19/04/2013
Valorisatie, herbestemming en toekomst van de parochiekerk Conceptnota Minister Bourgeois: twee jaar later… Erfgoedcel Terf / Radar Roeselare 18 april 2013
Parochiekerken: een uniek landschap • Centrale plaats in de samenleving • Vaak gelegen in het hart van de woonkern • Ca. 1850 parochiekerken, annexkerken, kapelanijen in de 5 Vlaamse bisdommen • Historische kernen gaan terug tot de middeleeuwen, vaak met bewogen geschiedenis • Belangrijke bouwcampagne in de 19de-20ste E met neostijlen en modernistische creaties
1
19/04/2013
Parochiekerken: deel van het landschap • Bepalend element zowel in landelijke als stedelijke gebieden • Vaak deel van beschermd stads- of dorpsgezicht • Strategisch gelegen oriëntatiepunt (in het preGPS tijdperk) • Skyline denkbaar zonder kerktoren?
Staan de kerken leeg? • Bevraging parochiekerken van het CRKC nuanceert dit • Enige cijfers…
2
19/04/2013
Nog gebruikt voor de eredienst
97%
Zondagsmis in het weekend
84%
Open buiten de uren van de eredienst
54 %
3
19/04/2013
Wat is er dan aan de hand?
Secularisering van de samenleving • Centrale rol van de kerk neemt af • Participatie aan wekelijkse zondagsmis: van 30% in 1970 tot 5% vandaag • Aantal priesters vermindert: van 1 pastoor per parochie naar 1 pastoor voor verschillende parochies • Anderzijds: kerkelijke rituelen blijven belangrijk voor kernmomenten van het leven: huwelijk, begrafenis
Gevolg voor kerkgebouwen • Kerken worden minder intensief gebruikt dan vroeger • Sommige kerken zijn te groot voor het aantal gelovigen dat er gebruik van maakt
4
19/04/2013
Gevolg voor financiering • Lasten van de kerkfabrieken stijgen • Eigen inkomsten nemen niet toe of dalen • Tekorten en druk op de begroting van gemeenten nemen toe • Politiek draagvlak voor financiering van tekorten neemt af, zeker voor investeringen • Extra probleem voor kleine gemeenten met veel “kerkdorpen”
Maatschappelijk draagvlak binnen de kerkgemeenschap • Vrijwilligerswerk rondom parochiekerken blijft aanzienlijk – ca. 9.000 leden in de kerkfabrieksraden – Kosters, poetsers, bewakers, bloemschikkers zorgen op heel wat plaatsen ervoor dat de kerk onderhouden wordt en toegankelijk is. Meestal op vrijwillige basis of tegen kleine vrijwilligersvergoeding
Maatschappelijk draagvlak buiten de kerkgemeenschap • Groeiende belangstelling vanuit: – Erfgoed-, kunst- en cultuursectoren: waardering van het roerend en onroerend erfgoed > kerken vormen samen het grootste openbaar museum – Architectuursector > niet alleen middeleeuwse kerken maar ook herwaardering van 19de en 20ste eeuwse kerkarchitectuur – Stedelijke en Provinciale diensten cultuur, toerisme, erfgoedcellen > kerken als element van city- of regiomarketing – Academische wereld – Gespecialiseerde organisaties > Open Kerken, Monumentale kerken Antwerpen, Gent, Mechelen, …
5
19/04/2013
Bedreigingen in het discours • Door brede betrokkenheid en politieke discours dreigt men kar voor het paard te spannen en overhaaste beslissingen te nemen: – Focus op “sluiten”
• Perceptie: “groot aantal kerken staat leeg” terwijl nog 97% voor de eredienst gebruikt wordt • Discussie wordt verengd tot herbestemming van kerkgebouwen
Delicaat proces binnen de kerk • Evolutie naar een andere kerkorganisatie is proces in beweging en op eigen ritme – Veranderende rol van de pastores – Engagement van leken voor nieuwe taken – Welke rol spelen de kerkgebouwen daarin?
• Einddoel proces: middelen (waaronder gebruik kerkgebouwen) afstemmen op pastorale noden • Evenwicht vinden tussen veranderend pastoraal gebruik, zorg voor patrimonium, lange termijn denken in termen van erfgoed
Juridische zijsprong relatie tussen “kerk” en “staat” • Zijn de kerken van de “Kerk”? – 1795: goederen van de kerk werden genationaliseerd en gedeeltelijk verkocht – Concordaat Napoleon-Paus (1801): • niet-verkochte genationaliseerde kerken worden ter beschikking gesteld van kerkelijke overheid. Kerkelijke overheid beschikt over vruchtgebruik. • Bedienaars van de eredienst ontvangen passende vergoeding van de staat • Instelling van “kerkfabrieken”
6
19/04/2013
Juridische zijsprong • Keizerlijk Decreet van 1809: – Regelt inrichting, werking en bevoegdheid van kerkfabrieken – Taak: de eredienst mogelijk te maken – Werkingsmiddelen: eigen inkomsten (collecten, deel van misintenties, pachtopbrengsten, …) – Tekorten worden verplicht gedragen door gemeente of provincie – Bevestigd en aangepast door Belgische Staat (1870) en Vlaamse Overheid (2004 – 2012)
Juridische zijsprong • Vandaag is de relatie tussen kerk en staat geregeld door: – Federale wetgeving: • erkenning erediensten (katholieke, protestantseevangelische, anglicaanse, orthodoxe, islamitische en israëlitische) • Erkenning van niet-confessionele levensbeschouwingen: vrijzinnigheid (sinds 1993) en boeddhisme • Vergoeding van “bedienaars”
Juridische zijsprong • Gewestelijk Vlaams decreet – Dateert van 2004, herzien in 2012 – Kerkfabrieken: taken en bevoegdheden – Centrale kerkbesturen – Relatie KF / CKB met gemeenten en provincies
• Provinciaal en gemeentelijk niveau: – Materiële steun aan de erkende erediensten: • Tussenkomst in tekort in de exploitatie • Tussenkomst in investeringen voor onderhoud en restauratie van kerkgebouwen
7
19/04/2013
Wat vraagt minister Bourgeois? • Op lokaal niveau in samenspraak met Bisschoppelijke overheden lange termijnvisie over toekomst van parochiekerken op grondgebied van de gemeente uittekenen: deadline voorjaar 2013 • Kerkfabriek moet op basis van deze visie meerjarenplan 2014-2019 onderhandelen met gemeentebestuur > deadline juni 2013
Lange termijnvisie per gemeente? • Moet de volgende elementen bevatten: – parochiekerken als gebouw, met onder meer de cultuurhistorische waarde, de architecturale mogelijkheden, de bouwfysische toestand, de mogelijkheid tot compartimentering, … – parochiekerken in hun ruimtelijke omgeving: sociaal, cultureel, stads- of dorpsgezicht, landschap – actuele gebruik en functie van de parochiekerken – mogelijke interesse van andere actoren.
Hoe verloopt het proces? Fase 1: inventarisatie • Startpunt: inventaris van de kerken per gemeente – Beschrijving van de verschillende kerken – Sterkten / zwakten per kerk – Voorziene en/of noodzakelijke investeringen – > taak voor de kerkfabriek en het CKB
• Gelijktijdig: actueel gebruik van de kerken – Voor eredienst – Voor andere activiteiten – > taak voor het parochie- / federatieteam
8
19/04/2013
Hoe helpt CRKC? • Inventaris van de ca. 1850 kerken, kapelanijen en kapellen: – Historisch, architecturaal en kunsthistorisch belang – Kerk in de omgeving (dorps- en stadgezicht, landschap) – Actuele bouwfysische toestand, geplande investeringen, aanpalende lokalen beheerd door KF – Actueel gebruik, valorisatie, medegebruik, nevenbestemming en herbestemming – Roerend en immaterieel erfgoed
Hoe helpt CRKC? • Bundeling van de antwoorden per CKB / gemeente – Doel: • helikopterzicht over toestand in de gemeente • helder beeld geven om beter te kunnen beslissen over de toekomst van het kerkenbestand
– > belangrijk dat alle kerkfabrieken de bevraging beantwoorden
Hoe verloopt het proces? Fase 2: analyse • Welke zijn de noden op pastoraal en liturgisch vlak? > Opstellen van een Pastoraal Plan – Hoeveel kerken nodig voor pastoraal gebruik? – Eventueel specialisatie van bepaalde kerken: huwelijken, uitvaarten, … • > zijn aanpassingen nodig voor optimaal gebruik?
9
19/04/2013
Hoe verloopt het proces? Fase 2: analyse • Welke kerken komen in aanmerking voor: – Valorisatie ? • Erfgoedwaarde • Toeristisch aantrekkingspunt • Cultureel gebruik
– Medegebruik: door andere katholieke of christelijke geloofsgemeenschappen – Nevenbestemming: • Multifunctioneel gebruik (tijdsdelen) • Gedeeld gebruik (ruimte opdelen)
– Herbestemming – Sloop
Intussen: richtlijnen van Bisschoppen voor gebruik Parochiekerken • De Vlaamse Bisschoppen schreven richtlijnen • Doel van de richtlijnen: – Duidelijkheid geven over wat mogelijk is met parochiekerken – Duidelijkheid over wie beslist in welk gebruik: KF, pastoor, Bisschop
Eenduidige definities • Valorisatie > alle activiteiten om waarde van de kerk te versterken • Nevengebruik > andere christelijke erediensten gebruiken de kerk • Nevenbestemming – Multifunctioneel gebruik: “tijdsdelen” – Gedeeld gebruik: ruimte indelen
• Herbestemming
10
19/04/2013
Wat doet CRKC? • CRKC zal in samenwerking met partners instrumenten ontwikkelen om de toepassing van de richtlijnen te ondersteunen: – Model gebruiksreglement – Modellen van overeenkomsten (activiteit – lange termijn) – Voorbeelden van organisatiemodellen – Ondersteuning vrijwilligerswerk
Hoe verloopt het proces? Fase 3: draagvlak • Naast intern kerkelijk overleg, is een sterk maatschappelijk draagvlak voor de toekomst van de kerken belangrijk. • Wil de lokale kerkgemeenschap daarin een rol spelen, dan is overleg met sociale en erfgoedgemeenschappen belangrijk – > regie: taak voor het CKB?
• Politiek overleg eveneens belangrijk – > taak voor CKB voor gebundelde aanpak
Wat doet CRKC verder? • Expertise ter beschikking stellen van kerkbesturen en gemeentebesturen, … via documentatiecentrum en website • instaan voor advies, begeleiding tijdens het (her)bestemmingstraject • Vorming voorzien voor vrijwilligers van kerkraden • Nationale en internationale netwerking
11
19/04/2013
Wat doet CRKC verder? • Expertise: – Goede voorbeelden van • • • •
Valorisatie Medegebruik Nevenbestemming Herbestemming
– Uit binnen- en buitenland – Is reeds ter beschikking via onze website
Wat doet CRKC verder? • Begeleiding – Twee pilootprojecten: Westhoek, Gent – Op weg zetten bij concrete vragen van kerkbesturen – Zoeken naar antwoorden op juridische en inhoudelijke vragen – Niet enkel onroerend erfgoed, maar ook advies en begeleiding i.v.m. roerend patrimonium • Bv aanpakken van inventaris van roerend patrimonium
De bevraging Parochiekerken • 1.795 kerkfabrieken werden aangeschreven. Zij beheren in totaal ca. 1.850 kerken. • Stand van antwoorden per 14/04/2013: – 1.626 kerkfabrieken reageerden (90,6%) – 1.513 vulden volledig in (84,3%) – 113 zijn gestart, maar moeten nog afronden (6,2%) – 169 kerkfabrieken reageerden nog niet (9,4%).
12
19/04/2013
Enige voorlopige vaststellingen • In gebruik voor de eredienst: – 97% ja – 3% neen
• Algemene toestand van de kerken: – 61% is goed – 35% is redelijk – 3% is slecht – 1%: onbekend
• Vieringen: – 84% Zondagsmis tijdens het weekend: • 35% weekendmis op zaterdag • 49% weekendmis op zondag
– 31%: wekelijkse mis tijdens de weekdagen – 91% begrafenisviering, huwelijksviering, doop
• Is de kerk open buiten de eredienst? – 54% ja, waarvan 75% het hele jaar door • Zo ja voor welke activiteiten? – 91% Stilte/Bezinning – 77% Devotie – 65% Toerisme
• In 27% van de kerken is bewaking voorzien tijdens de openingsuren
– 46% is niet open buiten de uren van de eredienst
13
19/04/2013
• Gebruik van de kerk voor niet liturgische activiteiten: 75% – In hoofdzaak concerten (93%), tentoonstellingen (45%), repetities (37%), voordrachten (24%) – Ter beschikking gesteld op basis van gebruiksreglement en overeenkomst? • Gebruiksreglement: 22% • Schriftelijke overeenkomst bij gebruik door derden: 30% • Vergoeding gevraagd: 51%
Een toekomst voor de Parochiekerken? • Perceptie “kerken worden niet meer gebruikt” is tegengesteld aan resultaten bevraging: 97% wordt op moment van de bevraging nog gebruikt • Slechts 54% is open buiten de uren van de eredienst (veiligheid? Personeelsinzet voor bewaking?) • Grote bereidheid om kerken ook buiten de eredienst ter beschikking te stellen: 75%
Welke toekomst voor de parochiekerken? • Beste bestemming is… gebruiken als parochiekerk – Alle huidige voorzieningen gericht op dit gebruik – Ander gebruik vraagt nieuwe investeringen – Vrijwilligers beheren en koesteren hun kerk: verval wordt tegengegaan – Uitdagingen: • Openstellen voor (lokale) activiteiten • Zorgen dat kerk open is buiten uren eredienst
14
19/04/2013
Welk ander gebruik is mogelijk? Richtlijnen van de Vlaamse bisschoppen: • Activiteiten die betekenis van het gebouw kunnen versterken: cultureel, historisch, kunsthistorisch, architecturaal, landschappelijk, … • Kerkelijk Recht spreekt over “passend” gebruik • Geen niet-christelijke rituelen of vieringen • Niet gericht op privé-belangen, commerciële, partijpolitieke activiteiten
Welk ander gebruik is mogelijk? • Activiteiten die dicht bij opdracht kerk aansluiten: – Sociaal dienstbetoon – Concert – Tentoonstelling
• Op permanente basis: – Cultuur en kunst – Vergaderinfrastructuur, kantoorruimte – Ontmoeting – Sociale voorzieningen: huisarts, medisch centrum, …
Alleen of in samenwerking? • Monumentale kerken Antwerpen, Gent, Mechelen – Aparte vzw’s – Gezamenlijke zorg voor het patrimonium – Extra financiering om bewaking mogelijk te maken – Gezamenlijke promotie
15
19/04/2013
Alleen of in samenwerking? • Voorbeelden uit Nederland: – Oude Friese Kerken en Oude Groninger Kerken • Zorg voor beschermde kerken die niet meer voor eredienst gebruikt worden • Minimale ingrepen: enkel basisvoorzieningen worden versterkt • Vrijwilligers houden kerken open, organiseren er activiteiten, zoeken financiering • Landelijke regio’s!
Valorisatie: Grootloon: Kerk is ingeschakeld in kunstproject PIT
Valorisatie Kathedraal Chartres Doolhof in vloer toerisme
16
19/04/2013
Valorisatie Begijnhofkerk Tongeren Concertruimte tijdens festival
Valorisatie Basiliek Tongeren Adventsconcert
Valorisatie: Sint-Pieterskerk Torhout Weekkapel en stilteruimte
17
19/04/2013
Valorisatie Sint-Annaten Drieënkerk Antwerpen Inschakeling in toerismebeleid: fietskerk
Nevenbestemming Gedeeld gebruik: St. Niklaaskerk Gent Kerk in twee delen verdeeld door inbrengen van wand. Voorste deel: eredienst + toerisme Achterste deel: ruimte voor evenementen
18
19/04/2013
Nevenbestemming Gedeeld gebruik: herinrichting binnenruimte Stadtpfarrkirche Müncheberg (DE): in de gotische kerk werd een bibliotheek en vergaderruimte ingebouwd. De kerk wordt nog steeds voor eredienst gebruikt.
19
19/04/2013
Nevenbestemming Gedeeld gebruik St. Gertrudis van Nijvel kerk Heerle (NL) - Kerk - Huisartspraktijk - Dorpscentrum
20
19/04/2013
21
19/04/2013
22
19/04/2013
Nevenbestemming - gedeeld gebruik via nieuwbouw en vernieuwbouw: Evangelische Emmauskirche Berlijn wereldwinkel, café, stilteruimte en kerk in één complex
23
19/04/2013
Nevenbestemming Gedeeld gebruik: Grabeskirche in Aachen Columbarium voor bijzetting urnen Plaats voor afscheidsritueel
Herbestemming: ruïne van Kerk Ulbeek (Wellen) wordt overdekte begraafplaats
24
19/04/2013
Herbestemming: Augustinuskerk Antwerpen Wordt Muziekcentrum AMUZ: concertzaal voor klassieke muziek
25
19/04/2013
Herbestemming: Leonarduskerk in Helmond (NL) Gezondheidscentrum
Herbestemming: Universiteitskapel Eindhoven Stilteruimte (tijdelijk experiment)
26
19/04/2013
Herbestemming: Kerk van Sarlat (FR) omgebouwd tot marktplaats
Herbestemming St. Martinuskerk Utrecht Bewoning: Appartementen ingebouwd in de kerk
27
19/04/2013
Contacteer ons CRKC – Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur Abdij van Park 7 3001 Heverlee www.crkc.be mail:
[email protected] Tel: 016 40 60 73
28
