Trojaanse helden een muziektheaterproductie van Kollektief D&A
LESMAP
Razernij Bezing met mij, godin, de razernij van Peleus’ zoon Achilles, ze is moordend, verwoestend, de dood voor ontelbare Grieken, zoveel dappere zielen neergesleurd naar de diepten van Hades, de zielen van krachtige krijgers, hun lijven slechts kadavers nog, vreetfestijn voor honden en vogels, en Zeus zag dat het goed was. Begin, Muze, bij de twist en breuk tussen twee, Agamemnon de koning en de schitterende Achilles.
QuickTime™ and a decompressor are needed to see this picture.
vzw Kollektief D&A • Poperingestraat 87 9000 Gent • fax & tel 09/226.01.88 email
[email protected] • www.Kollektiefdna.com
Beste Leerkracht, Binnenkort woont u met uw leerlingen een opvoering bij van Trojaanse Helden. Ter begeleiding hiervan geven wij vooraf graag een woordje uitleg: Oorlog is van alle tijden. Helaas worden we daar alle dagen aan herinnerd. Met de nakende herdenking van de Groote Oorlog (’14 -’18) worden we er straks, ook hier bij ons, weer volop mee geconfronteerd. Heel wat evenementen, waaronder ook theatervoorstellingen, zullen de oorlogsgruwel en de gevolgen er van weer in herinnering brengen. Ook wij met Kollektief D&A willen daartoe ons steentje bijdragen. Niet met de zoveelste productie rond de Eerste Wereldoorlog. Wij grijpen terug naar de ‘moeder’ aller oorlogen, de eerst beschreven oorlog in de westerse literatuur en meteen ook naar het oudste literaire werk van die westerse literatuur. De oorlog waarover wij het willen hebben, is de Trojaanse Oorlog zoals die beschreven is in het literaire werk de Ilias. Dit lijvige meesterwerk van dichter Homeros behandelt slechts enkele weken uit de strijd tussen Trojanen en Grieken. Toch krijgt men een zeer goed beeld van de oorlogvoering ruim 3000 jaar geleden, het heldendom, de Homerische wereld en vooral ook de kleinmenselijke twisten. Bovendien kan men er ook uit opmaken dat er in al die eeuwen, millennia zelfs, niet veel veranderd is. Oorlog is ‘blood, guts and gore’. De gewone soldaat is altijd weer de pineut, quantité négligeable. Massa’s mannen sneuvelen, “t graf van duizend en duizend soldaten, altijd iemands vader altijd iemands kind”. Weet men waarom de oorlog ooit begon dan weet men na verloop van tijd niet meer waarom die eigenlijk nog voortduurt. (Brak de oorlog -of één van de vele oorlogen om Troje- volgens de legende uit omwille van de ontvoering van de Spartaanse prinses Helena. Meer waarschijnlijk was het motief strategisch en economisch. Troje had immers de controle over de zeer belangrijke toegang tot de zeestraat van de Dardanellen, de interessantste reisweg tussen Middellandse Zee, de Zee van Marmara en zo naar de Zwarte Zee, naar de culturen in het verre oosten dus.) Macht, handel, strategie zijn vaak de inzet bij een oorlog. Dat was zo in de Trojaanse Oorlog, dat was zo in de Groote Oorlog, dat is zo in alle oorlogen en dat is ook zo in bv. Syrië vandaag. Blijkt dat de geschiedenis ons niets leert, bijvoorbeeld dat al dat bloedvergieten uiteindelijk tot niets leidt. Om de zinloosheid hiervan nogmaals te onderstrepen, maken wij op basis van de Ilias nu onze muziektheaterproductie Trojaanse Helden.
zijn vereist om deze afbeelding weer te geven. -decompressor QuickTime™ en een
Trojaanse helden
HELDEN De titel Trojaanse Helden staat als een huis. Toch is hij een beetje misleidend want de helden waarover wij vertellen zijn geen Trojanen maar Grieken. Maar de titel ‘Griekse helden in Troje’ swingt voor geen meter, vandaar Trojaanse Helden. Toch hebben onze Griekse protagonisten het vaak over hun tegenstanders. De Trojaanse helden Hector, Paris en hun leger waren niet makkelijk te verslaan. De strijd met de Trojanen is dan ook hardnekkig want de Grieken zijn al 9 jaar van huis op het moment dat ons verhaal start. Helden zijn van alle tijden maar de criteria voor het heldendom zijn door de eeuwen heen vaak veranderd. Aanvankelijk kenden de Grieken maar één heldentype: de krijgsman die uitblinkt in moed en dapperheid. Over dit soort strijdende helden gaat ook onze voorstelling Trojaanse Helden. Achilles is dan ook het prototype van de dappere Griekse held. Hij is zo’n krachtig en moedig vechter, daar en boven nog eens halfgoddelijk, dat hij het geheime wapen is van de Grieken en gevreesd wordt door de Trojanen. De ontwikkelingen in de Griekse samenleving zorgen er voor dat er later ook politieke en sociale helden bijkomen. Zo werd bijvoorbeeld de staatsman Pericles op handen gedragen door de Atheners en kon hij uitgroeien tot de ‘held van de democratie’. De Romeinen volgden de Grieken na in hun waardering voor de vroegste krijgshelden. Al vecht de Romeinse held niet voor eigen roem maar staat hij ten dienste van het algemeen belang, van het Romeinse Rijk. Het succesverhaal van de Romeinse opgang naar de wereldheerschappij is bezaaid met anekdotes van dappere mannen die hun leven offerden voor het imperium. In mythen en verhalen worden de prestaties van deze helden bewierookt en deze extra glans moest anderen inspireren om in hun voetsporen te treden. Mythen en epische verhalen zijn dus onontbeerlijk voor krijgshelden. Het is dankzij oa. Homeros dat Griekse en Trojaanse helden meer dan 3000 jaar later nog steeds tot de verbeelding spreken. En het is dankzij Homeros dat onze helden in de voorstelling niet alleen strijden met zwaarden, speren en lansen maar ook met woorden, zinnen en monologen. HOMEROS Homeros, de dichter van de Ilias en de Odyssea, leefde in de achtste eeuw voor Christus op een Grieks eiland, Griekenland of de westkust van het huidige Turkije. Over zijn leven is weinig geweten, de sporen daarvan lijken uitgewist. Niet minder dan zeven steden beroemden zich erop zijn geboorteplaats te zijn maar konden dit niet bewijzen. Men zei ook dat hij blind was, zijn bijnaam was de blinde bard. Als zijn naam ‘Homeros’ ontleed wordt, betekent dit vrij vertaald Hij die niet ziet. Sommigen beweren dat de naam Homeros een verzamelnaam is voor verschillende dichters, de studie daaromtrent noemt men ‘De Homerische Kwestie’. Het meest aannemelijk is dat Homeros aan het einde van een lange mondelinge traditie stond. Barden vertelden van generatie op generatie de geschiedenis over de Trojaanse oorlog en latere oorlogen, telkens aangevuld met nieuwe gegevens en
verzen. Homeros was vermoedelijk de eerste die de gedichten op een schitterende manier optekende. In de Ilias beschrijft Homeros vijftig dagen uit de tien jaar durende strijd van de grote Griekse helden tegen de helden van Troje en hun onderlinge legers. De dichter geeft geen tijdsaanduiding voor de oorlog, maar zijn epos bevat voldoende gegevens om aan te nemen dat de oorlog zich in de Laat-Myceense tijd (1250-1150 voor Chr.) heeft afgespeeld. De heldendichten die Homeros in schitterende hexameters componeerde, hebben tot op de dag van vandaag nog niets aan zeggingskracht verloren. De lange beschrijvingen en metaforen die Homeros gebruikt om de epische oorlog te schetsen, noemt men ook wel eens een ‘Homerische Vergelijking’. ‘Zoals maaiers op het veld van weerskanten met hun zeisen rijpe rijen graan neerhalen, ze vallen snel, ze vallen dik, handenvol vallen ze, zo barsten Grieken en Trojanen op mekaar los.’ Dit is een voorbeeld van een Homerische vergelijking. Deze begint altijd met ‘zoals’ en dan volgt er een lange barokke beschrijving, vaak van handelingen uit het leven van alledag of een natuurfenomeen. De uitgebreide vergelijking eindigt dan met ‘zo’ en dan volgt er nog een korte conclusie of beschrijving die zinspeelt op de actie in het verhaal. Een homerische vergelijking is dus altijd: ‘Zoals...’ (lange zin), ‘zo...’ (korte zin). Misschien is het wel een leuke opdracht voor de leerlingen voor het vak Nederlands: Een Homerische vergelijking schrijven over een gebeurtenis in hun dagelijks leven maar dan op dichterlijke wijze, zoals Homeros het zou gedaan hebben. DE ILIAS Wat ervoor kwam... De aanleiding voor de Trojaanse oorlog was het schaken van de beeldschone Helena door de Trojaanse prins Paris. De in zijn eer gekrenkte echtgenoot koning Menelaos van Sparta verklaart de oorlog en trekt samen met zijn broer Agamemnon en alle Griekse koningen op strafexpeditie naar Troje. Held Achilles is ook uitgenodigd om mee te komen vechten. Hij wil graag meedoen maar hij weet dat deelname aan de oorlog zijn dood betekent. Zijn sterfelijke vader Peleus en zijn goddelijke moeder Thetis hebben hem namelijk ooit verteld dat hij zal moeten kiezen tussen een lang en eerloos leven of een kort roemrijk bestaan. Sommige bronnen vermelden dat Thetis die bang was dat haar zoon een krijgsheld zou worden, geprobeerd heeft hem onsterfelijk te maken. Zij dompelde het jongetje onder in het water van de Styx maar omklemde zijn enkel zo stevig dat die droog en daardoor kwetsbaar bleef.
Achilles: “Als de deuren van de dood haat ik de man die dit denkt en dat doet. Agamemnon niet en om het even welke andere Griek niet zal mij overhalen. Waarom in feite vechten Grieken met Trojanen? Was het niet om Helena met de schone lokken? Zijn de zonen van Atreus, Agamemnon en Menelaos, dan de enige mannen die van hun vrouwen houden?”
De Ilias vertelt weinig over de negen eerste lange jaren waarin de Grieken er niet in slagen de stad Troje in te nemen. Homeros begint zijn verhaal bij de twist tussen Agamemnon en Achilles. Agamemnon heeft Chryseïs, de dochter van één van Apollo’s priesters, geschaakt. De god is zo woedend dat hij het Griekse kamp met een besmettelijke ziekte teistert. Na lang beraad geeft Agamemnon het meisje aan haar vader terug maar eist van Achilles dat hij zijn oorlogsbuit, de slavin Briseïs aan hem afstaat. Achilles voelt zich zo vernederd door Agamemnon dat hij weigert nog aan de strijd deel te nemen en zich vol wrok terugtrekt in zijn tent. Achilles moeder, de godin Thetis, weet Zeus ertoe te overhalen er voor te zorgen dat de Trojanen voordeel halen uit de afwezigheid van haar zoon. De Trojanen zijn kort daarop aan de winnende hand en dringen op naar het Griekse kamp. Niemand kan Achilles overhalen mee te doen aan de strijd, ook zijn beste vriend Patroklos niet. Wel is Achilles bereid Patroklos zijn wapenuitrusting te leen te geven, zodat de Trojanen zullen denken dat Achilles is teruggekeerd. De verschijning van Patroklos op het slagveld doet de Trojanen beven want zij denken dat Achilles terug is. Patroklos vecht als een ware held tot hij op Hektor stuit, de dapperste van de Trojanen, en in een gevecht van man tegen man wordt Patroklos gedood. Achilles is bedroefd en wanhopig en voelt zich schuldig aan Patroklos’dood. De rouw van Achilles maakt plaats voor woede en de dood van zijn vriend schreeuwt om strijd en wraak. Achilles krijgt van de goden een nieuwe schitterende wapenuitrusting en trekt er op uit met maar één doel voor ogen: Hektor doden. De razende Achilles jaagt Hektor op langs de muren van Troje en treft de Trojaan met zijn lans dodelijk in de hals. Hij bindt Hektor aan zijn strijdwagen en sleurt het lijk rond de stad zodat de Trojanen moeten aanzien hoe hun prins onteerd wordt. Hektors vader, koning Priamos, zoekt Achilles op in zijn tent en pas na de wijze woorden van de oude man geeft Achilles het dode lichaam van Hektor terug aan de Trojanen. Achilles belooft ook twaalf dagen niet te strijden zodat het Trojaanse volk zijn held kan begraven. Wat er na kwam... Zo eindigt de Ilias, over de dood van Achilles rept Homeros met geen woord. Latere schrijvers (oa. Herodotos) vertellen dat Achilles tijdens de strijd wordt beschoten met pijlen en dat de pijl van de boog van Paris hem dodelijk treft in zijn kwetsbare hiel. Achilles belandt in Hades waar hij wordt gerespecteerd door de andere helden en het ‘gewone volk’. In de Odyssee beschrijft Homeros dat Achilles niet gelukkig is in het dodenrijk omdat hij als halfgod het lot van gewone mensen moet delen. Het schitterende idee van Odysseus om een reuzenhouten paard op het strand achter te laten om zo de Trojaanse stad binnen te raken, komt ook niet voor in de Ilias. De Grieken doen alsof ze het land hebben verlaten en de uitgelaten Trojanen slepen het houten paard binnen hun stadsmuren. Door hun uitbundige vreugde horen ze de waarschuwing van de priester Lacoön niet meer “Vrees de Grieken, ook als ze geschenken brengen”. ’s Nachts sluipen de Grieken uit hun houten paard, verwoesten de stad en richten een waar bloedbad aan. Zo winnen de Grieken na tien jaar de Trojaanse oorlog. De afwikkeling van de oorlog, inclusief het Paard van Troje, komt uitgebreid aan bod in de Aeneis van de Romeinse dichter Vergilius (70-19 voor Chr.).
Veel dichter bij ons, in 2004, maakte regisseur Wolfgang Petersen de langspeelfilm Troy. Heel het verhaal, van de ontvoering van Helena tot de vlucht uit het brandende Troje, wordt daar op Hollywoodiaanse manier uit de doeken gedaan; oa. Brad Pitt mag schitteren in de rol van Achilles. TROJAANSE HELDEN De voorstelling Zoals steeds bij Kollektief D&A dient het literaire werk en het historisch gegeven ons als uitgangspunt. Wij brengen met onze productie geen historische evocatie van de Ilias. Dus geen helden in bronzen harnassen, geen massa’s voetvolk, geen scènes vol (dode) paarden, noch drieduizend jaar oud wapentuig. Wel zijn er historiserende elementen in kostuums, attributen en decor en is de taal waarin er gesproken wordt archaïsch. De Ilias waarheidsgetrouw en integraal op scène zetten is trouwens onmogelijk. Over een gewone lezing van het werk doe je al dagen. Traditiegetrouw zetten wij het verhaal naar onze hand. Met een cast van drie spelers en een live-muzikant is dit ook de enige optie. Wat hoe dan ook voorop stond, is behoud van de Homerische taal. We verhapsnappen wat er gezegd wordt niet tot één of ander verkavelingsvlaams. Net zoals wij Shakespeares Romeo en Julia hertaalden en bewerkten voor een hedendaags (jong) publiek, doen we dit ook met de Ilias van Homeros. Voor de voorstelling Trojaanse Helden heeft regisseur/scenograaf Dirk De Keyzer de Ilias van Homeros hertaald en bewerkt. Dat is ook nodig want als je een zo lijvig werk op theater wil brengen moet je schrappen en keuzes maken. In zijn bewerking heeft Dirk De Keyzer er rekening mee gehouden dat Trojaanse Helden voor jongeren wordt gespeeld. De taal is minder complex maar toch rijk en beeldend zoals bij Homeros. De acteurs hebben een speelbare tekst in handen gekregen waardoor hun personages enerzijds koninklijk en heldhaftig zijn en anderzijds heel alledaags. Een andere keuze van de ploeg van Trojaanse Helden betreft de aanwezigheid van de goden in de Ilias. Hun voortdurende bemoeienissen zijn opvallend, bijzonder en bepalend voor zowat heel het verloop van het verhaal. Mooi is ook hoe Homeros de goden menselijke trekken meegeeft en de mensen goddelijke. Hoewel een drastische keuze: het verhaal van de goden in de Ilias kunnen wij in ons stuk niet vertellen. Alleen de mensen worden ten tonele gevoerd en drie helden doen hun verhaal: Agamemnon (Jonas Van Thielen), Achilles (Joren Seldeslachts) en Patroklos (Thomas Van Caeneghem). Het conflict tussen Agamemnon en Achilles en de gevolgen daarvan zijn in de Ilias belangrijk en dat zijn ze in ons stuk ook. Het lot van Patroklos, boezemvriend en wapenmakker van Achilles, is bij Homeros maar een nevenverhaal. Wij zetten het personage van Patroklos centraal en zijn geschiedenis heeft evenveel impact als die van Achilles en Agamemnon. Andere personages uit de Ilias worden geïntegreerd in onze hoofdpersonages. Zo worden woorden van Nestor of Odysseus bijvoorbeeld in de mond gelegd van de door ons opgevoerde personages. Alles draait rond de twist tussen Achilles en Agamemnon en Patroklos die daar als een speelbal tussenin zit.
In Homerische dialogen (wat wil zeggen dat een repliek al gauw 20 lijnen in beslag neemt) en monologen (waarbij leiders hun troepen toespreken of strijders verwoorden hoe het er aan toe gaat op het slagveld) komt heel de verwoestende oorlog tot ons. Agamemnon staat voor de leider, de hoogste in rang en aanzien, vecht en laat vechten om zich te verrijken, niets en niemand ontziend: “Achilles, snelvoetige, misschien hebt gij dan wel de meeste kracht, ik, als koning, heb de meeste macht.” Patroklos is de jonge held die koste wat het kost wil vechten en in zijn jeugdige naïviteit en enthousiasme het noodlot tart: “Bloed, bloed, bloed, aan alle kanten Trojaans bloed, ik wil dat ook!” Achilles weigert deel te nemen aan de oorlog, is niet bang voor insubordinatie, verwoordt vaak de zinloosheid van de oorlog en de nietigheid van de ‘kleine’ soldaat in de ‘grote’ oorlog. Als hij vecht, vecht hij voor eer en eeuwige roem: “Hier marcheert zo’n grote macht met krijgers zonder stem vanbinnen, die vol eerbied voor hun meesters zwijgen.” Homeros, tenslotte, getuigt op epische wijze over de gruwel van de ‘grote’ oorlog tussen volkeren enerzijds en over de ‘kleine’ oorlog tussen mensen anderzijds. Grote oorlog of kleine oorlog, het resultaat is altijd verwoestend. Meteen is de Ilias daarmee (ook) een aanklacht tegen de oorlog en met onze productie Trojaanse Helden kunnen en willen wij die alleen maar bijtreden. In de Trojaanse oorlog werd gevochten met zwaarden, schilden, bijlen, lansen en speren. Het waren gevechten van man tegen man waarbij veel bloed vloeide. Het is dan ook aanlokkelijk om scènegevechten op touw te zetten. En hoewel de acteurs er veel zin in hadden, beseften we al gauw dat een paar mensen die met zwaarden lopen te zwaaien geen monumentale oorlog kunnen verbeelden. Mààr, de taal van Homeros is zo beeldrijk, plastisch en detaillistisch in de beschrijving van gevechten dat het brengen van zijn woorden een oorlog op zich is. De acteurs beschrijven en beleven het slagveld van voorzichtig naar steeds krachtiger en bloederiger en samen met de muziek ontrolt zich in alle hevigheid voor onze ogen de Trojaanse oorlog. En hoewel de acteurs (bijna) geen wapen ter hand nemen, zien we ze tijdens de voorstelling toch evolueren van drie propere jongens naar vuile, bevlekte en geschonden krijgshelden. Componist en muzikant Stefan Wellens staat ook op de scène en hij zorgt ervoor dat de muziek een vierde speler is in de voorstelling. Hij speelt live altviool en gitaar, maakt met samples een unieke sound-scape en brengt dit samen met zijn epische composities. De muziek van Stefan Wellens zorgt ervoor dat de voorstelling een extra laag krijgt. De emoties van de personages en de wreedheid van de gevechten worden versterkt door zijn aanwezigheid. Zijn composities vertellen ook wat woorden niet kunnen. De heimwee die de Grieken voelen na jaren in een vreemd land, de desolaatheid, het voortdurend rondtrekken en optrekken naar het slagveld horen we in de toon en de sfeer van de muziek. Dit alles samen brengt het Homerisch ‘toneel’ tot leven.
Tenslotte
Met Trojaanse Helden willen wij niet alleen het verhaal van de Grieken en Trojanen van duizenden jaren geleden vertellen. We willen ook een tijdloze voorstelling maken over de zinloosheid van alle oorlogen. Jonge mannen, vaders, zonen die geofferd worden in een strijd waarvan we vaak niet meer weten wat de reden of oorzaak was. Zoals Homeros in zijn heldendicht honderden jaren na datum op weergaloze wijze de Trojaanse oorlog herdacht zo herdenken wij vandaag met onze productie de Grote Oorlog van ’14 -‘18 nu bijna honderd jaar geleden.
de ploeg van
Trojaanse helden
spel Joren Seldeslachts, Thomas Van Caeneghem, Jonas Van Thielen en Stefan Wellens regie, scenografie en tekst Dirk De Keyzer muziek Stefan Wellens lesmateriaal Reinhilde Van Driel Wij wensen jullie een fijne voorstelling !
vzw Kollektief D&A • Poperingestraat 87 9000 Gent • tel en fax 09/226.01.88
[email protected] • www.kollektiefdna.com
Curriculum Vitae Kollektief D&A
1991 – 1997 (producties voor volwassenen) Don Juan, Waanzinnen, Melanckoly, Nachtengel en Maria, Het Nieuwe Leven, Het lijden van de jonge Werther, Tijlozen, Vier Mannen, Quando Corpus Morietur, Marie, Pallaksch. 1997 – 2000 Lorelei (8+) naar De Kleine Zeemeermin van H.C. Andersen/De Keyzer 2000 – 2001 Het Meisje dat haar naam kwijt was (6+) naar A.M.G. Schmidt/ Van Driel 2001 – 2002 Het meisje dat haar naam kwijt was Witje (8+) naar De Gebroeders Grimm/ De Keyzer, Van Driel 2002 – 2003 Witje Wit is kleur (3+) eigen creatie Beersmans, Schepens,Van Driel 2003 – 2004 Een duik in de hemel (10+) eigen creatie Van Autreve Wit is kleur Witje 2004 – 2005 Rocking David Copperfield ( 12+) naar Charles Dickens/Van Driel Een duik in de hemel Poeslief (8+) eigen creatie Beersmans, Van Driel Wit is kleur 2005-2006 Poeslief Rocking David Copperfield Zeezicht (4+) eigen creatie Beersmans, De Keyzer, Monserez 2006 – 2007 Rocking David Copperfield Poeslief Achter het hek (8+) naar Mark Twain/Van Driel Zeezicht 2007 – 2008 Als Shakespeare Speelt (12+) eigen creatie Van Autreve, Van Driel Achter het hek Zepp! (4+) eigen creatie De Keyzer, Van Driel
2008 – 2009 Achter het hek Witje Als Shakespeare Speelt Zepp! 2009 – 2010 Armada (14+) eigen creatie De Keyzer Witje Prins (10+) eigen creatie Beersmans, De Keyzer, Monserez, Wellens Zepp! 2010 – 2011 Naar moe... (6+) eigen creatie De Keyzer, Van Driel Prins Armada 2011 – 2012 Romeo en Julia (14+) naar Shakespeare/De Keyzer naar moe Wit is Kleur remake eigen creatie 2003 2012 – 2013 Romeo en Julia Weerkeer en Spiegelman (10+) naar Ovidius/De Keyzer O, oo ! (6+) eigen creatie De Keyzer, Van Driel 2013 – 2014 Trojaanse Helden (12+) naar Homeros/De Keyzer Weerkeer en Spiegelman / Echo en Narcissus O, oo ! 2014 – 2015 Het Magdalena mysterie (12+) eigen creatie De Keyzer Trojaanse Helden de O’Connors (8+) eigen creatie Reinhilde Van Driel Zepp !
vzw Kollektief D&A • Poperingestraat 87 9000 Gent • tel en fax 09/226.01.88
[email protected] • www.kollektiefdna.com
