden van Nederlands Limburg en in het westen van Noord-Brabant.
8.3. Benoemingsmotieven
8.3.1. Klanknabootsing De klanknabootsing of onomatopee is veruit het belangrijkste benoemingsmotief voor de lexicalisering van het begrip KUCHEN. Meer dan de helft van de 77 trefwoorden kunnen hierdoor verklaard worden. Net als bij het vorige lemma, zijn de trefwoorden onder deze categorie primaire benamingen voor het begrip KUCHEN. Ze verwoorden dus op zich zoveel als ‘korte, droge hoestbewegingen maken’ (WNT, SUB KUCHEN). Zoals bij de vorige lemmata, worden de trefwoorden behandeld in volgorde van dalende frequentie.
Kuchen is met 603 tokens het vaakst opgegeven trefwoord. Dit werkwoord is verspreid over het volledige Zuid-Nederlandse taalgebied, met uitzondering van 82
Frans-Vlaanderen. Op de dialectkaart hebben we kuchen samen geplaatst met kuchten (vijf tokens), een morfologische variant ervan. We bespreken ze ook hier samen. In kuchten bemerken we de aanwezigheid van een epenthetische [t]. We gaan inhoudelijk niet dieper in op de herkomst van deze trefwoorden omdat kuchen al besproken is in de vorige paragraaf over het lemma HOESTEN. We verwijzen dan ook naar paragraaf 7.3.1. over de klanknabootsing. Het trefwoord kuffen, tweemaal opgetekend in Oost-Vlaanderen is een morfologische variant van kuchen, waarbij we de consonantenwisselingen -ff- / -ch- bemerken. Ook in De Bo vinden we onder kuffen de betekenis 'droog hoesten'. De wisseling van de labiodentale [f] en de gutturale [x] is afkomstig van het Fries en is uiteindelijk zelfs opgenomen in de standaardtaal. Een aantal voorbeelden van deze consonantenwisseling zijn graft / gracht, koften / kochten en saft / zacht (Koelmans 1978: 14). In het Fries en in het Engels is de labiodentale [f] behouden, zoals in sêft en soft voor het Nederlandse zacht. Het feit dat juist het Fries en het Engels dit kenmerk gemeenschappelijk hebben, schrijven we toe aan gemeenschappelijke voorouders. Beide gebieden zijn immers gekoloniseerd door de Saksische Germanen.
We kunnen twee frequentatieven koppelen aan het trefwoord kuchen. Kuchelen (32 tokens) vinden we in het westen van Noord-Brabant en in het zuiden van Nederlands Limburg; kucheren is éénmaal geattesteerd in Millen (Belgisch Limburg). Deze trefwoorden verwoorden beide de notie herhaling en dat uit zich in de betekenis ervan: ‘veel kuchen, hoesten en fluimen’ (De Bo en WNT, SUB KUCHELEN) of 'aanhoudend hoesten' (Kocks, SUB KUCHELN). Met deze frequentatieven wordt eigenlijk een klein betekenisverschil aangegeven in vergelijking met gewone kuchen: kuchelen en kucheren wijzen erop dat de handeling van het kuchen enige tijd aangehouden wordt.
Kuchen heeft ook varianten met een ander vocalisme: kechen (74 tokens), kichen (15 tokens), kochen (5 tokens), koechen (2 tokens) en kuichen (één token). De eerste twee vormen treffen we voornamelijk aan in Noord-Brabant en Antwerpen. Kochen is gesitueerd in Noord-Brabant, koechen in Antwerpen en kuichen in Vlierzele (Oost-Vlaanderen). Deze vijf varianten hebben dezelfde betekenis als kuchen (WNT, SUB KICHEN, KOCHEN en KOECHEN), maar hebben wel verschillende klanksymbolische waarden waardoor er tussen deze trefwoorden onderling een klein 83
subtiel betekenisverschil is. Kechen en kichen, met de palatale vocalen [ε] en [i], betekenen ‘hetzelfde als kuchen, doch met een scherper keelgeluid. Altijd kichen en kechen’ (Corn.-Vervl., SUB KECHEN) of ‘licht en scherp hoesten’ (Weijnen, SUB KACHEN). De vormen met velaire vocalen zoals kochen en koechen drukken dan weer een zwaarder keelgeluid uit. Bij Cornelissen – Vervliet vinden we onder koechen: ‘drukt het keelgeluid uit dat iemand maakt, die geweldig op iets slaat’. Voor kuichen kon alleen het Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal (Calisch en Calisch, 1864) ons enige informatie verschaffen. Daarin vinden we onder het lemma KUGCHEN, KUICHEN
de betekenis ‘de kuch hebben, aanhoudend hoesten’.
Van de vorige reeks trefwoorden met een wisselend vocalisme, hebben enkele ook een frequentatiefvorm die opgegeven is als dialectwoord voor KUCHEN, namelijk kechelen (6 tokens), koechelen (11 tokens). We bespreken ze samen met kachelen (5 tokens), een andere frequentatiefvorm die in de trefwoordenlijst van het lemma KUCHEN staat. De grondvorm van deze laatste vorm, kachen, is niet opgegeven als dialectwoord voor het begrip KUCHEN. In het Etymologisch Dialectwoordenboek van Weijnen vinden we kachen in de betekenis ‘kuchen’. De drie frequentatieven bezitten een herhalende karakter en dat uit zich in de betekenis die opgegeven is voor deze trefwoorden: ‘veel hoesten, aanhoudend hoesten’ (WNT en Corn.-Vervl., SUB KOECHELEN) en ‘aanhouden kuchen, verschilt van koechelen en kuchelen dat een zwaarder keelgeluid uitdrukt’ (Corn.-Vervl., SUB KECHELEN). Deze laatste betekenis laat ons toe op te merken dat de verschillende klanksymbolische waarden van de vocalen uit de grondwoorden kechen, koechen en kachen dus ook geldig is voor de frequentatieven ervan. Net als bij kuchelen en kucheren kunnen we ook hier wijzen op het subtiele betekenisverschil dat aangegeven wordt door deze drie werkwoorden. Ze onderlijnen immers het herhalende en aanhoudende karakter van het kuchen.
Net als onder het lemma HOESTEN is ook hier sprake van vormvarianten met het foneem [r]. Kruchen (67 tokens) en kruchten (6 tokens) vinden we terug in VlaamsBrabant en in Belgisch en Nederlands Limburg. Krochen (20 tokens), een variant met ander vocalisme, is gesitueerd in Noord-Brabant, Antwerpen en in de Denderstreek. Het frequentatief van kruchen, kruchelen (32 tokens), treffen we aan in het zuiden van Nederlands Limburg. Deze laatste vorm is al besproken onder 84
paragraaf 7.3.1. over de klanknabootsing. In kruchten zien we de aanwezigheid van een epenthetische [t]. Het foneem [r] heeft in deze vier trefwoorden altijd een intensiverende waarde (De Vooys 1942: 114) en dat wordt duidelijk in de betekenis voor deze trefwoorden: ‘hard kuchen’ (WNT, SUB KRUCHEN en KROCHEN). In de frequentatiefvorm kruchelen komt daar nog eens de notie herhaling bij en we kunnen bij deze vorm opnieuw wijzen op het subtiele betekenisverschil in vergelijking met de grondvorm kruchen.
Naast [r]-varianten, zijn ook hier [n]-varianten van kuchen opgegeven. Knuchten (één token) en het frequentatief knuchelen (4 tokens) zijn beide geattesteerd in Nederlands Limburg; knuffen (46 tokens) vinden we terug in het zuiden van Westen Oost-Vlaanderen. Deze drie trefwoorden zijn al behandeld onder het lemma HOESTEN
en we gaan er hier niet meer op in (zie paragraaf 7.3.1.). Aan het laatste
trefwoord koppelen we de morfologische variant nuffen, éénmaal opgetekend in het West-Vlaamse Pittem. Dit werkwoord verklankt een mogelijk geluid dat je maakt als je kucht, namelijk ‘nuf nuf’.
Hoesten (195 tokens) is verspreid over het volledige Zuid-Nederlandse taalgebied; de morfologische variant ervan hoeksen (4 tokens) vinden we in het zuiden van Oost-Vlaanderen en het frequentatief van hoesten, hoestelen, is éénmaal opgetekend in Eupen. We kunnen bij deze drie trefwoorden dezelfde opmerking maken als bij het trefwoord kuchen onder het lemma HOESTEN. Hoesten verwoordt eigenlijk een ander, maar verwant concept. Wegens het hoge aantal hits van dit trefwoord, besloten we echter om het samen met zijn vormvarianten toch in de trefwoordenlijst van het lemma KUCHEN te laten staan. Verdere inhoudelijke informatie geven we hier niet, want deze trefwoorden zijn uitgebreid behandelend onder vorige lemma HOESTEN. We verwijzen hiervoor naar paragraaf 7.3.2. over de klanknabootsing.
Op de dialectkaart hebben we gebruik gemaakt van een overkoepelende concept “een beetje” hoesten. We kunnen maar liefst tien trefwoorden uit de trefwoordenlijst samenbrengen onder deze samenvattende benaming: stil(letjes) hoesten (88 tokens), stilletjes hoeksten (3 tokens), stilletjes hoeksen (2 tokens), zacht(jes) hoesten (32 tokens), zachtjes hoeksten (1 token), zachtjes hoeksen (1 token), 85
een beetje hoesten (14 tokens), een beetje hoeksten (1 token), lichtjes hoesten (4 tokens), droog hoesten (2 tokens) en voorzichtig hoesten (1 token). Door de bijwoordelijke bepalingen stilletjes, zachtjes, een beetje en lichtjes aan de werkwoorden hoesten, hoeksen en hoeksten toe te voegen, willen de informanten een duidelijk onderscheid maken tussen de zwaardere geluiden die je maakt als je hoest en de lichte keelgeluiden als je kucht.
Hummen (26 tokens) en (e)hum doen (2 tokens) zijn voornamelijk in West- en OostVlaanderen gesitueerd. Het eerste trefwoord is een bijvorm van hemmen (WNT, SUB I
HUMMEN ),
éénmaal opgetekend in Meerbeke (Oost-Vlaanderen). Hemsen (1 token) is
dan weer een vormvariant van hemmen. Deze vier trefwoorden verklanken oorspronkelijk het geluid ‘hem hem’ of ‘hum hum’ (WNT, SUB HEMMEN). Ze verwoorden eerst en vooral een vorm van kuchen waarmee iemand een bedoeling wil uitdrukken: ‘om (iemand) te waarschuwen, te wekken, te roepen, te lokken’ of nog ‘om de keel te schrapen als men zich gereed maakt om te gaan spreken, iets te zeggen’ of ‘als men verlegen staat, uit bedremmeldheid’ (WNT, SUB HEMMEN). In de context van de verkoudheid zijn deze trefwoorden gebruikt voor kuchen als een symptoom van de verkoudheid. Goemen vermelden we ook bij dit groepje trefwoorden. Deze morfologische variant van hummen is éénmaal geattesteerd in het Oost-Vlaamse Herzele. Goemen verwoordt ook oorspronkelijk een geluid dat je maakt als je kucht, namelijk ‘hoem hoem’.
In de provincie Oost-Vlaanderen zien we een concentratie rond het werkwoord kuimen (14 tokens). Dit trefwoord is ook opgegeven voor het lemma HOESTEN. Onder de subparagraaf 7.3.1. over de klanknabootsing vermeldden we al dat kuimen ‘wel een klanknabootsend woord zal zijn’ (WNT, SUB KUIMEN). Bij De Bo en Teirlinck wordt kuimen meteen beschreven als dialectwoord voor kuchen: ‘met een korte ademstoot een kort geluid in de keel maken om bijvoorbeeld de keel te schrapen’ (De Bo, SUB KUIMEN)
en ‘met een korten ademtocht een kort geluid in de keel teweegbrengen. Om
iets uit de keel te jagen’ (Teirlinck, SUB KUIMEN).
Kummen (29 tokens), kemmen (10 tokens) en keumen (3 tokens) zijn vormvarianten van het vorige trefwoord kuimen (De Bo, Lievevrouw – Coopman, SUB KUIMEN
en Gezelle 1949: 853). Ze komen voornamelijk voor in de provincie Oost86
Vlaanderen. In keumen is de palatale vocaal [Λ] uit kummen gewoon opener uitgesproken, wat [Ø] als resultaat geeft. Qua betekenis sluiten deze trefwoorden aan bij kuimen en bij het groepje trefwoorden rond hummen en hemmen: ‘korte hoestgeluiden geven’ (Lievevrouw-Coopman, SUB KUIMEN) of daarnaast nog ‘met een korte ademstoot een kort geluid in de keel maken. Men zegt ook kummen, grummen, gruimen. In de woordenboeken hummen en hemmen’ (De Bo, SUB KUIMEN).
Bochelen (17 tokens) vinden we vooral in het zuiden van Belgisch Limburg. Dit trefwoord is ook opgegeven als dialectwoord voor het lemma HOESTEN, maar de gebiedsvorming bij de lemmata komt niet echt overeen. Op de dialectkaart van het lemma HOESTEN is bochelen immers vooral te vinden in Zeeuws-Vlaanderen. Voor de inhoudelijke bespreking van dit trefwoord verwijzen we naar paragraaf 7.3.1.
Qua betekenis komt bochelen goed overeen met pochelen (4 tokens) en de morfologische varianten ervan prochelen (2 tokens) en poffelen (1 token). Deze drie dialectwoorden zijn voornamelijk gesitueerd in Frans-Vlaanderen. De eerste vorm pochelen is morfologisch gezien een frequentatief van de grondvorm pochen, dat ‘een (met neus of mond) gemaakt geluid’ weergeeft (WNT, SUB POCHENI) . In de laatste vorm poffelen zien we de consonantenwisseling -ch- / -ff- en in prochelen zorgt het foneem [r] opnieuw voor een intensivering van de actie uitgedrukt door het werkwoord (De Vooys 1967: 43). Voor de betekenis van deze trefwoorden vonden we het volgende: ‘hoesten, kuchen’ (WNT, SUB POCHELEN) en ‘veel hoesten en fluimen’ (De Bo, SUB POCHELEN).
8.3.2. Metafoor Onder deze subparagraaf bespreken we alle trefwoorden die metaforisch gebruikt zijn om het begrip KUCHEN aan te duiden. De trefwoorden die hieronder thuishoren, betekenen oorspronkelijk dus niet 'kuchen', maar zijn secundaire benamingen voor het begrip KUCHEN. Ze verwoorden dit begrip immers pas in een tweede fase.
Maar liefst 21 trefwoorden uit de lijst kunnen door het benoemingsmotief 'metafoor' verklaard worden. Morfologische varianten bespreken we zoveel mogelijk samen.
87
Een aantal van de trefwoorden onder deze categorie is al aan bod gekomen onder het lemma HOESTEN. Die zullen hier dan ook niet meer uitgebreid verklaard worden.
Rochelen (29 tokens) is het frequentste trefwoord in de categorie 'metafoor'. Het is verspreid over het volledige Zuid-Nederlandse gebied. Dit werkwoord is ook een trefwoord voor het vorige lemma HOESTEN en voor het begrip FLUIMEN OPGEVEN, dat behandeld is in mijn bachelorpaper (De Clercq, 2009). Voor de uitleg rond het metaforische gebruik van rochelen verwijzen we naar paragraaf 7.3.2.
In Wingene (West-Vlaanderen) en Nieuwerkerken (Belgisch Limburg) is grochelen opgegeven als dialectwoord voor het begrip KUCHEN. Net als rochelen, is ook dit een trefwoord voor het lemma FLUIMEN OPGEVEN. De oorspronkelijke betekenis van dit trefwoord is ‘fluimen’ (Tuerlinckx, SUB GROCHELEN). In een tweede fase is grochelen metaforisch gebruikt voor het begrip KUCHEN omdat de bewegingen bij het opgeven van fluimen vergeleken kan worden met die bij het kuchen.
Keffen (27 tokens) en zijn uitspraakvarianten kaffen (3 tokens), koffen (3 tokens) en kiffen (1 token) treffen we aan in de oostelijke helft van het Zuid-Nederlandse taalgebied. De eerste drie trefwoorden zijn ook opgegeven als dialectwoorden voor het vorige begrip HOESTEN. Samen met kiffen betekenen ze oorspronkelijk ‘kort, scherp en hoog blaffen. Van honden en enkele andere dieren, bepaaldelijk vossen.’ (WNT, SUB KEFFEN). Het blaffende geluid is dan vervolgens metaforisch gebruikt om het begrip KUCHEN mee aan te duiden. De vocalen in deze vier trefwoorden dragen elk een klanksymbolische waarde. De palatale vocalen [i], [ɛ] en de mediale vocaal [a] verklanken het scherpe, hoge blaffen; de velaire [ɔ] uit koffen verwoordt dan veeleer het kortstondige en doffe blaffen.
Ook bassen (3 tokens) is al ter sprake gekomen bij het lemma HOESTEN. Als trefwoord voor KUCHEN is het vooral geattesteerd in de provincie West-Vlaanderen. Net als bij de vorige trefwoorden, betekent bassen oorspronkelijk ‘blaffen’ (WNT en EWN, SUB BASSEN), om dan vervolgens metaforisch gebruikt te worden voor het begrip KUCHEN. We vermelden hier bletsen (2 tokens) bij, ook al besproken onder het vorige lemma HOESTEN. Voor dit trefwoord geldt dezelfde uitleg over het metaforische gebruik als voor bassen. In vergelijking met keffen en varianten, verwoorden bassen 88
en bletsen veeleer een zwaardere vorm van hoesten. We zouden deze twee werkwoorden in twijfel kunnen trekken als trefwoord voor het begrip KUCHEN, net omdat ze een zwaardere vorm van hoesten verwoorden en niet de lichte keelgeluiden van het kuchen. De vraagstelling zou een verklaring kunnen bieden voor het feit dat onder meer bassen in de trefwoordenlijst voor het begrip KUCHEN is opgenomen. Bassen is door twee informanten als antwoord opgegeven voor de ZND-vraag 11 uit lijst 29 (“Zachtjes hoesten, kuchen”) en één informant antwoordde met bassen op de WVD-vraag 106 uit lijst 123 (“Kuchen om de keel te schrapen?”). Deze vragen kunnen we niet echt verwarrend noemen en bassen is hierdoor waarschijnlijk toch een goed trefwoord voor het begrip KUCHEN.
Het werkwoord piepen is geattesteerd in Sint-Niklaas en Beerse (Oost-Vlaanderen) en staat net als alle reeds besproken trefwoorden in de categorie ‘metafoor’, ook in de trefwoordenlijst van het lemma HOESTEN. Het piepende geluid van jonge vogels en muizen wordt hier gebruikt door de mens om er de mogelijk piepende geluiden bij het kuchen mee aan te duiden. We koppelen hier het werkwoord kriepen aan, éénmaal geattesteerd in Herzele (Oost-Vlaanderen). Dit trefwoord verwoordt oorspronkelijk de ‘verschillende piepende geluiden, door dieren en zaken voortgebracht’ (WNT, SUB KRIEPEN).
Net als bij piepen, is kriepen vervolgens metaforisch gebruikt om het
kuchen van de mens aan te duiden.
Kweken verwijst oorspronkelijk ook naar een dierengeluid, namelijk dat van eenden, ganzen of kikkers (WNT SUB KWEKENII , Corn.-Vervl. en De Bo, SUB KWEKEN). Dit trefwoord, éénmaal opgetekend in Eksel (Belgisch Limburg), is vervolgens metaforisch gebruikt en betekent dan zoveel als ‘aanhoudend, eentonig gesnap of druk, luid gepraat van menschen, of geluid geven op kwakenden toon’ (WNT, SUB II
KWEKEN
) of nog ‘het geluid van een kraai of een eend nadoen’ (De Bo, SUB KWEKEN).
Het werkwoorden kotsen (zes tokens) komt voornamelijk voor in Belgisch en Nederlands Limburg. Dit trefwoord is al besproken onder het vorige lemma HOESTEN (zie paragraaf 7.3.2.).
In Oostende, Dendermonde en Sint-Truiden treffen we zuchten aan als dialectwoord voor KUCHEN. Dit werkwoord heeft verschillende betekenissen, maar als 89
basisbetekenis vinden we in het WNT (SUB ZUCHTEN) ‘een zucht of zuchten slaken, als uiting van gevoelens van angst, zorg, droefenis, verlangen e.d., of, minder vaak, ten gevolge van lichamelijken druk of benauwdheid’. Zuchten is metaforisch gebruikt voor kuchen omdat het geluid bij zuchten vergeleken kan worden met het geluid dat je maakt bij het kuchen.
Grommen (2 tokens) en grotsen bespreken we samen. Het eerste trefwoord vinden we terug in Lierde (Oost-Vlaanderen) en Margraten (Nederlands Limburg); grotsen is éénmaal opgegeven als dialectwoord voor KUCHEN in Kerkrade (Nederlands Limburg). In het WNT vinden we de volgende betekenis voor grommen: ‘van menschen. Binnensmonds morren, brommen, pruttelen, als teeken van misnoegen of ontevredenheid’ (WNT, SUB GROMMEN). In eerste instantie betekent het dus ‘een dof, brommend of knorrend, geluid maken’ (WNT, SUB GROMMEN) en vervolgens is het metaforisch gebruikt om het geluid weer te geven van iemand die kucht. Over grotsen konden we geen etymologische informatie vinden. Het is echter in een aflevering van het WLD (H. van de Wijngaard, WLD, Deel III, sectie 2, afl. 1, De woning. Assen 2003, p. 364) opgegeven als dialectwoord voor het grommen van een hond en kan dus ook metaforisch gebruikt worden om het begrip KUCHEN aan te duiden, omdat de geluiden van grommen en kuchen vergelijkbaar zijn.
Krevelen is opgetekend in Tielt en tweemaal in Frans-Vlaanderen. Dit werkwoord is vorm- en betekenisverwant met onder andere krabben en kriebelen (WNT, SUB KREVELEN).
Krevelen betekent immers ‘zich vlug en min of meer wriemelend
bewegen, krabbelen’ (WNT, SUB KREVELEN). Het is gebruikt als dialectwoord voor KUCHEN
omdat de wriemelende bewegingen vergelijkbaar zijn met de bewegingen die
je maakt bij het kuchen.
Rospen is éénmaal geattesteerd in Vichte (West-Vlaanderen). Voor de betekenis van dit trefwoord vonden we in het WNT (SUB RASPEN) het volgende: ‘een geluid teweegbrengen als met een rasp gemaakt kan worden’. Dit geluid kan vergeleken worden met het kuchen. Je voelt dan immers meestal een kriebelend, schurend, droog gevoel in de keel, waardoor die als een rasp kan aanvoelen.
90
In Vollezele (Vlaams-Brabant) vinden we poesten als dialectwoord voor KUCHEN. Dit klanknabootsende werkwoord kan oorspronkelijk eigenlijk verschillende geluiden weergeven zoals blazen, hijgen, zuchten en snoeven (WNT en VD, SUB POESTEN). Poesten is een metafoor voor KUCHEN omdat de bewegingen én de geluiden die door dit werkwoord weergegeven worden, vergeleken kunnen worden met die van kuchen.
Puffen koppelen we aan het vorige trefwoord poesten. Het is éénmaal opgetekend in Ardooie (West-Vlaanderen). Qua betekenis komt puffen volledig overeen met poesten, namelijk ‘blazen, hijgen’ (WNT, SUB PUFFEN) en ‘blazen’ (VD, SUB PUFFEN). Het is metaforisch gebruikt voor KUCHEN om dezelfde reden als poesten.
Schokken (1 token) en sjokken (1 token) zijn de laatste twee trefwoorden in de categorie ‘metafoor’. Ze zijn opgetekend als dialectwoorden voor het begrip KUCHEN in respectievelijk Ieper en Oostvleteren (West-Vlaanderen). Morfologisch gezien is sjokken een gewestelijke vorm naast schokken (WNT en VD, SUB SJOKKEN). Dit laatste trefwoord is al aan bod gekomen onder het lemma HOESTEN (zie paragraaf 7.3.2).
We kunnen vaststellen dat alle metaforen voor het begrip KUCHEN, die we hierboven besproken hebben, in drie verschillende typen ingedeeld kunnen worden. De oorspronkelijke betekenis van het eerste type metaforen heeft iets te maken dierengeluiden, zoals bassen, piepen en kweken. Bij het tweede type draait het vooral rond de snelle bewegingen die het lichaam maakt zoals bij de trefwoorden schokken, kotsen en krevelen. Het derde en laatste type metaforen heeft oorspronkelijk te maken met de snelle ademhaling. Voorbeelden van dit laatste type zijn puffen en poesten.
8.3.3. Omschrijving De woordgroepen die onder de categorie ’omschrijving’ verzameld zijn, beschrijven op zich de bewegingen die in de keel gemaakt worden bij het kuchen, om eventueel opgestapeld slijm uit de keel te verwijderen. Zeven van de 77 trefwoorden uit de lijst
91
horen hier thuis. Vijf trefwoorden zijn morfologische varianten van elkaar en die worden dan ook samen besproken.
De eerste trefwoorden in deze categorie nemen we samen. Zijn keel schrepen (drie tokens), schrepen (twee tokens), de/zijn keel schrappen (twee tokens) en schrapen (1 token) komen voor in de provincies West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen en in Zeeuws-Vlaanderen. In twee trefwoorden hebben de informanten het locatieve complement (de)/zijn keel opgegeven om aan te geven waar de actie van het werkwoord zich precies voordoet. Schrepen is fonologisch een ablautvariant van schrapen en in schrappen zien we een verdubbeling van de medeklinker [p], die er ook voor zorgt dat de vocaal [a] kort wordt uitgesproken (WNT, SUB SCHREPEN en SCHRAPPEN).
De betekenis van deze vier trefwoorden is dezelfde, namelijk ‘de keel
door een inwendige beweging van slijm ontdoen’ (WNT, SUB SCHRAPEN en SCHRAPPEN). De klemtoon ligt hier dus op de inwendige beweging in de keel, die ervoor zorgt dat het slijm uit de keel verwijderd wordt. We vermelden hier het trefwoord zijn keel schravelen bij, éénmaal opgetekend in Gistel (West-Vlaanderen). Morfologisch gezien hebben we hier te maken met een frequentatief van het grondwoord schraven, dat ‘schrapen’ betekent (WNT, SUB SCHRAVELEN en SCHRAVEN). De betekenis van schravelen komt dus ongeveer overeen met die van het werkwoord schrapen. Bij dit frequentatief moeten we daar enkel de notie herhaling aan vasthangen.
De laatste twee trefwoorden in de categorie ‘omschrijving’ bespreken we eveneens samen. Zijn keel ruimen en zijn keel kuisen zijn beide éénmaal geattesteerd in respectievelijk Aarsele en Oostkamp (West-Vlaanderen). Bij deze trefwoorden zien we ook een locatief complement zijn keel, dat aanduidt waar de actie van het werkwoord zich precies voordoet. Qua betekenis sluiten deze trefwoorden goed bij elkaar aan: ze verwoorden beide een soort verwijdering. Voor ruimen vinden we in het WNT: ‘maken dat iets leeg of ergens van ontdaan wordt, ledig maken of ontdoen van zijn inhoud, of ontdoen van hetgeen in den weg staat of op de een of andere wijze belemmert’; over kuisen staat er ‘van vuil ontdoen, reinigen, zuiveren, schoonmaken […] van het menschelijk en dierlijk lichaam’ (WNT, SUB KUISEN). Samengevat betekenen de trefwoorden zijn keel ruimen en zijn keel kuisen zoveel als ‘door een interne beweging een belemmering uit de keel verwijderen’.
92
8.3.4. Etymologie onbekend Voor één trefwoord konden we geen duidelijke en betrouwbare etymologische informatie vinden, namelijk mechen, opgetekend in Nederlands Limburg.
93
9. Conclusie
Zoals de titel aangeeft, handelt deze masterscriptie over het semantische veld rond het begrip VERKOUDHEID. Deze thesis is een uitdieping van het onderzoek dat met mijn bachelorpaper van start is gegaan (De Clercq, 2009). Toen hebben we de dialectwoorden voor de begrippen FLUIM en FLUIMEN OPGEVEN besproken. Nu hebben we onze blik ruimer gericht. Concreet zijn er zes begrippen aan bod gekomen, die deel uitmaken van het semantische veld rond het begrip VERKOUDHEID. We hebben het over de begrippen VERKOUDHEID, VERKOUDEN, SNOTTEBEL, FLUIM, HOESTEN en KUCHEN.
De scriptie had een tweevoudig doel. In eerste instantie hebben we voor elk lemma een dialectkaart gepresenteerd waarop alle belangrijke gebiedsvormingen te zien zijn. In een speciale subparagraaf hebben we deze geografische verspreidingen steeds zo gedetailleerd mogelijk besproken. Daarnaast hebben we geprobeerd een duidelijke etymologische verklaring te bieden voor de trefwoorden die voor de zes begrippen opgegeven waren. We hebben ze opgedeeld in verschillende benoemingsmotieven en besproken in volgorde van dalende frequentie. Morfologische varianten hebben we hierbij zoveel mogelijk samen genomen.
Voor de begrippen VERKOUDHEID en VERKOUDEN hebben we ons voor de indeling in benoemingsmotieven gebaseerd op de studie van Weijnen, namelijk Ziektenamen in de Nederlandse dialecten (1995). In deze studie overloopt Weijnen de belangrijkste denkwijzen die aan de basis liggen van een groot aantal ziektenamen in de Nederlandse dialecten. Conform aan de indeling volgens Weijnen, kwamen eerst de symptomatische motieven aan bod met subcategorieën als de metonymie, de topografie, de motoriek en de metafoor. Vervolgens bespraken we de aetiologische motieven met subcategorieën als de elementenleer, de humoraalpathologie, de demonologie en de theologie.
Bij het lemma SNOTTEBEL liggen de zaken anders. We zijn afgestapt van de indeling volgens Weijnen, omdat de snottebel op zich al een symptoom van een ziekte is, namelijk van de verkoudheid. Voor dit begrip hebben we een eigen indeling
94
opgesteld. De belangrijkste benoemingsmotieven voor de snottebel zijn de metafoor, de metonymie en de categorie 'materie', waarbij de eerste categorie 'metafoor' veruit de meeste trefwoorden telt.
In het hoofdstuk over de fluim zijn we nog anders te werk gegaan. Hier hebben we ons vooral geconcentreerd op de trefwoorden voor het begrip FLUIM die overlappen met trefwoorden voor andere begrippen, die in deze scriptie aan bod komen. Concreet zijn er een aantal dialectbenamingen voor de fluim die ook in de trefwoordenlijst van de begrippen VERKOUDHEID en SNOTTEBEL opgenomen zijn. We hebben hierbij eerst gekeken of de gebiedsvormingen van de overlappende trefwoorden vergelijkbaar waren bij beide lemmata. Vervolgens legden we uit waarom de dialectwoorden voor twee verschillende begrippen opgegeven konden worden.
Voor de laatste twee begrippen, namelijk HOESTEN en KUCHEN, volgden we opnieuw de indeling die we toegepast hebben in het hoofdstuk over het begrip SNOTTEBEL. Ook hier konden we de indeling van Weijnen niet doorvoeren, omdat hoesten en kuchen symptomen zijn van de verkoudheid en geen ziekte aanduiden. Na de bespreking van de gebiedsvormingen op de dialectkaarten, hebben we ook hier de trefwoorden ingedeeld in verschillende benoemingsmotieven. Voor beide begrippen zijn de categorieën ‘klanknabootsing’ en ‘metafoor’ aan bod gekomen; bij het begrip KUCHEN hebben we nog een derde categorie ‘omschrijving’. Onder de eerste categorie verklaarden we de trefwoorden die primaire benamingen zijn voor de werkwoorden: ze verwoorden dus op zich de begrippen HOESTEN en KUCHEN. Onder de categorie ‘metafoor’ kwamen de secundaire benamingen voor beide begrippen aan bod. De trefwoorden die hieronder thuishoren, benoemen in eerste instantie iets anders. We kunnen de metaforen indelen in drie typen. Ten eerste zijn er de trefwoorden die oorspronkelijk te maken hebben met een dierengeluid zoals het blaffen van een hond of het kwaken van een eend. Ten tweede hebben we de trefwoorden die een of andere snelle, herhalende beweging verwoorden. Tenslotte is er nog het derde type metaforen. Daaronder hebben we de trefwoorden verzameld die te maken hebben met de (snelle) ademhaling.
95
Deze masterscriptie biedt een zo volledig mogelijk overzicht van de dialectwoordenschat in het Zuid-Nederlandse taalgebied van het semantische veld rond de verkoudheid. De dialectkaarten en de benoemingsmotieven, die aan de basis liggen van de lexicalisering van de dialectwoorden voor de zes begrippen, is hierboven uitgebreid besproken. Dit alles is het resultaat van grondig onderzoek naar mogelijke verwantschappen en de oorsprong van alle geattesteerde dialectbenamingen voor de verkoudheid, het adjectief verkouden, de snottebel, de fluim en de werkwoorden hoesten en kuchen.
96
10. Bibliografie
10.1. (Woorden)boeken en idiotica Bree, C. Van, Historische Grammatica van het Nederlands, 2007. Calisch, I.M. en Calisch, N.S., Nieuw woordenboek der Nederlandsche taal. H.C.A. Campagne, Tiel z.j., 1864. Cramer, N.A., Een wijze van woordvorming, Taal en Letteren, Jaargang 1. W.E.J. Tjeenk Willink, Zwolle, 1891. Corn.-Vervl. = Cornelissen – Vervliet, Idioticon van het Antwerpsch Dialect, Gent, 1899 – 1939. De Bo, L., Westvlaamsch idioticon, Gaillard, Brugge, 1873. OVZV= Debrabandere, F., Oost-Vlaams en Zeeuws-Vlaams Etymologisch Woordenboek, L.J. Veen, Amsterdam, 2005. WEW= Debrabandere, F., West-Vlaams Etymologisch Woordenboek, L.J. Veen, Amsterdam, 2002. ZEW = Debrandere, F., Zeeuws Etymologisch Woordenboek, Atlas, Amsterdam, 2007. Desnerck, R., Oostends Woordenboek, [eigen uitgave auteur], Handzame, 1972. DVDT = De Vries & De Tollenaere, Etymologisch Woordenboek, Het Spectrum, Houten, 1995. FVW = Franck – Van Wijck, Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal, Nijhoff, ’s-Gravenhage, 1912. Gezelle, G. en Craeynest, J. (1907 – 1909), Loquela, Lannoo, Tielt, 1881 – 1885. Guido Gezelle, Dichtwerken deel 1 en 2 (ed. Frank Baur), Veen, Amsterdam, 19493. WZD = Ghijsen, H.C.M., Woordenboek der Zeeuwse Dialecten. Den Haag, Van Goor, 1964. Grimm, J. & W., Deutsches Wörterbuch 16 Bde. [in 32 Teilbänden]. Leipzig, S. Hirzel, 1854 – 1960. Jespersen, O. Chapter XX: Sound Symbolism in Language; Its Nature, Development and Origin, 195410, p. 396 – 411.
97
Joos, A. Waasch Idioticon. Gent / Sint-Niklaas, Siffer / Strijbol. 1900. Herdruk: SintNiklaas, Danthe, 1979. EWN = Philippa, M., Debrabandere, F. & Quak, A., Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, University Press, Amsterdam, 2003 - 2009. Schuermans, L.W., Algemeen Vlaamsch Idioticon, Van Linthout, Leuven, 1865-1870. Teirlinck, I., Zuid-Oostvlaandersch Idioticon, Gent, Siffer, 1908 – 1924. Herdruk: Handzame, Familia et Patria, 1986. Tuerlinckx, J.F., Bijdrage tot een Hagelandsch Idioticon, Gent, 1886. VD = Van der Sijs, N., Etymologisch Woordenboek, Van Dale, 2006. Weijnen, A.A., Etymologisch dialectwoordenboek, Van Gorcum & Comp., Assen, 1996. Weijnen, A.A., Ziektenamen in de Nederlandse dialecten, ’s-Gravenhage, Uitgeverij Koninginnegracht, 1995. Wijngaard, H. van de, WLD, Deel III, sectie 2, afl. 1, De woning. Assen 2003.
10.2. Artikelen L. Koelmans, Inleiding tot het lezen van zeventiende-eeuws Nederlands. Bohn, Scheltema & Holkema, Utrecht 1978. Lessen, J.H. Van, Klanknabootsing als taalvormend element, Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde, nr. 55 (1936), p. 241 – 261. Minderaa, P., Het vertalen van poëzie, Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, 1953-1955. E.J. Brill, Leiden 1955. Muller, J.W., Eischen en bezwaren der wetenschappelijke lexicografie, Taal en Letteren V (1899), p. 193 – 198. Oostendorp, Marc van, Het belang van Nederlandse dialecten voor de fonologische theorie, 2000. Vooys, C.G.N., De, Klanknabootsing, klanksymboliek en klankexpressie, in Mededeelingen der Nederlandse Akademie van Wetenschappen, afdeeling Letterkunde, nr. 3 (1942), p. 113 – 149. Vooys, C.G.N., De, Klanknabootsing en klanksymboliek , in Nederlandse spraakkunst, J.B. Wolter, Groningen, 19677.
98
Wijk, N. Van, Zoogenaamde d-epenthesis, in Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, jaargaang 26, E.J. Brill, Leiden, 1907. . 10.3. Licentiaatsverhandelingen De Moor, D., Benamingen van ziekten in de Oost-Vlaamse dialecten, Universiteit Gent, Vakgroep Nederlandse Taalkunde, 2001 – 2002. Vantomme, V., Ziektenamen in de West-Vlaamse dialecten, Universiteit Gent, Vakgroep Nederlandse Taalkunde, 1998 – 1999.
10.4. Websites http://li.wikipedia.org/wiki/Koetnelles http://retro.nrc.nl/W2/Lab/Profiel/Griep/griep.html http://www.collegenet.nl/studiemateriaal/index.php?categorie=formuleren http://www.dbnl.org/tekst/_taa005187301_01/_taa005187301_01_0002.php http://www.dbnl.org/tekst/_taa005187501_01/_taa005187501_01_0012.php http://www.gezondheid.be/index.cfm?fuseaction=art&art_id=89 http://www.natuurlijk-welzijn.org/artikel/191Verkoudheid.htm http://www.rivm.nl/vtv/object_document/o1834n18079.html http://www.seniorennet.be/Pages/Gezond_leven/gezondheid_verkoudheid.php http://www.ziekte-gezondheid.be/2005/12/7-antwoorden-op-vragen-over-snot.html
99
Bijlagen
100
Bijlage 1: definitieve trefwoordenlijst van het lemma VERKOUDHEID PUBLICATIE NR LEMMA TREFW AANTAL Studenten (114) 124 VERKOUDHEID bezetting 8 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID bronchite 6 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID fleer 2 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID fleuris 2 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID fleurus 1 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID floris 1 fluus 1 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID goggel 2 hoest(je) 9 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID huivering 2 kanteern 4 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID kateire 4 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID keld 6 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID kil 2 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID kilte 3 klad 1 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID klap 1 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID klats 9 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID klets 66 koude 140 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID koude kanteern 1 koude kanteirens 1 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID kou(tje) 1543 neusontsteking 1 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID neusverkoudheid 3 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID neuzeverstoppingen 1 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID pip 2 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID pips 4 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID plaag 1 plodje 6 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID roos 2 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID sinusite 9 slunse 1 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID sneuverik 8 sneuvering 6 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID snop(je) 157 snot 34 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID snotfok 2 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID snotneus 10 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID snotvalling 94 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID snotverkoudheid 2 snuiverik 1 Studenten (114) 124 VERKOUDHEID
101
Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID Studenten (114) 124 VERKOUDHEID
snuivering 2 strengel 1 trek 3 trok 4 vallaard 2 valling 784 verhitting 6 verkeldheid 4 verkoeldheid 1 verkou(d)endheid 11 verkou(d)erdheid 8 verkoudheid 117 verkoudigheid 20 verkoudigheids 8 verkoudingheid 2 verkoudsheid 2 versnuftheid 2 verstopte kop 6 wind 8
102
Bijlage 2: definitieve trefwoordenlijst van het lemma VERKOUDEN PUBLICATIE Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114)
NR LEMMA TREFW AANTAL 125 VERKOUDEN neusverkoud 1 125 VERKOUDEN neusverkou(d)en 1 125 VERKOUDEN ondervlogen 1 125 VERKOUDEN roestig 1 125 VERKOUDEN rot 6 125 VERKOUDEN snipverkou(d)en 3 125 VERKOUDEN snotterig 9 125 VERKOUDEN snotverkoud 2 125 VERKOUDEN snotverkou(d)en 4 125 VERKOUDEN strontverkoud 1 125 VERKOUDEN verkeld 21 125 VERKOUDEN verkild 2 125 VERKOUDEN verkokt 1 125 VERKOUDEN verkou 1 125 VERKOUDEN verkoud 758 125 VERKOUDEN verkou(d)en 285 125 VERKOUDEN verkou(d)end 11 125 VERKOUDEN verkou(d)erd 3 125 VERKOUDEN verkouds 7 125 VERKOUDEN versnoef 2 125 VERKOUDEN versnoeft 15 125 VERKOUDEN versnoft 9 125 VERKOUDEN versnops 2 125 VERKOUDEN versnopt 43 125 VERKOUDEN versnotterd 1 125 VERKOUDEN versnuft 8 125 VERKOUDEN versnuif 1 125 VERKOUDEN versnuisterd 1 125 VERKOUDEN versnuiverd 1 125 VERKOUDEN verstesseld 1 125 VERKOUDEN verstopt 4
103
Bijlage 3: definitieve trefwoordenlijst van het lemma SNOTTEBEL PUBLICATIE Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114)
NR LEMMA 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL
TREFW
AANTAL bel 3 bougie(tje) 4 brel 4 bullebak 2 chandelle 2 dreutel 16 duivenpootje 2 elf 1 gendarme 4 kaars(je) 32 kaarsneus 1 kakkeneus 2 kalle 1 kalleslak 2 kliek 2 klokkentouw 4 klokkenzeilder 1 koet 9 koetebel 1 koetegilles 1 koet(e)nelles 2 koetesriek 1 koetjong 1 koker 1 krel 2 kreuten 3 krotekal 1 kuik(en) 4 lel 4 marechaussee 2 neuskoning 1 neuspier 1 neuzebel 1 nummer elf 8 peel 1 piek 2 pielen 1 pier 2 piering 1 piet 2 pin 2 riemen 1
104
Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114)
110 SNOTTEBEL scheuterhand 1 110 SNOTTEBEL schneuzel 1 110 SNOTTEBEL schoenriemen 1 110 SNOTTEBEL sergeanten 1 110 SNOTTEBEL slidderbaan 1 110 SNOTTEBEL sliert 1 110 SNOTTEBEL slinger 1 110 SNOTTEBEL snot 46 110 SNOTTEBEL snotblaas 3 110 SNOTTEBEL snothoorn 4 110 SNOTTEBEL snotkegel 4 110 SNOTTEBEL snotkliek 9 110 SNOTTEBEL snotkoker 12 110 SNOTTEBEL snotkuik(en) 14 110 SNOTTEBEL snotlap 2 110 SNOTTEBEL snotneus 279 110 SNOTTEBEL snotpegel 1 110 SNOTTEBEL snotpiek 12 110 SNOTTEBEL snotpin 40 110 SNOTTEBEL snots 2 110 SNOTTEBEL snots-, snot(te)bel 495 110 SNOTTEBEL snots-, snot(te)kekel 37 110 SNOTTEBEL snotskemel 1 110 SNOTTEBEL snotskiebel 1 110 SNOTTEBEL snotslemmel 1 110 SNOTTEBEL snotsnat 1 110 SNOTTEBEL snotspiering 1 110 SNOTTEBEL snot(te)brel 24 110 SNOTTEBEL snot(te)kaars 107 110 SNOTTEBEL snottekal(le) 52 110 SNOTTEBEL snottekel(le) 12 110 SNOTTEBEL snottekodde 1 110 SNOTTEBEL snot(te)krel 8 110 SNOTTEBEL snot(te)kwal 4 110 SNOTTEBEL snot(te)piet 32 110 SNOTTEBEL snotter 8 110 SNOTTEBEL snotterbel 82 110 SNOTTEBEL snotterd 4 110 SNOTTEBEL snotterdoppe 2 110 SNOTTEBEL snotterkieken 2 110 SNOTTEBEL snotterkoet 2 110 SNOTTEBEL snotterkrel 2 110 SNOTTEBEL snotterkuik(en) 13 110 SNOTTEBEL snotterprij 1 110 SNOTTEBEL snotterpul 5
105
Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114)
110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL 110 SNOTTEBEL
snot(te)wiek 5 snotvink 3 snotwieker 1 snotwroet 2 tietenbel 1 wiek 6
106
Bijlage 4: definitieve trefwoordenlijst van het lemma FLUIM VLAGA7 (), 3; WBD-materiaal (), 25; WLD-materiaal (), 22; WVD 121 (2000), 41 ; WVD 95 (), 16-17 ; WVD 163 (2006), 82 ; DC 54 (1979), 11f1-11f2 ; De Moor (2002), 60 ; Vantomme (1999), 155 ; ZND A2 (1923), 402; ZND 1 (1923), 25M ; ZND 23 (1936), 56. brok : WVD 95 : N 018, N 034, ; WVD 163 : H 117, O 079; brok& : WVD 121 : H 100; WVD 95 : N 011, N 075; Vantomme : N 038, N 075; ZND 23 : H 118; vort& brok& : WVD 95 : N 115, O 079; ZND 23 : H 118, H 119, N 091a, O 006. fleerfleir flijr : WBD-materiaal : K 330. flijm(en) : WVD 95 : H 016; WVD 95 : I 212; WVD 95 : N 088; ZND 1 : I 209, I 215; ZND 23 : I 173, I 174, I 175, I 178, I 181, I 213, I 215; fleem : WVD 95 : I 207; flèèm : WVD 95 : I 146; ZND 1 : I 178, I 180; ZND 23 : I 175; flèèm& : ZND 1 : I 167, I 171; ZND 23 : I 175, O 030; flèèmm : WVD 95 : I 145, I 177; flèèm&n : ZND 23 : I 175; fleim& : De Moor : I 171, I 178; fliem& : Vantomme : H 016, H 036, N 067, N 130, N 132; ZND 1 : H 016; ZND 23 : H 016, H 035, H 036, H 065, N 132; flie&mm : WVD 95 : H 016; fliemm : VLAGA7 : I 140; fliem&n : ZND 23 : H 036; flim& : ZND 1 : H 036; fliem - controleren op lijst fliem& : ZND 23 : O 111. fluim(pje), fluimen : WBD-materiaal : K 161, K 256, L 180; WLD-materiaal : L 271, L 294, L 330, L 368, L 387, P 176, Q 002, Q 002c, Q 005, Q 009, Q 014, Q 020, Q 033, Q 039, Q 077, Q 095, Q 096, Q 098; WVD 121 : I 135, N 145, N 146; WVD 95 : H 026; WVD 95 : H 089; WVD 95 : H 119; WVD 95 : I 107; WVD 95 : I 177, I 228, I 248, I 257, I 258; WVD 95 : N 015, N 023; WVD 95 : N 033, N 037, N 072, N 089, O 044a, O 052, O 058, O 078, O 116, O 206; ZND A2 : O 128, O 150, O 198; ZND 1 : I 213, I 215, O 117, O 129; ZND 23 : H 116, I 208, I 213, I 218, I 237, I 255, I 260, I 263, I 272, N 141, O 048, O 056, O 059, O 061, O 108, O 113, O 126, O 179; & pak fluum : WVD 95 : H 009; fla# $m : WLD-materiaal : P 051; flaaim : WLD-materiaal : Q 082, Q 083, Q 162, Q 168, Q 180, Q 183; [fla@a@m´ : WBD-materiaal : P 163; flaam& : ZND A2 : O 228; fla\i y\i0 m : WLD-materiaal : Q 156; fla#im : WLD-materiaal : K 357, K 358b, P 044; fla#im´ : WLD-materiaal : Q 162; flai.m : WLD-materiaal : Q 162; flaim : WLD-materiaal : K 357, Q 083, Q 089, Q 162, Q 173; flaim´ : WLD-materiaal : Q 162; flajm : WLD-materiaal : Q 163; flam´ : WLD-materiaal : P 175; [flao-e$m : WBD-materiaal : P 094; [flao´m´ : WBD-materiaal : P 081, P 085; [flaom : WBD-materiaal : K 330; [flaom´ : WBD-materiaal : K 287, K 312; flaom : WBD-materiaal : K 312, K 330; [flao´m´n : WBD-materiaal : O 275; [flaowa@mm´ : WBD-materiaal : K 301; [flaow´m : WBDmateriaal : O 251; flauim : WBD-materiaal : K 295; flaum : WLD-materiaal : K 359, Q 077, Q 080, Q 156; flaume : WLD-materiaal : Q 080; flauwem : WBD-materiaal : K 352; flawm : WLD-materiaal : Q 089; flawme : WLD-materiaal : Q 162; fleem : WLD-materiaal : L 330, Q 005; fle$ijme : WLD-materiaal : Q 091; fleim : WLD-materiaal : L 360, Q 004, Q 090, Q 093; fle^jm´ : WLD-materiaal : P 055; fle#m : WLDmateriaal : Q 002, Q 093; fle#m´ : WLD-materiaal : Q 002; flem : WLD-materiaal : L 355a; fleme : WLDmateriaal : Q 002, Q 086; fleu(j)m& : ZND 1 : I 163; [fle$u$´m´ : WBD-materiaal : K 307; [fle$u$m : WBD-materiaal : O 286, P 155; fle$u$m : WBD-materiaal : K 183; WLD-materiaal : Q 179; fleum : WBDmateriaal : L 257, L 260; WLD-materiaal : L 372, P 048, P 119, Q 102, Q 113; ZND 1 : H 121, N 090, O 082, O 195; ZND 23 : O 004, O 035, O 090, O 179; fleum& : WVD 121 : I 183; WVD 95 : I 183, O 080; ZND A2 : N 090, N 145, O 018, O 022, O 024, O 100; ZND 1 : N 025, O 014, O 084, O 182; ZND 23 : H 069, N 043, N 089, N 091, O 004, O 025, O 036, O 080, O 183; fle$u$me : WLD-materiaal : Q 104; fleumm : WVD 95 : O 104; ZND 1 : I 190; fle@uum : WLD-materiaal : L 419; fle7.m´ : WLD-materiaal : Q 252; flieem : WLD-materiaal : L 415; fliem : WLD-materiaal : L 165, L 249, L 317, L 356, L 360, L 362, L 366, L 368, L 416, L 417, L 418, Q 211; flien : WLD-materiaal : L 314; fli-jm : WLD-materiaal : L 360; flij´m : WLD-materiaal : P 117; flijm : WLD-materiaal : Q 010, Q 086, Q 094, Q 177; flijn : WLD-materiaal : Q 072, Q 089; fli:m : WLD-materiaal : L 415; flim´ : WLD-materiaal : L 416; fl´jm : WLD-materiaal : Q 172; fl´:m : WLD-materiaal : P 050; fl´m : WLD-materiaal : L 315, Q 001; floae_m : WBD-materiaal : P 027; floaimen : WBD-materiaal : K 293; [flo@-am : WBD-materiaal : P 025; [flo@a$m´ : WBD-materiaal : K 243; [flo@am´ : WBD-materiaal : P 027; flo#am : WBD-materiaal : K 299; flo-am : WBD-materiaal : K 269; floam : WBD-materiaal : K 286, K 301, K 310; floeem : WBD-materiaal : P 088; floeeme : WBDmateriaal : P 088; floei-jm : WBD-materiaal : P 065; floeime : WBD-materiaal : P 065; [flo#e#jm : WBDmateriaal : P 089; floejm : WLD-materiaal : Q 001, Q 095; "floe""_m" : WBD-materiaal : P 127; [flo#e#m´ : WBD-materiaal : O 173; [flo^e^m : WBD-materiaal : O 070; [flo^e^m´ : WBD-materiaal : O 074; [flo^em : WBD-materiaal : P 088; flo#e#.m : WBD-materiaal : L 285; flo#e#m : WLD-materiaal : L 290, P 192; flo^e^m : WBD-materiaal : K 329; WLD-materiaal : L 269, Q 030; flo^e^m´ : WBD-materiaal : K 329; floe.m : WLD-materiaal : Q 117a; floe:m : WLD-materiaal : K 358, P 179; floe_m : WBD-materiaal : K 341a; floe´m : WLD-materiaal : L 266; floem : WLD-materiaal : L 216, L 288, L 312, Q 014, Q 088, Q 112a, Q 113, Q 196; flo#e#u#m : WBD-materiaal : L 148; floewjm : WBD-materiaal : P 065; [flo#e#w´m´ :
107
WBD-materiaal : K 324; floewm : WLD-materiaal : P 197; flo_im : WLD-materiaal : Q 095; floi:m : WBDmateriaal : K 236; floim : WBD-materiaal : K 237, P 126; WLD-materiaal : P 188; [flo$jm : WBD-materiaal : K 237; [flo$jm´ : WBD-materiaal : P 125; [flo_j(´)m : WBD-materiaal : K 235; [flo_jm : WBD-materiaal : K 207; [flojm : WBD-materiaal : K 237; flo_:jm : WLD-materiaal : Q 094; floj´m : WBD-materiaal : K 236; flojm : WBD-materiaal : K 240; WLD-materiaal : L 414, L 422; flo_jm, en - : WBD-materiaal : L 153; "flo""_m" : WBD-materiaal : K 237; [flo$´m : WBD-materiaal : K 339, P 010; [flo$´m´ : WBD-materiaal : I 269, K 281, P 127; [flo_´m : WBD-materiaal : P 023, P 084; [flo_m : WBD-materiaal : K 237; flo#´m : WLD-materiaal : K 353; flo.´m : WLD-materiaal : K 317; flo.m : WLD-materiaal : P 196; flo:´m : WLDmateriaal : K 353; flo:m : WLD-materiaal : P 188; flo^.m : WBD-materiaal : K 291; flo_:m : WLD-materiaal : P 176, Q 074; flo_m : WBD-materiaal : K 197a, L 145, L 261; WLD-materiaal : L 244b; flo´m : WBDmateriaal : K 237; flo´m´ : WLD-materiaal : P 175; flo#´m´ (mv.?) : WBD-materiaal : K 338; flo_me : WLDmateriaal : Q 094b; [flo$mm´n (flaom´n?) : WBD-materiaal : O 275; [flo$´m´n : WBD-materiaal : O 275; floo-e_m : WBD-materiaal : P 041; flooim : WBD-materiaal : K 235, O 069, P 132; flooimen : WBDmateriaal : O 069; flooim´n : WBD-materiaal : O 069a; [flo@o@jm : WBD-materiaal : K 246; flòò&jm& : De Moor : I 241, O 233; [flo^o^m : WBD-materiaal : K 301; [flo^om : WBD-materiaal : K 325a, P 080, P 129; [flo^om´ : WBD-materiaal : K 335; [floom : WBD-materiaal : K 330; flo_o_m : WBD-materiaal : K 165, K 170, K 184, K 219, K 220, L 144, L 145, L 255, L 279, P 198; floo^m : WBD-materiaal : K 287; floom : WBD-materiaal : K 291, K 330; flòò&m : WVD 121 : O 062; WVD 95 : I 264a, O 062, O 066; ZND A2 : I 264a, O 058, O 061; ZND 1 : I 241, I 260a, I 264a, I 272; ZND 23 : O 061, O 065; flòò&m& : ZND A2 : I 241, O 228; ZND 1 : I 241; ZND 23 : O 265; flòòm& : ZND A2 : O 228; flòò&mm : WVD 95 : I 264a; flòò&m&n : WVD 95 : O 233; ZND 23 : I 264; [flo@o@wa$m´ : WBD-materiaal : K 268; flouim : WBD-materiaal : K 245, K 307b; flouime : WBD-materiaal : K 301; flou´m : WBD-materiaal : K 206, K 273, K 309; floum : WBD-materiaal : K 330; WLD-materiaal : P 118, P 119, P 197; [flo$wa$mm´ : WBDmateriaal : K 301; flo7\i y\i0 m : WLD-materiaal : K 359; flo7im : WLD-materiaal : L 413; flo7#m : WLDmateriaal : K 315, P 050, Q 074; flo7m : WLD-materiaal : P 045, P 176, P 183; flo7wm : WLD-materiaal : K 318; flue_m : WLD-materiaal : L 422; fluem : WLD-materiaal : L 420; fluiam : WBD-materiaal : K 274; flui-em : WLD-materiaal : P 184; fluijm : WBD-materiaal : K 244; flu#im : WLD-materiaal : Q 187; flu$im : WBD-materiaal : K 167; WLD-materiaal : Q 074; flu(im : WLD-materiaal : Q 088, Q 172; flui´m : WBDmateriaal : K 211, K 274, K 305; WLD-materiaal : P 195; fluim : WBD-materiaal : I 078a, I 119, I 266, K 102, K 148, K 151, K 161, K 171, K 193a, K 194, K 195a, K 196, K 204, K 212, K 213, K 224, K 225, K 237, K 237a, K 244, K 255, K 265, K 267, K 274, K 277, K 305, K 339, L 091, L 100, L 104, L 152, L 153, L 154a, L 180, L 180b, L 228, L 256, L 280, O 067, O 274, P 065, P 198; WLD-materiaal : K 278, K 315, K 318, K 358, L 314, P 046, P 050, P 058, P 120, P 121, P 176, P 218, P 219, Q 003, Q 071, Q 074, Q 077, Q 078, Q 080, Q 088, Q 095, Q 096a, Q 104a, Q 105, Q 112a, Q 154, Q 156, Q 158, Q 167, Q 168a, Q 179, Q 187, Q 187a, Q 188, Q 193, Q 198, Q 198b; ZND A2 : O 077; fluim& : WVD 95 : I 160, I 193, I 208, I 241, I 249, O 097, O 100, O 132; De Moor : I 155, I 208, O 094, O 132; Vantomme : I 223; ZND A2 : I 255; ZND 23 : O 005, O 009; fluim´ : WLD-materiaal : P 057; fluim, 'n - : WBD-materiaal : I 102a; fluime : WBD-materiaal : I 057, K 262, L 148, P 095; WLD-materiaal : Q 095, Q 187a, Q 198b; fluimen : WBDmateriaal : K 193a, K 304, O 067, P 136; WLD-materiaal : L 355, Q 002, Q 012, Q 095; fluimme : WLDmateriaal : Q 187; fluim´n : WBD-materiaal : K 309a; "[flu#""#´m" : WBD-materiaal : K 296; "flu#""#m" : WBD-materiaal : K 185, K 216, K 218, L 279; WLD-materiaal : L 420; flu#.m : WLD-materiaal : L 372; flu#m : WLD-materiaal : L 419, Q 117b; flu_m : WBD-materiaal : L 159b; WLD-materiaal : Q 203; flu´m´ : WLD-materiaal : L 372; flum : WBD-materiaal : L 262; WLD-materiaal : L 215a, L 286, L 314, L 364, L 418, Q 088, Q 204a; WVD 95 : N 120; ZND 23 : I 190; flum& : WVD 95 : H 046, N 038, O 257; ZND A2 : H 119; ZND 23 : O 184; flûm : WVD 121 : I 181; WVD 95 : O 064; De Moor : I 156; ZND A2 : I 213, I 256a, I 262, O 052, O 059; flûm& : WVD 121 : I 156, O 083, O 104; WVD 95 : I 135, I 242; ZND A2 : I 158, I 208, I 234, O 123, O 213; ZND 1 : I 169, I 252; ZND 23 : I 201, I 208, I 251, I 258, O 122, O 127, O 128, O 130, O 208; flu_me : WLD-materiaal : Q 204a; flume : WLD-materiaal : L 330, L 373, L 426, L 429, Q 020, Q 096; flumen : WLD-materiaal : Q 015a; flumk&n : De Moor : O 233; flumm : WVD 95 : H 116, N 141; flûmm : WVD 95 : I 190, O 184; fluue_me : WLD-materiaal : L 289; flu#u#:m : WLD-materiaal : L 290; flu#u#m : WLD-materiaal : L 164, L 267, L 290, L 294, L 321, L 323, L 329, L 425, L 427, Q 032a, Q 098, Q 099, Q 111, Q 113; flu(u(m : WBD-materiaal : L 156; WLD-materiaal : L 432, Q 196, Q 208; fluu#m : WLD-materiaal : Q 113c; fluu.m : WLD-materiaal : L 289b, Q 117a; fluum : WBD-materiaal : L 159, L 162, L 212, L 283, L 285; WLD-materiaal : L 191, L 211, L 213, L 265, L 269, L 270, L 271, L 288, L 289, L 295, L 296, L 297, L 298, L 299, L 300, L 312, L 318b, L 320, L 320a, L 321, L 321a, L 322, L 324a, L 325, L 327, L 328, L 329, L 330, L 331, L 332, L 333, L 370, L 371a, L 372, L 373, L 374, L 377, L 378, L 379, L 381, L 382, L 385, L 387, L 419, L 424, L 425, L 426, L 426z, L 427, L 429, L 429a, L 430, L 431, L 432, L 434, Q 014, Q 015, Q 015a, Q 015b, Q 016, Q 017, Q 019a, Q 020, Q 021, Q 022, Q 027, Q 029, Q 030, Q 032, Q 032a, Q 033, Q 035, Q 096, Q 097, Q 098, Q 099, Q 099p, Q 100, Q 101, Q 102, Q 103, Q 110, Q 111, Q 112, Q 113, Q 116, Q 196, Q 198a, Q 202, Q 204a; WVD 95 : H 034; ZND A2 : N 045; ZND
108
1 : H 068, H 116, I 125, N 077, N 130; ZND 23 : H 117, N 038, N 069; fluum& : WVD 121 : H 023, H 084, I 106, N 014, N 033, N 141, N 142; WVD 95 : H 036, H 071, N 014, N 075, N 077, N 087, N 118, N 137, N 141, N 142; DC 54 : N 143; Vantomme : H 019, H 084, H 116, N 038, N 077, N 082, O 082; ZND A2 : H 005, H 041, H 046, H 050, H 069, H 104, N 025, N 038, N 077, N 132, N 139, N 141; ZND 1 : H 005, H 105, H 116, N 021, N 028, N 038; ZND 23 : H 001, H 002, H 036, H 039, H 054, H 068, H 115, H 116, H 118, I 163, N 032, N 034, N 035, N 038, N 039, N 041, N 045, N 047, N 064, N 074, N 089, N 130, N 131, N 132, N 137, N 139, N 141, O 004, O 180; flu#u#me : WLD-materiaal : Q 039, Q 098, Q 099, Q 101; fluume : WLD-materiaal : L 322, L 324, L 329, L 424, Q 015b, Q 017, Q 020, Q 100, Q 101, Q 113; fluumen : WLD-materiaal : L 289, L 425, L 429a, Q 012; fluumm : WVD 95 : H 123, N 078, N 087, N 130; fluumn : ZND 23 : H 116; fluuum : WLD-materiaal : L 289; flyjm : WLD-materiaal : L 372; fl´:ym : WLDmateriaal : L 423; fly#m : WLD-materiaal : P 054, Q 009; fly:m : WLD-materiaal : Q 010; flym : WLDmateriaal : L 319, P 054, Q 009, Q 012; vle$u$m : WLD-materiaal : Q 104; vliem : WBD-materiaal : L 154, L 185; vlim : WLD-materiaal : L 271; vluime : WLD-materiaal : Q 021; vlum : WLD-materiaal : L 289, L 295, Q 012; vlumme : WLD-materiaal : L 289; vluum : WLD-materiaal : L 322a, Q 021; flaam flaam : WBD-materiaal : K 265, K 331; fla^em : WBD-materiaal : K 309; fla)m : WBD-materiaal : K 352; flaim flaiem : WBD-materiaal : I 221; flaim : WBD-materiaal : K 246; fliem "[fl""(e(j´m" : WBD-materiaal : P 112; fliem : WBD-materiaal : L 159b, L 189; fliem, un - : WBD-materiaal : L 159; fliemt fliee$mt (-t?) : WBD-materiaal : K 247; flijm flèèm : ZND 23 : I 147; fluime flooime : WBD-materiaal : P 068; fluime, een - : WBD-materiaal : O 275; fluime, en - : WBD-materiaal : O 274; fluimeke fleumeke : WBD-materiaal : K 291; fluimke [flo_mk´ : WBD-materiaal : K 339; fluin : ZND 23 : H 040; flwamen [flwaam´ : WBDmateriaal : P 133; vluimen [vlo$´m´ : WBD-materiaal : K 251. fluimsel flûms&l : ZND 1 : I 258. flump flump& : WVD 121 : O 016. fluppe flup& : ZND 23 : N 064. flux flu : WBD-materiaal : K 275. fuim feum& : ZND 1 : I 163; ZND 23 : O 179. gele ge@e@le : WLD-materiaal : Q 021; ne gaele : WLD-materiaal : L 271; een geel geal : WLD-materiaal : Q 117; jael : WLD-materiaal : Q 121; jeel : WLD-materiaal : Q 211. grochel : WBD-materiaal : K 237, K 240, K 241, K 273, P 145, P 154a; WLD-materiaal : P 188, Q 002, Q 078; ZND 23 : I 154; greuchel : WLD-materiaal : P 219; grochchel : WBD-materiaal : K 240; grochel : WBD-materiaal : K 237, K 272; WLD-materiaal : P 050; [gro$ch´l : WBD-materiaal : K 273; gro_ch´l : WLD-materiaal : P 179; groch&l& : WVD 95 : I 154; ZND 23 : I 165; groch´l : WBD-materiaal : K 237, K 273; grochow : WVD 121 : O 265; groggel : WBD-materiaal : K 236, K 286; [gro$gg´l : WBD-materiaal : K 237; gro7ch´l : WLD-materiaal : P 176; groechel groechel : WBD-materiaal : K 241; krochel ´n kroch´l : WLD-materiaal : Q 002. groen kuiken n gru#u#n kuuke : WLD-materiaal : L 163. groene : WLD-materiaal : L 247; eine greune : WLD-materiaal : L 324; ene greune : WLD-materiaal : L 246, L 270; greune : WLD-materiaal : L 247, Q 112b; grune, 'n - : WBD-materiaal : L 160; gruu:jne : WBD-materiaal : K 216; gruune : WBD-materiaal : K 216; ne greune : WLD-materiaal : L 318b; unne greune : WLD-materiaal : L 318b. halffrankje alf frangksk&n : ZND 23 : O 127; half franksk& : ZND 23 : H 119. kaats kaatch : WLD-materiaal : Q 118; kaatsch : WLD-materiaal : Q 113, Q 117, Q 118; kaatsj : WLDmateriaal : Q 022, Q 030, Q 039, Q 097, Q 111, Q 112a, Q 112b, Q 112z, Q 117, Q 117a, Q 198b; kja#a#tsj : WLD-materiaal : Q 117. kal kal& : ZND 23 : N 064. klad, klat : WBD-materiaal : K 166; klad : WBD-materiaal : K 150, K 165, K 197a, K 220, L 199, L 200a, L 201, L 233, L 235, L 243, L 280; WLD-materiaal : L 381; klad& : WVD 95 : N 141; ZND 23 : N 141; klad, en - : WBD-materiaal : K 166; klad, 'n - : WBD-materiaal : K 187; [kla$t : WBD-materiaal : L 224; klat : WBD-materiaal : K 213; klat& : ZND 23 : N 091a; klaad klaad : WBD-materiaal : L 183, L 208, L 242, L 244; kla$a$d, 'n - : WBD-materiaal : L 244; kla$a$t : WBD-materiaal : L 241; klaat : WBDmateriaal : L 207, L 236; kla#d : WBD-materiaal : L 205, L 206; kladde kladde : WBD-materiaal : K 160. klak : WLD-materiaal : L 317; ZND 23 : H 118, H 123; klaak : WLD-materiaal : L 360; klak (n& --) : ZND 23 : N 043, N 089. klans kla#ns& : WLD-materiaal : Q 012; kle(ns : WLD-materiaal : Q 072. klark : WLD-materiaal : L 352; kla.rk : WLD-materiaal : L 331b; klark : WLD-materiaal : L 270, L 287, L 321, L 325, L 329, L 331, L 352, L 374, L 382, L 420; klarrek : WLD-materiaal : L 288, L 318b; klorrek : WLD-materiaal : L 318b; klerk kleirk : WLD-materiaal : L 312; kle$rek : WLD-materiaal : L 312; klerk : WLD-materiaal : L 314. klater kla.ter : WLD-materiaal : L 355a; klater : WLD-materiaal : L 282, L 316. klats klats : WBD-materiaal : L 283.
109
kliek : WBD-materiaal : L 183; klee´k : WLD-materiaal : L 266; kleek : WLD-materiaal : L 248, L 250, L 266, L 268, L 269b, L 270, L 271, L 295; kleeke : WLD-materiaal : L 268; kleik : WLD-materiaal : L 312; kle@jk : WBD-materiaal : L 236; "kl""#e#k" : WBD-materiaal : L 109, L 153, L 159b, L 207; WLDmateriaal : L 246a; "kl""^e^k" : WBD-materiaal : L 150; "kl""#e#k, en -" : WBD-materiaal : L 153; kliejk : WBD-materiaal : L 207; klie:k : WBD-materiaal : L 159; kliek : WBD-materiaal : K 172, L 093, L 096, L 102, L 145, L 148, L 149, L 158, L 184, L 200; kliek, 'n - : WBD-materiaal : L 180; kliek, ne - : WBDmateriaal : L 149; kli-jk : WBD-materiaal : L 183; "kr""#e#k (-r-?)" : WBD-materiaal : L 184. klodder klodr& (& --) : WVD 121 : N 031; klo7d´r : WLD-materiaal : Q 121. klot klot& : WVD 121 : O 257; ZND 23 : O 184, O 189. koet kaet : WLD-materiaal : Q 204a; ko#e#.t : WLD-materiaal : Q 204a; ko#e#t : WLD-materiaal : Q 121, Q 121c; koe$t : WLD-materiaal : Q 211; koe:t : WLD-materiaal : Q 119; koet : WLD-materiaal : Q 117, Q 118, Q 211; ku#t : WLD-materiaal : Q 278. koets koe:ts : WLD-materiaal : Q 196. kwaai : WLD-materiaal : L 329, ; kwaaij : WLD-materiaal : L 322a; kwaaj : WLD-materiaal : L 324, L 330. kwaaier : WBD-materiaal : K 102, K 124a, K 125a, K 133a, K 136a, K 137, K 143, K 146, K 157, K 173b, K 174, K 176, K 178, K 180, K 188a; kwaaier : WBD-materiaal : I 102a, K 143, K 148, K 153z, K 157, K 173b, K 176, K 178a, K 180, K 188, K 188a; kwaaier, 'ne - : WBD-materiaal : K 136a; kwaaier, ne - : WBD-materiaal : K 146; kwaajer : WBD-materiaal : K 125a, K 127, K 143, K 174; kwaajer, nun - : WBDmateriaal : K 133a; kwaaj´r? : WBD-materiaal : K 124a. kwakkel : WLD-materiaal : L 324; kwakel : WLD-materiaal : L 324. kwal kwal : WBD-materiaal : A 001a, K 165, K 183, L 263; WLD-materiaal : L 164, L 214, L 247. kwalster : WBD-materiaal : K 160, K 183, L 235; WLD-materiaal : L 269, L 271, Q 036; kwalster : WBDmateriaal : K 160, K 165, L 187, L 235; WLD-materiaal : L 271, Q 036; kwalkster kwalkster : WLDmateriaal : L 271. kwanjer : WBD-materiaal : K 153z; kwanjer : WBD-materiaal : I 057a, K 153z; kwaanjer kwaanjer : WBD-materiaal : K 155. kwarrel : WBD-materiaal : I 079; kwarrel? : WBD-materiaal : K 173b. kwartje kwartje : WLD-materiaal : L 322a; kwartje, un - : WBD-materiaal : K 176. kwats : WLD-materiaal : L 332, L 369, L 422, L 426z, Q 030; kwaa-etsj : WLD-materiaal : Q 188; kwaatsj : WLD-materiaal : L 429a, Q 030; kwats : WBD-materiaal : L 212, L 237. kwatter : WBD-materiaal : K 151; kwadder, 'ne - : WBD-materiaal : K 184; kwatter : WLD-materiaal : Q 097; kwaaier kwejjer : WLD-materiaal : L 247; kwadder kwadder : WLD-materiaal : L 159a; kwetter kwetter : WBD-materiaal : K 151. kwijl : WBD-materiaal : K 192; WLD-materiaal : L 214; kwel : WBD-materiaal : K 182; kwiel : WLDmateriaal : L 209, L 210, L 214, L 215, L 216, L 217. mochel : WVD 121 : H 009, H 016, H 024; ZND 23 : H 002, H 055; mochel : WVD 95 : H 016; moch&l : WVD 95 : H 016, H 021, H 025, H 046; Vantomme : H 108; ZND A2 : H 049; ZND 1 : H 088; moch&l& : ZND 23 : H 012, H 061, H 113, N 035; mochl& : WVD 95 : H 022, H 097; ZND 1 : H 026, H 109, H 112; ZND 23 : H 059, H 061, H 063, H 115, N 047; moch&l (& --) : WVD 121 : H 016, H 021; mog&l : WVD 95 : H 028; mogl& : WVD 95 : H 049. moffel mof&l : WVD 95 : H 023; mofl& : ZND 23 : H 117, N 047; mof&l (& --) : WVD 121 : H 023. mok mok& : Vantomme : O 082. mossel : WBD-materiaal : A 001a; WVD 121 : I 241; WVD 95 : I 163; ZND 1 : I 241, O 014; ZND 23 : H 119, I 237, O 127, O 207; mos&l : WVD 95 : I 192, I 228, N 139, O 079; De Moor : I 241; Vantomme : N 132; mos&l& : WVD 121 : O 022; WVD 95 : I 160, I 208, O 022; De Moor : I 187, I 208, O 012, O 094; ZND 1 : H 121; ZND 23 : I 185, N 035, N 139, O 208; mos(&)l& : ZND 1 : I 163; mosl& : WVD 121 : I 193; WVD 95 : I 190; ZND A2 : I 184, N 139; ZND 23 : H 116, H 118, I 163, I 183, I 190, I 192, I 200, N 091, N 139, O 001; mos&l& (n& --) : WVD 121 : I 187; mos&l (n& --) : WVD 121 : N 087; mossel : WBDmateriaal : A 001a, P 132; musl& : Vantomme : H 116; machel (masjel) machel (masjel?) : WBD-materiaal : K 330; massel massel : WBD-materiaal : A 001a, K 255; mass´l : WBD-materiaal : K 206; mussel mus&l& : WVD 121 : H 084. plaaierflaaier flaaier : WLD-materiaal : Q 095. pladets pladetsj : WVD 121 : O 062. plakijster plakiestr& : ZND 23 : N 038. plattepla pla, n´ - : WBD-materiaal : O 289; pla, ne - : WBD-materiaal : O 289. pruim en proem : WLD-materiaal : L 246. puit puitn : WVD 95 : N 146. rochebel : ZND 23 : I 218; roch&bal& : ZND 23 : I 175; roch&bel& : ZND 23 : I 175; rochebel : WBDmateriaal : K 244.
110
rochel(tje) : WBD-materiaal : I 220, K 188, K 244, P 081, P 137, P 198; WLD-materiaal : L 352, L 353; WVD 121 : H 016, H 036, H 051, H 089, I 168, I 170, I 247, N 075, O 146; WVD 95 : H 036, I 129; WVD 95 : I 137, I 180, N 020; WVD 95 : O 059; WVD 95 : O 061; ZND 1 : I 241, O 014; ZND 23 : H 001, H 029, H 042, I 148, I 172, I 173, I 175, I 178, I 208, I 209, I 210, I 212, I 213, I 241, I 256, I 258, I 261, I 261a, I 264, N 072, O 054, O 056, O 057, O 059, O 061, O 062, O 063, O 130, O 134, O 140, O 150, O 203, O 228; rach&l& : WVD 95 : H 013; r´ch´l : WLD-materiaal : P 195; rochchel : WLD-materiaal : K 318; ro@chchel (rochel?) : WBD-materiaal : K 183; (ro(chel) : WLD-materiaal : P 058; ro(chel : WBDmateriaal : K 262; WLD-materiaal : K 359, L 360; rochel : WBD-materiaal : I 057, I 079, I 119, I 221, I 266, K 136a, K 148, K 150, K 157, K 160, K 178a, K 183, K 204, K 210, K 224, K 225, K 255, K 256, K 265, K 268, K 272, K 274, K 291, K 296, K 299, K 304, K 307b, K 330, K 346, K 352, L 235, O 069, P 038, P 065, P 126, P 199; WLD-materiaal : K 353, K 357, L 353, P 054, P 120, Q 078; WVD 95 : I 248, I 249; rochel, 'n - : WBD-materiaal : I 057b, K 173b; ro$chel, 'ne - : WBD-materiaal : K 183c; ro@chel, 'ne : WBD-materiaal : K 184; rochel, 'ne - : WBD-materiaal : L 232; rochel, ne - : WBD-materiaal : K 146, K 185, K 194; rochel, nu - : WBD-materiaal : L 240; [ro$ch´l : WBD-materiaal : K 339, O 157; [ro@ch´l : WBD-materiaal : K 348; [roch´l : WBD-materiaal : K 312, P 032; ro$ch´l : WBD-materiaal : K 287, K 329; roch&l : WVD 121 : I 103, I 104, I 106, I 112, I 116, I 140, I 144a, I 214, O 046, O 062; WVD 95 : H 046, H 083, I 134, I 147, I 170, I 202, I 212, I 217, I 241, I 258, I 264a, I 273, N 069, N 070, N 075, N 117, O 060, O 062, O 133; De Moor : I 171, I 173, I 211, I 241, I 262, I 264a, O 060, O 132, O 200, O 230; Vantomme : H 002, H 084, H 108, N 075; ZND A2 : H 049; ZND 1 : I 182; ZND 23 : I 255, N 069, O 135, O 228; roch&l& : WVD 121 : H 013, H 084, I 154, I 166; WVD 95 : H 084, I 208; De Moor : I 208; ZND 1 : I 252; ZND 23 : I 174, I 175, I 251, I 252; roch´l : WBD-materiaal : K 124a, K 189a, K 206, K 307, O 289, P 008; rochl& : WVD 121 : I 161, I 170; WVD 95 : I 161; ZND 1 : H 013, H 084; ZND 23 : I 208, I 258, N 021; roch&l (n& --) : WVD 121 : I 170, I 241; roch&ls : WVD 95 : I 145; rochol : WVD 95 : I 241; [ro(e(ch´l : WBD-materiaal : K 277; roggel : WBD-materiaal : I 266, K 143, K 160, K 175b, K 265, K 267, K 274, K 285, K 295, K 334, O 068, O 158; roggel, ene - : WBD-materiaal : K 166; roggel, n 'n - : WBDmateriaal : K 174; roggeltje : WBD-materiaal : K 186; [rogg´l : WBD-materiaal : O 286; rogg´l : WBDmateriaal : K 124a, K 331; rog&l : WVD 95 : I 166; rog´l : WBD-materiaal : K 338; rogl& : WVD 95 : H 049; ròòch&l : WVD 95 : I 241; ro´x´l : WLD-materiaal : Q 072; rox´l : WLD-materiaal : K 314; ro7x´l : WLD-materiaal : L 316a; ruche7l : WLD-materiaal : K 315; ruch´l : WBD-materiaal : K 352; roggel roggel : WLD-materiaal : P 121; ruichel ruichel : WBD-materiaal : O 289. rotklats rotklats : WLD-materiaal : L 286. schuchsel schuchs&l& : ZND 23 : H 036. sjiek siek& : ZND 23 : I 184; sik : WBD-materiaal : K 206. sjochel sjoch&l : Vantomme : N 075. slecht halffrankje slecht alfrants& : ZND 1 : I 241. slijm(pje), slijmen : WBD-materiaal : I 268, P 010, P 128; WLD-materiaal : L 271; WVD 95 : b 014a, b 019, H 089, H 100; WVD 95 : H 115; WVD 95 : H 119, I 116c, I 155; WVD 95 : I 155; WVD 95 : I 241; WVD 95 : I 241, I 256, I 272; WVD 95 : N 015, N 041, N 054, N 067, N 102, N 161; WVD 95 : O 222, O 265; DC 54 : I 190; De Moor : I 262, O 012; ZND 23 : I 175, I 185, I 201, I 251, I 258, O 108; brok& slèèm : ZND 23 : O 123; n& kaa me slaem&n : WVD 95 : I 264; n slijm : WLD-materiaal : K 314; slaaim´n : WBD-materiaal : O 069a; [slaa´m : WBD-materiaal : K 251; slaam : WBD-materiaal : K 267; slaim : WBD-materiaal : K 276; [slaom : WBD-materiaal : K 287; [sle$e$m´ : WBD-materiaal : K 301; slèèm : WVD 121 : I 214; WVD 95 : I 161, I 163, O 133; ZND A2 : I 259; ZND 1 : I 182; [sle@e@m, n´ - : WBDmateriaal : O 238; slèèmm : WVD 95 : I 201; sleim : De Moor : I 155, I 256; [sle@jm : WBD-materiaal : K 277; sliem : WVD 121 : N 067; WVD 95 : H 036, I 140, N 023, N 033; Vantomme : H 100, N 072; ZND 1 : H 088; ZND 23 : N 063; sliem& : WVD 121 : H 016, I 138d; Vantomme : N 141; ZND 23 : H 046, N 038; sliem& (& --) : ZND 23 : N 104; sliem (& --) : ZND A2 : H 100; sliemm : WVD 95 : I 137, I 138; ZND 1 : N 063, N 067; slijm : WBD-materiaal : K 210, K 261; WLD-materiaal : K 318; slijm, een - : WBD-materiaal : I 266, K 210; slijm, ne - : WBD-materiaal : P 198; slijmen : WBD-materiaal : K 193a; slijmen, de - : WBDmateriaal : O 068; slim : ZND 1 : N 067; slim& : ZND 23 : H 088, N 141; slòò&m : WVD 121 : I 264; slòò&m&n : ZND 23 : O 062. slijmvek sliemvek& : VLAGA7 : I 063, I 080. slink slingk& : WVD 121 : I 193. slunsen : WVD 95 : N 115. smochel : WVD 121 : H 051. snot : ZND 23 : H 116; snot : WBD-materiaal : L 186, L 205, L 206. snotkliek "snotkl""#e#k, un -" : WBD-materiaal : L 159; snotkliejk : WBD-materiaal : L 204; snotkliek : WBD-materiaal : L 205, L 206. snotkwalsnotkwaal snotkwaal : WBD-materiaal : L 236.
111
snottekal : ZND 23 : H 116; snot&kal& : WVD 95 : H 013; ZND A2 : N 021; ZND 23 : N 068; snot&kol& : ZND 1 : N 116. snot(te)klak : ZND 23 : H 116; snotklak : WVD 95 : N 139; snotklak& : WVD 95 : N 082, N 087. speek spee&k& : ZND 23 : N 043; speek, een - : WBD-materiaal : K 210; spie&k& : De Moor : I 192; spie_k, ne - : WBD-materiaal : K 287. speeksel : WLD-materiaal : P 219; ZND 23 : H 117, I 154a, I 209, I 272, N 043, O 047, O 203; speeksel : WBD-materiaal : K 209, K 285, K 305, O 067; spee&ksl& : ZND 23 : N 034; speeksl& : ZND 23 : H 066; spee&ksoel : ZND 1 : N 116; speieeksel : WBD-materiaal : K 206; spieeksel : WBD-materiaal : K 341; spiejeksel : WBD-materiaal : K 267; spie_ksel : WBD-materiaal : K 237; spieksel : WBD-materiaal : P 004; spie&ks&l : ZND 23 : O 054; spie_´ks´l : WBD-materiaal : K 267; spieks&l : ZND 23 : I 213; spiksel : WLD-materiaal : P 176; spiks&l : ZND 1 : I 213; spiksel spiksel : WBD-materiaal : K 244, P 126. spekeling spîêk&leingk (n& --) : WVD 121 : I 241; spiek&lingk : ZND 23 : I 241. spij "sp""#" : WLD-materiaal : L 367; spej : WBD-materiaal : L 159b. spochel : WVD 121 : H 084, N 067, N 115, N 117; WVD 95 : N 032; ZND 23 : H 084, N 119; spoch&l : WVD 95 : N 015, N 031, N 067; ZND A2 : H 049; ZND 23 : N 068; spoch&l& : ZND 1 : H 084; spochl : ZND A2 : N 025; spochl& : ZND A2 : H 114, N 021; ZND 23 : H 101, N 021, N 038, N 064; spoch&ls : WVD 95 : H 084; spog&l : WVD 95 : H 081, H 081a; spogl& : WVD 95 : N 077. spochsel spochs&l : ZND 23 : N 072. spokkel spokl& : ZND 23 : N 038. spoog spoog& : WVD 95 : N 003. spuk : ZND 23 : I 258; spuk& : ZND 23 : I 251, I 255. spuksel : ZND 23 : I 255, I 258; spuks&l& : ZND 23 : I 258. sputum spu$ttum (spu$ttem?) : WBD-materiaal : L 228. spuug, spuw : WVD 95 : b 014, H 075, H 081a, N 005, N 006; WVD 95 : N 102, N 161; spauw : WLDmateriaal : P 058; speug& : ZND 23 : N 042, N 043; spuuch : WVD 95 : N 161; ZND 23 : N 067; spuug& : WVD 95 : b 014a, b 019, N 054; ZND 23 : N 041; speuw spo_w : WBD-materiaal : L 240. spuugbraks spuugbraks : WVD 95 : N 102. spuugsel, spuwsel : ZND 23 : I 210; spòòchs&l : ZND 23 : I 259; spuchs&l : WVD 95 : N 090; ZND 23 : N 072; spuchsl& : ZND 23 : N 038; spuchsoel : ZND 1 : N 116; spuuchsl& : WVD 95 : N 045; ZND 23 : N 034; spuugsl& : ZND 23 : H 116, N 089; spuusl& : ZND 23 : N 034; spuwsel : WBD-materiaal : K 284; WLD-materiaal : K 358; spoufsel? spaafs&l : ZND 23 : O 061; spugsel spuugs&l : ZND 23 : H 001; spusel ?? spuusl& : ZND 23 : H 116. strengel stre@ngel : WLD-materiaal : Q 071. stuk van vijf frank : ZND 23 : N 043; stik fan vuuf frang : ZND 23 : N 038. tuf tuf : WBD-materiaal : K 213, K 277; WLD-materiaal : L 313, L 316, L 352, L 355; [tu(u(f : WBDmateriaal : K 277; tyf : WLD-materiaal : K 358. twintigfrankstuk twient&chfrangstik : ZND 23 : N 089. vijffrankstuk vuufrangstik : Vantomme : N 075. vorte vort&n : ZND 23 : H 117; vort&n (n& --) : ZND 23 : N 043; vortn (n& --) : ZND 23 : N 089. vortigheid vort&cheit : Vantomme : N 082. vrucht : WVD 95 : I 155. vuiligheid : ZND 23 : H 123.
112
Bijlage 5: definitieve trefwoordenlijst van het lemma HOESTEN PUBLICATIE Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114)
NR LEMMA TREFW AANTAL 127 HOESTEN bassen 23 127 HOESTEN basten 4 127 HOESTEN bellen 1 127 HOESTEN blaffen 11 127 HOESTEN bletsen 1 127 HOESTEN bochelen 5 127 HOESTEN bulderen 6 127 HOESTEN bulken 1 127 HOESTEN bulsen 1 127 HOESTEN bulseren 1 127 HOESTEN bulsteren 3 127 HOESTEN hoeksen 2 127 HOESTEN hoeksten 3 127 HOESTEN hoesten 607 127 HOESTEN hoesteproesten 1 127 HOESTEN jagen 1 127 HOESTEN kaffen 2 127 HOESTEN keffen 1 127 HOESTEN keuken 1 127 HOESTEN knuchelen 2 127 HOESTEN knuchten 1 127 HOESTEN knuffen 1 127 HOESTEN koffen 3 127 HOESTEN kotsen 19 127 HOESTEN kruchelen 5 127 HOESTEN kruchen 6 127 HOESTEN kuchelen 5 127 HOESTEN kuchen 42 127 HOESTEN kuimen 1 127 HOESTEN piepen 11 127 HOESTEN rassen 1 127 HOESTEN rochelen 13 127 HOESTEN schokken 1 127 HOESTEN uitleggen 1
113
Bijlage 6 : definitieve trefwoordenlijst van het lemma KUCHEN PUBLICATIE Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114)
NR LEMMA 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN
Studenten (114) 128 KUCHEN Studenten (114) 128 KUCHEN Studenten (114) 128 KUCHEN Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114)
128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN
TREFW AANTAL bassen 3 bletsen 2 bochelen 23 de/zijn keel 2 schrappen droog hoesten 2 een beetje 1 hoeksten een beetje hoesten 14 (e)hum doen 2 goemen 1 grochelen 2 grommen 2 grotsen 1 hemmen 1 hemsen 1 hoeksen 4 hoestelen 1 hoesten 195 hummen 26 kachelen 6 kaffen 3 kechelen 6 kechen 74 keffen 27 kemmen 10 keumen 3 kichen 15 kiffen 1 knuchelen 4 knuchten 1 knuffen 46 kochen 5 koechelen 13 koechen 2 koffen 4 kotsen 9 krevelen 3 kriepen 1 krochen 23 kruchelen 37 kruchen 67 kruchten 6 114
Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114) Studenten (114)
128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN 128 KUCHEN
kuchelen 32 kuchen 603 kucheren 1 kuchten 5 kuffen 2 kuichen 1 kuimen 16 kummen 29 kweken 1 lichtjes hoesten 4 mechen 1 nuffen 1 piepen 2 pochelen 4 poesten 1 poffelen 1 prochelen 2 puffen 1 rochelen 29 rospen 1 schokken 2 schrapen 1 schrepen 2 sjokken 1 stilletjes hoeksen 2 stilletjes hoeksten 3 stil(letjes) hoesten 88 voorzichtig hoesten 1 zachtjes hoeksen 1 zachtjes hoeksten 1 zacht(jes) hoesten 32 zijn keel kuisen 1 zijn keel ruimen 1 zijn keel schravelen 1 zijn keel schrepen 3 zuchten 3
115
