TRADHISI “JEMBUL TULAKAN” ING DESA TULAKAN KECAMATAN DONOROJO JEPARA LAN PIGUNANIPUN TUMRAP BEBRAYAN
SKRIPSI
Dening: Melia Fitriana Aida 06430317
PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI IKIP PGRI SEMARANG 2010
i
TRADHISI “JEMBUL TULAKAN” ING DESA TULAKAN KECAMATAN DONOROJO JEPARA LAN PIGUNANIPUN TUMRAP BEBRAYAN
SKRIPSI
Dipunajengaken Minangka Sarat Kangge Njangkepi Gelar Sarjana Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa IKIP PGRI Semarang
Dening Melia Fitriana Aida 06430317
PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI IKIP PGRI SEMARANG 2010
ii
SKRIPSI TRADHISI “JEMBUL TULAKAN” ING DESA TULAKAN KECAMATAN DONOROJO JEPARA LAN PIGUNANIPUN TUMRAP BEBRAYAN
Ingkang dipunanggit lan dipunajuaken dening: MELIA FITRIANA AIDA NPM. 06430317 \ Dipunsarujuki dening pembimbing kangge dipunujikaken wonten ing ngajengipun Dewan Penguji wonten ing surya kaping
Juni 2010
Pembimbing I,
Pembimbing II,
Sutadi, S. Pd, M. Pd.
Totok Yasmiran, S.S.
NPP. 196705041990031012
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI IKIP PGRI SEMARANG
iii
SKRIPSI TRADHISI “JEMBUL TULAKAN” ING DESA TULAKAN KECAMATAN DONOROJO JEPARA LAN PIGUNANIPUN TUMRAP BEBRAYAN Ingkang dipunsusun lan dipunajengaken dening Melia Fitriana Aida NPM.06430317 Ingkang dipuntetepaken ing sangajengipun Dewan Penguji Nalika surya kaping 7 Juli 2010 lan dipuntetepaken sampun njangkepi sarat Dewan Penguji
Panyitra
Dra. Sri Suciati, M.Hum NPP. 196503161990032002
Dra. H.R. Utami, M.Hum NPP. 916301071
Penguji 1: 1. Sutadi, S. Pd., M. Pd.
(
)
(
)
(
)
NPP. 196705041990031012
Penguji II: 2. Totok Yasmiran, S.S.
Penguji III: 3. Bambang Sulanjari, S.S. NPP. 077001187 FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI IKIP PGRI SEMARANG
iv
SESANTI LAN PISUNGSUNG
Sesanti Kanthi kreativitas panjenengan, panjenengan saged kagungan lelabetan wonten ing pundi kemawon.
Pisungsung Allah Ingkang Maha Agung Bapak lan Ibu ingkang kula bekteni Mas Bagas ingkang sampun paring motivasi lan semanget anggen kula ndamel skripsi Kanca-kanca angkatan 2006 mliginipun kelas H ingkang sampun biyantu lan sesarengan sinau ing IKIP PGRI Semarang.
v
ATUR CECELA
Alhamdulillah, panyerat ngaturaken puja-puji syukur konjuk ing ngarsanipun Gusti Ingkang Maha Kuwaos. Awit saking limpahan rahmat sarta hidayah-Ipun, pramila panyerat saged ngrampungaken skripsi punika ingkang asesirah “ Tradhisi “Jembul Tulakan” ing Kecamatan Donorojo Jepara Tumrap Pagesangan Bebrayanipun”, kanthi sae lan boten wonten alangan setunggal punapa. Salebetipun skripsi punika, panyerat nglenggana bilih skripsi punika taksih kedah dipun jangkepi, awit saking winatesing kawruh panyerat. Tanpa pitulungan saha pitedah saking sedaya tiyang, mliginipun panggulawentah saking Dosen Pembimbing kula, skripsi punika boten saged dirampungaken. Awit saking punika ing kalodhangan punika panyerat ngaturaken sembah nuwun ingkang tanpa upami dhumateng ingkang sampun paring pambiyantu. 1. Muhdi, S.H, M.Hum., Rektor IKIP PGRI Semarang ingkang sampun paring idin panaliten. 2. Dra. Sri Suciati, M.Hum. Minangka Dekan FPBS IKIP PGRI Semarang ingkang sampun paring idin nyusun skripsi punika. 3. Dra. H.R. Utami, M.Hum., Minangka Pangarsa Program Studi Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa IKIP PGRI Semarang ingkang sampun maringi semangat lan kawruh ingkang sanget migunani. 4. Sutadi, S. Pd., M. Pd., Minangka Pembimbing I ingkang sampun maringi panggulawentah saha pitedah kanthi sae tuwin wicaksana pramila skripsi punika saged dipunrampungaken kanthi sae. vi
5. Totok Yasmiran, S.S. Minangka Pembimbing II ingkang sampun sumadya ngalodhangaken
wekdal
saperlu
kangge
maringi
pitedah
saha
panggulawentah kanthi sae. 6. Bapak saha Ibu Dosen Program Studi Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa, ingkang sampun maringi kathah kawruh kangge cepengan damel skripsi punika. 7. Para Kadang sutresna Program Studi Pendidikan Bahasa lan Sastra Jawa, ingkang sampun njumurung lan paring greget tumrap panyerat kangge ngrampungaken skripsi punika, lan sedaya tiyang ingkang boten saged dipunsebataken dening panaliti. Ing wasana, panyerat namung saged atur sembah nuwun ingkang tanpa upami dhumateng sinten kemawon ingkang sampun mbiyantu anggen kula ngrampungaken skripsi punika. Mugia amal sarta budi sae ingkang sampun dipunparingaken tumrap panyerat, pikantuk piwales awujud ganjaran ingkang matikel-tikel saking Gusti Allah SWT, Amin.
Semarang, 07 Juli 2010
Panaliti
vii
SARIPATHI MELIA FITRIANA AIDA. NPM 06430317. “ Tradhisi “Jembul Tulakan” ing Desa Tulakan Kecamatan Donorojo Kabupaten Jepara lan Pigunanipun Tumrap Bebrayan. Skripsi Program Studi Bahasa dan Sastra Jawa. Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni. IKIP PGRI Semarang. 2010. Pembimbing I Sutadi, S. Pd., M. Pd. Pembimbing II Totok Yasmiran, S.S. Wosing Tembung : Tradhisi “Jembul Tulakan” Tumrap Pagesangan Bebrayan. Tradhisi “Jembul Tulakan” punika salah setunggaling tradhisi, ingkang sampun dipunpitados lan dipunanggep mitos dening bebrayan Kecamatan Donorojo. Rancangan momotan ing panaliten, kados pundi sejarah mula bukanipun tradhisi“Jembul Tulakan” ing Kecamatan Donorojo, Kados pundi pamanggihipun bebrayan Kecamatan Donorojo ngengingi wontenipun tradhisi “Jembul Tulakan”, lan nilai pendidikan ing salebetipun tradhisi Jembul Tulakan. Panaliten punika nggadhahi ancas supados mangertosi sejarah mula bukanipun Tradhisi “Jembul Tulakan”, ugi kangge mangertosi persepsi bebrayan lan mupangat tradhisi “Jembul Tulakan” tumrap pagesangan bebrayanipun. Mupangat panaliten kaperang dados kalih, mupangat teoriris lan praktis. Teori ing panaliten punika migunakaken teori folklor ingkang fokusipun babagan kabudayan, tradhisi lan mitos. Tradhisi ingkang dipunpitados bebrayan punika nyariosaken tapa bratanipun Ratu Kalinyamat ingkang males ukum dhumateng Arya Penangsang. Tradhisi punika dipunlampahi wulan Apit dinten Senin. Kangge ngurmati tapanipun Ratu Kalinyamat punika ing jaman kala rumiyin bebrayan sesarengan ngawontenaken tradhisi “Jembul Tulakan”. Ananging saking ngrembakanipun jaman, tradhisi punika maknanipun dipuntambah dados acara sedekah bumi lan kangge nelakaken raos syukur dhumateng Allah SWT. Panggenan panaliten punika wonten ing dhusun Tulakan Kecamatan Donorojo Kabupaten Jepara Propinsi Jawa Tengah. Panaliten punika kalebet panaliten Deskriptif Kualitatif. Pangempalan datanipun lumantar saking observasi, wawancara, kapustakaan lan dokumentasi. Teknik analisis data salebetipun panaliten inggih punika tahap nyerat data, deskripsiaken, nganalisis lan mendhet dudutan. Asil panaliten punika nyebataken bilih tradhisi “Jembul Tulakan”, cariyos mula bukanipun punika dumados saestu, saengga bebrayan sapunika nindakaken tradhisi punika minangka nelakaken raos syukur dhumateng Allah SWT, lan paring pakurmatan dhumateng Ratu Kalinyamat. Dudutan asil panaliten punika nyebataken mula bukanipun tradhisi “Jembul Tulakan” wonten gegayutanipun kalinyan Ratu Kalinyamat minangka danyang dhusun Tulakan, lan tradhisi “Jembul Tulakan” gadhah nilai pendidikan. Pamrayoginipun asil panaliten tradhisi “Jembul Tulakan” minangka tradhisi ingkang kedah dipun lestarekaken dening bebrayan lan dipunsengkuyung dening pamarintah.
viii
ABSTRAK MELIA FITRIANA AIDA. NPM 06430317. “ Tradhisi “Jembul Tulakan” ing Desa Tulakan Kecamatan Donorojo Jepara lan Pigunanipun Tumrap Bebrayan. Skripsi Program Studi Bahasa dan Sastra Jawa. Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni. IKIP PGRI Semarang. 2010. Pembimbing I Sutadi, S. Pd., M. Pd. Pembimbing II Totok Yasmiran, SS Kata Kunci : Tradhisi “Jembul Tulakan” Tumrap Pagesangan Bebrayan. Tradisi “Jembul Tulakan” adalah salah satu tradisi yang dipercaya dan sudah dianggap mitos oleh masyarakat Kecamatan Donorojo sejak jaman dahulu hingga sekarang. Rancangan Permasalahan didalam skripsi ini adalah bagaimana asal mulanya tradhisi “Jembul Tulakan” di Kecamatan Donorojo? Peneliti mempunyai tujuan supaya mengerti bagaimana asal-usul tradisi “Jembul Tulakan”, juga persepsi masyarakat dan manfaat tradisi “Jembul Tulakan” terhadap kehidupan dimasyarakat. Manfaat penelitian dibagi menjadi dua yaitu, manfaat teoritis dan praktis. Teori yang digunakan dalam penelitian ini adalah teori folklor yang terfokus pada kebudayaan, tradisi, dan mitos. Tradisi yang dipercaya oleh masyarakat itu menceritakan pertapaan Ratu Kalinyamat yang mengucap janji akan balas dendam terhadap Arya Penangsang, karena Arya Penangsang sudah membunuh suami Ratu Kalinyamat. Tradisi ini dilakukan satu tahun sekali bulan Apit hari Senin. Untuk menghormati Ratu Kalinyamat pada jaman dahulu masyarakat mengadakan tradisi “Jembul Tulakan”, tetapi dengan berkembangnya jaman tradisi itu bertambah maknanya menjadi acara sedekah bumi dan mengucap rasa syukur kepada Allah SWT. Tempat penelitian itu berada didesa Tulakan Kecamatan Donorojo Kabupaten Jepara Propinsi Jawa Tengah. Penelitian itu termasuk dalam penelitian Deskriptif Kualitatif. Teknik pengumpulan datanya berasal dari observasi, wawancara, kapustakaan, dan dokumentasi. Teknik analisis data didalam penelitian ini dimulai dari tahap mencatat, mendiskripsikan dan mengambil kesimpulan. Hasil dari penelitian menyebutkan bahwa tradisi “Jembul Tulakan” itu cerita asal mulanya benar-benar terjadi, sehingga masyarakat melakukan tradisi “Jembul Tulakan” untuk mengucap syukur kepada Allah SWT, dan member penghormatan kepada Allah SWT. Kesimpulan hasil penelitian adalah menyebutkan asal mula tradisi “Jembul Tulakan” ada hubungannya dengan Ratu Kalinyamat selaku danyang desa Tulakan. Pendapat masyarakat mengenai tradisi “Jembul Tulakan” dan tradisi “Jembul Tulakan” mempunyai nilai pendidikan. Saran dalam penelitian ini adalah tradisi “Jembul Tulakan” adalah tradisi yang unik, oleh karena itu harus dilestarikan oleh masyarakat dan didukung oleh pemerintah.
ix
DAFTAR ISI IRAH-IRAHAN........................................................................................
i
PASARUJUKAN......................................................................................
ii
PANGESAHAN........................................................................................
iii
SESANTI LAN PISUNGSUNG ..............................................................
iv
ATUR CECELA.......................................................................................
v
SARIPATHI .............................................................................................
vii
ABSTRAK ................................................................................................
viii
DAFTAR ISI.............................................................................................
ix
BAB I.
PURWAKA ..............................................................................
1
A.
Landhesan Pamilihing Irah-irahan ...................................
1
B.
Momotaning Perkawis ....................................................
5
C.
Ancasing Panaliten ..........................................................
6
D.
Mupangating Panaliten.....................................................
6
E.
Panagesing Tembung .......................................................
7
F.
Metodhe Panaliten............................................................
12
G.
Tata Rakiting Panyeratan .................................................
18
BAB II. LANDHESANING TEORI ...................................................
20
BAB
A.
Wujuding Kabudayan ......................................................
20
B.
Folklor .............................................................................
23
C.
Mitos ................................................................................
27
D.
Tradhisi. ...........................................................................
29
E.
Nilai Pendidikan...............................................................
30
III.
TRADHISI
LAN
MUPANGAT
PENDIDIKAN
TRADHISI “JEMBUL TULAKAN” ING DESA TULAKAN
A.
KECAMATAN
DONOROJO
KABUPATEN JEPARA .................................................
34
“Jembul Tulakan” ............................................................
34
x
B.
Persepsi Bebrayan Gegayutan Tradhisi “Jembul Tulakan” ...........................................................................
C.
Nilai Pendidikan ing salebetipun Tradhisi “Jembul Tulakan” ..........................................................................
D.
55
58
Mupangat Tradhisi “Jembul Tulakan” Tumrap Bebrayan Panyengkuyungipun .........................................................
62
BAB IV. DUDUTAN LAN PANYARUWE ..........................................
66
A. Dudutan ..............................................................................
66
B. Panyaruwe ...........................................................................
67
KAPUSTAKAN .......................................................................................
68
LAMPIRAN
xi
BAB I PURWAKA
A. Landhesan Pamilihing Irah-Irahan Manungsa punika anggenipun gesang ing bebrayan boten saged uwal saking kabudayan. Bebrayan Jawi mliginipun ingkang sikap gesangipun adhedhasar adat istiadat tata cara Jawi ingkang kawarisaken dening leluhuripun. Kabudayan minangka asiling cipta, rasa lan karya manungsa punika, nggadhahi piguna ingkang karaos sanget ing pagesangan. Mupangat kabudayan ingkang dipunlandhesi kaliyan nilainilai lan norma-norma punika, mangke saged marbawani gesang ing bebrayan. Sastra ingkang asring dipunprangguli ing bebrayan punika sastra lisan. Kalebet kawedharan kabudayan, sastra lisan punika kalebet folklor lisan. Folklor inggih punika kabudayan kolektif ingkang wonten ing bangsa, ingkang sumebar ing salebeting wujud lisan utawi gerak isyarat pramila ewah gingsir sambet-sumambet saking generasi dhateng generasi selajengipun Danandjaya mratelakaken ( ing Purwadi, 2009: 1) Saged dipuntingali menawi sastra lisan punika raket kaliyan pagesangipun manungsa, amargi dipunsarujuki dening bebrayan Jawi kaliyan alam. Tandha-tandhanipun punika saged dipunraosaken dening bebrayan lan alam. Sastra lisan nggadhahi pesan, gagasan, sarta bobot nilai sastra ingkang saged dipuntampi lan dipunraosaken dening babrayan ingkang
1
2
nyengkuyung. Wontenipun sastra lisan nggadhahi gegayutan kanthi langsung kaliyan bebrayan ingkang tuwuh lan ngrembaka ing madyanipun bebrayan,
ingkang
kawarisaken
kanthi
turun-temurun
lan
dados
gadhahanipun bebrayan. Saking sedaya bentuk folklor ingkang asring dipunteliti para ahli inggih punika cariyos gancaran rakyat. Miturut Bascom mratelakaken ( ing Dananjaya (1986: 50) cariyos gancaran rakyat wonten tiga, inggih punika mitos, legenda lan dongeng. Bebrayan ugi pitados dhateng kawontenaning mitos, menawi mitos boten kasebat boten wonten blegeripun ananging bebrayan tasih pitados menawi mitos wonten ing tengah-tengahipun bebrayan. Cariyos rakyat utawi mitos dipunsarengi kaliyan wontenipun tradhisi-tradhisi. Tradhisi kalebet wujudipun tatacara-tatacara ritual, dolanan-dolanan Jawi utawi tarian rakyat (Budianta, 1990: 243). Peursen (1988 : 11) ngandharaken bilih kabudayan punika kalebet tradhisi, tradhisi ingkang ngandhut pangertosan pawarisan utawi nglajengaken norma-norma, adat-istiadat kaidah-kaidah lan bandha danya. Wosipun tradhisi punika boten saged diewahi ananging manunggal kaliyan tindak-tanduk manungsa. Tradhisi inggih punika warisan saking sesepuh ingkang awujud norma-norma, adat-istiadat, kaidah-kaidah lan ugi warisan (bandha danya) Tradhisi ingkang dipunsarengi kaliyan cariyos rakyat utawi mitos dados peranganing kajian folklor. Supados saged mangertosi wujudipun tradhisi ingkang sesambetan kaliyan mitos, kedah dipunginakaken kajian folklor.
3
Miturut pratelan saking tiyang ingkang tasih nguri-nguri tradhisi “Jembul Tulakan”, wontenipun tradhisi menika wiwit jaman paprintahan Nyai Ratu Kalinyamat. Tatacara tradhisi kangge njurung asipat batos gegayutan kaliyan sumpah Ratu Kalinyamat. Nami “Jembul” Punika mula bukanipun saking pirantos ingkang dipunginakaken, inggih punika deling ingkang dipunirat (disisir) ing tatacara tradhisi “Jembul Tulakan” wonten kalih werni Jembul, antawisipun Jembul lanang lan Jembul wadon. Jembul lanang blegeripun deling ingkang dipunparingi rerenggan lan dipunirat alit-alit pramila deling punika saemper kados mustaka ingkang wonten rikamanipun, ing salebetipun wonten jadah (gemblong, jenang) Jembul wadon ugi kadamel saking deling, ananging boten dipunparingi rerenggan kados Jembul lanang, lan ing salebetipun wonten sekul ambengan lan ulamipun. Samenika tradhisi “Jembul Tulakan” badhe cures jalaran wonten lelawanan antawisipun generasi sepuh lan generasi mudha. Dipuntingali saking sarengating agami ugi nggadhahi kathah lelawanan. Ananging saking bebrayan dhusun Tulakan lan pamarintah Kabupaten Jepara tasih purun nguri-nguri tradhisi punika, saumpami boten dipunlampahi ugi boten wonten sangsinipun. Saking lelawan punika ndadosaken tradhisi “Jembul Tulakan” nggadhahi makna ingkang tambah lan rerangkening tatacara ingkang ewah. Adhedhasar punika pramila prelu pamanggihing bebrayan
tumrap
tradhisi
“Jembul
Tulakan”,
jalaran
nggadhahi
pangribawa ingkang sami maringi asil kangge karya sastra lan
4
bebrayanipun. Tradhisi “Jembul Tulakan” punika namung setunggal wonten ing dhusun Tulakan, boten wonten sanesipun. Bebrayan lan pamarintah panyengkuyungipun kedah mbudidaya supados tradhisi “Jembul Tulakan” punika tansah ngrembaka wonten ing madyaning bebrayan, mliginipun bebrayan Jawi. Miturut Herimanto (2008:35) ewahing kabudayan inggih punika babagan ingkang kadadosan saking wontenipun babagan ingkang beda lan boten selaras malih. Mula bukanipun wontenipun tradhisi, limrahipun wonten faktor panyengkuyungipun bebrayan nglampahi tradhisi “Jembul Tulakan” punika. Manawi dipuntingali bebrayan nglamapahi tradhisi “Jembul Tulakan” punika supados angsal berkah saking Allah SWT lan ingkang tetanen asil buminipun kathah. Wonten kalih motif ingkang dadosaken bebrayan nglampahi tradhisi “Jembul Tulakan” punika: 1. Motif Sejarah; amargi tradhisi “Jembul Tulakan” punika ing jaman rumiyin kangge pakurmatan dhumateng Ratu Kalinyamat minangka danyang dhusun Tulakan. 2. Raos syukur dhumateng Allah SWT , amargi sampun dipunparingi asil bumi ingkang kathah, pramila bebrayan nglampahi tradhisi punika. Tatacara tradhisi “Jembul Tulakan” ing Kecamatan Donorojo punika nggadhahi mupangat ingkang ageng kangge bebrayan Tulakan.
5
Tradhisi punika kangge pencermin kekarepan, alat pendidikan, lan hiburan. Cariyos rakyat ingkang dados objek panaliten inggih punika cariyos rakyat sejarah tatacara tradhisi ritual “Jembul Tulakan”, Desa Tulakan Kecamatan Donorojo Kabupaten Jepara Jawa Tengah. Wonten ing tatacara ritual “Jembul Tulakan” kathah ingkang nyuwun supados rejekinipun gangsar, ingkang tetanen supados asil buminipun kathah lan sitinipun subur, ingkang dados pangajeng kadosdene petinggi supados tindak-tandukipun sae, jujur lan aparat dhusunipun saged ngayomi bebrayanipun. Wonten ing peneliten punika badhe dipunrembag tradhisi tatacara ritual “Jembul Tulakan” wonten ing Desa Tulakan Kecamatan Donorojo Kabupaten Jepara, kanthi irah-irahan “Tradhisi Jembul Tulakan ing Desa Tulakan Kecamatan Donorojo Kabupaten Jepara lan Pigunanipun Tumrap Bebrayan”.
B. Momotaning Perkawis Adhedasar pratelan ing nginggil, pramila pirembagan lan panaliten punika mangkenipun kangge ndhudhah sarta mangsuli pitakenan saking prakawis-prakawis ing ngandhap punika. 1.
Kados pundi mula bukanipun tradhisi tatacara ritual “Jembul Tulakan” tumrap bebrayan Kecamatan Donorojo ?
2.
Kados pundi pamanggih (persepsi) bebrayan Kecamatan Donorojo ngengingi wontenipun tradhisi “Jembul Tulakan” ?
6
3.
Punapa pigunanipun tumrap nilai Pendidikan ?
C. Ancasing Panaliten Ancasing panaliten punika kasebat ing ngandhap. 1.
Ngandharaken mula bukanipun tradhisi tatacara ritual “Jembul Tulakan” tumrap bebrayan dhusun Tulakan.
2.
Ngandharaken persepsi bebrayan dhusun Tulakan ngengingi tradhisi “Jembul Tulakan”.
3.
Ngandharaken nilai pendidikan ingkang wonten ing tradhisi “Jembul Tulakan”.
D. Mupangating Panaliten Wontenipun panaliten punika nggadhahi pangajeng-ajeng saged migunani tumrap panaliti, bebrayan sarta lembaga akademik. 1. Mupangat Teoretis Mupangat teoritisipun kasebat ing ngandhap punika. a. Maringi gambaran panaliten gegayutan mitos lan tradhisi rakyat. b. Maringi pamawas enggal bab tradhisi ingkang gesang ing bebrayan. 2. Mupangat Praktis Mupangat praktisipun kasebat ing ngandhap punika. a. Supados bebrayan mangertosi babagan cariyos tradhisi tatacara ritual Jembul Tulakan.
7
b. Supados bebrayan mangertosi punapa nilai pendidikan ingkang wonten ing tradhisi “Jembul Tulakan”.
E. Panegesing Tembung Supados panaliten punika boten nuwuhaken pamanggih ingkang benten-benten, pramila kedah dipunjlentrehaken kanthi cetha babagan tetembungan ingkang dipunginakaken ing panaliten punika. 1. Tradhisi Peursen ( ing Hartoko, 1985: 11) tradhisi punika warisan utawi kalajengan
norma-norma,
adat-istiadat,
paugeran-paugeran
lan
pawarisan harta kekayaan. Pratelan kasebat nggiyaraken manawi tradhisi punika asiling kabudayan ingkang tuwuh lan ngrembaka ing madyaning bebrayan lan dipunwarisaken kanthi turun-temurun dados kagunganing bebrayan. 2. Mitos Bascom mratelakaken ( ing Dananjaya, 1986: 50) ngandharaken bilih mitos punika sami kaliyan mite. Mite inggih punika cariyos gancaran rakyat ingkang dipunanggep saestu kedadosan sarta dipunanggep suci dening tiyang ingkang nggadhahi. Paraga mite punika para dewa utawi setengah dewa. Peursen (1988: 37) mratelakaken mitos inggih punika cariyos ingkang paring pandom lan arah tumrap kempalaning bebrayan. Wosipun mitos punika paring arah kangge tiyang anggenipun badhe
8
tumindak. Mitos dhasaripun awujud cariyos ngengingi sesambetanipun kaliyan alam lan manungsa, dhateng pundi tiyang ingkang cariyos sampun ical utawi supe kaliyan bebrayan ingkang nyarujuki. Saged dipunwawas kanthi omber, miturut Wellek lan Wirren mratelakaken ( ing Budianta, 1990: 244) menawi mitos nggadhahi sifat sosial, komunal lan anonim. Mitos nggadhahi sifat komunal inggih punika mitos saged dipuntampi dening bebrayan ingkang nyarujuki lan dados tuntunanipun kagem bebrayan. Mitos darbekipun rakyat, mitos ugi dipundamel ing madyaning bebrayan. Pangripta mitos boten dipunmangertosi. 3. Persepsi Tembung Persepsi punika mula bukanipun saking Basa Inggris Perception tegesipun suraos saking produk mental. Ewahing mental ingkang prelu kula lan panjenengan penget inggih punika ingkang wonten lan saged dipunraosaken. Raos minangka objek ingkang saged mrabawani organ pangrasa miturut Drave mratelakaken ( ing Istianah, 2004: 25) Persepsi manut Yunus mratelakaken ( ing Istianah, 2004: 29) punika minangka reaksi saking pamicara, pamireng, panyemak utawi panyumerep ingkang dipunadhepi. Miturut KBBI (1993: 675) Persepsi tegesipun proses setunggaling tiyang kangge mangertosi maneka perkawis lumantar panca driya. Miturut Seger mratelakaken ( ing Yunus 1985: 57) menawi aspek ingkang sesambetan kaliyan persepsi inggih punika: a) hakikat tiyang maos ingkang sesambetan kaliyan teks padamelan, pendidikan, papan
9
panggenan lan agami, b) sikep lan pambijen ingkang wonten dhateng pamaos, c) sanggah kaliyan basanipun, d) analisis ingkang sampun kulinten, e) nampi kahanan tiyang ingkang maos. Dados persepsi punika pangarep-ngarep pamaos ingkang kagungan peranan wigatos salebeting namtokaken makna karya sastra. Kasil tanggapan pamaos dipuntemtokaken kaliyan bentenipun horison pangarep-arep dhateng pamaos. Menawi benten amargi pengalaman, pendidikan, norma lan kasanggahan pamaos salebeting nanggapi lan interaksi kaliyan teks. Saking pratelan ing nginggil menawi tanggapan pamaos pangadhep teks sastra, mliginipun teks sastra lisan kaprebawan dening pintenpinten perkawis. Perkawis-perkawis punika antawisipun pengalaman, pendidikan, paugeran-paugeran ingkang sarujuk kaliyan pamaos lan paugeran-paugeran ingkang boten sarujuk kaliyan pamaos, fisik lan kasunyatanipun. 4. “Jembul Tulakan” Miturut KBBI (2005: 466) “Jembul” inggih punika saking tembung “Jambul” ingkang tegesipun rikma ingkang dipunandam wonten ing ubun-ubun. Tiyang Jawi wiyaripun nyebat “Jembul” punika “Jambul”, pangertosanipun inggih punika saperangan saking rikma ingkang wonten ing mustaka ingkang dipuntata supados saged njulang ing nginggil. “Jembul” punika istilah saking papan panggenan bebrayan Tulakan. “Jembul” miturut bebrayan Tulakan inggih punika
10
nggadhahi teges rikma ingkang wonten ing ubun-ubun. Dados rikma punika dipunwastani bebrayan Tulakan “Jembul”. Jembul ing dalem prosesi tatacara ritual “Jembul Tulakan” inggih punika rangkaian sesaji ingkang wonten ing salebetipun ancak, saemper arupi keranjang utawi kotak ingkang dipundamel saking kayu ukuran 1 x 2 meter. Sumpah Ratu Kalinyamat miturut bebrayan ing dhusun Tulakan dipunpitados saged mujudaken gegayuhanipun ratu ingkang nggadhahi pikajengan males ukum sedanipun garwanipun Sultan Hadirin ingkang dipunsedani
dening
Arya
Penangsang
lan
boten
asil
tanpa
panyengkuyungipun bebrayan dhusun Tulakan. Jalaran mekaten, bebrayan dhusun Tulakan njurung asipat batos kanthi cara ngawontenaken tatacara ritual ingkang dipunsebat “Jembul Tulakan”, supados gegayuhanipun ratu saged kalampahan. Ananging ing jaman sapunika, tatacara “Jembul Tulakan” maknanipun sampun benten, inggih punika ingkang sepisan dados sarana kangge sedhekah bumi, nelakaken raos syukur dhumateng Gusti Ingkang Maha Tunggal ingkang sampun paring lubering berkah tuwin ganjaran lan karaharjan tumrap bebrayan dhusun Tulakan supados saged gesang tata tentrem karta raharja lan ingkang kaping kalih kangge pakurmatan dhumateng Ratu Kalinyamat minangka danyang dhusun Tulakan. 5. Kecamatan Donorojo Kecamatan
Donorojo,
inggih
punika
Kecamatan
ingkang
tlatahipun wonten ing Kabupaten Jepara, Provinsi Jawa Tengah
11
Indonesia. Kecamatan Donorojo punika asil saking pamekaran Kecamatan Keling, ingkang tumut kalian paugeran Undang-undang Kuta Jepara nomer 17 Tahun 2007. Kecamatan Donorojo dipunponthapontha dados 8 dhusun inggih punika: Dhusun Bandungharjo, Dhusun Banyumanis, Dhusun Blingoh, Dhusun Clering, Dhusun Jugo, Dhusun Sumberejo, Dhusun Tulakan lan Dhusun Ujungwatu. Dhusun Tulakan inggih punika dhusun ingkang wonten ing Kecamatan Donorojo. Wonten ing dhusun Tulakan punika tradhisi “Jembul Tulakan” tasih dipunlestareaken. Dhusun Tulakan punika dipunpantha-pantha dados 5 Kamituwan, inggih punika: Kamituwan Krajan, Kamituwan Drojo, Kamituwan Pejing, Kamituwan Ngemplak, Kamituwan Winong. Kamituwan Krajan angliputi dhukuh Krajan lan Kaligeden. Kamituwan Drojo angliputi dhukuh Drojo lan Janggleng. Kamituwan Pejing angliputi Dhukuh Pejing lan Sonder. Kamituwan Ngemplak angliputi Dhukuh Ngemplak, Tanggulasi lan Kedondong. Kamituwan Winong angliputi Dhukuh Winong, Dungpucung, Dunggayam. Padamelanipun mayoritos petani, kahanan bebryanipun saking segi pendidikan ugi boten kalah sae manawi dipuntetimbangaken kaliyan Kecamatan sanes. Kecamatan Donorojo wonten 14.000 jiwa. Kecamatan Donorojo mayoritas agamanipun islam, jalaran manawi dipuntingali saking mula bukanipun Kecamatan Donorojo punika, tokoh ingkang dados danyang Kecamatan Donorojo punika saking
12
kerajaan Islam, tuladhanipun Ratu Kalinyamat minangka danyang saking dhusun Tulakan. Dados tradhisi “Jembul Tulakan” punika ugi tradhisi minangka syariat keislaman.
F. Metodhe Panaliten Panaliten tradhisi “Jembul Tulakan” punika ngginakaken metodhe Deskriptif kualitatif. Deskriptif punika nggambaraken menapa wontenipun, limrahipun kangge nggambaraken perkawis ingkang aeng. Kualitatif punika dhata ingkang ngasilaken tembung-tembung ingkang kaserat utawi lisan saking tiyang ingkang dipunamati (KBBI, 1993: 467) Deskriptif kualitatif punika boten mratelakaken perkawis ingkang gegayutan kaliyan angka, ananging panaliten punika nggadhahi ancas kangge nggambaraken utawi mratelakaken kadadosan utawi fenomena ingkang kadadosanipun ing Kecamatan Donorojo. Perkawis punika tradhisi “Jembul Tulakan” ing Desa Tulakan Kecamatan Donorojo Kabupaten Jepara lan Pigunanipun Tumrap Bebrayan. 1.
Sasaraning Panaliten Sasaraning panaliten punika tradhisi “Jembul Tulakan”. Panaliten mbudidaya ngandharaken lan deskripsiaken tradhisi “Jembul Tulakan” tumrap pagesangan bebrayanipun. Sasaran sanes ingkang dipuntingali kangge jangkepi sasaran utami punika lingkungan fisik, sosial, lan budaya ingkang wonten ing Kecamatan Donorojo.
13
2.
Pendhekatan Panaliten Pendhekatan panaliten katindakaken supados pikantuk asil ingkang maksimal salebetipun analisa data saking kathahing sumber. Pendhekatan panaliten ingkang wonten ing panaliten punika pendhekatan subjektif. Panaliten punika Mendhet katrangan ingkang kaanggep nguwaosi lan saged kangge sumber dhata ingkang cetha. Katrangan ingkang kapilih antawisipun pangarsa dhusun, paniti laksana “Jembul Tulakan”, lan bebrayan ingkang tumut mriksani tradhisi “Jembul Tulakan”, mila saged kaasilaken katrangan ingkang valid lan cetha.
3.
Cara Ngempalaken Dhata Supados angsal dhata ingkang dipunbetahaken, cara pangempalaning dhata punika ngginakaken cara
studi pustaka,
wawancara, observasi, lan dokumentasi. Cara punika sarujuk kaliyan cara ingkang dipunayahi, cara -cara punika antawisipun. a. Studi Pustaka Studi pustaka inggih punika cara pangempalan dhata ingkang dipunpendhet kanthi cara madosi saking maneka warni sumber kaserat saking buku-buku umum utawi makalah-makalah ingkang jumbuh kaliyan panaliten punika. Sumber-sumber ingkang dipunserat lan jumbuh kaliyan panaliten punika lajeng dipunjangkepi kaliyan sumber-sumber
14
ingkang sanes angsal kanthi terapan metodhe pramila validitasipun saged katanggeljawabaken. b. Cara Wawancara Cara wawancara inggih punika wohing pirembagan ingkang dipuntindakaken kaliyan pangandikan supados pikantuk katrangan saking tiyang ingkang dipunsuwuni katranganipun (Arikunta, 2006: 126) Wawancara punika katindakaken dening pihak-pihak ingkang sampun kapilih paring katrangan lan ugi minangka sumber dhata ingkang dipundhudhah. Anggenipun wawancara punika kangge maringi dhata ingkang sipatipun mligi. Pitakenanipun inggih punika ingkang mantheng kaliyan objek ingkang badhe dipunteliti. Panaliten kedah saged nemtokaken katrangan kunci, kangge namtoaken katrangan kunci kedah dipuntimbang (Sodikan, 2001: 91), kados ing ngandhap punika. 1) Tiyang ingkang magepokan mangertos perkawis ingkang badhe dijlentrehaken. 2) Umur ingkang magepokan sampun diwasa. 3) Tiyang ingkang magepokan sehat lair batin. 4) Tiyang ingkang magepokan gadhah sipat netral, boten gadhah wigati ingkang boten sekeca.
15
5) Tiyang ingkang magepokan gadhah kawruh ingkang wiyar ngengingi perkawis ingkang dipunanalisis. c. Observasi Observasi tegesipun ngamati lan nyerat kanthi sistematik ngengingi tandha-tandha ingkang ketingal ing objek panaliten. Cara observasi punika dipunginakaken kangge mangertosi dhata ingkang magepokan kaliyan tradhisi “Jembul Tulakan” lan lampahing
tradhisi
ing
bebrayan.
Wonten
ing
panaliten
pengamatan boten winates punapa ingkang dipunsumerepi, ananging asringipun rupi samukawis, solah bawa utawi proses. Wonten ing tetingalan wekdal lumampah tradhisi “Jembul Tulakan” kedah dipungatosaken, sasambetan bebrayan ingkang nindakaken tradhisi lan ingkang ningali (penonton), mupangat ingkang saged dipunpendhet. d. Dokumentasi Cara dokumentasi dipunginakaken kangge Mendhet bukti fisik arupi foto utawi gambar ingkang gegayutan kaliyan objek panaliten, inggih punika tradhisi “Jembul Tulakan” ing Kecamatan Donorojo Kabupaten Jepara. Dhata punika dhata langsung ingkang kapendhet punika dhata langsung asil saking tetingalan “Jembul Tulakan” ingkang katindakaken dening warga dhusun Tulakan Kecamatan Donorojo. Dokumen punika ngempalaken dhata lumantar petilasan ingkang
16
kaserat, kados arsip, gambar ingkang gegayutan kaliyan prakawis panaliten (Arikunta 2006: 129) Panaliten kualitatif punika dokumentasi minangka perangan pangempal dhata ingkang utami, jalaran kangge mbuktekaken kanthi logis. Caranipun Mendhet gambar punika saged mbiyantu panaliten supados pikantuk dhata ingkang leres lan valid, pramila objek ingkang dados ancasing panaliten saged dipuntanggel jawabaken kaliyan fakta ingkang wonten. 4.
Cara Analisis Dhata Dhata saking responden inggih punika dhata ngengingi tradhisi “Jembul Tulakan”, inggih punika Tradhisi “Jembul Tulakan” ing Desa Tulakan Kecamatan Donorojo Kabupaten Jepara
lan
Pigunanipun Tumrap Bebrayan. Dhata kasebat lajeng dipunanalisis ngginakaken cara deskriptif kualitatif, menawi kaliyan cara ngandharaken dhata ingkang awujud tembung-tembung kalebet kategori, boten awujud angkaangka. Cara ingkang katindakaken kangge nganalisis tradhisi tatacara ritual “Jembul Tulakan” kaliyan bebrayan Kecamatan Donorojo kados ing ngandhap punika. 1. Nyerat dhata ngengingi mula bukanipun lan persepsi bebrayan ngengingi wontenipun tradhisi “Jembul Tulakan”.
17
2. Ndeskripsekaken mula bukanipun lan pamanggihipun kapitadosan bebrayan ngengingi wontenipun tradhisi “Jembul Tulakan”. 3. Nganalisis mula bukanipun lan pamanggihipun bebrayan ngengingi wontenipun tradhisi “Jembul Tulakan”. 4. Mendhet dudutan asiling analisis gandheng cenengipun lan persepsi
bebrayan
ngengingi
wontenipun
tradhisi
“Jembul
Tulakan”. Cara ingkang katindakaken kangge nganalisis cak-cakaning tetingalan tradhisi “Jembul Tulakan” kados ing ngandhap punika. 1. Ngamati kanthi langsung lampahing tetingalan tradhisi “Jembul Tulakan”, ingkang katindakaken dening bebrayan ingkang dados paniti laksana tradhisi “Jembul Tulakan”. 2. Mendhet dudutan asiling analisis tradhisi bebrayan ngengingi wontenipun tradhisi “Jembul Tulakan”. Cara ingkang katindakaken kangge nganalisis mupangat pendidikan ngengingi wontenipun tradhisi “Jembul Tulakan” kados ing ngandhap punika. 1. Nyerat dhata saking asil wawancara 2. Ndeskripsekaken mupangat nilai pendidikan wontenipun tradhisi “Jembul Tulakan”. 3. Nganalisis gegayutan kaliyan mupangat nilai pendidikan.
18
G. Tata Rakiting Panyeratan Kangge nggampilaken maos lan nyerat skripsi, mila tata rakiting panyeratan kaperang dados gangsal bab. Gangsal bab punika antawisipun: Bab 1 punika purwaka wosipun: Landhesan pamilihing irah-irahan, Momotaning Perkawis, Ancasing Panaliten, Mupangating Panaliten, Panegesing Tembung lan Metodhe Panaliten lan Tata Rakiting Panyeratan. Wonten ing mupangating panaliten kaperang dados kalih inggih punika: 1)Mupangat Teoritis lan 2) Mupangat Praktis. Wonten ing Metodhe Panaliten kaperang dados 4 inggih punika 1) Sasaraning Panaliten, 2) Pendekatan Panaliten, 3) Cara Pangempalaken Dhata, sarta 4) Cara Analisis Dhata. Wonten ing Teknik Pangempalaning Dhata wonten tiga, inggih punika: Studi Pustaka, Wawancara, Observasi lan Dokumentasi. Bab II punika Landhesan Teori, wonten ing Landhesan Teori wosipun
ngengingi
Kabudayan,
folklor,
Mitos,
Tradhisi,
Nilai
Pendhidhikan. Ing folklor wonten Ciri-ciri folklor, Mupangat Folklor, lan Rupi Folklor. Bab III punika rupi Persepsi lan Mupangat Pendidikan ngengingi Tradhisi “Jembul Tulakan” ing Kecamatan Donorojo. Bab punika wosipun rupi Tradhisi Ritual ingkang gegayutan kaliyan Tradhisi “Jembul Tulakan”, Persepsi bebrayan ngengingi Tradhisi “Jembul Tulakan”, Mupangat Pendidikan wontenipun Tradhisi “Jembul Tulakan” lan Mupangat “Jembul Tulakan” kangge bebrayan panyengkuyungipun.
19
Bab IV inggih punika panutup. Wonten ing bab panutup panaliten maringi Dudutan lan Panyaruwe. Ugi dipunajangkepi Kapustakan sarta Lampiran.
20
BAB II LANDHESANING TEORI
A. Wujuding Kabudayan Miturut Peursen ( 1988: 11) mratelakaken bilih kabudayan punika samukawis ingkang langkung ewah gingsir sanes samukawis ingkang ajeg utawi statis. Pamanggih sami ugi dipunandharaken dening Endraswara (2003: 1) bilih kabudayan punika samukawis ingkang gesang, ngrembaka lan ewah tumuju asas tartamtu, sipatipun ewah gingsir boten ajeg. Kabudayan punika perkawis ingkang wonten gegayutanipun kaliyan akal, amargi kabudayan punika saking basa sansekerta buddhayah inggih punika rupi jamak saking buddhi ingkang anggadhahi arti budi utawi akal Koentjaraningrat (2002: 181) Miturut Koentjaraningrat (2005: 72) kabudayan punika sedaya gagasan lan raos, tindak-tanduk sarta karya ingkang dipunasilaken dening manungsa anggenipun gesang ing bebrayan, kanthi cara sinau. Wosipun kabudayan punika dipungadhahi dening bebrayan, namung wonten bentenipun ing antawisipun kabudayan bebrayan setunggal kaliyan bebrayan sanesipun. Koentjaraningrat (2005: 1) mratelakaken menawi kabudayan punika kadadosan saged saking segi papan panggenan lan induk bangsanipun. Wosipun bilih kabudayan punika kadadosan saking asiling ciptaning manungsa ingkang kaprabawan dening kawontenanan papan panggenan lan induk bangsanipun.
20
21
Umpaminipun kabudayan ing karaton kaliyan bebrayan sajawinipun karaton kabudayan ingkang dipunasilaken sampun benten, amargi kaprabawan dening kawontenan papan panggenan. Miturut Koentjaraningrat (2005: 15) pangertosan kabudayan dipunperang dados tigang bab, inggih punika. 1.
Kabudayan minangka penggalih, gagasan, nilai, paugeran, lan pranatan.
2.
Kabudayan minangka kompleks aktiftet tindak-tanduk ingkang nggadhahi pola saking tiyang ing bebrayan.
3.
Kabudayan minangka barang asil karyaning manungsa. Ciri-ciri kabudayan miturut miturut Maren (2007: 49).
1.
Kabudayan inggih punika asil utawi produk saking manungsa, kabudayan punika wonten amargi dipundamel dening manungsa mboten dipundamel Tuhan utawi dewa.
2.
Kabudayan nggadhahi sifat sosial, kabudayan dipunasilaken sacara sesarengan.
3.
Kabudayan dipunwarisaken turun-temurun saking generasi marang generasi salajengipun. Miturut Koentjaraningrat mratelakaken ( ing Maran, 2007:
49) wujud kabudayan punika wonten tiga, inggih punika. 1.
Wujud ideal, sistem sosial lan kabudayan fisik. Wujud ideal saking kabudayan inggih punika arupi adat-istiadat. Amargi fungsi saking adat-istiadat saged dipunginakaken kangge paring pandom
22
gegayutan kaliyan tindak-tanduk manungsa anggenipun gesang ing bebrayan. 2.
Sistem sosial saking kabudayan inggih punika manungsa mboten namung gadhah kekarepan ingkang sae ananging kedah saget mujudaken
punapa ingkang dipunpikajengaken,
anggenipun
mujudaken saged dipunlampahi sesarengan kaliyan tiyang sanes utawi sacara sosial. 3.
Kabudayan fisik arupi asil saking tindak-tanduk manungsa, tuladhanipun gedung-gedung perkantoran, griya, margi, mesinmesin lsp. Tindak-tanduk bebrayan
ingkang gadhah wujud saking
saperangan babagan ingkang wonten ing sastra saged arupi tatacaratatacara keagamaan lan tradhisi (adat-istiadat). Saking pratelan ing nginggil saged dipunpendhet dudutan bilih tradhisi punika kalebet konteks kabudayaan, antawisipun tradhisi (adatistiadat) ingkang ngrembaka wonten ing pagesangan
ingkang
nglahiraken tataacara ritual. Amargi pangertosan tradhisi punika anggadhahi ciri-ciri ingkang sami kaliyan kabudayan inggih punika nglajengaken warisan utawi norma-norma, tradhisi (adat-istiadat) kaidah-kaidah saking generasi marang generasi salajengipun.
23
B. Folklor Miturut mula bukanipun tembung, folklor punika mula bukanipun saking tembung folk lan lore. Folk punika kempalaning tiyang ingkang nggadhahi tanda pengenal fisik, sosial lan kabudayan. Tanda pangenal fisik punika arupi : warnaning kulit ingkang sami, warna rikmanipun ingkang sami, nyambut damelipun, tataran pendidikan lan agami ingkang sami. Ananging ingkang langkung wigatos punika bebrayan nggadhahi tradhisi ingkang kalebet kabudayan ingkang sampun kawarisken turun-temurun, lan ingkang langkung wigatos bebrayan nggadhahi titikan golongan Dundes mratelakaken ( ing Danandjaya, 1986: 1) Lore punika tradhisi, folk minangka kabudayan ingkang kawaris kanthi turun-temurun kanthi lisan lumantar ebahing isyarat utawi
pirantos
pambiyantu
pepeling.
Danandjaya
(1986:
2)
ngandharaken folklor punika saperangan kabudayan ingkang kolektif, ingkang kasebar lan dipunwarisaken turun-temurun. Wosipun kolektif, asipat umum, sacara tradhisional. Adhedhasar pratelan punika, saged dipunpendhet dudutan bilih wujud tradhisi “Jembul Tulakan” minangka saperangan saking kabudayan ingkang rupi folklor. Tradhisi punika sampun dangu dipuntindakaken dening bebrayan, minangka kabudayan bebrayan ingkang sampun kawaris kanthi turun-temurun.
24
1. Ciri-ciri folklor Miturut Dananjaya (1994: 3-5) ciri-ciri utamaning panepang folklor inggih punika. a. Sumebar lan pawarisanipun limrah katindaaken kanthi cara lisan, sumukawis lumantar tutur tembung saking pacelathoning tiyang. b. Folklor gadhah sifat tradhisional, inggih punika kasebaraken kanthi ajeg utawi wujud ingkang standar. c. Folklor wonten (exist) ing versi-versi utawi varian-varian ingkang benten. d. Folklor sifat anonim, tegesipun asma ingkang ngripta boten dipunmangertosi dening tiyang malih. e. Folklor limrahipun nggadhahi bleger awujud paugeran utawi gumathok. f. Folklor nggadhahi mupangat kangge gesang sesarengan ingkang kolektif . g. Folklor asipat pralogis, inggih punika gadhah logika piyambak ingkang mboten jumbuh kaliyan logika umum. h. Folklor dados gadhahipun sesarengan saking kolektif tertamtu. i. Folklor limrahipun asipat wantah lan lugu, pramila asring katingal kasar lan dumadakan.
25
2. Mupangat folklor Mupangat folklor Bascom ( ing Danandjaya, 1994: 19) kasebut ing ngandhap punika. a. Minangka sistem proyeksi, inggih punika kangge pirantos pencermin angen-angen minangka kolektif. b. Minangka pirantos pangesahan pranata-pranata lan lembagalembaga kabudayan. c. Minangka pameksa lan pengawas paugeran bebrayan tansah dipunpatuhi dening anggota ingkang mitadosi. Saking pratelan ing nginggil saged dipunpendhet dudutan bilih mupangat folklor
awujud tradhisi ingkang nyarengi
wontening tradhisi “Jembul Tulakan” nggadhahi mupangat Pendidikan. 3. Wujuding folklor Miturut Brunvand mratelakaken ( ing Danandjaya, 1994: 21-23) wujud folklor inggih punika. a. Folklor lisan (verbal folklor) Folklor lisan punika folklor ingkang murni lisan. Ingkang kalebet kelompok punika, 1) Basa rakyat, kados logat, sebatan pangkat tradhisional, lan mungguh Kabangsawan, 2) Unen-unen tradhisional, kados paribasan, bebasan lan saloka 3) Pitakenan tradhisional, kados cangkriman, wangsalan, 4) Geguritan rakyat, kados parikan, gurindam, lan singir. 5)
26
Cariyos gancaran rakyat, kados mite, legenda lan dongeng. 6) Lelagon. Adhedhasar pratelan ing nginggil saged dipunpendhet dudutan bilih tradhisi ritual “Jembul Tulakan” punika folklor lisan ingkang awujud cariyos gancaran rakyat. b. Folklor saperangan lisan Folklor saperangan lisan minangka folklor ingkang awujud campuraning unsur lisan lan unsur mboten lisan. Ingkang
kalebet
sandiwara,
kelompok
adat-istiadat,
punika
tatacara
kapitadosan
pahargyat
rakyat,
rakyat
lan
sapanunggalanipun. Dudutan adhedhasar pratelan ing nginggil saged dipunpendhet tradhisi ritual “Jembul Tulakan” kalebet folklor lisan. Adhedasar punika jalaran rupi tradhisi “Jembul Tulakan” kalebet adat-istiadat utawi tradhisi ingkang ngrembaka ing bebrayan. Nglampahi tradhisi kasebat sesarengan kaliyan wontenipun sesajen. Bebrayan pitados lumantar sesajen, bebrayan dipunparingi berkah, keslametan sarta punapa ingkang dipunsuwun saged dumugi. c. Folklor sanes lisan Folklor sanes lisan punika ingkang rupinipun sanes lisan. Pepanthan ageng punika saged kaperang dados kalih, inggih punika matrial lan sanes matrial. Ingkang matrial antawisipun:
27
arsitektur rakyat, kerajinan tangan rakyat, busana lan rerenggan paraga, tetedhan lan inuman, sarta jampi tradhisional. Ingkang sanes matrial antawisipun pralambang ebahing tradhisional, pralambang ungel kangge pawicantenan bebrayan, kadosdene kentongan lan kendhang.
C. Mitos Bascom mratelakaken ( ing Dananjaya, 1986: 50) mitos punika cariyos prosa rakyat ingkang dipunpitados kanthi estu ing bangsa, ngengingi dewa lan pahlawan jaman kepengker, ingkang ngandhut penafsiran mula bukanipun alam sakalir. Miturut Koentjaraningrat mratelakaken ( ing Dananjaya, 1994: 154) kapitadosan rakyat utawi takhayul punika kapitadosan ngengingi kekiyatan sakti saking tumindaking tiyang ingkang katindakaken kanthi jinarag ingkang dadosaken ilmu gaib. Bebrayan saged mangertos bilih mitos inggih punika tindak-tanduk pitados kaliyan barang gaib utawi nggadhahi sifat supranatural (gaib) Wonten gandheng cenengipun mitos kaliyan magis lan gaib, kabudayan ingkang sampun dangu anggenipun gesang ing bebrayan punika, kathah sanget ingkang dados mitos ing pagesangan. Asil kabudayan ingkang dados mitos punika limrahipun kabudayan ingkang dipunanggep sakral uatawi wigatos tumrap pagesangan manungsa. Kathah bebrayan ingkang taksih kumanthil ing babagan budaya Jawi,
28
taksih ngugemi pranatan kados dene tatacara adat, ritual-ritual, dolanan rakyat, beksan kangge leluhur utawi roh lan sesajen. Mitos ingkang wonten ing bebrayan tansah sesarengan kaliyan cariyos rakyat, sanajan mitos boten mesti cariyos rakyat. Mitos ingkang nyarengi cariyos rakyat ancasipun kangge ngiyataken cariyos rakyat. Cariyos rakyat pinitados nggadhahi kekiyatan-kekiyatan gaib, ingkang saged ngatur gesanging bebrayan panyengkuyung cariyos. Miturut Bascom mratelakaken ( ing Dananjaya, 1986: 50) cariyos gancaran rakyat kaperang dados tiga, inggih punika: 1) Mite, 2) Legenda, lan 3) Dongeng. Mite inggih punika cariyos gancaran rakyat ingkang kaanggep leres kadadosanipun sarta kaanggep suci dening ingkang gadhah cariyos. Legendha punika cariyos gancaran rakyat ingkang leres kadadosanipun nanging boten kaanggep suci. Dongeng inggih punika gancaran rakyat ingkang boten kaanggep leres kedadosanipun dening ingkang gadhah cariyos lan boten kaiket dening wekdal lan papan. Mitos lan cariyos rakyat nggadhahi wujud kalih ingkang sesambetan lan jangkepi. Mitos ingkang wonten wujud dipunsarengi kaliyan cariyos rakyat, menawi mitos boten tamtu awujud cariyos rakyat. Ugi saged dipunwastani, bilih cariyos rakyat inggih punika mitos, manawi mitos boten tamtu awujud cariyos rakyat. Miturut Abu Ahmadi (2008:10) mitos inggih punika kawruh ingkang dumados saking pakulinan lan pangertosan ingkang cupet lan
29
wonten sesambetanipun kaliyan kapitadosan tiyang Jawi ingkang pitados kaliyan mistis utawi gaib. Mupangat mitos miturut Peursen (2009: 39-41) inggih punika. 1.
Ngemutaken manungsa babagan wontenipun kakiyatan-kakiyatan linangkung ing donya sanes.
2.
Paring landhesan ing mangsa sapunika, inggih punika katentreman, keseimbangan, lan kawilujengan.
3.
Paring pangertosan babagan donya. Lajeng mitos ngrembaka mupangatipun minangka panggayut antawis manungsa lan daya-daya kakiyatan alam. Saking pinten-pinten andharan babagan mupangating mitos,
dudutanipun bilih mitos punika mupangat sanget dhumateng para bebrayan. Mitos saged paring pitedah anggenipun tumindak lan ngemutaken manungsa bilih samenika wonten kakiyatan-kakiyatan ing donya sanes. D. Tradhisi Sesambetan kaliyan mitos, unsur kabudayan ingkang ngrembaka wonten ing pagesangan nglahiraken tatacara-tatacara ritual, ingkang dadosaken tradhisi. Miturut KBBI (2005: 1293). Tradhisi punika pakulinan ingkang kanthi turun-temurun saking nenek moyang tasih dipuntindakaken sarta cara ingkang wonten dipunanggep cara ingkang
30
sae lan leres. Tradhisi sesambetan kaliyan aktifitas lan karya punika refleksi naluri kanthi murni. Saking katrangan ing nginggil saged dipunpendhet dudutan bilih tradhisi punika wonten sesambetanipun kaliyan tradhisional, perkawis ingkang wonten sesambetanipun adat, tradhisi, pakulinan, tatacara lan sapiturutipun. Peursen (1985 : 11) mratelakaken tradhisi menika arupi pewarisan utawi penerusan norma-norma, adat-istiadat, kaidah-kaidah lan pewaris banda dhanya. Tradhisi menika dipunformulasikaken wonten salah sawijining wujud ingkang sampun dipun temtokaken kagem
proyeksi
saking
kesadaranipun
kolektif
bebrayan
panyengkuyungipun supados wujudipun bervariasi. Uraian kasebut mratelakaken bilih tradhisi arupi setengah saking kabudayan, saking asil kabudayan saged awujud kathah ragam tingkah laku, norma lan cita-cita bebrayan.
E. Nilai Pendidikan 1.
Nilai Nilai pendidikan minangka paring pambijen utawi nilai ngengingi sedayaning prakawis, saged arupi pisik utawi lakuning tiyang. Nilai pendidikan punika nilai ingkang saged maringi prabawa sae, saged arupi pesen moral, kepribaden, sarta kawasisan.
31
Wonten ing salebetipun pendidikan mbetahaken nilai, kita kanthi sadar utawi boten tansah nindakaken pambijen wonten ing pasrawungan kaliyan tiyang utawi mahluk sanesipun. Pambijen utawi nilai minangka kasanggupan paring putusan ngengingi nilai punapa
ingkang
dados
adhedhasar
criteria
ingkang
dipunginakaken. Pambijen utawi nilai punika nimbangaken ngengingi sae lan boten sae, leres lan boten leres, endah lan boten endah lumantar saking kriteria tartamtu. Pambijen utawi nilai punika asipat abstrak amargi boten saged
dipuntangkep
kaliyan
panca
driya
ananging
saged
dipunpirsani kanthi objek tingkah laku ingkang ngandhut nilai. Miturut Raminah (1989: 80-81), werni-werni nilai inggih punika. e. Nilai Hedonik Nilai Hedonik inggih punika nilai ingkang saged paring karemenan dhateng kitha kanthi langsung. f. Nilai Artistik Nilai
Artistik
inggih
punika
nilai
ingkang
memanifestasikan katrampilanipun tiyang. g. Nilai Kultural Nilai Kultural inggih punika nilai ingkang gadhah gegayutan ingkang lebet kaliyan bebrayan utawi kabudayan.
32
h. Nilai Etik, Moral lan Religius Nilai Etik, Moral lan Religius inggih punika nilai ingkang saged paring kawruh ingkang gegayutan kaliyan etika, moral lan agama. i. Nilai Praktis Nilai Praktis inggih punika karya sastra ingkang ngemu adhedhasar ingkang praktis ingkang saged dipuntindakaken tiyang ing saben dintenipun. Tradhisi “Jembul Tulakan” dipunpikajengaken mbeta nilai ingkang mupangat kangge bebrayan kathah, becik nilai sosial, nilai agami lan nilai sanesipun. 2.
Pendidikan Miturut Raminah (1987:85) nilai pendidikan punika nilai ingkang saged maringi ilmu ingkang nyinaoni lan paring syaratsyarat umum ingkang dipunbetahaken kangge paring piwucal ingkang sae. Wonten gegayutan ingkang raket antawisipun pawiyatan, bebrayan lan kabudayan. Bebrayan lan budaya punika saking dimensi ingkang sami. Pendidikan punika wonten kalih. Pendidikan ingkang ngrembak prinsip-prinsip umum ing salebetipun mucal lan pasinaon, ingkang kaping kalih pendidikan khusus, inggih punika cara-cara paring kawruh ingkang cepet lan jumbuh. Mila ingkang dipunpikajengaken pasinaon utawi pendidikan punika paring
33
pangertosan lan ketrampilan , paring kawruh supados saged nyurasani ugi ngamalaken nilai-nilai. Wontenipun tradhisi ritual “Jembul Tulakan” ing Desa Tulakan Kecamatan Donorojo dipunkajengaken paring nilai didik dhateng bebrayan ing wewengkon kasebat, supados bebrayan dhusunipun dados langkung majeng ugi saged nguri-nguri kabudayan ingkang wonten supados boten cures.
34
BAB III TRADHISI LAN MUPANGAT PENDIDIKAN TRADHISI “JEMBUL TULAKAN” ING DESA TULAKAN KECAMATAN DONOROJO KABUPATEN JEPARA
A. Tradhisi “Jembul Tulakan” 1. “Jembul Tulakan” “Jembul” punika istilah saking papan panggenan bebrayan Tulakan. “Jembul” miturut bebrayan Tulakan inggih punika nggadhahi teges rikma ingkang wonten ing ngginggil mustaka. Dados rikma punika dipunwastani bebrayan Tulakan “Jembul”. Jembul ing dalem prosesi tatacara ritual “Jembul Tulakan” inggih punika rangkaian sesaji ingkang wonten ing salebetipun ancak, saemper arupi keranjang utawi kotak ingkang dipundamel saking kayu ukuran 1 x 2 meter. Wonten ing ngandhapipun dipuntaleni migunakaken batang ancak cacahipun kalih ingkang sejajar, ingkang nggadhahi fungsi kangge mikul. “Tulakan” inggih punika asma dhusun ingkang wonten ing Kecamatan Donorojo. Dhusun Tulakan punika papan panggenan ingkang dipunginakaken Ratu Kalinyamat tapa. Mula bukanipun dhusun Tulakan punika asmanipun sanes Tulakan ananging dhukuh Alas Tuwo. Cariyosipun dhukuh Alas Tuwo punika dhukuh ingkang katah sanget papan panggenanipun dipunginakaken roh alus kangge netep.
Wonten
perkawis-perkawis
34
aeng
ingkang
kedadosan,
35
tuladhanipun katah tiyang saking dhukuh Alas Tuwo ingkang gerah sacara dumadakan lan langsung pejah sanalika. Saking maneka perkawis ingkang wonten, tokoh saking dhukuh Alas Tuwo inggih punika Kyai Agung Barata lan sekawan prajuritipun inggih punika Ki Buntari, Ki Lebeh, Ki Cabuk lan Ki Purwa nyuwun idin dhumateng Kepala dhukuh Alas Tuwa Ki Moro Taruno masang rajah kangge nolak lan ngusir roh-roh jahat ingkang sampun ganggu katantreman bebrayan Alas Tuwa lan nyuwun dhumateng Allah supados pikajenganipun Kyai Agung Barata lan prajuritipun dipunajab dhumatemng Allah SWT. Rajah ingkang dipunpasang naminipun inggih punika “Tulak Balak Pasopati” Pikajenganipun Kyai Agung Barata lan prajuritipun dipunajab Allah SWT. Roh-roh alus ingkang wonten sampun boten wonten. Saking nami rajah “Tulak Balak Basopati” ingkang dipunpasang wonten ing Alas Tuwo punika nami dhukuh Alas Tuwo punika dipungantos Ki Moro Taruno dados Tulakan, lan wiwit sanalika Tulakan sampun boten dados padhukuhan ananging dipungantos dados kademangan. Ki Demamg Kyai Agung Barata dipunkukuhaken dados Demang Tulakan dumugi tahun 1882. Tahun 1883 kademangan Tulakan
naminipun
dipungantos
dados
dhusun
Tulakan
lan
dipunpimpin dening Petinggi utawi Kepala Desa. Padhukuhan asmanipun ugi dipungantos dados Kamituwan ingkang dipunpantha-
36
pantha dados padhukuhan-padhukuhan alit, Kamituwan dipunpimpin dening Kamitua. 2. Mula Bukanipun Tradhisi Tatacara “Jembul Tulakan” Tatacara tradhisi “Jembul Tulakan” punika kalebet tatacara sedekah bumi ingkang sampun ngrembaka lan sampun dados tradhisi turun-temurun bebrayan dhusun Tulakan. Tatacara tradhisi “Jembul Tulakan” punika dipunlampahi setunggal tahun sepisan, wulan Apit dinten Senin Pahing. Tatacara punika dipunlampahi kangge nelakaken raos syukur dhumateng Allah SWT ingkang sampun paring rejeki lan karaharjan tumrap bebrayan dhusun Tulakan. Cariyos mula buka wontenipun tradhisi “Jembul Tulakan” punika lampah kangge mengeti laku tapa ingkang dipunlampahi dening Ratu Kalinyamat. Ratu Kalinyamat inggih punika putri saking karaton Demak, Sultan Trenggana lan Rara Pambayun. Ratu Kalinyamat gadhah garwa inggih punika Pangeran Hadirin, ingkang dipunwisudha dados Adipati Jepara, ingkang dipunparingi gelar Sultan Hadirin. Sultan Hadirin dipunpejahi Arya Penangsang wonten ing salebetipun perang. Pejahipun Sultan Hadirin ndadosaken Ratu Kalinyamat sanget prihatos manahipun, amargi pejahipun Sultan Hadirin boten limrah. Ratu Kalinyamat tuwuh tekadipun badhe males ukum dhumateng Arya Penangsang. Ratu Kalinyamat nyuwun adil dhumateng Allah SWT, adil supados
piwales
ukumipun
saged
katindakaken.
Adil
punika
dipunwiwiti saking tapabrata. Papan tapa ratu punika tebih saking
37
karamean inggih punika wonten ing Siti Wangi. Salajengipun sedaya pirantos kacawisaken, Ratu Kalinyamat lan prajurit-prajuritipun sesarengan dhateng Siti Wangi. Dumugi Siti Wangi Ratu Kalinyamat siram lan sesuci wonten ing sendhang alit sisih papan tapanipun. Saderengipun Ratu Kalinyamat pinarak wonten ing papan tapanipun Ratu Kalinyamat gadhah gegayuhan, inggih punika “ora pisan-pisan ingsun jengkar saka tapaningsun, yen ingsun durung bisa kramas rah lan nganggo keset jembule Arya Penangsang”. Wonten ing wanci tapanipun kedadosan perang antawisipun prajurit Pajang ingkang dipunpandhegani dening Danang Sutawijaya, kaliyan prajurit Jipang Panolan ingkang dipunpandhegani dening Arya Penangsang. Wonten peperangan Arya Penangsang seda wekdal perang lumawan Danang Sutawijaya. Salajengipun Arya Penangsang seda, Ki Ageng Pamanahan sanalika nigas sirahipun lan mendhet rahipun Arya Penangsang. Ki Ageng sanalika ngutus prajuritipun ngaturaken rah lan “Jambul” Arya Penangsang dhumateng Ratu Kalinyamat wonten ing papan tapanipun. Dumugi papan tapanipun prajurit maringaken rah lan “Jambul” kasebat dhumateng Ratu Kalinyamat kangge males gerah penggalihipun. Amargi gegayuhanipun sampun katindakaken Ratu Kalinyamat wangsul wonten ing Kadipaten Jepara. “Jambul” rikma Arya Penangsang punika ingkang dipunsebat Jembul. Dumugi sapunika bebrayan dhusun Tulakan tasih nguri-uri tradhisi “Jembul Tulakan” punika tatacara tradhisi kangge nelakaken
38
raos syukur dhumateng Allah SWT ingkang sampun paring lubering berkah tuwin ganjaran lan karaharjan tumrap bebrayan dhusun Tulakan lan wujud pangurmatan bebrayan Tulakan dhumateng Ratu Kalinyamat minangka danyang dhusun Tulakan. Wujud pangurmatan punika ingkang dipunwujudaken mawi tradhisi “Jembul Tulakan”. Salebetipun tatacara tradhisi “Jembul Tulakan” punika wonten kalih warni Jembul inggih punika Jembul lanang lan Jembul wadon. Jembul lanang inggih punika jembul ageng ingkang wonten ing ngajeng piyambak, blegeripun awujud ancak ingkang dipunsukani rerenggan lan ing salebetipun wonten jadah (gemblong, wajik, tape ketan, apem) jadah punika dipuntancepaken
wonten ing ancak ingkang sampun
dipunirat alit-alit. Jembul wadon inggih punika jembul ingkang wonten ing wingkingipun jembul lanang, blegeripun awujud ancak ingkang dipunparingi rerenggan ananging ing salebetipun dipunsukani sekul sarta lawuh (sekul ambengan) Miturut Bapak Suparni, juru kunci petilasan Ratu Kalinyamat Mula bukanipun wontenipun tradhisi “Jembul Tulakan” amargi saking gegayuhanipun Ratu Kalinyamat dhumateng Arya Penangsang. Amargi Arya Penangsang sampun mejahi garwanipun Ratu, inggih punika Sultan Hadirin. Wekdal sapunika Ratu gadhah pikajengan males ukum dhumateng Arya Penangsang jalaran sampun mejahi garwanipun. Ratu Kalinyamat sumpah manawi gegayuhanipun saged kalampahan, Ratu Kalinyamat bakal kesed Jembule Arya Penangsang lan kramas rahipun
39
Arya Penangsang. Tradhisi “Jembul Tulakan” ugi sarana kangge sedekah bumi, nelakaken raos syukur dhumateng Gusti ingkang Maha Tunggal ingkang sampun paring lubering berkah tuwin ganjaran lan karaharjan tumrap bebrayan dhusun Tulakan supados saged gesang tata tentrem karta raharja. 3. Rerangkening Tatacara Saderengipun tradhisi “Jembul Tulakan” dipuntindakaken, langkung rumiyin kedah dipunwontenaken tradhisi-tradhisi ingkang sampun turun-temurun saking bebuyut. Antawisipun dipunwiwiti saking acara reresik dhusun. Reresik dhusun inggih punika, tradhisi ingkang miwiti rerangkening ritual tradhisi “Jembul Tulakan”. Blegeripun tradhisi reresik dhusun inggih punika reresik dhusun sesarengan bebrayan Tulakan (gugur gunung) Kaping kalih acara “manganan”. Acara “manganan” inggih punika acara dedhaharan sesarengan wonten ing kapundhen Ratu Kalinyamat sesarengan bebrayan Tulakan. Kaping tiga acara tahlilan. Acara tahlilan inggih punika maos asma-asma Allah wonten ing kapundhen Ratu Kalinyamat. Kaping sekawan acara tetingalan ringgit wacucal. Acara tetingalan ringgit wacucal inggih punika acara tetingalan kangge paring panglipur bebrayan dhusun Tulakan. Ingkang pungkasan acara baku, tetingalan arak-arakan Jembul. Acara arak-arakan jembul inggih punika arakarakan Jembul ngubengi padhukuhan dhusun Tulakan. Punika
40
pangandikanipun Bapak Suparni minangka Juru Kunci Petilasan Ratu Kalinyamat. Rupi tatacara “Jembul Tulakan” jinisipun kathah, ananging ingkang dados acara baku inggih punika arak-arakan Jembul. Dene reresik dhusun lan tetingalan ringgit wacucal namung kangge ngregengaken lan paring panglipur bebrayan dhusun Tulakan, amargi kathah tiyang sepuh ingkang remen ningali ringgit wacucal. Sapunika pratelan gegayutanipun kaliyan
reresik dhusun,
acara “manganan”, acara tahlilan, acara tetingalan ringgit wacucal lan acara arak-arakan Jembul. a. Tradhisi Reresik Dhusun Tradhisi reresik dhusun punika salah setunggalipun tradhisi ingkang miwiti rerangkening ritual tradhisi “Jembul Tulakan”. Blegeripun tradhisi reresik dhusun inggih punika reresik dhusun sesarengan bebrayan Tulakan (gugur gunung) Tradhisi reresik dipuntindakaken setunggal minggu saderengipun acara arak Jembul. Bebrayan Tulakan sesarengan reresik margi, mewahi sunaring lampu ingkang sampun boten wonten sunaripun, lan reresik papan petilasan Ratu Kalinyamat. Ancas saking tradhisi reresik dhusun inggih punika supados laladan sakiwa tengenipun dhusun punika resik lan saged nukulaken raos akrab antawis bebrayan dhusun Tulakan. Acara reresik dhusun punika dipuntindakaken setunggal minggu saderengipun acara Arak
41
Jembul. Dipunwiwiti tabuh 07.00-10.00 WIB. Saderengipun tabuh 07.00 bebrayan sampun kempal dipunselingi jejagongan tuwin gegujengan. Papan baku ingkang kedah dipunresiki inggih punika papan patapanipun utawi petilasan Ratu Kalinyamat lan margi ingkang badhe dipunliwati arak-arakan Jembul. Bebrayan dhusun Tulakan sesarengan reresik dhusun lan mbekta ubarampe piyambakpiyambak kados arit lan pacul. b. Acara “Manganan” Acara “manganan” wonten ing tradhisi “Jembul Tulakan” punika dipuntindakaken wonten ing lumampahing saderengipun arak-arakan Jembul. Anggenipun nglampahi acara “manganan”, wonten ing papan kapundhen Ratu Kalinyamat. Ingkang nglampahi bebrayan Tulakan lan bebrayan sajawinipun dhusun Tulakan. Tradhisi punika dipuntindakaken kangge mengeti lampah tapanipun Ratu Kalinyamat ingkang males ukum kaadilan dhumateng Arya Penangsang. Amargi, wonten ing papan punika Ratu Kalinyamat ngucap sumpah. Miturut ngendikanipun Bapak Sutrisna Kepala Desa Tulakan acara “manganan” punika dipuntindakaken kangge mengeti lampah tapa brata ingkang dipuntindakaken dening Ratu Kalinyamat nalika males ukum pejahipun garwanipun inggih punika Sultan Hadirin ingkang dipunpejahi dening Arya Penangsang. Acara “manganan” punika dipuntindakaken wonten ing papan patapanipun utawi
42
petilasanipun Ratu Kalinyamat, inggih punika wonten ing Siti Wangi utawi Sondher. Kawastanan Siti Wangi amargi ganda sitinipun punika wangi. Tradhisi tatacara “manganan” punika dipunlampahi ing dinten Jumat Wage, tabuh 16.00 dumugi 18.00. Wiwit tabuh 15.30 bebrayan dhusun Tulakan lan sajawinipun dhusun Tulakan sampun dumugi wonten ing Siti Wangi. Wonten ing tatacara “manganan” mbetahaken pinten-pinten ubarampe, inggih punika. 1) Sekul pethak Sekul Pethak inggih punika sekul ingkang rupinipun pethak ananging raosipun gurih. 2) Lawuh Lawuh inggih punika lawuh ingkang wonten ing salebetipun sekul pethak. Limrahipun ulam ingkang dipunginakaken ayam ingkung, tahu tempe lan teri. 3) Kain mori pethak Kain mori inggih punika kain kangge tutup papan petilasan Ratu Kalinyamat. Kain mori punika kangge gantos kain mori ingkang sampun lawas. Kain mori ingkang lawas dipunlelang dhateng bebrayan Tulakan, lan artanipun mlebet arta kas.
43
c. Acara Tahlilan Acara tahlilan inggih punika maos asma-asma Allah. Ananging pangertosan punika sampun dipungantos dados maos ayat-ayat cekak ringkes lan nyebat asma Allah SWT. Punika ngendikanipun Bapak Suparni minangka juru kunci petilasan Ratu Kalinyamat. Acara tahlilan punika dipunlampahi wonten ing pundhen Ratu Kalinyamat. Tahlilan wonten ing acara tradhisi “Jembul Tulakan” punika gadhah ancas, inggih punika paring donga konjuk Ratu Kalinyamat dhumateng Allah SWT lan nelakaken raos syukur dhumateng
Allah
Ingkang
Maha
Agung
ingkang
sampun
dipunsukani kathah ambruwah asil bumi ing tahun punika lan mugimugi ing tahun ngajeng ugi kathah ambruwah asil buminipun. Miturut Bapak Suparni minangka juru kunci Petilasan Ratu Kalinyamat wonten paugeran-paugeran saderengipun nglampahi acara tahlilan. Bebrayan kaajab saderengipun maos ayat-ayat, Mendhet toya wudhu wonten ing sendhang sakiwanipun petilasan Ratu Kalinyamat, supados resik saking najis. Waosan tahlilan dipunlampahi
dinten
Jumat
Wage
tabuh
19.00-20.00,
sarampungipun acara “manganan”. Acara punika dipunlampahi dinten Jumat Wage amargi bebrayan pitados bilih dinten Jumat Wage punika dinten ingkang sae kangge nyuwun dhumateng Allah SWT.
44
Wonten ing acara tahlilan, mbetahaken pinten-pinten ubarampe, inggih punika. 1) Klasa Klasa inggih punika dipunginakaken kangge alas lambaran, manawi wonten ing salebetipun pundhen papanipun sampun boten cekap, klasa punika dipungelar wonten ing plataranipun pundhen. 2) Lampu Lampu dipunginakaken kangge paring sunar nalika maos waosan tahlil. 3) Buku Tahlil Buku tahlil dipunginakaken kangge panduan maos tahlil. d. Ringgit Wacucal Tetingalan ringgit wacucal wonten ing tradhisi “Jembul Tulakan” kalebet acara ingkang narik kawigatosan bebrayan Tulakan. Tetingalan punika kangge panglipur bebrayan dhusun Tulakan. Bebrayan rebut ducung sesarengan jejel riyel ningali tetingalan ringgit wacucal. Ringgit wacucal punika kagelar sedalu natas wonten ing plataran griyanipun Kepala Desa, amargi papanipun trep kangge bebrayan Tulakan. Wonten ing tetingalan ringgit wacucal, mbetahaken pintenpinten ubarampe, inggih punika.
45
1) Dhalang Dhalang inggih punika paraga ingkang nglampahaken cariyos wonten ing tetingalan ringgit. 2) Ringgit Ringgit ingkang dipunginakaken inggih punika ringgit wacucal purwa. 3) Debog Debog , kangge nancepaken ringgit wacucalipun. 4) Gamelan Gamelan punika piranthi musik tradhisional kangge ngiringi pagelaran ringgit wacucal. 5) Niyaga Niyaga inggih punika tiyang ingkang jejibahanipun nabuh gamelan. 6) Sesaji Sesaji ingkang dipuncawisaken wonten ing pagelaran ringgit inggih punika jadah pasar, gedhang raja lan toya kendhi. 7) Kemenyan Kemenyan punika minangka pralambang dedhaharan eca kangge roh alus. Kawontenan kemenyan dipunpikajengaken saged mbiyantu lumampahing kulit.
pagelaran tetingalan wayang
46
e. Tradhisi Arak Jembul Tradhisi Arak Jembul inggih punika acara inti wonten ing tatacara tradhisi “Jembul Tulakan”. Tradhisi arak jembul punika sami kaliyan tradhisi reresik dhusun, acara “manganan”, acara tahlilan lan acara tetingalan ringgit wacucal ingkang sampun turuntemurun wiwit saking simbah moyang. Tradhisi Arak Jembul punika dipunlampahi kanthi cara ngarak Jembul ngubengi padhukuhan dhusun Tulakan dumugi griyanipun Kepala Desa. Acara Arak Jembul punika kalebet acara ingkang baku, sahingga narik kawigatosan bebrayan Tulakan lan sajawinipun bebrayan Tulakan. Miturut Bapak Bekti sesepuh dhusun mituturaken. “Jembul punika saemperan kados usungan utawi ancak ingkang dipunirat alit-alit lan dipunsukani rerenggan, ing salebetipun dipunsukani asil bumi. Mula bukanipun Jembul-jembul punika kangge bukti setia saking prajurit-prajuritipun Ki Demang Barata ingkang wicaksana mimpin Tulakan. Blegeripun Jembul punika wonten kalih inggih punika Jembul Lanang ingkang isinipun asil bumi utawi jadah kados gemblong, wajik. Jembul Wadon isinipun sekul kaliyan lawohipun (sekul Ambengan)”. Tradhisi Arak Jembul punika dipunlampahi dinten Senin Pahing tabuh 08.00-11.00 WIB. Saderengipun tabuh 08.00 bebrayan sampun rebut ducung tumuju griyanipun Kepala Desa ningali Arak
47
Jembul, sarta lelangen Tayub ingkang wonten ing pendhapa Kepala Desa. Tradhisi Arak Jembul punika dipunarak dening bebrayan Tulakan lan dipunderekaken dening Perangkat Desa lan bebrayan saking padhukuhanipun piyambak-piyambak. Ubarampe ingkang dipunbetahaken wonten ing Tradhisi Arak Jembul inggih punika. 1) Jembul Lanang Dipundamel saking ancak ingkang dipunirat saemper kados rikma, dipuntancep-tancepaken ngubengi ubengan, wonten ing tengahipun dipunsukani jadah pasar (gemblong, jenang, wajik lsp) 2) Jembul Wadon Jembul Wadon sami kaliyan Jembul Lanang, ingkang mbentenaken inggih punika, wonten ing salebetipun Jembul boten wonten jadah pasar, ananging dipungantos sekul sarta lawuhipun. Jembul punika kasunyatanipun dipugadhahi dening tiyang Jaler ananging wonten ing tradhisi Jembul Tulakan punika Jembul dipunperang dados kalih Jembul Lanang lan Jembul Wadon. Miturut Bapak Suparni Juru Kunci Petilasan Ratu Kalinyamat, Jembul Wadon punika pralambang persembahan pakurmatan kangge dayang-dayang ingkang ndherek Ratu Kalinyamat nalika tapabrata.
48
f. Lumampahing Tetingalan Tatacara Tradhisi “Jembul Tulakan” Wekdal Jumat Wage saderengipun acara Arak Jembul dipunwiwiti, saderengipun dipunwontenaken acara “manganan” utawi syukuran wonten ing pundhen petilasan Ratu Kalinyamat sarta lelangen ringgit wacucal wonten ing griyanipun Kepala Desa Tulakan. Langkung gamblangipun tradhisi lumampahing tatacara “Jembul Tulakan” kaandharaken ing ngandhap punika. 1) Wekdal Senin Pahing wulan Apit wonten ing griyanipun Kepala Desa. Gamelan kangge ngiringi sampun dipuntata rapi, taledhek tayubipun sampun siaga sedaya. Kepala Desa lan perangkat desanipun
ngagem
rasukan
Dinas.
Bebrayan
saking
padhukuhanipun piyambak-piyambak sesarengan nyawisaken Jembul ingkang badhe dipunarak. Dhusun Tulakan punika wonten 6 padhukuhan, ingkang dados 5 Kamituwan. ananging ingkang dipunarak namung 4 Kamituwan, dados wonten sekawan Jembul ingkang dipunarak ngubengi dhusun Tulakan. Jembul Krajan dipundhereaken dening dhukuh Krajan, lan Kaligeden.
Jembul
Ngemplak
dipundhereaken
dhukuh
Ngemplak, Tanggulasi lan Kedondong. Jembul Winong dipundhereaken dhukuh Winong, Dongpucung lan Dunggayam. Jembul Drojo dipundhereaken dhukuh Drojo lan Janggleng. Saking padhukuhan pejing boten ndherek arak-arakan Jembul, ananging setunggal minggu sarampungipun acara ritual “Jembul
49
Tulakan” saking Kamituwan Pejing ngawontenaken tradhisi piyambak, inggih punika tradhisi Pejing. Tradhisi Pejing inggih punika tradhisi ingkang dipunlampahi setunggal minggu sakrampungipun acara “Jembul Tulakan” dinten Senin Wage lan dipundherekaken dening bebrayan Kamituwan Pejing kemawon. Mula bukanipun tradhisi Pejing punika amargi nalika bebrayan lan tokoh-tokoh agami ngawontenaken tradhisi “Jembul Tulakan” ing jaman pamarintahan Ratu Kalinyamat tokoh pemimpin saking Kamituwan Pejing inggih punika Ki cabuk nembe gerah pramila boten saged ndherekaken tradhisi “Jembul Tulakan”. Amargi Pejing punika papan pertapaanipun Ratu Kalinyamat. 2) Jembul dipunarak ngubengi dhusun, kairing dening Perangkat Desa. Tokoh bebrayan Tulakan nyandhingi Jembul saking padhukuhanipun piyambak-piyambak. 3) Tabuh 08.00 para niyaga sampun siaga nabuh gendhing-gendhing Jawa. Suwantening gendhing sampun kepireng, kantun ngentosi taledhek tayub minggah ing panggung ingkang sampun kacawisaken. Para bebrayan lan tamu sedhahan sampun ngebaki griyanipun Kepala Desa. 4) Tabuh 09.00 Arakan Jembul sampun kawiwitan. Jembul punika anggenipun mlebet wonten ing plataran griyanipun Kepala Desa
50
kedah runtut, miturut nami padhukuhanipun. Dene runtutanipun inggih punika. a) Jembul Krajan Jembul Krajan inggih punika Jembul saking Kamituwan Krajan, ingkang cacahipun dhukuh Krajan lan dhukuh Kaligeden. Krajan punika saking tembung Kerajaan, ingkang angnggadhahi teges “papan panggenan raja”. Ing Krajan punika punjering paprentahan desa, sarta papan panggenan griyanipun Kepala Desa. Wonten ing pucaking gunungan Jembul Krajan dipunsukani golek (kayu) ingkang nggambaraken tokoh ulama’ Sayyid Ustman. Sayyid Ustman inggih punika tokoh ingkang tumut nalika Ratu Kalinyamat tapa. b) Jembul Ngemplak Jembul Ngemplak inggih punika Jembul saking Kamituwan Ngemplak, ingkang cacahipun dhukuh Ngemplak, Tanggulasi lan Kedondong. Pralambang Jembul Ngemplak wonten ing jaman rumiyin asung pakurmatan Ki Lebeh Kepala dhukuh Kedondong kangge Ki Demang Barata. Pucaking gunungan Ngemplak dipunsukani golek kangge pralambang tokoh pimpinan prajurit Kadipaten Jepara ingkang tumut Ratu Kalinyamat, inggih punika Ki Suta Mangunjaya.
51
c) Jembul Winong Jembul Winong inggih punika saking Kademangan Winong. Laladanipun angliputi dhukuh winong, Dungpucung, lan Dunggayam. Pralambang Jembul winong wonten ing Jaman kepengker asung pakurmatan Ki Buntara Kepala dhukuh Winong kangge Ki Demang Barata. Wonten ing pucaking gunungan dipunsukani golek, ingkang dados pralambang prajurit ingkang tumut Ratu Kalinyamat saking papan pertapaanipun. d) Jembul Drojo Jembul Drojo inggih punika Jembul saking dhukuh Drojo, laladanipun angliputi dhukuh Drojo lan Janggleng. Jembul Drojo wonten ing jaman kepengker asung pakurmatan Ki Purwa Kepala dhukuh Draja kangge Ki Demang Barata. Wonten ing pucaking gunungan dipunsukani golek, ingkang dados pralambang tetungguhing prajurit saking Kadipaten Jepara ingkang tumut Ratu Kalinyamat nalika tapa, inggih punika Ki Leseh. Salajengipun sekawan Jembul punika dipunarak ing Pendhapa Kepala Desa lan ngaso kanthi iringan lelangen seni tayub, nembe dipunlajengaken acara-acara selajengipun.
52
(1) Misuhi samparanipun Kepala Desa Tulakan Wonten samparanipun
ing
acara
Kepala
Desa,
punika, wiwit
kekalihipun polok
dumugi
ngandhap dipunwisuhi kaliyan toya sekar setaman. Ingkang misuhi inggih punika sedaya Perangkat Desa. Perkawis punika dipunlampahi amargi ngnggadhahi ancas utawi teges, inggih punika. (a) Supados bebrayan Dhusun Tulakan gesang kanthi tatatentrem raharja, tebih saking mala sahingga pagesanganipun bebrayan Tulakan wonten ing kahanan ingkang tentrem lan raharja. b) Supados Kepala Desa anggenipun mimpin dhusun Tulakan wonten ing paugeran ingkang leres. Boten nerak angger-anggering negari lan agami. Lumampahing wisuh samparan Kepala Desa punika dipuntindakaken sarampungipun acara Arak Jembul, inggih punika
dinten
Senin
Pahing
tabuh
11.00-12.00.
Papan
panggenanipun wonten ing latar sajawinipun griyanipun Kepala Desa. Miturut Bapak Bekti sesepuh Dhusun Tulakan. “Tradhisi dipuntindakaken supados bebrayan Tulakan gesangipun saged tentrem lan aman. Kepala Desa anggenipun mimpin ugi
53
supados resik, resik saking tindaklakunipun lan langkahe ugi jujur, adil marang bebrayan Tulakan”. 2) Selametan Selametan punika donga konjuk Allah SWT, supados dhusun Tulakan wonten ing pangayomaning Allah SWT, dhusunipun wonten ing kahanan ingkang aman sarta wilujeng. Amargi
bebrayan
Tulakan
kathah-kathahipun
nyambut
damelipun tetanen, ing donga nyuwun supados asil buminipun kathah, tebih saking sesakit lan cekap sandhang panganipun. Slametan ugi kangge nelakaken raos syukur dhumateng Allah SWT ingkang sampun paring kemirahan rejeki sahingga bebrayanipun tebih saking kekirangan. 3) Ngubengi Jembul Acara ngubengi Jembul punika dipuntindakaken kaping 3 ubengan arah pandom jam. Ingkang ngubengi inggih punika Kepala Desa dipundherekaken dening taledhek tayub lan sedaya Perangkat Desa Tulakan. Taledhek tayub ingkang nyandhingi Kepala Desa wonten ing tatacara punika pralambang garwanipun Ki Demang Barata inggih punika Nyai Roro Kuning. Nyai Roro Kuning punika garwa ingkang saged dados tetimbanganipun Ki Demang Barata wekdal mimpin Kademangan. Sedaya punika angnggadhahi teges, bilih garwaning petinggi kedah saged dados tetimbangan
54
kakungipun wekdal kakungipun mimpin. Ngubengi Jembul ugi angnggadhahi teges supados Kepala Desa lan PerangkatPerangkat Desa mriksani langkung caket kahanan bebrayanipun, purun mriksani langsung boten anamung pinarak wonten ing kursi jabatan kemawon. Kepala Desa lan perangkatipun ugi kedah saged ngayomi lan ngayemi bebrayan dhusunipun. Wonten ing Tradhisi Arak Jembul, iringan gendhing ingkang dipunginakaken inggih punika gendhing Ladrang Slamet utawi gendhing Ladrang Mugi Rahayu. Amargi iringan gendhing punika angnggadhahi pikajengan supados dhusun Tulakan wilujeng, lan raharja wonten ing pepayunging Gusti Ingkang Maha Kuwaos. Salajengipun acara ngubengi jembul, lelangen rampung sedaya, nembe Jembul medal saking plataran griyanipun Kepala Desa kanthi urutan nalika mlebet kalawau. Nalika Jembul sampun medal saking plataranipun griyanipun Kepala Desa Jembul ingkang dipunarak punika, iratan delingipun kangge rerebatan bebrayan Tulakan. Amargi mitosipun, saumpami iratan deling tipis punika dipuntancepaken wonten ing sapinggiripun sabin saged nyuburaken taneman. 4) Resikan Acara Resikan inggih punika acara ngresiki papan ingkang nembe dipunginakaken kangge nglampahi acara. Resikan punika
55
dipuntindakaken dening bebrayan dhusun Tulakan kanthi cara gugur gunung. Acara Resikan punika angnggadhahi teges inggih punika ngusir sedaya sesakit lan mala supados boten tumama dhateng bebrayan Tulakan. Sapunika pendhapa Kepala Desa sampun resik, punika minangka pralambang manawi tradhisi “Jembul Tulakan” wonten ing Kecamatan Donorojo sampun purna.
B. Persepsi Bebrayan Gegayutan Tradhisi “Jembul Tulakan” 1. Persepsi Bebrayan Kecamatan Donorojo Ngengingi Tradhisi “Jembul Tulakan”. Wontenipun tradhisi “Jembul Tulakan” nuwuhaken kathah pamanggih
saking
bebrayan
Kecamatan
limrahipun
pamanggih-pamanggih
punika
Donorojo. sami.
Nanging
Adhedhasar
wawancara kaliyan bebrayan Kecamatan Donorojo dipunprangguli bebrayan ingkang gadhah pamanggih tradhisi “Jembul Tulakan” punika kalebet mitos. Bebrayan Donorojo pitados ngengingi mitos, kabukten ing wekdal Senin Pahing tasih nglampahi tradhisi “manganan”, tahlilan lan arak jembul. Miturut Bapak Bekti sesepuh desa, pitados ingkang nindakaken tradhisi kasebat dipunparingi kawilujengan, tebih saking sesakit lan gangsar rejekinipun.
56
Bebrayan Kecamatan Donorojo gadhah kapitadosan ngengingi tradhisi “Jembul Tulakan” punika. Kanthi nglampahi tradhisi wiwit saking reresik desa, acara “manganan”, acara tahlilan, acara tetingalan wayang lan arak-arakan Jembul saged pikantuk kawilujengan, tebih saking mala,
gangsar rejekinipun lan panen ingkang kathah
ambruwah. Sanadyan boten nate wonten patuladhan manawi boten nindakaken tradhisi punika angsal adzab, ananging bebrayan ajeg pitados menawi nindakaken tradhisi punika saged ngasilaken perkawis ingkang sae. Miturut pituturipun Bapak Sutrisna (45 taun), bebrayan Kecamatan Donorojo nindakaken tetingalan tradhisi “Jembul Tulakan” saben taun punika wonten ing wulan Apit dinten Senin Pahing. Ancasipun kangge nelakaken raos syukur dhumateng Allah SWT ingkang sampun paring lubering berkah kalimpahan panen ing taun punika lumampah dumugi sapunika, jalaran bebrayan pitados menawi nindakaken tradhisi kasebat bebrayan dhusun Tulakan pikantuk kawilujengan, rijeki ingkang kathah, tebih saking bebaya, sarta mbekta kauntungan ing panen taun salajengipun. Tradhisi “Jembul Tulakan” kedah dipuntindakaken saben taun, jalaran kangge mengeti lampah tapanipun Ratu Kalinyamat. Amargi Ratu Kalinyamat inggih punika danyang dhusun Tulakan lan tradhisi punika kangge piwulangan pemimpin desa supados saged mimpin desa
57
kanthi sae, saged ngayomi bebrayanipun, lan nuwuhaken katentreman lan raharja bebrayan Kecamatan Donorojo. 2. Persepsi Bebrayan Sajawinipun Kecamatan Donorojo Ngengingi Tradhisi “Jembul Tulakan”. Ingkang pitados tradhisi “Jembul Tulakan” minangka mitos boten bebrayan Keamatan Donorojo kemawon, ananging ugi bebrayan sajawinipun Kecamatan Donorojo. Bebrayan gadhah pamanggih tradhisi “Jembul Tulakan” punika minangka mitos. Perkawis punika ketingal saking wontenipun kathah tiyang ingkang ndhatengi wonten ing salebetipun prosesi tatacara lan bebrayan ingkang badhe ningali arak-arakan Jembul. Atraksi arak-arakan Jembul punika boten namung narik kawigatosan bebrayan ingkang nyengkuyung kabudayan, ananging ugi kangge tetingalan bebrayan wisata lokal. Bebrayan sajawinipun Kecamatan Donorojo pitados menawi nindakaken tradhisi “Jembul Tulakan” punika sampun lumampah saben taun, ingkang dipuntindakaken bebrayan Kecamatan Donorojo. Asringipun bebrayan saking jawi Kecamatan Donorojo ingkang ndherek prosesi tatacara nyuwun supados rejekinipun gangsar lan dipunparingi kawilujengan. Miturut Bagas (23 taun) pitados sanget dhumateng mitos ingkang wonten ing tradhisi “Jembul Tulakan” punika. Amargi wonten gegayutanipun kaliyan cariyos Ratu Kalinyamat ingkang tapa brata wonten ing Padhukuhan Sondher utawi Siti Wangi. Tradhisi “Jembul
58
Tulakan” punika prosesi acaranipun dipunanggep sakral sedanten, amargi wujud pakurmatan dhumtaeng Ratu Kalinyamat minangka danyang dhusun Tulakan Kecamatan Donorojo. Saking
pituturanipun
bebrayan
sajawinipun
Kecamatan
Donorojo punika, saged kapundhut dudutan bilih bebrayan saking sajawinipun Kecamatan Donorojo nggadhahi pamanggih tradhisi “Jembul Tulakan” punika minangka mitos. Bebrayan pitados lan yakin ngengingi tradhisi “Jembul Tulakan”. Kabukten kathah tiyang ingkang rawuh ningali tetingalan Tradhisi “Jembul Tulakan” lan ndherek nindakaken tradhisi ing salebetipun prosesi tatacara “Jembul Tulakan” sapunika.
C. Nilai Pendidikan ing Salebetipun Tradhisi Jembul Tulakan Tradhisi “Jembul Tulakan” punika mbeta mupangat ingkang sae, tumrap nilai pendidikan. Kabukten saking cariyos mitos tradhisi “Jembul Tulakan” tasih dipunlampahi dumugi sapunika. Bebrayan pitados ngengingi mitos tradhisi “Jembul Tulakan”, pramila bebrayan nindakaken tradhisi punika. Bebrayan pitados menawi nindakaken tradhisi “Jembul Tulakan” punika, pangajapipun saged kalampahan. Wonten ing tradhisi “Jembul Tulakan” saged kapundhut nilai pendhidhikan. Nilai Pendidikan punika saged ketingal ing ngandhap punika.
59
1. Nilai Pendidikan Sosial Marisaken nilai sosial wonten ing tradhisi “Jembul Tulakan” Punika kagolong fungsi sosial ingkang wonten ing salebetipun adat. Pranata sosial utawi unsur kabudayan punika wonten ing peranan ingkang wigati gegayutan kaliyan adat, tindak-tanduk bebrayan lan pranata sosial sanesipun ingkang wonten ing bebrayan. Tatacara “Jembul Tulakan” punika asil saking warisan nenek moyang ingkang ngandhut nilai adat istiadat
lan ingkang kedah dipunanut lan
dipunlestareaken kawontenanipun. Nilai sosial ingkang wonten ing tradhisi “Jembul Tulakan” punika saged ketingal saking wujud utawi simbol ingkang saged dados patuladhan ingkang sae lan boten sae, pramila saged dipunginakaken kangge paugeran tindak-tandukipun bebrayan ingkang nyengkuyung tradhisi “Jembul Tulakan”. Tradhisi “Jembul Tulakan” ugi nggadhahi mupangat kangge lumampahing tindak-tanduk bebrayanipun, lan kangge
ngatur
hubungan
bebrayan
kaliyan
alam
lingkungan
mliginipun kaliyan Allah SWT. Saking pajlentrehan ing nginggil saged dipunpendhet dudutan bilih tradhisi “Jembul Tulakan” mbeta mupangat pendhidhikan ing nilai sosial. 2. Nilai Pendidikan Religi Kawontenanipun tradhisi “Jembul Tulakan” punika wonten gegayutanipun kaliyan kapitadosan bebrayan Tulakan. Bebrayan
60
dhusun Tulakan ingkang kathah agaminipun Islam lan tasih pitados kaliyan kawontenanipun roh-roh ingkang wonten ing dhusun Tulakan. Bebrayan angnggadhahi pamanggih bilih tradhisi “Jembul Tulakan” punika dipunwontenaken kangge donga nelakaken raos syukur dhumateng Allah SWT. Tradhisi “Jembul Tulakan” nnggadhahi teges, inggih punika bilih kita sedaya kedah ngenget dhumateng Allah SWT, minangka Gusti ingkang Maha Tunggal ingkang sampun paring lumebering berkah wonten ing dunya punika. Mliginipun generasi enem kedah marisaken lan nglestareaken donga, nelakaken raos syukur dhumateng Allah SWT. Donga wonten ing tradhisi “Jembul Tulakan” nnggadhahi aji dhidhik kangge ngindhakaken anggenipun dedonga, jalaran lumantar donga ingkang kaaturaken saged damel kesaenan gesang ing bebrayan, limrahipun kangge leluhur minangka danyang dhusun kasebat. 3. Nilai Pendidikan Moral Wonten ing tradhisi “Jembul Tulakan” mbeta nilai pendidikan moral. Nilai moral punika antawisipun: a. Ngurmati Leluhur Nindakaken tradhisi “Jembul Tulakan” wonten ing wulan Apit punika minangka tindhak-tandhuk kangge paring patuladhan dhumateng generasi enem supados purun nguri-nguri tradhisi kasebat, sanadyan namung setaun sepisan.
61
Tindhak-tandhuk ngurmati leluhur kabukten ing kagiyatan ingkang katindakaken wonten ing wulan Apit punika. Nindakaken tradhisi “Jembul Tulakan” kasebat jumbuh kaliyan norma-norma ingkang wonten. Kanthi boten langsung bebrayan sampun paring tuladha kangge ngurmati leluhuripun. b. Ngurmati Tiyang sanes Gesang ing bebrayan magepokan kaliyan tiyang sanes lan kedah sesarengan ngurmati. Tradhisi “Jembul Tulakan” tasih ngrembaka ing madyaning bebrayan jalaran tasih wonten saperangan bebrayan ingkang tasih nguri-uri kabudayan kasebat. Bebrayan nindakaken tradhisi “Jembul Tulakan” kanthi sesarengan lan ajen-ingajenan. Wujud raos ngurmati saged ketingal saking panyengkuyungipun
ingkang
patuh
dhumateng
paugeran
runtutanipun tatacara. Kangge
nyawijeaken
pamanggih
kedah
wonten
musyawarah. Salebetipun musyawarah kedah ngurmati saben pamanggihipun tiyang sanes, umpaminipun giyaraken tata lakune tatacara. Sedaya punika katindakaken kanthi raos ngurmati dhateng sanesipun. Dados saged ketingal menawi tradhisi “Jembul Tulakan” punika ngnggadhahi mupangat pendhidhikan gegayutan kaliyan ndidik moral bebrayan.
62
D.
Mupangat
Tradhisi
“Jembul
Tulakan”
Tumrap
Bebrayan
Panyengkuyungipun Saben Tradhisi punika mesthi kemawon ngnggadhahi mupangat lan makna tumrap bebrayan ing tlatah kasebat. Semanten ugi tradhisi “Jembul Tulakan” ing Kecamatan Donorojo. Adhedhasar saking dhata ingkang dipunasilaken saking wawancara, kaprangguli tradhisi “Jembul Tulakan” punika mbeta mupangat kangge bebrayan panyengkuyungipun. Punika saged asipat materil utawi spiritual. Mupangat kasebat saged dipunperang salebetipun pinten-pinten bidang, antawisipun. 1. Mupangat ing bidang ekonomi 2. Mupangat ing bidang sosial budaya 3. Mupangat ing bidang agami 4. Mupangat ing bidang pariwisata.
1. Mupangat ing Bidang Ekonomi Faktor-faktor
ingkang
ngnggadhahi
gegayutan
kaliyan
kalangsungan majeng botenipun tlatah inggih punika saking faktor ekonomi lan budaya. Sacara ekonomi tatacara tradhisi “Jembul Tulakan”
sampun
dadosaken
bebrayan
semanget
nindakaken
produktifitas nyambut damel tetanenipun. Faktor ekonomi sampun ketingal saking lumampahing tradhisi kasebut.
63
Wontenipun panyengkuyung saking wewengkon sanes saged damel bebrayan nindakaken pambudidaya ekonomi. Pambudidaya punika awujud dagang supados angsal kauntungan. Pambudidayaning bebrayan ingkang katindakaken antawisipun: ngawontenaken warung dedhaharan, kios-kios jajan alit-alit, kios-kios souvenir lan papan parkir. Ngupaya warga ingkang katindhakaken saged ngindhakaken karaharjaning bebrayan. 2. Mupangat ing Bidang Sosial Budaya Ing bidang Sosial Budaya tradhisi “Jembul Tulakan” cekap narik kawigatosan sedaya bebrayan ingkang rumaos angnggadhahi tradhisi kasebat. Sapunika saged ketingal saking bebrayan ingkang tumut nglestarekaken lan jagi saking kahanan dunya ingkang tambah majeng teknologinipun, lan kemoderenanipun. Atraksi “Jembul Tulakan” punika saged narik kawigatosan panyengkuyung budaya lan kangge aktivitas utawi padamelan budaya nyelarasaken kaliyan alam lingkungan. Tradhisi “Jembul Tulakan” ugi saged kangge tetingalan budaya, kangge bebrayan ingkang boten tumut sacara langsung wonten ing salebetipun kagiatan sapunika. Tradhisi “Jembul Tulakan” punika minangka aset ingkang saged nambah pangasilan daerah. Langkah strategis ingkang sampun dipunpendhet dening Dinas Pariwisata Jepara sampun jumbuh. Nglebetaken
tradhisi
“Jembul
Tulakan”
wonten
ing
salah
64
setunggalipun jadwal paket wisata saged ngindhakaken kontribusi daya tarik wisatawan ingkang badhe tindak dhateng kita Jepara. 3. Mupangat ing bidang Agami Kawontenanipun tradhisi “Jembul Tulakan” punika wonten gegayutanipun kaliyan kapitadosan bebrayan Tulakan. Bebrayan dhusun Tulakan ingkang kathah agaminipun Islam lan tasih pitados kaliyan kawontenanipun roh-roh ingkang wonten ing dhusun Tulakan. Bebrayan ngnggadhahi pamanggih bilih tradhisi “Jembul Tulakan” punika dipunwontenaken kangge donga syukur
dhumateng
Allah
SWT.
Tradhisi
nelakaken raos
“Jembul
Tulakan”
ngnggadhahi teges, inggih punika bilih kita sedaya kedah enget dhumateng Allah SWT, minangka panguwaos dunya ingkang sampun paring lumebering berkah wonten ing dunya punika. Mliginipun generasi enem kedah marisaken lan nglestarekaken donga nelakaken raos syukur dhumateng Allah SWT. Donga wonten ing tradhisi “Jembul Tulakan” nggadhahi nilai ndhidhik kangge ngindhakaken dedonga, jalaran lumantar donga ingkang kaaturaken saged damel kesaenan kangge gesang ing bebrayan, limrahipun kangge leluhur minangka danyang dhusun kasebat. 4. Mupangat ing bidang pariwisata Acara tradhisi “Jembul Tulakan” punika dipunginakaken dening bebrayan kangge papan wisata. Katah kelurga ingkang sesarengan ningali tradhisi “Jembul Tulakan” kangge sarana hiburan. Bebrayan
65
sesarengan kesah ningali ritual “Jembul Tulakan” lan wangsulipun tumbas oleh-oleh. Amargi papan tetingalan tradhisi “Jembul Tulakan” caket kalian Benteng Portugis sarampungipun tradhisi “Jembul Tulakan” rampung bebrayan kesah wonten ing Benteng Portugis. Amargi tradhisi “Jembul Tulakan” sampun mlebet wonten ing paket wiasata ing kutha Jepara, dados ingkang ngrawuhi boten namung bebrayan saking Kecamatan Donorojo ananging saking bebrayan sajawinipun Kecamatan Donorojo lan para turis utawi wisatawan asing.
66
BAB IV DUDUTAN LAN PAMRAYOGI
A. Dudutan Adhedhasar asil panaliten lan panjlentrehan wonten ing Bab IV punika saged dipundudutaken, antawisipun: 1. Wujud-wujuding tradhisi bebrayan Kecamatan Donorojo ingkang sesambetan kaliyan tradhisi “Jembul Tulakan” inggih punika tradhisi acara reresik dhusun, tradhisi acara “manganan”, tradhisi acara tahlilan, tradhisi acara ringgit wacucal, tradhisi acara arak jembul lan acara resikan. 2. Persepsi bebrayan Kecamatan Donorojo ngengingi tradhisi “Jembul Tulakan” inggih punika bebrayan Kecamatan Donorojo gadhah pamanggih bilih tradhisi “Jembul Tulakan” punika minangka mitos lan bebrayan pitados leresing mitos kasebat. Prakawis punika kabukten wonten ing wekdal-wekdal tartamtu panyengkuyungipun nindakaken tradhisi “Jembul Tulakan”. 3. Tradhisi “Jembul Tulakan” gadhah nilai pendidikan, nilai pendidikan kasebat saged dados paugeraning gesang ing bebrayan. Wonten ing nilai pendidikan punika: a. Nilai sosial: paugeran kangge solah bawanipun bebrayan ing sesrawungan lan paring rijeki kaliyan tiyang sanes. b. Nilai Religi: pitados ngengingi nilai spiritual, raos syukur lan paring donga. c. Nilai Moral: Wontenipun nilai pendidikan ngurmati leluhur lan ngurmati tiyang sanes.
66
cara
67
B. Panyaruwe Pamrayogi ingkang prelu kaaturaken. 1. Tradhisi “Jembul Tulakan” punika minangka tradhisi ingkang kedah dipunlestarekaken. Awit tradhisi punika nggadhahi kaunikan ing tatacara pagelaranipun. 2. Kangge nglestarekaken tradhisi “Jembul Tulakan” punika kedahipun boten namung bebrayan ingkang magepokan kaliyan tradhisi punika kemawon ingkang kedah aktif, ananging ugi sedaya pihak, inggih punika
saking
Pemerintah
mliginipun
Dinas
Pariwisata
lan
Kabudayan. 3.
Tradhisi “Jembul Tulakan” punika kedah dipungelar rutin saben taun, supados bebrayan ingkang dereng lan sampun mangertos tradhisi punika
tansah emut bilih warisan kabudayan punika kedah
dipunlestareaken. 4. Kawontenan
tradhisi
“Jembul
Tulakan”,
pamarintah
kedah
ngginakaken kangge adhedhasar tetimbangan salebetipun usaha perekonomian, sosial budaya, agama lan pariwisata.
68
KAPUSTAKAAN Abu ahmadi, H.,Supatmo, A., 2008. Ilmu Alamiah Dasar. Jakarta : PT. Rineka Cipta. Anton, M.M. 1993. Kamus Besar Bahasa Indonesia. Jakarta: Balai Pustaka. Arikunto, Suharsimi. 2006. Prosedur Penelitian, Suatu Pendekatan Praktek. Jakarta: Rineka Cipta. Bekti. Pertapaan Ratu Kalinyamat. Jepara ____. Babad Desa Tulakan. Jepara Budianto, Melani, ( Rene Wellek dan Austin Warren)1990. Teori Kesustraan. Jakarta: Gramedia. Danandjaya, James. 2002. Folklor Indonesia. Jakarta: Pustaka Utama Grafiti. Endraswara, Suwardi. 2003. Metodologi Penelitian Kebudayaan. Yogyakarta: Gadjah Mada University Prees. Hartoko, Black. 1985. Strategi Kebudayaan. Yogyakarta: Kanisius. Herimanto, Winarno. 2008. Ilmu Sosial dan Budaya Dasar. Jakarta: PT. Bumi Aksara. Koentjaraningrat. 2002. Pengantar Ilmu Antropologi. Jakarta: Rineka Cipta. _______. 2005. Pengantar Antropologi 1. Jakarta: Rineka Cipta. Maran, Rafael. 2007. Manusia dan Kebudayaan Dalam Perspektif Ilmu Budaya Dasar. Jakarta: Rineka Cipta. Peursen, Ca Van. 1988.Stategi Kebudayaan. Yogyakarta: Kanisius. _____. 2009. Strategi Kebudayaan.Yogyakarta: Kansius. Poerwadarminta, W. J. S. 2005. Kamus Umum Bahasa Indonesia. Jakarta: Balai Pustaka. Purwadi. 2006. Kamus Besar Bahasa Jawa. Yogyakarta: Bina Media. _____. 2009. Folklor Jawa. Yogyakarta: Pura Pustaka. Raminah, Baribin. 1989. Teori Kritik dan Penilaian Sastra. Semarang: IKIP Semarang Press. Sodikan. 2001. Metode Penelitian Sastra Jawa. Surabaya: Centra Wacana.
68
69
Tilaar, H. A. R. 2002. Pendidikan Kebudayaan dan Masyarakat Madani Indonesia. Bandung: PT Remaja Rosdakarya Offset Bandung.
LAMPIRAN - LAMPIRAN
DAFTAR NAMA INFORMAN
NO
NAMA
ALAMAT
Padamelan
1.
Suparni
Dhusun Tulakan
Juru Kunci
2.
Bekti
Dhukuh Bandung Pajang
Dwija
3.
Sutrisna
Dhusun Tulakan
Kepala Desa
4.
Solikul Huda
Kecamatn Kalinyamatan
Seniman
5.
Bagas
Kecamatan Kalinyamatan
Mahasiswa
PITAKENAN WAWANCARA
1. Kados pundi cariyos mula bukanipun tradhisi “Jembul Tulakan” ing Kecamatan Donorojo punika? 2. Kados pundi rerangkening tradhisi “Jembul Tulakan” ing Kecamatan Donorojo punika? 3. Kados pundi prosesi lelampahanipun tradhisi Arak Jembul punika? 4. Punapa kemawon ubarampe ingkang dipunbetahaken wonten ing salebetipun tradhisi “Jembul Tulakan” punika? 5. Kados pundi pamanggihipun bebrayan tumrap tradhisi “Jembul Tulakan” punika? 6. Punapa nilai pendidikan ingkang saged kapendhet wonten ing tradhisi “Jembul Tulakan” punika?
Asil Wawancara
Nama
: Suparni
Alamat
: Dhusun Tulakan
Padamelan
: Juru kunci petilasan Ratu Kalinyamat
Tradhisi “Jembul Tulakan” sing ana ing kene kuwi asli tradhisi saka daerah Kecamatan Donorojo iki, mligine dhusun Tulakan. Tradhisi iki ana gegayutane karo tokoh kang babad alas dhusun Tulakan iki, yaiku Kanjeng Ratu Kalinyamat. Mula bukane tradhisi “Jembul Tulakan” yaiku lampah kangge ngenget laku tapabratane Ratu Kalinyamat, kang unine “ora pisan-pisan ingsun jengkar saka tapaningsun, yen ingsun durung bisa kramas rah lan nganggo keset jembule Arya Penangsang”. Ratu sumpah bakal males ukum pejahe bojone yaiku Sultan Hadirin” Critane ing tapabratane Ratu ana kedadeyan peperangan, antarane prajurit Pajang kang dipimpin Suta Wijaya lan prajurit Jipang Panolan kang dipimpin Arya Penangsang. Ing peperangan Arya Penangsang kalah ing tangane Danang Suta Wijaya. Sanalika Danang Suta Wijaya mothol Jembule lan mundhut semangkok getihe Arya Penangsang, nembe ngutus prajurite maringake marang Kanjeng Ratu.
Pengertian “Jembul Tulakan” iku mula bukane ing jaman biyen prajuritprajurit anggone gawa getih lan jembule Arya Penangsang diarak dening prajuritprajurit tumuju papan tapane ratu. Dene para bebrayan Tulakan anggone ngurmati Ratu Kalinyamat ngadakna tradhisi “Jembul Tulakan”, kang wujudipun ngarak Jembul mubeng desa. Tapi Jembule wus ora Jembule Arya Penangsang, ananging saka ancak kang diirat kesane mirip Jembul. Anggone bebrayan nglakoni tradhisi “Jembul Tulakan” iki ana ritual-ritual kang kudu dilakoni sadurunge acara Arak Jembul. Yaiku sepisanan acara resikresik desa, manganan, tahlilan, tontonan wayang, nembe arak Jembul. Yen acara wus rampung nembe acara resikan.
Asil Wawancara
Nama
:Bekti
Alamat
: Dhukuh Bandung Padang
Padamelan
: Dwija
Tradhisi sing ana ing dhusun Tulakan iki mula bukane saka tapa bratane Kanjeng Ratu Kalinyamat. Sadurunge acara arak Jembul dimulai, ana ritual-ritual kang kudu dilakoni. Yaiku resik dusun, resik dusun yaiku resik-resik dusun, dalan kang bakal diliwati arak jembul kudu diresiki, papan petilasan Ratu Kalinyamat ugi pada diresiki amargi kanggo acara manganan, lan tahlilan. Acara manganan yaiku acara selametan ana ing papan petilasan Ratu Kalinyamat, masyarakat kang rawuh padha gawa sega kang ana lawuhe. Nembe dilanjutna acara tahlilan, yaiku maos surat tahlil lan maos asma-asma Allah sesarengan ana ing kapundhen Ratu Kalinyamat. Dilanjutna acara nonton wayang sewengi muput ana ing omahe Kepala Desa, Kepala Desa kang saiki asmane Bapak Sutrisna. Isue nembe acara arak Jembul yaiku ngarak Jembul mubeng desa tumuju papan petilasan Ratu Kalinyamat. Jembul iku ana werna loro yaiku Jembul Lanang lan Jembul Wadon. Dene Jembul kang diarak ana sekawan Jembul. Jembul lanang loro, wadon loro. Asma Jembul sekawan kang diarak iku migunakake asma-asma padhukuhan kang ana ing dhusun Tulakan, yaiku Jembul Krajan, Jembul Ngemplak, Jembul Winong lan
Jembol Drojo. Sabenere ana enem dhukuh ing dhusun Tulakan, ananging kang diarak namung 4 asma Jembul. Kasunyatane bebrayan pitados nglampahi tradhisi Arak Jembul supaya diparingi kesejahteraan, adoh saka mala, lan gampang rejekine. Ugi kangge ngurmati Ratu Kalinyamat kang wus babat alas dhusun Tulakan.
Asil Wawancara
Nama
: Sutrisna
Alamat
: Dhusun Tulakan
Padamelan
: Kepala Desa
Tradhisi “Jembul Tulakan” iku dilampahi saben taun ing wulan Apit dinten Senin Pahing. Ancas saka tradhisi iku yaiku ngucap syukur marang Gusti Allah amargo wus maringi rijeki limpahan panen ing taun iki. Ing salah sijine werna-werna acara “Jembul Tulakan” iku ana salah siji acara kang jenenge acara manganan. Acara manganan yaiku acara kang dilakoni ana ing papan petilasan Ratu Kalinyamat. Saben wong kang melu acara manganan diwajibake gawa sega ambengan lan iwake. Tradhisi acara manganan iku dimulai jam 16.00 sore nganti sarampunge. Tradhisi iki wus turun temurun saka simbah kakung lan dadi tontonan tradhisi kang dienten-enteni masyarakat Tulakan lan sapiturute. Tradhisi “Jembul Tulakan” iki entuk perhatian saka Pamerintah, buktine wayah tradhisi arak jembul digelar pamerintah saka Dinas Pariwisata lan Budaya pada Rawuh nggango kamera dokumentasai. Tradhisi iki kang nonton rame banget, pamerentah ugi nyediakake aparat kanggo jaga nalika Jembul diarak.
Asil Wawancara
Nama
: Solikul Huda
Alamat
: Kecamatan Kalinyamatan
Padamelan
: Seniman
Aku minangka wong kang seneng marang kebudayaan, remen sanget nalika ningali tradhisi “Jembul Tulakan” iki. Tradhisi iki kagolong tradhisi kang unik , amarga anggone gawe Jembul kreatif sanget, yaiku saka ancak kang diirat pramila saemper kaya jembul manungsa. Tradhisi iki kudu dilaksanaake saben taun, jalaran tradhisi iki kagolong tradhisi kangge ngurmati tokoh kang wus babat alas dhusun Tulakan Kecamatan Donorojo iki. Tradhisi iki uga ora mung dadi tontonan ananging paring kauntungan kanggo Pamerentah Jepara amargi devisane tambah. Tradhisi iki wus mlebu agenda tempat wisata kang ana ing Kutha Jepara, iku kabukti saka akehe turis kang padha ningali nalika acara Arak Jembul. Tradhisi “Jembul Tulakan” iki uga maringi piwulangan kanggo pemimpin dhusun Tulakan, ora mung Kepala Desane ananging uga Perangkat-perangkate.
Asil Wawancara
Nama
: Bagas Fatah
Alamat
: Kecamatan Pecangaan
Padamelan
: Mahasiswa
Tradhisi “Jembul Tulakan” iku tradhisi kang unik, tradhisi kang wus turun temurun. Akeh wong saka liya Kecamatan Donorojo rame-rame padha ningali tradhisi “Jembul Tulakan”, mligine nalika wayah acara arak jembul. Yen tak delok sakliyane acara tontonan tradhisi “Jembul Tulakan”, tradhisi “Jembul Tulakan” uga maringi ajining pendhidhikan mligine ing bidang agami, ing tradhisi ngajari donga, ngucap syukur dhumateng Allah SWT, uga akeh mumpangat liyane kang ana ing sajrone acara tradhisi “Jembul Tulakan” iku.
Gambar 1 Jembul Ngemplak lan Jembul Wadon
Gambar 2 Jembul Winong
Gambar 3 Jembul Winong
Gambar 4 Jembul Krajan
Gambar 5 Kepala Desa lan Penari tayub
Gambar 6 Kepala Desa lan Juru Kunci Petilasan Ratu Kalinyamat Sonder
Gambar 7 Acara Manganan
Gambar 8 Bebrayan Rerebut Kembang Ritual
