STAD HERENTALS Hekwerken Familie Van Aerschot

Herentals, familie Van Aerschot

5 februari 2007

STAD HERENTALS

Hekwerken

Familie Van Aerschot

FOTOREPORTAGE

initiatiefnemer:

Herentalse Geschiedkundige Kring Augustijnenlaan 1 2200 Herentals tel : 014 21 28 00 website: www.hgk.be mail : [email protected]

Jan Cools en Tijs Bellemans

p.1


5 februari 2007

INHOUDSTAFEL

A.

Terminologie

B.

Aanvraag tot bescherming van realisaties van de Kempische IJzergieterij en Smederij Van Aerschot te Herentals

C.

Voorstelling van de ter constructies en motivatie


bescherming

voorgedragen

p.2


5 februari 2007

A. Terminologie Smeedijzer Smeedijzer is qua textuur te herkennen aan het gesmede, gehamerde, niet vlakke en onregelmatige oppervlak. De afmetingen van stijlen en regels in hekwerken zijn vaak wat zwaarder dan bij stafijzer. Ornamenten kunnen zich van elkaar onderscheiden, afhankelijk van de wijze van smeden. Vrij uit de hand gesmeed of via een vorm. Bij roestend smeedijzer wordt in een bepaald stadium zichtbaar dat het materiaal laagsgewijs uit elkaar wordt gedrukt. Het ijzer zwelt, de afmeting wordt groter. Wanneer herstel plaats moet vinden, is het vaak nodig alle onderdelen uit elkaar te nemen en deze te reinigen door stralen. Wanneer delen ontbreken, kunnen die opnieuw aangesmeed, geklonken of door middel van bouten bevestigd worden. De te hanteren verbindingstechniek wordt in feite door het bestaande werk gedicteerd. Lassen is in sommige gevallen mogelijk. Na het constructieve herstel behoren alle delen ontvet te worden en van een afwerksysteem te worden voorzien. Door voorafgaand aan het herstel kleuronderzoek te doen, kan zorg gedragen worden voor een verantwoorde kleurstelling. Gietijzer Gietijzer is wat textuur betreft te herkennen aan de egale giethuid en het licht korrelige oppervlak. Plastische vormen zijn kenmerkend voor gietijzer, maar ook de grote afmeting van bijvoorbeeld platen wijst duidelijk op gietijzer. De aanwezigheid van gietnaden kan ook helpen om de soort ijzer te bepalen. Bij balusters in een hekwerk is weer het repeterende effect van de serieproductie goed te zien. Gietijzer leent zich goed voor serieproductie. Roestend gietijzer laat een in alle richtingen gelijkmatige aantasting zien waarbij een dichtere corrosiestructuur waarneembaar is. Gietijzer is beter tegen roest bestand dan smeedijzer. Toch ontstaat schade aan gietijzeren hekwerken niet als gevolg van het roestende gietijzer, maar als gevolg van de roestende ijzeren hulpconstructie die zich in het hekwerk bevindt. Deze roestende hulpconstructie kan door de volumetoename het gietijzer onder zodanige spanning plaatsen dat het breekt. In zo’n situatie zal het hekwerk uiteen genomen moeten worden. De hulpconstructie kan hersteld worden. Het gebroken gietijzer kan met speciale laselektroden worden gelast. Het gietijzer moet echter wel worden voorverwarmd en langzaam worden afgekoeld. Na dat herstel behoort het geheel ontvet te worden en van een afwerking te worden voorzien. Analyse van kleuronderzoeken van de historische hekwerken kan tot een verantwoorde keuze leiden van de kleur(en) waarin het hekwerk afgewerkt kan worden. Staaf- of stafijzer Daaronder worden lange, klein gedimensioneerde staven verstaan die aan vier zijden zijn gewalst. Tot stafijzer worden gerekend: vierkant-, zeskant-, achtkant-, rond-, en halfrondijzer. Het rechthoekige stripijzer behoort ook tot het staafijzer. Staafijzer is eigenlijk niet de juiste naam, staafstaal zou gelet op de productiewijze een betere naam zijn. Doordat het materiaal werd gewalst, is de textuur strak en de vorm kantig. Van deze staalproducten is bij het maken van hekwerken in de 19de en vroeg-20ste eeuw op grote schaal gebruikgemaakt. Gietijzeren onderdelen maken vaak deel uit van het hek van stafijzer in de vorm van bekroningen op hoofd- en tussenbalusters en ook op hekspijlen van stafwerk. Staaf- of stafijzer kent een homogenere corrosiestructuur die meer vergelijkbaar is met gietijzer dan met smeedijzer. Van die drie soorten is staaf- of stafijzer echter het meest roestgevoelig. Bij herstel van hekwerken is het in tegenstelling tot smeedijzeren hekwerken niet altijd nodig het werk uiteen te nemen. Vaak kan volstaan worden met ontroesten en daarna conserverend behandelen.

Bron: RDMZ,Rijksdienst Voor de Monumentenzorg. Info “restauratie en beheer”, uitgave 19, Zeist, 2000


p.3


5 februari 2007

B. Aanvraag tot bescherming van realisaties van de Kempische IJzergieterij en Smederij Van Aerschot te Herentals De Herentalse Geschiedkundige Kring wenst een aanvraag tot bescherming (als monument of als stadsgezicht) in te dienen voor enige waardevolle relicten van de productie en van de werkplaatsen van de voormalige IJzergieterij en Smederij Van Aerschot te Herentals, wegens hun industrieelarcheologische en historische waarde, te weten: het magazijn van de Kempische IJzergieterij en Smederij in de Nonnenstraat nr. 37, ca. 1875; de villa met park, duiventoren en ijzeren tuinpoort, gebouwd door Joseph Van Aerschot als eigen woning in 1891, Peerdsbosstraat nr. 5; het hekwerk van het Sint-Jozefscollege, productie van August of Joseph Van Aerschot, 1890; de poort met stijlen van de hovenierswoning van het kasteel Le Paige, Nederrij 98, productie August Van Aerschot, 1892; de twee hekwerken van het park Van Hilst, Nieuwstraat en Belgiëlaan, productie van Leonard Van Aerschot, 1906; het hekwerk van de woning Markgravenstraat nr. 27. Historische situering August Van Aerschot (1825-1904) begon een smidse in 1845, uitgebreid met een ijzergieterij in 1865. Op een tiental jaren tijd slaagde hij erin zijn bedrijf op te werken tot het belangrijkste van de sector in de provincie Antwerpen. Hij wist zijn grotere producten, zoals hekwerken, kruisbeelden en calvaries voor kerkhoven, straatlantaarns, richtingwijzers, waterpompen en ander straatmeubilair, kiosken, serres, stationshallen, bruggen en sluisdeuren, in alle Vlaamse provincies te slijten, vooral dan in de provincie Antwerpen en in het Leuvense, maar ook in Nederland (o.a. een spoorwegbrug in Rotterdam) en in Noord-Frankrijk. Vanaf 1884 nam de oudste zoon Joseph (1851-1930) geleidelijk de leiding van het bedrijf over. Na de oprichting van een scheepswerf met constructiewerkplaats in 1885 en de toevoeging van een aparte ijzergieterij in 1889, alle gelegen achter het station (‘de Zaat’), ging hij zijn eigen weg. August hernam de leiding van het oude bedrijf en gaf het vanaf 1896 over aan de tweede zoon Leonard (‘Max’) Van Aerschot (1861-1929). De oude fabriek werkte in dezelfde trant verder tot 1914. Het bedrijf van Joseph kende een grotere expansie (stationshallen, hangars, kranen, rivierschepen...) maar hij nam te grote risico’s, zodat de fabriek na een zware tegenslag in 1910 verkocht moest worden. Joseph Van Aerschot vestigde zich in Antwerpen, waar hij probeerde te leven van de opbrengst van zijn patenten. In de jaren 1920 produceerde hij o.a. nog voor rioleringswerken in het Antwerpse, maar zonder over een eigen gieterij te beschikken. Inventarisering en sensibilisering De laatste decennia is er een hernieuwde belangstelling ontstaan voor het werk van deze bekwame en kunstzinnige ijzergieters. Zo werd de sprookjesachtige kiosk van Sint-Niklaas uit 1860 beschermd in 1993, terwijl ook de drielicht-lantaarns aan de Antwerpse Kruidtuin, daterend van ca. 1890, reeds beschermd werden in 1978. Te Herentals werd in september 2001, ter gelegenheid van de Open Monumentendag Metaal, in het oude magazijn van de ijzergieterij in de Nonnenstraat een grote Van Aerschottentoonstelling georganiseerd. Duizenden bezoekers maakten er kennis met de veelzijdige productie van deze Herentalse ijzergieters en smeden. Sindsdien ontving het stadsarchief meerdere vragen om inlichtingen betreffende te restaureren of te beschermen werken van Van Aerschot, zo uit Damme en Gistel (telkens een richtingwijzer), Stekene en Mol (dorpspomp). Deze belangstelling werd geholpen en gestimuleerd door het feit dat Van Aerschot dikwijls een merkplaatje op zijn verwezenlijkingen liet aanbrengen. De lijst van bekende werken van deze ijzergieterij in de brochure Uit het metaalverleden van Herentals. IJzergieterij en Smederij Van Aerschot door Jan Cools, gepubliceerd in 2001 n.a.v. bovengenoemde tentoonstelling, bevatte 99 items, in het supplement van 2006 werden er nog 42 aan toegevoegd. Daarvan zijn er bij benadering 29 als monument, stads- of


p.4


5 februari 2007

dorpsgezicht beschermd, al dan niet als onderdeel van een groter geheel. Evenwel is in Herentals zelf slechts een kleine minderheid beschermd en zorgvuldig bewaard, nochtans de vestigingsplaats van de bedrijven Van Aerschot, waar talrijke bewoners van de stad werkzaam waren. Status quaestionis te Herentals Wat is nu de toestand in Herentals? Een belangrijk verlies was de afbraak in 1966 van de muziekkiosk uit 1912, werk van Leonard Van Aerschot, op de Grote Markt. Enkele werken zijn beschermd en gerestaureerd. Het hekwerk van het kerkhof van de begijnhofkerk (1879 en 1886, met naamplaatje August Van Aerschot) is met de kerk beschermd als monument (13 augustus 1953) en gerestaureerd (2005). Dat van kasteel Le Paige (1892, met naamplaatje August Van Aerschot) is eveneens beschermd als monument (11 september 1979) en gerestaureerd (2001). Dat van het huis Van Schoubroeck in de Hikstraat 26 (1880, met naamplaatje August Van Aerschot) is beschermd als monument (13 april 2004), maar in slechte staat. Binnen de begijnhofkerk bevindt zich ook nog een ijzeren hek (1846 en 1879), zoals ook in de Sint-Waldetrudiskerk (1895). Beide zijn beschermd als onderdeel van het interieur. Buiten de constructies die wij ter bescherming wensen voor te dragen, kunnen we nog vermelden als productie van Van Aerschot in Herentals: een gerecupereerde ijzeren poort ter hoogte van de Fermerijhoeve, Poederleeseweg (niet gedocumenteerd, maar zelfde gietvorm als het huis Hikstraat), en een aantal riooldeksels, gemerkt Joseph Van Aerschot, o.a. in de Collegestraat en de Kerkstraat. In de onmiddellijke omgeving van Herentals kunnen we vermelden: kerkhofpoorten aan de kerk van Bouwel, 1872, beschermd met de kerk als monument 13 april 2004; een gietijzeren Christus op stenen kruis, Herenthoutse steenweg te Bouwel; gietijzeren staken van de zeven vreugden en smarten van Sint-Jozef, Boskapelstraat, Lille, vermoedelijk 1875, beschermd als monument 14 december 2004; een gietijzeren kruisbeeld bij de kruisweg te Lille, Wechelsebaan, 1900.

Prentkaart met poststempel 1929, kiosk op de Markt van Herentals, (prentkaart uit: Souvenir van Herentals, Louiza De Busser, Herentals, 1995, p. 39)


p.5


5 februari 2007

C. Voorstelling van de ter bescherming voorgedragen constructies en motivatie

Dit dossier bevat een fotoreportage van de giet- en smeedijzeren hekwerken van Van Aerschot te de Herentals. Deze Herentals ijzergieters, met hun atelier in de Nonnenstraat 37, maakten eind 19 eeuw naam en faam met hun sierlijke hekwerken met hun typische motieven.

Kenmerkend voor de hekwerken is de rijke ornamentiek met veel aan de oudheid ontleende symbolen; zoals de urn (symbool voor rouw/dood) en de dennenappel (symbool voor vruchtbaarheid). Lauwerkransen zijn het symbool van onvergankelijkheid en eeuwig leven, overwinning, roem en eerbetoon. De gevleugelde zandloper duidt op de kortstondigheid van het leven en het gestadig naderen van het stervensuur. Deze fotoreportage is gemaakt op basis van plaatsbezoeken d.d. januari 2007 die zijn weergegeven op een plattegrond van Herentals. Op deze manier kan men via een uitgestippelde wandelroute Herentals en zijn verborgen pareltjes beter leren kennen. Sommige hekwerken zijn beschemd als monument en verkeren in goede staat of hebben reeds een nauwgezette restauratie ondergaan, andere daarentegen zijn niet beschermd als monument en verkeren in minder goede staat.


p.6


5 februari 2007

SITUERING 1. Atelier, ijzergieterij Van Aerschot, Nonnenstraat 37, Herentals 2. Hekwerk Begijnhof, Herentals 3. Hekwerk hovenierswoning Nederrij, Herentals 4. Hekwerk kasteel Le Paige, Herentals 5. Hekwerk kasteel Peerdsbosstraat 5, Herentals 6. Hekwerk Hikstraat 26, Herentals 7. Hekwerk park Van Hilst – Belgiëlaan / Nieuwstraat, Herentals 8. Hekwerk Markgravenstraat 27, Herentals 9. Hekwerk Collegestraat, Herentals

WANDELROUTE WANDELROUTE

4.

kattenberg A.Z. St.Elisabeth

3. nete

Peerdsbosstraat

5.

6.

station

Begijnhof

2.

7. park 8.

HERENTALS

9.


1.

p.7


5 februari 2007

1. Atelier, ijzergieterij Van Aerschot, Nonnenstraat 37, Herentals

Dit magazijn is het laatste min of meer intacte overblijfsel van het industrieel complex met ijzergieterij en smederij, dat destijds het grootste deel van het huizenblok Nonnenstraat-Bovenrij-Lantaarnpad omvatte. Het rechthoekige bakstenen gebouw telt drie traveeën en twee bouwlagen onder een met kunstleien gedekt zadeldak, haaks op de straat. De verankerde baksteenbouw is gemarkeerd door lisenen. De muuropeningen met ijzeren ramen zijn zowel rechthoekig als rondboogvormig. De tuitgevel aan de straatzijde heeft verdiepte muurvlakken en een brede aflijnende baksteenfries. Binnen omvat het gebouw één grote ruimte. Een ijzeren trap leidt naar de verdieping met houten roostering, mede gestut door gietijzeren zuilen. Het gebouw werd opgetrokken rond 1875, toen een nieuwe gieterij werd gebouwd en het complex zich oostwaarts tot aan de Nonnenstraat uitbreidde. Het gebouw diende tot voor kort als magazijn voor een meubelhandel en wordt thans ingericht voor een bakkerszaak. Het leent zich goed voor tentoonstellingen en eventueel andere manifestaties. Hier werd in september 2001 de Van Aerschottentoonstelling gehouden. Achterin liggen nog meerdere minder goed bewaarde en sterk verbouwde gebouwen van de vroegere ijzergieterij. Het magazijn verdient bescherming als beeldbepalend element in de straat, tevens zowat het enige industriegebouw uit de negentiende eeuw dat in Herentals bewaard is gebleven. Het vormt een laatste getuigenis van een industrieel complex dat gedurende een halve eeuw onze provincies in ruime mate van giet- en smeedijzeren constructies, straat-, park- en tuinmeubilair heeft voorzien. Zie Bouwen door de eeuwen heen, 16n3, (...) Kanton Herentals, Brussel-Turnhout, 2001, p. 112-113 en ill. 291-292.


p.8


5 februari 2007

2. Hekwerk Begijnhof, Herentals


p.9



5 februari 2007

p.10



5 februari 2007

p.11


5 februari 2007

3. Hekwerk hovenierswoning Nederrij, Herentals Poort met stijlen van de hovenierswoning van het kasteel Le Paige, Nederrij 98 We kunnen geredelijk aannemen dat de poort ongeveer gelijktijdig totstandkwam met het hekwerk aan de overkant van de straat, dat gemerkt is August Van Aerschot en moet dateren van de bouw van het kasteel Le Paige in 1892. De tuinpoort draagt geen opschrift, maar de stijlen vertonen dezelfde gietvormen als de wel gedocumenteerde exemplaren aan de kerk van Bouwel en aan het hekwerk van het abdijkerkhof in Averbode uit 1871. Als enig voorbeeld van dit type in Herentals verdienen ze bescherming. Zie Bouwen door de eeuwen heen, 16n3, (...) Kanton Herentals, Brussel-Turnhout, 2001, p. 103-104.


p.12



5 februari 2007

p.13


5 februari 2007

4. Hekwerk kasteel Le Paige, Herentals


p.14



5 februari 2007

p.15



5 februari 2007

p.16


5 februari 2007

5. Hekwerk kasteel Peerdsbosstraat 5, Herentals Kasteelvilla, voormalige woning van Joseph Van Aeschot, met ijzeren poort, Peerdsbosstraat 5 Joseph Van Aerschot bouwde in 1891 achter zijn nieuw bedrijf een kasteelvilla in een grote tuin. Architect was de Antwerpse adjunct-stadsbouwmeester F. Truyman. Het gebouw telt drie traveeën en twee bouwlagen met een souterrain en een uitspringende, complexe bedaking. De verspringende bakstenen lijst- en puntgevels staan op een hoge natuurstenen plint. De ijzeren trap, I-profielen in het souterrain, balustrades en sierelementen op de daken zijn ongetwijfeld uit eigen atelier afkomstig. De eenvoudig gehouden tuinpoort vertoont de gietijzeren speerpunten die we ook op andere hekken aantreffen, zoals het hekwerk van het park Van Hilst aan de Belgiëlaan. Enkele andere poorten bestaan gedeeltelijk uit recuperatiemateriaal. Het domein, dat ook nog een opvallend verzorgde duiventoren telt, verdient bescherming als exponent van de statusdrang van een dynamische en ambitieuze captain of industry in een ontwakend negentiende-eeuws stadje. Zie Bouwen door de eeuwen heen, 16n3, (..) Kanton Herentals, Brussel-Turnhout, 2001, p. 113-114 en fig. 110-111.


p.17



5 februari 2007

p.18



5 februari 2007

p.19



5 februari 2007

p.20



5 februari 2007

p.21


5 februari 2007

6. Hekwerk Hikstraat 26, Herentals


p.22



5 februari 2007

p.23



5 februari 2007

p.24


5 februari 2007

7. Hekwerk park Van Hilst, Belgiëlaan / Nieuwstraat, Herentals

De twee hekwerken van het park Van Hilst, Nieuwstraat-Vaartstraat en Belgiëlaan De fabrikant Ferdinand van Hilst introduceerde in Herentals de eerste mechanische schoenmakerij, tevens de grootste van de stad. In 1906 bouwde hij een grote villa naar ontwerp van J.B. Van Bouchout. Na de rampzalige afbraak van het ‘kasteeltje,’ in 1976 heeft de stad uiteindelijk het domein verworven. In het park met vijvertje bleef enkel nog het koetshuis met ijzeren art-nouveauluifel bewaard, evenals de twee ijzeren afsluithekken met hun poorten. De twee afsluitingen, die eveneens dateren van de bouw van het kasteeltje in 1906, werden geleverd door Leonard Van Aerschot, opvolger van zijn vader August Van Aerschot in zijn ijzergieterij aan de Nonnenstraat. Zijn naam staat vermeld op een van de gietijzeren palen op de hoek van de Nieuwstraat en de Vaartstraat. (Een tweede exemplaar met opschrift is door de technische dienst van de stad gedemonteerd en in het stadsmagazijn op Hemeldonk opgeborgen.) Het model dat gebruikt werd aan de kant NieuwstraatVaartstraat, een mix van gietijzer en smeedijzer, is voor zover we weten nog niet elders aangetroffen, een reden te meer om het behoud ervan voor te staan. Het hek aan de zijde van de Belgiëlaan wordt geritmeerd door bakstenen pijlers. De speerpunten ervan zijn een variant van het type dat we ook vinden aan de kasteelvilla in de Peerdsbosstraat en in de Markgravenstraat (zie verder). De hekwerken werden erg verwaarloosd, op enig plaatselijk herstel en demontage van gebroken stukken op de hoek Nieuwstraat-Vaartstraat in 2001 en 2002 na. Toen een omvallende boom op 29 april 2002 een van de traveeën met bakstenen pijler aan de Belgiëlaan vernielde, gingen er bij het stadsbestuur stemmen op om de hele omheining af te breken, maar uiteindelijk werd besloten die ene travee met twee stenen pijlers herop te bouwen. Beide hekwerken zien er thans weliswaar wat verkommerd uit, maar aangezien praktisch alle onderdelen nog in situ aanwezig zijn of zich in het stadsmagazijn bevinden, is restauratie perfect mogelijk. Het nieuwe stadsbestuur heeft echter plannen om de twee hekwerken te slopen, de pas heropgerichte travee met twee stenen pijlers incluis. We menen dan ook dat een bescherming zich opdringt voor dit grootste Van Aerschothek in Herentals, bovendien het enige dat zeker uit het atelier van Leonard Van Aerschot afkomstig is.


p.25



5 februari 2007

p.26



5 februari 2007

p.27



5 februari 2007

p.28



5 februari 2007

p.29



5 februari 2007

p.30



5 februari 2007

p.31



5 februari 2007

p.32


5 februari 2007

8. Hekwerk Markgravenstraat 27, Herentals Hekwerk van de woning Markgravenstraat nr. 27 Dit deel van de straat werd in het begin van de twintigste eeuw snel volgebouwd met eenvoudige arbeiderswoningen zonder verdieping. Enkele huizen vallen op door hun verzorgde afwerking. De woning nr. 27 onderscheidt zich door een decoratieve afwerking met gesinterde en gele baksteenlagen en een kleine voortuin, die van de straat wordt afgescheiden door een hoog en breed uitgewerkt Van Aerschothek. Hoewel verder niet gedocumenteerd, is de oorsprong duidelijk door de typische gietijzeren elementen die we ook elders aantreffen. Het verdient samen met het huisje bescherming om de sterke beklemtoning van de kenmerken van de Van Aerschotproductie en als voorbeeld van de verzorgde afwerking van een eerder bescheiden woning. Zie Bouwen door de eeuwen heen, 16n3, (...) Kanton Herentals, Brussel-Turnhout, 2001, p. 100 en ill. 249.


p.33



5 februari 2007

p.34



5 februari 2007

p.35



5 februari 2007

p.36



5 februari 2007

p.37



5 februari 2007

p.38


5 februari 2007

9. Hekwerk Collegestraat, Herentals Hekwerk van het Sint-Jozefscollege, Collegestraat 46 Kort na de voltooiing van de collegegebouwen in de latere Collegestraat in 1889 werd bij de stad om toelating verzocht om aan de voorgevel een hekwerk aan te brengen. Het schepencollege verleende de vergunning op 26 april 1890. Er is geen rekening van bewaard en het hek is ook niet gemerkt, maar de speerpunten en andere elementen zijn van dezelfde gietvorm als die van het beschermde huis Hikstraat 26, dat wel het naamplaatje van Van Aerschot draagt. Dit hek kan zowel van de oude als van de nieuwe gieterij afkomstig zijn, al is het oude bedrijf van August Van Aerschot het meest waarschijnlijk. Dit redelijk grote hekwerk verdient, samen met de oude voorbouw van het college, bescherming als typisch product van de Kempische IJzergieterij en Smederij, tevens het grootste exemplaar van dit model dat in Herentals bewaard bleef. Zie Bouwen door de eeuwen heen, 16n3, (...) Kanton Herentals, Brussel-Turnhout, 2001, p. 73-74, fig. 66 en ill. 147.


p.39



5 februari 2007

p.40



5 februari 2007

p.41



5 februari 2007

p.42


5 februari 2007

Bijlagen: -brochure J. COOLS, Uit het metaalverleden van Herentals. IJzergieterij en smederij Van Aerschot, Herentals, 2001, met supplement 2006.


p.43



5 februari 2007

p.44

STAD HERENTALS Hekwerken Familie Van Aerschot

Recommend Documents