SECTORSTUDIE GROENTEN- EN FRUITVERWERKENDE INDUSTRIE

SECTORSTUDIE GROENTEN- EN FRUITVERWERKENDE INDUSTRIE

A.W.N. van Dril ECN-Beleidsstudies Petten

NEEDIS Postbus 1 1755 ZG Petten telefoon: 0224 - 564750 telefax : 0224 - 563338

NDS--96-008

mei 1996

Verantwoording

In opdracht van de Stichting NEEDIS wordt door ECN-Beleidsstudies het Nationaal Energie en Efficiency Data Informatie Systeem ontwikkeld. In de Stichting NEEDIS zijn het Ministerie van Economische Zaken, Sep en Gasunie vertegenwoordigd. Het doel van NEEDIS is om een algemeen erkend en in beginsel openbaar databestand samen te stellen en actueel te houden. In dit databestand wordt informatie opgenomen over het energieverbruik en de energie-efficiency in Nederland. Daarbij wordt onderscheid gemaakt naar energiedrager, verbruikerscategorie, energiefunctie en type installatie. Voorts worden andere grootheden bijgehouden die het energieverbruik mede verklaren. Om een nadere analyse te maken van verschillende verbruikerscategorieën is een sectorindeling gemaakt en worden per sector onderzoeken uitbesteed. Dit rapport betreft de sector Groenten- en Fruitverwerkende Industrie in Nederland, SBI ’74 code 20.7, en is samengesteld door ECN-Beleidsstudies.

2

INHOUD

SAMENVATTING

5

1. DOEL EN WERKWIJZE

7

2. ALGEMENE BESCHRIJVING 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7

9 9 9 10 13 14 15 16

Afbakening Plaats van de groenten- en fruitverwerkende industrie Verwerkingsmethodes Procesbeschrijvingen Energieverbruik Ontwikkelingen Energiebesparingsmogelijkheden

3. INDELING IN SEGMENTEN EN FUNCTIES

19 19 19

3.1 Bedrijven 3.2 Analyse op basis van produkt/verwerkingsgegevens

4. GEGEVENS

21 21 22

4.1 Segmentniveau 4.2 Functieniveau

5. ADVIES VOOR MONITORING

25

REFERENTIES

27

BIJLAGE A. Overzicht bedrijven

29

3

Mei 1996 Sectorstudie groenten- en fruitverwerkende industrie

4

SAMENVATTING

Ten behoeve van NEEDIS is het energieverbruik in de groenten- en fruitverwerkende industrie geanalyseerd. Daarbij is getracht economische en fysieke produktiegrootheden met het energieverbruik in verband te brengen. Tevens is geïnventariseerd welke gegevensbronnen hiertoe beschikbaar en nuttig zijn en worden aanbevelingen gedaan voor toekomstige gegevensverzameling. Van de groenten- en fruitverwerkende industrie zijn uitgebreide fysieke gegevens beschikbaar, grotendeels gebaseerd op diverse CBS-publikaties. Een nadere indeling in 7 segmenten kan gemaakt worden op basis van het type bedrijf, aan de hand van combinaties van produkt en verwerkingsmethode. Een functie-indeling kan gemaakt worden op basis van circa 10 belangrijke combinaties van produkt en verwerkingsmethode, aangevuld met enkele restfuncties. Op dit functieniveau zijn geen energieverbruikscijfers beschikbaar. Mogelijk kunnen deze op het niveau van de genoemde nadere segmentindeling wel beschikbaar komen.

5


6

1. DOEL EN WERKWIJZE

De sectoronderzoeken ten behoeve van NEEDIS hebben tot doel: - de sector nader af te bakenen uitgaande van de CBS-statistieken; - vast te stellen welke nadere onderverdelingen van de betreffende sector vereist zijn; - aan te geven wat de daarbij behorende energieverbruiken zijn; - vast te stellen van welke andere grootheden gegevens benodigd zijn; - te inventariseren welke gegevensbronnen beschikbaar zijn; - de kwaliteit en continuïteit van deze bronnen te beoordelen; - de beschikbare gegevens te verzamelen en te rapporteren. Voor de systematiek en begrippenstructuur wordt verwezen naar het betreffende rapport [1]. De gevolgde werkwijze is conform de richtlijnen voor de opzet sectorrapportage [2]. In dit rapport wordt eerst een algemeen kwalitatief en kwantitatief beeld van het energieverbruik in de groenten- en fruitverwerkende industrie gegeven. Daarna volgt een nadere analyse welke segmenten, energiefuncties en bijbehorende fysieke grootheden kunnen worden onderscheiden. Vervolgens worden de beschikbare gegevensbronnen beoordeeld. Achterin dit rapport is een overzicht van de gegevens opgenomen.

7


8

2. ALGEMENE BESCHRIJVING

2.1 Afbakening Tot SBI 20.7 behoren alle bedrijven die als hoofdactiviteit het verwerken en conserveren van groenten en vruchten hebben. In hoofdzaak worden produkten gemaakt voor de particuliere consumptie, zoals groenten en vruchten in blik en glas, diepvriesprodukten, zuurkool, vruchtesappen en jams. Daarnaast worden uiteenlopende halffabrikaten geproduceerd, dit betreft ingrediënten voor voedingsprodukten uit andere sectoren. In de oude standaard bedrijfsindeling van 1974 [3] wordt onderscheid gemaakt tussen: 20.71 Groenten- en fruitconservenfabrieken, 20.72 Groenteninmakerijen, -inleggerijen. In de 1531 1532 1533

nieuwe SBI ’93 [4] is onder 153 Groenten- en fruitverwerking opgenomen: Vervaardiging van aardappelprodukten, Vervaardiging van fruit- en groentesap, Groenten- en fruitverwerking (excl. vervaardiging van sap).

Bedrijven die in hoofdzaak aardappelprodukten vervaardigen (SBI ’74 21.37) zijn in deze studie niet opgenomen. De voorheen in 20.7 opgenomen produktie van limonadesiroop en vruchtenconfijterijen is in de nieuwe indeling ondergebracht in 158: overige voedingsmiddelen. Er zijn veel bedrijven die in het randgebied van de groenten- en fruitverwerkende industrie en andere voedingsmiddelensectoren opereren. Veel bedrijven hebben namelijk ook produktgroepen uit verschillende SBI-categorieën: aardappelprodukten, soepen, sauzen, salades, kant- en klaarmaaltijden, frisdranken, vruchtengelei, vruchten- en groenteconcentraten, stroop, etc. Als criterium voor indeling geldt conform de werkwijze van het CBS steeds de hoofdactiviteit. Volgens de produktiestatistieken van het CBS [5] bedraagt het aantal bedrijven met 20 en meer werknemers in de sector 44. De Vereniging van de Nederlandse Groenten- en Fruitverwerkende Industrie VIGEF organiseert 59 bedrijven uit de branche (april 1994). De VIGEF en het Produktschap voor Groenten en Fruit zijn partij bij de totstandkoming van de Meerjarenafspraak energie-efficiency (MJA). Per 1-1-1995 hebben 32 bedrijven deze afspraak ondertekend.

2.2 Plaats van de groenten- en fruitverwerkende industrie Het voornaamste doel van de processen in de groenten- en fruitverwerkende industrie is het langer houdbaar maken van produkten uit de landen tuinbouw. Daarnaast is het geschikt maken voor directe consumptie, c.q. het panklaar maken een belangrijk nevendoel. De sector produceert voornamelijk voor de detailhandel en horeca en derhalve in relatief kleine eenheden. Er is een omvangrijke handel in groenten en fruit, zowel vers als verwerkt. In tabel 2.1 is een kort overzicht opgenomen om de plaats van de groenten- en fruitverwerkende industrie te bepalen.

9


Tabel 2.1:

Produktie en handelsstromen van groenten en fruit; VIGEF; cijfers over 1992 in 1.000.000 kg [6]

Handelsproduktie Invoer Beschikbaar Uitvoer Levering aan de industrie Niet verkocht Consumptie (vers)

Industriële produktie Industriële export, netto Industriële import, netto Consumptie (verwerkt) 1

Verse groenten

Vers fruit

3878 522 4400 2795 566 106 933

527 1537 2064 774 110 24 1157

Verwerkte groenten

Verwerkt fruit1

611 513 296 394

124 128 182 70

Exclusief vruchtesappen en -dranken

Uit deze cijfers blijkt de relatief bescheiden positie van verwerkte groenten en fruit ten opzichte van verse produkten. Tevens blijkt de belangrijke rol van de buitenlandse handel in de goederenstroom. De belangrijkste produkten van de groenten- en fruitverwerkende industrie zijn op basis van verwerkt tonnage achtereenvolgens: aardappelen; champignons (veel export); peen; appelmoes; sperziebonen; erwten; spinazie (diepvries); zuurkool. Een belangrijke fysieke stroom zijn voorts de vruchtesappen- en dranken: de consumptie in 1992 bedroeg 354 mln liter, de import van sappen bedroeg 323 en de export 166 mln liter [6].

2.3 Verwerkingsmethodes Er wordt een scala van conserveringsmethodes toegepast in de groenten- en fruitverwerkende industrie. Voor de groenten zijn de belangrijkste steriliseren (blik of glas) en diepvries; daarnaast wordt ingelegd in zuur, gedroogd, gezouten, zuurkool gemaakt, verwerkt tot poeder of concentraat, etc. Fruit betreft vooral de produktie van appelmoes, en het steriliseren van vruchtesappen en vruchtendranken (grondstof voornamelijk geïmporteerd concentraat). Daarnaast wordt fruit diepgevroren en verwerkt tot jams, stroop, gelei, concentraat, geconfijte vruchten. De aardappelverwerking is een afzonderlijke sector van vergelijkbare omvang als de groenten- en fruitverwerkende industrie. Diverse bedrijven die tot de groenten- en fruitverwerkende industrie behoren, verwerken evenwel ook belangrijke hoeveelheden aardappels. De verwerking van groenten en fruit in salades, kant- en klaar maaltijden, sausen en andere ingrediënten is ook een randgebied van de sector.

10

Algemene beschrijving

In de tabellen 2.2 en 2.3 is de betekenis van de verschillende verwerkingsmethodes voor groenten en fruit in beeld gebracht. Figuur 2.2: Industriële verwerking van verse groenten naar wijze van verwerking 1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

Gesteriliseerd waarvan groentenconserven champignonconserven Diepgevroren Tafelzuren Gezouten Gedroogd Kool van zuurkool Overige

152,5

178,8

198

214,6

257,5

281,8

242,4

93,8 58,7 85 33 5,9 35,6 28,3 22,9

117,8 61 106 37 11,4 34,9 30 18,9

127,1 70,9 125,6 34 11 41,8 31,2 19,7

133,2 81,4 123,6 33 9 39,8 30,5 18,6

157,3 100,2 158,1 37,9 10,8 34,7 33,9 23,3

167,2 114,6 153,1 29 15,2 37,4 28,5 20,7

136,4 106 148,5 32 11,3 34,2 27,3 27,4

Totaal

363,2

417

461,3

469,1

556,2

565,7

523,1

Bron: CBS tuinbouwcijfers, ontleend aan Vigef [6] (mln kg verwerkte groenten)

Figuur 2.3: Industriële verwerking van vers fruit naar wijze van verwerking

Appelmoes Diepgevroren Appel-/perenstroop Conserven Pulp en jam Sappen/dranken Overige Totaal

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

69,6 20,6 6,8 8,3 2,7 1,7 2,3

78,1 16,9 6,6 5 2,1 2,1 2,2

76,7 18,1 6,1 2,1 3,4 2 2,3

72,3

81,3

71,4

75,8

6,9 4,2

6,7 3,6

11,1 6,3

9,6 6,1

19

28,7

21,1

18,6

110,7

102,4

120,3

109,9

110,1

112

113

Bron: CBS Tuinbouwcijfers, ontleend aan Vigef [6] (mln kg verwerkt fruit)

Uit tabel 2.2 blijkt, dat ongeveer de helft van de groenten wordt verwerkt tot bliken glasgroenten (inclusief tafelzuren) en een kwart tot diepvriesgroenten. Het aandeel bliken glasgroenten is licht dalende, het aandeel van diepvries is stijgend. De overige verwerkingsmethodes vertonen geen duidelijke trends. In tabel 2.3 is de dominante rol van appelmoes duidelijk herkenbaar. De categorie vruchtesappen uit concentraat is hier niet opgenomen. Voor groenten wordt de verdeling van produkten over verwerkingsmethodes nader uiteengezet in tabel 2.4. Hier kan evenwel niet alle groente toegewezen worden aan een verwerkingscategorie. Dit schept met name voor de categorieën gezouten en gedroogd een onvolledig beeld.

11


Tabel 2.4: Industriële verwerking van verse groenten naar produkt Totaal Gesteriliseerd Zuurkool Gezouten Gedroogd Diepgevroren Overige 1993 totaal

523099

Per produkt Andijvie Asperges Augurken Bloemkool Boerenkool Bonen, SperzieBonen, SnijBonen, tuinChampignons Erwten (groene) Komkommers Kool, rode Kool, savooie Kool, witte Kool van zuurkool Koolrapen Kloten Maïs Paprika Pastinaken Peen Peterselie Postelein Prei Rabarber Selderij, knol Selderij, blad/bleek Spinazie Spruitkool Taugé Uien, zilver Uien, andere Overige groenten

1001 2635 15482 5099 5938 48782 5263 4519 113210 46713 2629 19442 3401 5534 29008 2989 5207 2193 1840 800 82500 800 300 10320 860 9070 8086 38500 6828 1674 11333 24141 7002

273335

27348

11275

34177

28456

1001 13525

33968

4303 3920 12684 3208 1146

34

3373 106004 28595 1951 15400 2679 3089

1353

3151 722 856

236

27348 4780 544

7951 5211

2652

6929 33189 6495 879 5373

Bron: CBS Tuinbouwcijfers, ontleend aan VIGEF [6] (1000 kg verwerkte groenten)

Uit tabel 2.4 ontstaat het beeld dat grotendeels bekend is uit het Nederlandse assortiment van verwerkte groenten. De categorie gesteriliseerd betreft bliken glasconserven alsmede tafelzuren. Naast sperziebonen, doperwten, peen, augurken en rode kool valt de dominante rol van champignons op. Van dit laatste produkt wordt het overgrote deel geëxporteerd naar Duitsland. In de categorie diepgevroren is spinazie koploper met sperziebonen op afstand tweede. Daarnaast is zuurkool een belangrijke categorie.

12

148508

5939

17930


Zoals reeds vermeld is de verwerking van het ‘nevenprodukt’ aardappelen in de sector niet onbelangrijk. Met 243 miljoen kg in 1992 is dit voor wat betreft het verwerkt gewicht zelfs de belangrijkste produktgroep.

2.4 Procesbeschrijvingen Bij de verwerking tot bliken glasgroenten c.q. fruit (steriliseren) vinden de volgende processtappen plaats: 1. De ontvangst en voorbewerking van landen tuinbouwprodukten. De bewerkingen bestaan uit het wassen, sorteren en het verwijderen van niet eetbare delen, waaronder schillen. 2. Blancheren, dit is het enkele minuten blootstellen aan heet water of stoom. Blancheren verwijdert de in het planteweefsel aanwezige gassen; vergemakkelijkt het verpakken, onder andere door volumeverkleining en is de eerste stap in het conserveringsproces. Na het blancheren kan tussenkoeling plaatsvinden. 3. Het verpakken en steriliseren in de verpakking teneinde de gewenste conservering te realiseren. Het steriliseren vindt plaats door het produkt enige tijd op een temperatuur boven de 100 graden te houden om bacteriën te doden. Bij de verwerking tot diepvriesgroenten of tot gedroogde groenten dient het blancheren tevens voor het inactief maken van enzymen in het plantweefsel. Daardoor behoud het produkt smaak, geur en kleur. Als derde stap wordt het produkt niet gesteriliseerd, maar ingevroren, respectievelijk gedroogd. Een ander belangrijk energieverbruikend proces in de groenten- en fruitverwerkende industrie betreft het indampen. Dit vindt plaats bij diverse processen: de bereiding van groenten- en vruchtenconcentraat; appelen perenstroopfabricage; confijten; als tussenproces bij het drogen van vloeibare of pulpachtige produkten. Diverse verwerkingsmethodes zijn specifiek voor een bepaald produkt en vereisen niet alle genoemde processen. Het betreft bijvoorbeeld het drogen van peulvruchten; het pasteuriseren van vruchtesappen met concentraat als grondstof; de bereiding van zuurkool; het inleggen van tafelzuur. In de groenten- en fruitverwerkende industrie wordt, in tegenstelling tot de frisdrankenindustrie, niet meer op enige schaal verpakking (glas) hergebruikt. Derhalve komt reiniging van retourverpakking niet voor als energieverbruikende activiteit. In de frisdrankenindustrie is de reiniging van retourflessen doorgaans het belangrijkste energieverbruikende proces. In deze studie wordt het energieverbruik bij de produktie van verpakkingen niet beschouwd. Derhalve zou de (her)introductie van retourglas binnen de sector slechts extra energieverbruik ten behoeve van reiniging tot gevolg hebben. Gezien de veelheid van produkten en processen is het niet mogelijk een uitputtende beschrijving van alle procesroutes te geven. Van de belangrijkste procestypen kan een nadere analyse plaatsvinden op basis van specifieke energieverbruiken.

13


2.5 Energieverbruik Het energieverbruikssaldo van de groenten- en fruitverwerkende industrie bedraagt volgens de oude indeling 3012 TJ in 1992 [8]. Daarmee is de sector een gemiddelde energieverbruiker binnen de voedings- en genotmiddelenindustrie. Brandstof wordt gebruikt voor stoomopwekking, de belangrijkste stoomverbruikende processen zijn stoomschillen, blancheren, steriliseren en indampen. Stoom wordt in stoomketels geproduceerd, warmte/kracht-installaties zijn nog niet waargenomen in de sector. Kleinschalige warmtekracht in de vorm van gasmotoren is een minder voor de hand liggende opwekkingsmethode in de sector. Hiermee kan geen stoom geproduceerd worden. Warm water wordt wel gebruikt voor diverse reinigingsprocessen. Elektriciteit wordt gebruikt voor het tussentijds koelen en het invriezen van produkten en voor allerlei soorten aandrijving. Specifieke energieverbruiken zijn afhankelijk van het type produkt en proces. De voorbewerkingen betreffen bijvoorbeeld het verwijderen van niet eetbare delen, schillen, wassen, snijden. Het blancheren van bladgroenten gaat op wezenlijk andere wijze dan het blancheren van wortelen. Ook de vereiste snelheid van het proces, en daarmee de produktkwaliteit, kan variëren. Bij hogere doorloopsnelheid is in het algemeen meer energie nodig. Op basis van vakliteratuur zijn slechts indicaties te geven van het specifieke energieverbruik van groenten- en fruitverwerking. Voor de conservenindustrie in de Verenigde Staten worden de volgende waarden gegeven: Tabel 2.5: Diverse literatuurwaarden voor specifiek energieverbruik in de groenten- en fruitverwerkende industrie [MJ per kilo produkt] Warmte [15] Canned food specialities Canned fruit and vegetables Mashed patato granules and flakes (gedroogde groenten/fruit/soep) Pickles, sauces and salad dressings Frozen citrus juices (van fruit) Frozen food specialty products

8,75 5,19 29,1 2,6 8,2 3,7

Blanching, steam, hydrostatic Blanching, water Koelen/invriezen (afgeleid)

1,0-2,1 0,5-1,0

[16] Gedroogde groenten (gedroogd gewicht) Groenten in blik of glas (uitlekgewicht) Diepvriesgroenten Vruchten op sap, appelmoes

primair 14,9 2,4 7,6 2,4

14

Elektriciteit

0,73 0,20 2,50 0,48 4,05 1,81

1,9-3,6


Bij de gedroogde groenten dient opgemerkt te worden dat per kilo de invoer van verwerkt produkt een veelvoud is. Bij de laatste bron (14.9 MJ/kg) is gerekend met het zesvoudige. Voor het indampen van vochtrijke produkten is 0.5-1 MJ per kilo water een gangbare waarde. Voor het onttrekken van de laatste hoeveelheden vocht is een veelvoud vereist (5-10 MJ/kg). Deze waarden zijn met allerlei nieuwe droogtechnieken nog aanzienlijk te reduceren. Essentieel hierbij zijn de eisen van het specifieke produkt, de produktkwaliteit en hygiëne. Het energieverbruik is van secundair belang.

2.6 Ontwikkelingen De groenten- en fruitverwerkende industrie is voortdurend bezig met het verbeteren van produkten en processen. Van primair belang is de produktkwaliteit en de ontwikkeling van nieuwe produktvormen en -markten. Bij de bereiding van voedsel is het zaak de smaak, geur, het uiterlijk en de structuur zo goed mogelijk te conserveren. Daarom worden steeds meer elektrische behandelingsmethoden toegepast. Dit heeft als voordeel dat het produkt sneller en beter gedoseerd kan worden behandeld. Vooral met microgolf behandeling en combinaties van microgolf en stoom worden goede resultaten bereikt [12]. Toepassing van elektrische behandelingsmethoden kan gepaard gaan met zowel hogere als lagere energie-inzet. Waar toepassing van stoom of warm water wordt vervangen, is het nuttig het effect op het primaire verbruik te beschouwen. Andere relatief nieuwe technieken zijn vriesdrogen, stoomdrogen, doorstralen. Essentieel zijn ook de hygiëne-eisen. Er zijn Europese normen opgesteld met betrekking tot HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Points). Men zal niet snel de energie-inzet ten behoeve van conservering willen verminderen vanwege de daaraan verbonden risico’s uit hygiëne-oogpunt. Op dit punt zal energiebesparing samen moeten gaan met wezenlijk betere procesbeheersing. Hoewel de concurrentie in de groenten- en fruitverwerkende industrie toeneemt zijn er op de markt weinig nieuwe trends te bespeuren. Er zijn nog wat verschuivingen gaande naar kleinere verpakkingen, en ook het assortiment zal gestaag blijven groeien. In de praktijk wordt de grondstof voor de groenten- en fruitverwerkende industrie uit Nederland en directe omgeving betrokken. De exportmarkt bevindt zich op een iets groter gebied, met als zwaartepunt Duitsland. Importen komen momenteel vooral uit België, Duitsland en Italië, echter ook uit landen als China, Peru en Turkije. Waarschijnlijk zal ook uit Oost-Europa in toenemende mate concurrerende import komen. Door de diversiteit van produkten en processen liggen grootschalige procesveranderingen ook niet voor de hand.

15


2.7 Energiebesparingsmogelijkheden De Vereniging van de Nederlandse Groenten- en Fruitverwerkende Industrie en het Produktschap voor Groenten en Fruit hebben een overeenkomst met de Minister van Economische Zaken en de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij betreffende verbetering van de energie-efficiency. Deze Meerjarenafspraak (MJA) dateert van 7 oktober 1993 en betreft een verbetering van de energie-efficiency met 20% in 2000 ten opzichte van 1989. Er zijn nog geen gegevens betreffende resultaten beschikbaar. Een inventarisatiestudie betreffende energiebesparing waarbij de sector afzonderlijk wordt beschouwd is uitgevoerd door E3T [9]. Tabel 2.5 Energieverbruik 1988 en besparingspotentieel in SBI 20.7 [TJ] Proces Reinigen Afkoken Drogen Verwarmen Verhitten Ruimteverwarming Steriliseren Blancheren Overig Totaal warmte

Verbruik warmte >0 237 5 711 >0 181 545 474 188 2341 Verbruik elektriciteit

Besparing warmte

178 2 142 54 73 >0 449 Besparing elektriciteit

Sorteren Zeven Reinigen Roeren Snijden Malen Verdelen Verpakken Koelen Pompen Transporteren Ventileren Comprimeren Machine-aandrijving Verlichting

>0 >0 >0 39 26 26 >0 >0 >0 52 26 >0 >0 301 52

15 4 >0 >0 60 21

Totaal elektriciteit

522

108

8

In andere overzichtsstudies als ICARUS [11] en Energiebesparingspotentiëlen 2015 van TNO [10] wordt in de sector ‘overige voedings- en genotmiddelen’ een besparingspotentieel geschat. ICARUS geeft een potentieel van 25% op zowel

16


warmte als elektriciteit voor 2000 ten opzichte van 1990. Voor het zichtjaar 2015 wordt nog 10% extra aangegeven. TNO geeft een technisch potentieel voor 1990 ten opzichte van de realisatie in 1986 van 40% voor warmte en 12% voor elektriciteit. Het technisch potentieel voor 2015 ten opzichte van 1986 bedraagt respectievelijk 47% en 9%. Derhalve zijn hier meer elektriciteitstoepassingen voorzien. Diverse demonstratieprojecten in de groenten- en fruitverwerkende industrie en in de aardappelproduktenindustrie zijn gedocumenteerd door Novem [13]. Het betreft onder andere: - Het hergebruik van warmte en water uit sterilisatieprocessen ten behoeve van voorverwarming, waswater e.d. - De introductie van energiebeheerssystemen. - Procesverbeteringen betreffende blancheren, drogen en waterzuivering. - Gebruik van biogas uit organisch afval. De omvang van de besparingsprojecten varieert per project tussen 2 en 30 TJ per jaar (primair). Besparingen van 10 tot meer dan 50% zijn bereikt op de verbeterde onderdelen.

17


18

3. INDELING IN SEGMENTEN EN FUNCTIES

3.1 Bedrijven Een concrete inventarisatie van de bedrijven in de sector levert een gevarieerd beeld op. In bijlage A is een lijst opgenomen van bedrijven in de sector. Op basis hiervan zijn in principe een aantal segmenten te onderscheiden. Duidelijk onderscheid is te maken naar verwerkingsmethode, er zijn bijvoorbeeld vriezers en conservenbedrijven. Onderstaande tabel geeft in mogelijke segmentindeling, met het aantal bedrijven en het globale aantal werknemers. Tabel 3.1: Segmenten in de groenten- en fruitverwerkende industrie Type

Aantal bedrijven

Aantal werknemers

Vriezers Conserven waarvan champignons overige Zuurkool Drogers Sap Jam/stroop/sauzen/confijt

4 30

1400 2500

7 23 5 4 4 8

500 2000 100 500 500 1000

Totaal

55

6000

3.2 Analyse op basis van produkt/verwerkingsgegevens Op basis van de tabellen 2.2 t/m 2.4 is een aantal dominante combinaties van produkt en verwerkingsmethode af te leiden. Deze zijn in principe als energiefunctie te onderscheiden voor NEEDIS. - champignons (blik/glas) - sperziebonen (blik/glas) - sperziebonen (diepvries) - doperwten (blik/glas) - doperwten (diepvries) - wortelen (blik/glas) - wortelen (diepvries) - appelmoes (blik/glas) - spinazie (diepvries) - sinaasappelsap uit concentraat - zuurkool. Met deze functies wordt meer dan 60% van het verwerkt gewicht gedekt. Genoemde functies kunnen alle gekwantificeerd worden per kilo produkt. Deze processen worden alle door 3 of meer bedrijven toegepast, en lijken in geaggregeerde vorm niet erg concurrentiegevoelig.

19


Geaggregeerde grootheden als totaal diepvriesprodukten en totaal gesteriliseerd zijn minder geschikt. Verschuivingen tussen produkten kunnen hier het specifieke energieverbruik beïnvloeden. Daarnaast zullen als energiefuncties het drogen van groenten en het bereiden van concentraten en stroop relevant zijn. Hier bestaat evenwel variatie in het vochtgehalte van het uitgangsmateriaal en het gewenste vochtgehalte van het eindprodukt. Derhalve is efficiency-ontwikkeling voor deze groep als geheel niet makkelijk te volgen. Een fysieke grootheid als kg produkt of kg te verwijderen water is specifiek voor elk proces. Ook de verwerking van het nevenprodukt aardappels in de branche is belangrijk, het betreft echter eveneens uiteenlopende bewerkingen. Algemene energiefuncties zijn voorts reinigen en ruimteverwarming. Voor de laatste geeft E3T een verbruik voor 1988 van 181 TJ, dit is tussen de 5 en 10% van het totale warmteverbruik.

20

4. GEGEVENS

4.1 Segmentniveau Het CBS enquêteert voor de produktiestatistieken bedrijven met 20 of meer werknemers integraal. In tabel 4.1 zijn hieruit algemene economische gegevens opgenomen. Tabel 4.1: Algemene economische gegevens en energiegegevens groenten- en fruitverwerkende industrie, bedrijven met 20 of meer werknemers 1988 Bedrijven Werknemers Produktiewaarde Verbruikswaarde Toegevoegde waarde Inkopen grond- en hulpstoffen Energieverbruik Arbeidskosten Afschrijvingen Verwerkte groenten Verwerkt fruit Elektriciteit Aardgas Overige energiedragers Totaal energiedragers

[aantal] [aantal] [mln gld] [mln gld] [mln gld] [mln gld] [mln gld] [mln gld] [mln gld] [mln kg] [mln kg] [mln kWh] [mln m3] [TJ] [TJ]

1989

1990

1991

1992

1993

44 45 44 45 44 40 5966 6140 6414 6687 5806 4110 2211,8 2424,8 2744,1 3038,2 2696,5 2124,4 1633,9 1799,1 2047,5 2241,5 1989,2 1600,1 577,9 625,7 696,6 796,6 707,3 524,3 1357,1 1508,5 1711,4 1890,5 1631,5 32,7 34,5 38,9 41,7 39 25,9 343,3 354,9 377 410,4 356,8 277,3 63,7 70,3 79,1 91,9 88,6 417 461 469 556 565 523 113 111 102 120 110 110 129 132,7 144,8 161,9 146,3 105,5 56,1 59,8 70,7 75,9 87,1 49,7 459 419 224 212 202 57 2699 2791 2982 3195 3012 2011

Bron: CBS Produktiestatistieken, Nationale Energiehuishouding, Tuinbouwstatistiek

De gegevens voor 1993 zijn gebaseerd op de NEH tabel 9.5.2 [8]. De sector heeft in 1993 aanzienlijk minder omvang. Omdat hier voor het eerst de nieuwe indeling is toegepast zijn er afbakeningsverschillen opgetreden. In tabel 4.2 worden enkele kerngegevens van de sector aardappelproduktenfabrieken gegeven (SBI’74 code 21.37; SBI’93 code 1531) die het spiegelbeeld suggereren. Tabel 4.2: Algemene economische gegevens aardappelproduktenfabrieken, bedrijven met 20 of meer werknemers 1988 Bedrijven Werknemers Produktiewaarde Toegevoegde waarde Energieverbruik Arbeidskosten

[aantal] [aantal] [mln gld] [mln gld] [mln gld] [mln gld]

1989

1990

1991

1992

1993

17 17 17 16 16 20 2734 2710 2836 2593 2746 3598 1024,6 1080,4 1246,8 1299,1 1275,2 1507,1 316,5 298,2 299,7 371,4 375,2 448,8 36,5 36,2 42,4 42,9 44,1 59,1 150,6 153,3 161,3 161 173,3 256,5

Bron: CBS Produktiestatistieken

Het aantal bedrijven in de groenten- en fruitverwerkende industrie bedraagt 122 in januari 1990 op basis van gegevens van de Kamers van Koophandel [17]. Daarvan hebben 41 bedrijven 20 of meer werknemers, 74 minder dan 20

21


werknemers en 7 een onbekend aantal. Het aantal werknemers bij de kleine bedrijven bedraagt op grond van deze bron naar schatting 5 tot 10% van het totaal.

4.2 Functieniveau Gegevens betreffende de fysieke produktie zijn reeds opgenomen in hoofdstuk 2 voor wat betreft verwerkte groenten en fruit. In de tuinbouwstatistiek van het CBS [14] zijn ook jaarreeksen per verwerkte soort groente en fruit opgenomen. In tabel 4.3 zijn de fysieke gegevens die op de genoemde functies betrekking hebben samengevat over een aantal jaren. Tabel 4.3: Fysieke gegevens verwerkt produkt in 1000 kg

Champignons Sperziebonen Doperwten Peen Spinazie Witte kool Appelen Overige groenten Overig fruit Totaal groenten Totaal fruit Aardappelen1 Sinaasappelsapconcentraat2 1 2

1989

1990

1991

1992

1993

1994

76810 41068 37349 70160 46909 37320 83470 151682 27113 461298 110583 147800 86067

87720 39703 42984 67178 48868 35150 80084 147534 22279 469137 102363 201000 74528

102693 53980 44185 85721 50227 40026 87078 179377 33227 556209 120305 240500 103070

122580 64767 50386 87810 37779 36528 80115 165898 29791 565748 109906 242900 96414

113210 48782 46713 82500 38500 34542 83842 158852 26282 523099 110124

146392 54572 45711 89323 35089 32320 70218 167447 24053 570854 94271

Produktiestatistieken Import produktgroep 200911990, bevroren, dichtheid <1.33 g/cm3, statistiek buitenlandse handel

Bron: Tuinbouwstatistiek CBS

Tabel 4.4: Fysieke gegevens verwerkt produkt in 1000 kg op functieniveau [1000 kg]

Champignons blik/glas Sperziebonen blik/glas Sperziebonen diepvries Doperwten blik/glas Doperwten diepvries Wortelen blik/glas Wortelen diepvries Spinazie diepvries Appelmoes blik/glas Zuurkool Bron: CBS/VIGEF

22

1992

1993

1994

114600 47300 14700 33500 x 43500 30800 31100 x 28500

106004 33968 12684 28595 x x x 33189 75781 27348

138945 39144 13119 27308 18120 x x x 60241 26008

261745

Gegevens

In tabel 4.5 is de afzet van een aantal produktgroepen aangegeven op basis van de statistische jaarboeken van het CBS [7]. Voor de jaren 1989 tot 1992 zijn voor een aantal groepen produkt nog nadere gegevens toegevoegd uit de produktiestatistieken. Tabel 4.5 Afzet van een aantal industrieprodukten, bedrijven met 20 en meer werknemers (1980 en 1985 bedrijven met 10 of meer werknemers); industriële verkopen, bedrijven met 20 of meer werknemers

Groentenconserven - champignons - doperwten - wortelen - doperwten en wortelen - andere gemengde groenten - gesneden bonen - gebroken bonen - witte en bruine bonen - overige gesteriliseerde groenten Natte en droge soepen Gezouten groenten Ingevroren groenten - diepgevroren spinazie Tafelzuren Gedroogde groenten Jam, marmelade en gelei Vruchten op water en siroop Vruchtenmoes en -puree Gekonfijte produkten Aardappelprodukten

[mln [mln [mln [mln [mln [mln [mln [mln [mln [mln [mln [mln [mln [mln [mln [mln [mln [mln [mln [mln

liter] liter] liter] liter] liter] liter] liter] liter] liter] liter] kg] kg] kg] kg] kg] kg] liter] kg] kg] kg] (van SBI

1980

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

226

373

325

272

308

344 110,1 22,9 11,0 26,6 2,8 8,1 36,2 39,2 79,4 159,6 7,8 96,7 26,7 42 5,2 24,7 6,2 82,6 x 83,5

393 139,4 27,0 10,4 34 3,3 6,2 47,2 40 90,2 167 6,5 107,3 31,1 38,6 4,9 21,8 8,2 86,6

441 157,7 27,6 12,2 46,9 3,4 5,5 43,3 54 95,7 x 6,7 121,3

454 155,6 26,4 13,6 48,8

12,9 106,2

42,5 4,2 27,4 9,7 85,2

x 12,1 78,9

99,9

122,3

116,3

2,3

6,3 66,8

34,4 19,6 91,1 20,7)

9,0 86,4

25,5 16,2 103,4 7,6

7,9 100,9

26,8 13,8 73,5 8,5

7,1 78,3

23,8 12,2 85,5 7,5

70,8 147,4 8,5 92,1 23,6 43,2 4,9 26,1 11 93,6 8

6,2 58,7 45,7

Bron: CBS, statistisch jaarboek, Produktiestatistieken

De fysieke eenheden van deze afzetgegevens hebben betrekking op het eindprodukt, ze zijn daarom niet direct te vergelijken met de verwerkte hoeveelheden (hoofdstuk 2). Met name in conserven zit een belangrijke watertoevoeging, terwijl schillen en dergelijke niet in het eindprodukt voorkomen. Energiegegevens of functieniveau zijn niet beschikbaar. Mogelijk worden ze in het kader van de meerjarenafspraak energie-efficiency verzameld.

23


24

5. ADVIES VOOR MONITORING

In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de in NEEDIS op te nemen grootheden. Algemene economische, fysieke en energiegegevens kunnen worden ontleend aan de produktiestatistieken van het CBS. Voor wat betreft de produktiestatistiek volgens de SBI ’93 indeling is het niet duidelijk welke fysieke grootheden nog opgenomen zijn. Bovendien is er sprake van een zekere trendbreuk met de oude indeling van 1992 en eerder. Mogelijk is een verantwoord overzicht te scheppen indien de sectoren groenten- en fruitverwerkende industrie en aardappelprodukten als één sector beschouwd worden. Uitgebreide gegevens betreffende produkten en produktwaarde worden bijgehouden in de tuinbouwstatistiek van het CBS. Deze gegevens zijn ook opgenomen in de Tuinbouwstatistiek van het Produktschap voor groenten en fruit en het jaarverslag van de branchevereniging VIGEF. Deze gegevens kunnen dienen als fysieke parameters voor het functieniveau. Het CBS beëindigt in 1996 de afzonderlijke gegevensverzameling betreffende verwerkte groenten en fruit. In de toekomst dient fysieke produktie te worden afgeleid uit de produktiestatistieken (inkopen) en de maandstatistiek van de industrie (verkopen). Wat moeilijker te benaderen zijn de gegevens betreffende vruchtensap uit concentraat, en het produceren van gedroogde groenten, jams, pulpen, stropen, concentraten, poeders en sauzen. Ook het verbruik van aardappelen naar verwerkingsmethode is niet bekend. Gegevens van het energieverbruik op het aangegeven functieniveau zijn niet beschikbaar. Mogelijk worden ze verzameld in het kader van de Meerjarenafspraak energie-efficiency. Gegevens over de wijze van monitoring worden door Novem evenwel als vertrouwelijke informatie beschouwd. Als grove benadering voor het functieniveau biedt mogelijk een gedetailleerder segmentindeling uitkomst. Dit kan indien CBS afzonderlijke gegevens publiceert op basis van een tabel 3.1, bijvoorbeeld van (overwegend): - groenten en fruit steriliserende bedrijven - waarvan champignonssteriliserende bedrijven - groenten- en fruitinvriezende bedrijven - zuurkoolbedrijven - producenten van gedroogde groenten en fruit - vruchtensap- en vruchtendrankproducerende bedrijven - overige groenten- en fruitverwerkende bedrijven. Het CBS is in staat gegevens uit de produktiestatistiek te leveren volgens bovengenoemde nader te specificeren indeling. Voorts zijn technische basisgegevens betreffende het verbruik van verschillende typen installaties (blancheurs, sterilisatoren, vriezers, drogers, indampers) interessant, in relatie tot de produktdoorzet. Deze laatste gegevens zijn door hun aard en diversiteit fragmentarisch, maar relevant om besparingsmogelijkheden op te sporen en processen te kunnen vergelijken.

25


26

REFERENTIES

[1] K. Blok, K. Burges, J.M. Bais, A.W.N. van Dril: De NEEDIS structuur. Petten, NEEDIS, september 1994. [2] NEEDIS: Opzet sectorrapportages. Petten, NEEDIS, december 1994. [3] CBS: Standaard bedrijfsindeling (SBI 1974). Voorburg. [4] CBS: Standaard bedrijfsindeling (SBI 1993), overzicht en schakelschema’s. Voorburg/Heerlen, 1992 ISBN 906786494 3. [5] CBS: Produktiestatistieken Industrie : Groenten- en fruitverwerkende industrie 1990, 1991, 1992, SBI 20.7. Voorburg/Heerlen, 1992. [6] VIGEF: Jaarverslag 1993-1994. [7] CBS: Statistisch Jaarboek; diverse jaren. Voorburg/Heerlen. [8] CBS: De Nederlandse Energiehuishouding jaarcijfers 1993, 1994. Voorburg/Heerlen. [9] E3T: Energieverbruik en besparingsmogelijkheden naar technologiën in de verwerkende industrie. Woubrugge, december 1991. [10] A.G. Melman, H. Boot, G. Gerritse: Energiebesparingspotentiëlen 2015. IMET TNO, april 1991 [11] J.G. de Beer et al. : ICARUS-3 The potential for Energy Efficiency Improvement in the Netherlands up to 2000 and 2015. Utrecht University, Dept. of Science, Technology and Society, Oktober 1994. [12] C.T. Ponne: Interaction of electromagnetic energy with vegetable food constituents. Proefschrift TU Eindhoven, januari 1996. [13] Novem, IDEE-databestand 1995. [14] CBS: Tuinbouwstatistiek 1994. Voorburg/Heerlen. [15] R.P. Singh, ed.: Energy in food processing. University of California, Davis, Elsevier 1986. [16] R. Kok, W. Biesiot, H.C. Wilting: Energie-intensiteiten van voedingsmiddelen. Rijksuniversiteit Groningen, IVEM-onderzoeksrapport 59, Groningen, augustus 1993. [17] NV Databank Kamers van Koophandel en Fabrieken: Adressencatalogus 1990/1991. Woerden 1990.

27


28

BIJLAGE A. OVERZICHT BEDRIJVEN

Overzicht bedrijven groenten- en fruitverwerkende industrie Gegevens o.a. ontleend aan: ABC voor handel en industrie; deelnemerslijst Meerjarenafspraak Naam

Plaats

Processen

Spec. produkten

ODC Oerlemans Diepvries Centrale b.v. Keizer’s Industrie en Handelsonderneming b.v. Spyer, van der Vijver & Zwanenburg b.v. (SVZ) Campbell’s Groko b.v.

Broekhuizenvorst Waspik/Werkendam Etten-Leur Zundert

170 300 500 400

vries vries vries, div. vries

groenten, fruit, aardappelprodukten groenten, aardappelen augurken, groenten, fruit aardappel, groenten, kant-en-klaarmaaltijden

Dalgety Foods Holland b.v. Top Foods Elburg b.v. Dika Fabrieken b.v. Ten Have Products b.v.

Breda Elburg Schoonhoven Scheemda

400 80 30 10

droog droog droog precooking, drogen

groenten, aardappelen, vlees, fruit gedroogde groenten en aardappelen groenten groentenpoeders peulvruchten

Conservenfabriek M. Vervuurt b.v. Holco b.v. Lutéce B.v. Fabriek van Verduurzaamde Levenmiddelen Jeco Conserven Horst b.v. Smeets Coenen b.v. Aarts Conserven b.v.

Horst Roermond Velden Panningen Horst Horst Lottum

55 100 100 50 95 70 30

blik, emmers glas, blik conserven conserven, vries conserven blik, glas glas

champignons champignons, asperges, salades champignons champignons paddestoelen, asperges champignons champignons, asperges, groenten, vruchten

Hero (ged, zie onderaan) Euro Citrus b.v. European Juice Terminal b.v. Riedel Drankenindustrie

Oosterhout Rotterdam Ede

275

sap sap sap

vruchtesappen, vruchtendranken

Firma Rustenburg & Zoon Langendijker Zuurkool Centrale b.v. Hart & Co b.v. G. Kramer & Zonen b.v. C.V. Coöp. Conservenfabriek Avenhorn e.o.

Opperdoes Noord-Scharwoude Oudkarspel Zuid-Scharwoude Avenhorn

15 8 25 50 5

P.J. Sutjens b.v. V.O.F. Hover Zuurkool en Conserven WCP International b.v.(v.h. Jonker Fris) MasterFoods c.v. Koeleman Konserven b.v. C.J.R. Kesbeke Firma C. van Tol Uyttewaal b.v. H. van Ruiten & Zn b.v. Vink’s conservenfabrieken n.v. Mondi Foods b.v. Baltussen Konservenfabriek b.v. C. Oostrom’s Conservenfabrieken b.v. Bonduelle Ruiten Troef b.v. Peter Verburg Hak b.v. Geurts Conservenfabriek b.v. Koolen b.v. Conservenfabriek C.N. van der Pijl b.v. Conservenfabriek ’t Westland Lamers b.v. Champifri Holland b.v. J.R. Food Preservers b.v.

Kelpen Margraten Heusden Oud-Beijerland Ter Aar Amsterdam Katwijk Ter Aar Roelofarendsveen Dodewaard Barendrecht Driel Kapelle Biezelinge Veghel Roelofarendsveen Noord-Scharwoude Giessen Dodewaard Mierlo Ter Aar Kwintsheul Yerseke Zwijndrecht

6 12 450 200 60 20 10 70 10 60 35 45 200

Frumarco De Vruchtenbereiders Beek L Canisius-Henssen b.v. stroopfabriek Schinnen Steensma Vruchtenconfijtindustrie Leeuwarden Koninklijke Mij De Betuwe b.v. Tiel H.J. Heinz b.v. Elst R.A. de Jong b.v. Franeker Nederlandse Sucade en Vruchtenconfijtfabr. b.v. Tiel Hero Nederland b.v. Breda

Werknemers

50 75 300 27

conserven zout zout zout

zuurkool zuurkool, gezoute groenten zuurkool, gezoute groenten zuurkool, gezoute groenten zuurkool

conserven conserven conserven glas conserven inzuren inzouten conserven conserven conserven

appels en kersen in blik en vers zuurkool, tafelzuren, fruitconserven champignons, groenten, fruit, zuurconserven, vlaaivullingen, vruchtesappen groenten en sausprodukten tafelzuur, zuurkool, appelmoes augurken, div paprika, komkommer, augurken, bloemkool, uien, peen augurken, tafelzuur, groentenconserven, appelmoes augurken en zoetzuur div.

blik en potten conserven blik, glas

groenten, fruit, pulpen, puree’s, concentraten appelmoes en groentenconserven fruit en groenten

glas blik, glas glas

groentenconserven groenten, aardappelen in blik, zuurkool in blik en vaten groenten, appelmoes jams, appelmoes, vruchten op siroop

glas

10

telers en zouters

zilveruien, augurken

35 20

vruchtenstroop, concentraten, fruitconserven appel, peren, bietenstroop

100 410 52 18 654

vruchtenconfijterijen conserven, vries jam, gelei, stroop, moes, saus conserven sandwich spread, sauzen, soepen, baked beans confijten sucade, orangeade, citronade, mixed peels, bigarreaux, cakevruchten sucade, conf. vr, kersen op sap, bigarreaux conserven confituren, soepen, vruchtesappen, limonades, diversen

29

SECTORSTUDIE GROENTEN- EN FRUITVERWERKENDE INDUSTRIE

Recommend Documents