schetsboek ferwerderadiel
Opdrachtnemer
Opdrachtgever
Gebiedscommissie voor de Gebiedsontwikkeling IGO Ferwerderadiel Fernijt
Marrum
Hallum
Hijum
Finkum
Stiens
Inhoudsopgave
1
Inleiding
4
2
De opgave
5
Holwer
Blije 3
Opbouw van het landschap
6
Ferwert
4
Knelpunten en kansen
10
5
Overwegingen en oplossingsrichtingen
17
6
Conclusies
28
Colofon
31
Hegebeintum
Ginnum
Reitsum Lichtaard
Jislum Wânswert
Jannum
Burdaard
Sijbrandahu
1
INLEIDING
In opdracht van de Gebiedscommissie voor de Gebiedsontwikkeling IGO Ferwerderadiel Fer nijt is op 15, 16 en 17 september 2009 een schetsatelier gehouden. Aanleiding was inzicht te krijgen in de gebiedsopgaven binnen Ferwerderadiel waarvoor de gebiedscommissie zich geplaatst zag. Deze hadden betrekking op de thema’s landbouw, infrastructuur, landschap, waterbeheer, cultuurhistorie en recreatie. Aan het atelier, opgezet door de Dienst Landelijk Gebied en uitgevoerd met de metho de ‘ Schetsschuit ’, nam e e n t i e n t a l ov e r h e i d s d i e n s te n e n b e l a n g e n i n stellingen deel . Het ateli erprogramma b esloe g ong eveer drie dagen . Op dag 1 werd gestart met een gebiedsexcursie voor alle deelnemers. Tijdens een busrit door de gemeente werden excursiepunten bezocht die betrekking hadden op alle te onderzoeken thema’s. Dit gaf regelmatig aanleiding tot kennisinformatie en debat ter plekke. Op de tweede dag werden de deelnemers ingedeeld in vier themagroepen, die elk de opdracht meekregen de actualiteit van het hun toebedeelde thema te beschrijven en op kaart in te schetsen. Vervolgens werden in een tweede sessie de knelpunten en kansen per thema besproken en ook weer op kaart ingeschetst. De tussenresultaten werden telkens tussen de sessies in plenair besproken en gewaardeerd. Zo werd schetsend en debatterend naar een eindresultaat toegewerkt.
De Schetssch
uit
D e sc he ts sc hu it is ee n w er kw ij ze . De sc he ts sc hu it bren gt ge bi ed sd es ku nd ig en en –b et ro kk en en bi j el ka ar in ee n sc he tsatelier. Sam en met men sen uit de st reek w or dt de ge bi ed so pg av e aa ng es ch er pt . D e la nd sc ha ps arch it ec te n va n D LG fa ci li te re n di t pr oc es do or w en se n va nu it ve rs ch ill en de di sc ip lin es te in te greren en in beeld te br engen. Zo w orden schets en derwijs ontw ikkelingsrich tingen uitgez et , op ba si s w aa rvan be st uu rd er s en be tr okke ne n in he t ge bi ed he ld ere ke uzes ku nen maken. n-
Op de derde dag hebben de vier teamleiders/ schetsers, teksten en beeldmateriaal geordend in een powerpoint, die eind van de dag gepresenteerd werd aan deelnemers en genodigden (bestuurders en hoofden van diensten). Een verslag van proces en resultaat is in het schetsboek dat voor u ligt bijeen gebracht.
4
Ferwerderadiel Schetsboek
21
de opgave
Als eerste golden opgaven per thema voor elk
Ten aanzien van waterbeheersing is er behoefte
team, alvorens tot een samenhangend beeld van
aan meer waterberging en een verbetering van
alle thema’s te komen. In de eerste sessie werd
waterlozing op de juiste plek. Ook zouden meer
een beeld geschetst van de thema’s in relatie tot
watergangen natuurvriendelijker profielen moe-
de opbouw van het landschap. Hoe presenteert
ten krijgen.
het thema zich in de landschapsopbouw? En
Met betrekking tot het landschap zou een her-
welke knelpunten tekenen zich daarbij af? Tegelijk
overweging van de situering van (ruilverkavelings)
is ook gekeken naar kwaliteiten en kansen.
beplantingen en –bosjes plaats moeten vinden.
In de tweede sessie zijn de kansen verder uitge-
De kwelders als westgrens van de gemeente en de
werkt tot oplossingen van de knelpunten. Dit is
Dokkumer Ee als oostgrens vormen een prachtig
het creatieve en inspirerende deel van het atelier.
kader voor recreatie in relatie tot cultuurhistorie
In hoofdlijnen ziet de problematiek per thema er
en gebiedseducatie en –informatie.
als volgt uit: Voor de landbouw speelt dat de juiste grondge-
Zo zijn de problematieken per thema in hoofdlij-
bruiker in een aantal situaties niet op de juiste
nen gedefinieerd, en is het de opgave hiervoor
grond ligt. Akkerbouwers ambiëren de lichtere
oplossingen in kaart te brengen.
kleigronden die nu nog in gebruik zijn als gras-
De vier themateams werken zo ‘ongemerkt’ geza-
land. Een tekort van 390 hectare op de grondmarkt
menlijk aan de uitwerking van de totaalopgave,
belemmert doorgroei van de landbouw. Met name
die luidt:
in het westelijk deel van de gemeente is sprake
Zoek een duurzame ruimtelijke samenhang tus-
van een overdruk in de grondvraag.
sen de gebiedsfuncties landbouw, infrastructuur,
Bij de infrastructuur liggen de problemen groten-
waterbeheer, landschap, recreatie, cultuurhistorie
deels bij te smalle wegen en vermenging van land-
en leefbaarheid.
bouwverkeer met auto- en fietsverkeer. Ook de
Breng dit schetsend in beeld.
dorpen ondervinden hinder van landbouwverkeer dat dorpskernen moet kruisen om het achterland te bereiken.
Schetsboek
Ferwerderadiel
5
Opbouw van het landschap
3 1
Mensen die Ferwerdera d i e l n i e t ke n n e n z u l l e n v e e l a l va n u i t h e t z u iden over de Leeuwarderweg het gebied binnenrijden. De terpdorpen langs deze weg liggen verspreid op een rijtje, als een kralenketting: , Hallum, Marrum, Ferwert. Van dorp naar dorp voert de weg langs de landbouwgronden met veelal ten oosten van de weg de groene weiden van de ‘mieden’. Verder noordwaarts ligt de zeedijk voortdurend in het vizier.
Een andere toegangspoort voor het gebied is
de opvaart naar Hallum nemen of met de fiets het
de Dokkumer Ie aan de zuid- oostgrens van de
landschap verkennen. Als men op deze manier het
gemeente. Hier passeren veel watertoeristen die
gebied aan de zuid-oostgrens van de gemeente
op weg zijn naar Lauwersoog. Via de Ee kan men
van oost naar west doorkruist verandert het beeld
Figuur 1. De landschappelijke opbouw van Ferwerderadiel: de kwelders achter de zeedijk, de terpdorpen op de kwelderrug, het akkerbouwgebied in de gele zone, en in de lichtgroene zone de graslanden (de ‘mieden’).
6
Ferwerderadiel Schetsboek
van open grasland naar een zone met overwegend
Door het proces van overstromen en terugtrekken
akkerbouw tot aan de zeedijk. Achter de zeedijk
van de zee werd er voortdurend sediment aan-
liggen vervolgens de zomerpolders, de kwelders
gevoerd en afgezet. Waar de zee steeds het gro-
en het wad. De dorpen in Ferwerderadiel liggen
vere materiaal afzette ontstond op den duur een
op terpen; de grotere langs de verbinding van
hogergelegen zone: de kwelderwal of oeverwal.
Leeuwarden naar het noorden, de kleinere ver-
Op de grovere sedimenten van de oeverwallen lig-
spreid in het weidegebied.
gen nu de ‘fluwelen’ zavelgronden die geschikt zijn voor akkerbouw. In de kommen achter deze
Ferwerderadiel is enerzijds gevormd door de zee
oeverwal (zeekant), in rustiger water, sedimen-
en anderzijds door de agrarisch- economische
teerde het fijnere materiaal. Daar liggen de klei-
dynamiek. Dat is af te lezen in het landschap.
gronden en restanten van de kreken en bevinden
Het hier geschetste beeld van Ferwerderadiel is
zich de veeteeltbedrijven van de mieden.
de kracht en het visitekaartje van de gemeente. De heldere en eenduidige opbouw van het land-
Rond 1100 werden de eerste dijken aangelegd.
schap is voor de bezoeker gemakkelijk zichtbaar
Dat gebeurde op de oeverwal; Een deel van de
en bepaalt voor een belangrijk deel de bijzondere
Leeuwarderweg loopt over een oude dijk die op
schoonheid van het gebied. De zonering is van-
de oeverwal is aangelegd. Ook de dorpen heb-
uit de geschiedenis te verklaren en een interes-
ben zich met name ontwikkeld in dit hogere deel
sant gegeven als casco voor gebiedsontwikkeling,
van het landschap. Enkele smallere uitlopers van
recreatie & toerisme.
oeverwallen liggen in het verlengde van deze
Hoog en laag
Ook daar liggen relatief veel oude boerderijen en
De opbouw van het landschap is een optelsom
een oude dijk.
van het verleden en heeft veel te maken met hoog
De huidige zeedijk is in de 13e eeuw achter deze
en laag. Toen de eerste mensen zich in het gebied
oude dijk gelegd. Daarmee is weer een nieuwe
vestigden deden ze dat op de relatief hoge plek-
polder binnenboord gehaald met relatief lichte
ken. Deze plekken werden verder opgehoogd tot
grond, geschikt voor akkerbouw.
terpen. Het landschap er omheen bestond uit
Achter de huidige zeedijk is opnieuw land opge-
boomloze zilte vlaktes vergelijkbaar met de kwel-
slibt. Er vindt momenteel nog steeds kweldervor-
ders zoals die nu achter de zeedijk liggen. Deze
ming plaats, geholpen door de dijkjes en damme-
vlaktes overstroomden bij storm en hoog water.
tjes van de landaanwinning.
zone, o.a. de oeverwal van de Hege Hearewei.
Tussen die vlaktes kronkelden prielen tot ver in het binnenland.
Schetsboek
Ferwerderadiel
7
Toen de dijken eenmaal aangelegd waren konden
veel vaarten afgewaardeerd of gedempt. Zo heeft
de mensen van de terpen afzakken naar beneden,
Ferwert bijvoorbeeld tegenwoordig geen haven
en zich buiten de terpen in het kleigebied vesti-
meer en is de gedempte vaart veranderd in de
gen. Handel en transportbewegingen verplaatsten
“voortuin” van de woningen aan de Elingawei.
zich in omgekeerde richting: Niet langer voer men
Ook de kavelrichting geeft een beeld van de ont-
uit op zee voor visserij en handel. In plaats daar-
wikkeling van het gebied. Men bracht het land in
van keerde men de zee de rug toe en oriënteerde
cultuur vanuit de vestigingsplaats en de toegangs-
zich op het binnenland, via de gegraven opvaar-
wegen tot het land. De kavelstructuur verschilt
ten. De opvaarten waren loodrechte verbindingen
daardoor van radiaal (stervormig uitwaaierend)
van de dorpen naar de Ie. De dorpen hadden een
vanuit de terpdorpen, naar opstrekkend vanuit de
haventje en elke belangrijke boerderij had een
oeverwallen en de nieuwere polders, tot blokvor-
aantakking. Pas later werd deze blauwe (water-)
mige en mozaiek-patronen in de later in cultuur
structuur doorsneden door asfaltwegen, en zijn
gebrachte lage graslandgebieden.
Water inventarisatiekaart
8
Ferwerderadiel Schetsboek
Behoud herstel kreken (verder uitwerken) Waterlopen/ opvaarten Bevaarbare opvaarten Schaalvergroting mogelijk mits binnen opstrekkende verkaveling Zone principe kruinige percelen Behouden verkaveling Radiare verkaveling
Wandeling langs de tijdas
Bouwstenen De kwelders, oeverwallen en kommen, terpen,
begrijpelijk en interessant. Het zijn elementen die
dijken, de kavelstructuur en de opvaarten zijn
een belangrijke rol kunnen spelen bij de wens om
de belangrijkste bouwstenen van het landschap.
Ferwerderadiel toeristisch op de kaart te zetten.
Deze maken ook voor een leek het landschap
Schetsboek
Ferwerderadiel
9
41
knelpunten en kansen
Landbouw Toen de mensen zich in de terpdorpen vestigden
Inmiddels is er sprake van een zekere concurrentie
ontstonden aan weerskanten van de kwelderrug
om grond, waarbij akkerbouwers de voor akker-
op zelfvoorziening gerichte gemengde bedrijven.
bouw gunstige gronden ambiëren die nu nog in
In de 70er jaren heeft voor een groot deel ont-
gebruik zijn als grasland.
menging plaatsgevonden: in de noordelijke schil
Uit een enquète gehouden onder ruim 100 bedrij-
op de lichtere zavelgronden ging men akkerbouw
ven is gebleken dat zowel akkerbouw- als vee-
bedrijven, en meer naar het oosten op de klei
teeltbedrijven willen uitbreiden. Verondersteld
kwam de veehouderij. Akkerbouwers kozen er ook
wordt dat er een tekort van 390 hectare op de
voor om buitendijks vee te houden.
grondmarkt is om doorgroei van de landbouw als
% van het totaal aantal bedrijven (164)
grond areaal (totaal 6738 ha)
Akkerbouw
26 %
27 %
Graasdierhouderij
66 %
69 %
Combinatie
5,6 %
3,4 %
Hokdierhouderij
1,2 %
0,2 %
Tuinbouw
1,2 %
0,4 %
bron: Giab 2009
10
Ferwerderadiel Schetsboek
geheel mogelijk te maken over een periode van 10 jaar. Samen met mogelijke andere functies waarvoor ook grond nodig is, spreken we van een overdrukgebied in de westelijke zone van de gemeente. De concurrentie om grond valt dus met name binnen de zone met grond met een percentage afslibbare klei van 15 tot 25 % (dat is relatief weinig). Deze grond heeft een goede drooglegging en de mogelijkheid tot beregenen. De grond is met name geschikt voor de hoogsalderende pootaardappelteelt, welke in een bouwplan van 1:3 meestal afgewisseld wordt met voederbieten of mais. Knelpunten zijn aardappelmoeheid, verzilting en periodiek te hoge grondwaterstanden. Verzilting kun je ook als kans zien. De hoge grondwaterstanden komen vooral voor op de relatief zwaardere gronden. In de toekomst zal de druk op deze akkerbouwgrond wellicht nog verder verhogen omdat vanwege ziektebestrijding (aardappelmoeheid) het bouwplan naar 1:4 teelt zal gaan. Een percentage van 58 % van de agrariërs geeft Voor de veehouderij schat men in dat het aantal
aan de landbouwstructuur te willen verbeteren.
melkkoeien per bedrijf zich zal ontwikkelen van
Het gaat dan, behalve om perceelsvergroting, ook
een gemiddelde van 117 naar 208 koeien. Ook
om ontwatering, perceelsegalisatie, vormverbe-
deze bedrijven zullen dus een groeispurt doorma-
tering, ontsluiting van percelen en verbetering
ken, waarbij het areaal aan grond van zo’n 70 à 80
van de verkaveling. Groot knelpunt is de ontslui-
hectare nu, zich zal vergroten met 30 tot 40 hec-
ting; het zware landbouwverkeer kan niet goed
tare.
uit de voeten op de relatief kleine wegen van de gemeente. Dit is ook een knelpunt in verband met
Het aantal schapen, paarden en geiten loopt,
ander verkeer dat gebruik moet maken van die-
vooral in de noordelijke kuststreek, sterk terug en
zelfde smalle weggetjes. Het percentage huiskavel
zal naar schatting met meer dan 50 % afnemen.
is op zichzelf niet een groot knelpunt, maar komt
Een aantal bedrijven (7 %) geeft aan bedrijfsver-
vooral in aanmerking voor verbetering in het
plaatsing te overwegen.
kader van het vergroten van de verkeersveiligheid.
Daarnaast is de verwachting dat een kwart van de
Een bouwblokvergroting van 1 hectare naar 1,4
agrariërs over 10 jaar zal stoppen in dit gebied (op
hectare wordt als wenselijk gezien. Grote bedrij-
grond van een inschatting van de mogelijkheid tot
ven (> 70 NGE) geven aan zelfs naar een bouwblok
bedrijfsopvolging).
van 2 tot 4 hectare te willen gaan, met daarbij een
Schetsboek
Ferwerderadiel
11
De pier
ontsluiting die aparte toe- en afvoer van produc-
gemeente heeft daarmee een landbouwgeoriën-
tiestromen mogelijk maakt.
teerde structuur. Agrariërs laten zich positief uit
De bedrijven in Ferwerderadiel zijn gemiddeld
over de rol die de gemeente aan de landbouw toe-
groot (52 % moderne- en meermansbedrijven die
kent en de manier waarop zaken voor de boeren
vallen in de NGE-klasse > 70). Met meer dan 50 %
geregeld worden. Landbouw speelt dan ook een
vitale moderne bedrijven springt Ferwerderadiel
centrale rol in de plannen voor gebiedsontwikke-
er qua levensvatbaarheid van de landbouw gun-
ling.
stig uit (landelijk 45 %, Friese wouden 40 %). De
Een agrariër aan het woord
12
Een agrariër uit het gebied:
hjir fan alles ferbouwe, mar by in protte reinwetter
“Myn bedriuw is groeid fan 30 nei 130 hektares,
kinst it op de swierdere grûn wol ferjitte. Dêrom
dêr’t 85 ha boulân fan is en de rest gerslân en
ha ik leaver goede grûn op ôfstân as minne grûn
skiep. Ik ha ek lân bûtendyks. It grutste knelpunt
ticht by hûs. In oar minpunt is it te lytse bitenplak.
foar ús bedriuw binne de te smelle polderdykjes,
As der 1 boer roaid hat, dan kin der nea wer in byt
dy noch basearre binne op heaweinen mei hyn-
by. Mar lokkich wenje wy hjir yn in gemeente dy’t
ders. Ik ha moaie blanke ierpels; as it meisit kin ik
de boeren goed tagedien is!”
Ferwerderadiel Schetsboek
Lanbouw + infra (verkenning) 4
agrarisch verkeer (zwaar, groei?)
.
ap
nn
.S
St
o
ipr
slu
ute
huiskavel
goede hoofdstructuur (aantrekkelijke routes) confrontatie landbouwverkeer en (sluip) verkeer
veel huiskavels
huiskavel afwaarderen smalle dijkjes
behoud karakteristieke smalle dijkjes afwaarderen
Lauwerseewei (extra aantrekkelijke route)
verbinding naar Burdaard. Toch is de bestaande
Infrastructuur
infrastructuur een van de grootste knelpunten in
Ferwerderadiel heeft een infrastructurele ontslui-
de gemeente. De gemeente heeft relatief weinig
ting (de Leeuwarderweg (N357) en de Iedyk (is
inwoners maar wel een relatief groot oppervlak
meer een sluipt route) en is daarnaast doorsneden
en daarbij behorend wegennet. Het upgraden
door karakteristieke smalle landbouwwegen. De
van alle asfaltwegen trekt een zware wissel op de
oost-west-verbindingen zijn relatief smal en niet
begroting van de gemeente en gaat ten koste van
van gemeenteoverschrijdend belang, inclusief de
andere projecten. Er moeten keuzes gemaakt wor-
middaggroep
Landbouw en infrastructuur
d bie ge ek derij w o z er ou bo uwb nie natuur Verbreden passeerstroken?
ganzengebied
Fietsroutes
woonwerk (utilitair) Landbouw en infrastructuur
Schetsboek
Ferwerderadiel Lauwerseewei
13
den.
een nieuwe ontsluitingsweg voor het industrieter-
De plattelandsweggetjes zijn qua breedte afge-
rein gepland. Ook de fietsroute langs de Ljouwer-
stemd op trekkers en paardenkarren, maar de
terdyk is een probleem wanneer landbouwverkeer
tegenwoordige landbouwvoertuigen zijn een stuk
eveneens over de ventweg moet.
breder. Behalve dat de schaal van een regulier
De gemeente heeft in dit kader reeds plannen
landbouwbedrijf op alle fronten vergroot is, zijn
voor een rondweg om het dorpje Wânswert.
er tegenwoordig ook megabedrijven met industriële proporties, zoals kippeboeren en bedrijven
Water, natuur en landschap
met mestvergistingsinstallaties. Deze bedrijven
De markante groene dijk scheidt het binnendijkse
zorgen voor extra verkeersbewegingen. De land-
gebied van de kwelders en zomerpolders in het
bouwmachines en -voertuigen komen niet alleen
Noorderleeg en Ferwerd- en Blije-Bûtendyks. Deze
uit de lokale schuren van de bedrijven zelf, maar
deltadijk is een primaire waterkering die een rela-
ook van fabrieken en loonbedrijven op afstand.
tief flauw talud heeft en niet in asfalt uitgevoerd
Daarbij zijn de bermen vaak kleiig en vervallen
is. Dat kan, omdat het buitendijkse gebied bij
daarmee snel tot gevaarlijke diepe modderige kui-
hoog water en storm als buffer optreedt. De sterk-
len. De relatief kleine wegen worden behalve door
te van de dijk wordt elke 5 jaar getoetst, en in het
zwaar landbouwverkeer ook gebruikt door het
bestemmingsplan zijn zowel binnen- als buiten-
normale bestemmingsverkeer en fietsende scho-
dijkse zones gereserveerd voor eventuele beno-
lieren op weg naar school in Ferwert, Burdaard
digde aanpassingen.
en Dokkum. Op sommige wegen is er sprake van
De boezemkaden zijn op hoogte; er zijn, op een
sluipverkeer. De confrontatie van deze verkeers-
paar knelpunten in Hallum-zuid na, geen plekken
stromen zorgt voor onveiligheid en problemen
meer die verbetering behoeven.
met de passeerbaarheid.
Wel heeft het Wetterskip extra wensen met betrekking tot waterberging, vanwege de verwachte zee-
14
Daarnaast zorgt relatief veel landbouwverkeer op
spiegelstijging, de nattere winters, en de grotere
de Leeuwarderweg voor problemen. Om het ach-
piekneerslag en langere periodes van droogte ’s
terland te bereiken moet het landbouwverkeer
zomers. Het gaat om een oppervlakte van in totaal
veelal dwars door de dorpen rijden (Marrum en
60 hectare berging die binnen de deelsystemen
Hallum). Aan de noordzijde is daarom bij Hallum
van Ferwerderadiel plaats zou moeten vinden.
Ferwerderadiel Schetsboek
Het overtollige water binnen de gemeente wordt voor 70% afgevoerd door het spuicomplex bij Dokkumer Nieuwe Zijlen. Er is met succes subsidie aangevraagd bij het Waddenfonds voor een nieuw gemaal, genaamd ‘Vijfhuizen’, dat waarschijnlijk gesitueerd zal worden in de knik van de deltadijk bij Hallum. Bij de realisatie van het gemaal Vijfhuizen is het de insteek om het gemaal zowel een functie voor de afvoer van boezemwater te geven als een afvoerfunctie voor water uit nabijgelegen poldergebieden. Dit veroorzaakt tevens een ontlasting van afvoer van water via de stroomafwaarts gelegen poldergebieden in de mieden. De oevers van de nieuw te graven watergang die naar het gemaal leidt zullen natuurvriendelijk ingericht worden. Het gemaal krijgt daarom twee aparte vijzels. Het gemaal maakt tevens visintrek mogelijk door
Op het gebied van water en natuur liggen er kan-
een zoete watertong de Waddenzee op te laten
sen voor kwaliteitsverbetering die het landschap
stromen via watergang de Rijt. Een dergelijke
van Ferwerderadiel ten goede komen. Door ver-
lokstroom is goed voor bijvoorbeeld intrek van
breding van poldersloten kan de opgave voor
paling en driedoornige stekelbaars.
waterberging ingevuld worden. Wanneer de
Tevens vindt er door het afstromen van zoet water
oevers onder flauwe taluds worden aangelegd
in het buitendijkse gebied een zoet - zout over-
kan een meer natuurlijk landschap ontstaan. Een
gang plaats, waarmee de algemene wens voor
groen-blauwe dooradering doet denken aan de
ontwikkeling en uitbreiding van een bijzonder
rietsloten waar vroeger de kwartels en de patrij-
ecotoop met natuurwaarden die voorkomt op de
zen schuilden. Wanneer het maaiveld ongeveer op
grens van zoet-brak- zout water ingevuld kan wor-
slootpeilniveau ligt is dat gunstig voor rietgroei.
den. In de loop der tijden zijn dergelijke natuur-
De naastliggende teeltvrije zones zouden als
waarden (flora en fauna) veelal verdwenen. Daar-
akkerranden ingezaaid kunnen worden.
naast biedt het gemaal mogelijkheden om het te
Het landschap van Ferwerderadiel is vanouds
combineren met een recreatief informatiepunt
een open en weids landschap. Hier en daar is de
en een vaarverbinding binnen de gemeente. Ook
oorspronkelijke openheid aangetast. De ruilver-
speelt het gemaal een positieve rol in de verbe-
kavelingsbosjes die in de jaren ’70 van de vorige
tering van de doorstroommogelijkheden van het
eeuw zijn aangelegd worden niet door iedereen
gebied met zoet water voor verziltingsbestrijding.
gewaardeerd. Lijnbeplanting was er niet, maar
Het gebied heeft relatief grote peilvakken. Nadeel hiervan is dat de route van het water van het voeteneind naar het afvoerpunt relatief lang is. Er zijn boeren die om deze reden in natte perioden te kampen hebben met wateroverlast. In perioden van lage waterstanden wordt de druk van het zoute zeewater onder de dijk door relatief hoog, en kan verzilting ontstaan van de landbouwgronden in de noordelijke schil van Ferwerderadiel. Om de verzilting tegen te gaan wordt dit gebied ’s zomers doorgespoeld met boezemwater. De bodemdaling ten gevolge van de gaswinning bij Blije is niet zodanig dat er specifieke aanpassingen nodig zijn.
Schetsboek
Ferwerderadiel
15
erfbeplanting en een appelhof (boomgaard) zijn
gebreid. Naast hotel Harstahoeve exploiteert de
wel gebiedseigen kenmerken. De groene lijn van
Stichting Recreatie & Toerisme van Ferwerderadiel
de kwelderwallen zou hier en daar versterkt kun-
dorpslogementen en zijn er diverse Bed & Break-
nen worden, om het contrast met de openheid te
fasts. Behalve een mooi landschap en een aantal
benadrukken en bedrijfsgebouwen te camoufle-
toeristische attracties en voorzieningen wordt ook
ren.
door velen rust als troef van de gemeente gezien. Veel vakantiegangers komen juist vanwege die
Recreatie en cultuurhistorie
rust. Ze verbazen zich over de stilte en genieten
Ferwerderadiel is een gemeente met voldoende
van de weidsheid en het echt- donkere uitspansel
potentieel voor recreatie. Toch voldoet de ontwik-
bij nacht.
keling van de toeristische sector in de gemeente nog niet aan de verwachtingen.
Er leven concrete ideeën bij It Fryske Gea voor een
De Dokkumer Ie wordt steeds belangrijker, zoals
kwelderinformatiecentrum. Een dergelijk centrum
de verwachte gemeenteoverschrijdende ontwikke-
zou toeristen kunnen informeren over de natuur-
lingsvisie Eelân duidelijk maakt. Bekend is dat er
lijke aspecten van kweldervorming en de specifie-
per jaar 12.000 recreatieve vaarbewegingen plaats
ke geschiedenis van de gemeente. Over de locatie
vinden over de Dokkumer Ie. In Fase II van het
wordt nog nagedacht.
Friese Merenproject zal deze vaarweg nog verder opgewaardeerd worden.
De provincie denkt momenteel na over mogelijke
Vanuit de Dokkumer Ie is alleen de opvaart naar
vergoedingen (gouden diensten) voor aangepast
Hallum bevaarbaar. Maar de haven van Hallum
beheer op belangrijke terpen, en voor boeren op
wordt niet echt druk bezocht. Het haventje fun-
oud reliëf: de karakteristieke bolle percelen. Deze
geert voornamelijk als ligplaats voor plaatselijke
percelen zijn landschappelijk fraai tussen de vele
bootbezitters. Er wordt momenteel een haalbaar-
‘biljartlakens’; Door hier niet te diepploegen blijft
heidsstudie uitgevoerd naar een vaarverbinding
de archeologische ondergrond bewaard. Boven-
vanuit Hallum naar Oude Leije en onderzoek
dien vertellen de bolle percelen iets over ouder-
gadaan naar een vaarroute tussen Burdaard en
wetse afwateringsmethoden, die overigens nog
Hegebeintum.
steeds opgeld doen. Er bestaan momenteel al
Wel wordt er veel gebruik gemaakt van wandel-
regelingen om deze cultuurhistorisch en arche-
en fietsroutes als de Groene terpenroute en het
ologisch waardevolle aardkundige elementen te
Burmaniapad. Toeristische trekpleisters zijn o.a.
behouden, maar er gaat nog veel verloren.
de terpen van Hogebeintum en Jannum. De haven
(Zie afbeelding kruinige percelen)
en camping van Burdaard worden binnenkort uit-
16
De Harstahoeve
Ferwerderadiel Schetsboek
overwegingen en oplossingsrichtingen
5 1
Tussen trekpleister en toerist
niet gauw op de wereldkaart. Of er is wel dege-
Het toeristisch aanbod en de doelgroep
lijk initiatief, maar er valt alleen marginaal wat te
De gemeente heeft veel te bieden op het gebied
winnen. Namelijk alleen bij een vrij dunne laag
van leefbaarheid, waaronder rust, onthaasting,
van de samenleving: de cultuur- en natuurmin-
ruimte voor ondernemen, frisse lucht en ruimte
nende groep.
voor vitaliteit, sociale binding via sport en kerk,
Dat laatste wordt algemeen onderkend. Men rea-
en kindvriendelijkheid. Toch trekken veel men-
liseert zich dat de vraag hoe je Ferwerderadiel
sen, met name opgeleide jeugd, weg. De dorpjes
recreatief aantrekkelijk kunt maken afhankelijk is
kunnen versuffen. De algemene mening is echter
van de vraag voor wie je dat doet. De ene toerist
dat er in de gemeente voldoende kansen zijn voor
is de andere niet. Het blijkt dat er verschillende
een economische en recreatieve impuls. Recrea-
doelgroepen te onderscheiden zijn met ieder hun
tieve ontwikkeling kan bovendien een antwoord
eigen wensen. Mensen die naar en van de eilan-
zijn op de krimpproblematiek. De woonkwaliteit
den komen zullen Ferwerderadiel overslaan. Ze
in de dorpen moet in stand worden gehouden.
hebben een duidelijk reisdoel of willen naar huis.
Maar ook een impuls voor het landelijk gebied
Maar er zijn andere doelgroepen waarop Ferwer-
is belangrijk voor de inwoners van de gemeen-
deradiel zich kan richten. Bootjesmensen heb-
te. Ook zij trekken er op uit met de fiets of een
ben andere wensen dan de mensen die met een
bootje. En daarbij: als je de omgeving aantrekke-
rugzakje op buitendijks wil kijken. Beide groepen
lijk maakt voor de eigen inwoners, dan wordt het
zullen de gemeente niet direct verrijken, maar
ook aantrekkelijk voor anderen. Een goed voor-
het aantal mensen binnen deze doelgroepen die
beeld hiervan is het museum Belvedère, dat eerst
voor Ferwerderadiel als vakantiebestemming
bedoeld was voor een beperkt publiek, maar nu
kiest, kan wel vergroot worden. Met de doelgroep
als een magneet functioneert.
scherp voor ogen, kunnen kansen eerder herkend en gerichter opgepakt worden. De gemeente
Inwoners van de gemeente zouden met vakantie-
zou daarbij kunnen profiteren van de positieve
ogen naar hun omgeving moeten kijken, en de
spin-off van de aanwijzing van de Waddenzee als
kansen moeten omzetten in initiatieven. Men is
werelderfgoed. En wellicht worden de tijden nu
van mening dat er geen gebrek is aan -bestaan-
gunstiger, met een generatie van babyboomers
de of nog te ontwikkelen- interessante en aan-
die goed geboerd heeft, en de komst van de elec-
trekkelijke locaties, maar de kansen moeten wel
trische fiets.
opgepakt worden. Dorpen zouden van de nood een deugd moeten maken (zie bijvoorbeeld het
Voorzieningen
incident met de paarden bij Marrum). Ze kunnen
Vaarrecreanten willen een stille mooie plek om
daarbij de verbinding zoeken en samenwerken. Er
aan te leggen. Met een vouwfiets zullen ze de
zijn veel mogelijkheden voor het aan elkaar kop-
omgeving verkennen. De rugzaktoerist zal wel-
pelen van routes, trekpleisters en voorzieningen
licht gebruik maken van kwalitatief goede over-
(ketenvorming en arrangementen).
nachtingsplaatsen. Beide groepen houden van een mooi en rustig landschap. Toeristen en ver-
Toch heeft de gemeente Ferwerderadiel al jaren-
blijfsvoorzieningen zijn communicerende vaten.
lang getrokken aan recreatieve ontwikkeling. Dit
Recreanten zijn vast te houden met aantrekkelijke
lijkt ondanks al haar inspanningen niet van de
arrangementen en relatief kleinschalige, maar
grond te komen. Hiervoor worden verschillende
kwalitatief hoogstaande culturele attracties. Een
oorzaken genoemd. Zo zouden de Friezen wellicht
knelpunt is dat er in de gemeente niet veel moge-
te snel tevreden zijn. Ze zetten hun hoogstandjes
lijkheden zijn om, op willekeurig welke avond,
Schetsboek
Ferwerderadiel
17
gezellig te eten. Ook wadlopers die in groepen ’s
de sloot te schonen, beschikbaar komen voor
ochtends met eb achter de dijk moeten staan of
recreatief medegebruik. Een deel van deze paden
’s avonds aankomen, hebben weinig mogelijkhe-
zij nu al opgenomen in wandelroutes. Knelpun-
den. De indruk bestaat ook dat er ‘s zomers nog
ten hierbij zijn dat deze paden onderdeel zijn van
te weinig overnachtingsmogelijkheden zijn in de
boerenpercelen, niet altijd doorgaande structuren
gemeente. De Stichtng Recreatie & Toerisme moet
betreffen (sommige watergangen worden via het
de activiteiten op recreatief gebied coördineren
water geschouwd), en dat in weidevogelgebied
en vermarkten. Ze geven een aantrekkelijk infor-
toegankelijkheid in het broedseizoen niet moge-
matief reclameblaadje uit, maar slagen er nog niet
lijk is.
in iets te doen aan de versnippering van bestaan-
Er kan afwisseling langs de watergang gecreëerd
de en het stimuleren van nieuwe initiatieven. Kan-
worden door bijvoorbeeld rondom de molen aan
sen zijn er te verzilveren als de kwaliteit van de
de Hallumer opvaart een verbreding of mean-
bestaande voorzieningen zou verbeteren en als er
dering te maken waar aangemeerd kan worden.
ruimere openingstijden gehanteerd zouden wor-
Daarmee kan tevens een deel van de waterop-
den.
gave van het Wetterskip Fryslân ingevuld worden (60 hectare waterberging en natuurvriendelijke
Toegankelijkheid over het water
oevers).
Via het water is nu vanaf de Dokkumer Ie alleen
Toch is niet iedereen enthousiast over de moge-
een doorsteek naar Hallum mogelijk. Ingezet zou
lijkheden om de overige opvaarten bevaarbaar en
kunnen worden op het beter bereikbaar maken
interessanter te maken. De Ferwertervaart is het
van de gemeente via water. Dit kan door het his-
meest kansrijk omdat deze vaart ‘s zomers al op
torisch heldere ontsluitingssysteem van opvaarten
boezemniveau is en het aantal kunstwerken en
in ere te herstellen. Het inrichten van een groen-
waterhuishoudkundige knelpuntn beperkt zijn.
blauw casco (een structuur van water en natuur-
Wel zijn er enkele plekken die langs deze vaart die
vriendelijke oevers) spreekt tot ieders verbeelding
nu relatief slecht ontwaterd worden.
en wordt als een goed idee gezien. Zo zouden Ferwert en Marrum bereikbaar kunnen worden niet
Men vraagt zich af wat de gevolgen zijn voor de
alleen voor kano’s, maar bijvoorbeeld ook voor
landbouw als deze vaart volledig doorgetrokken
sloepen en andere kleine boten. Dit zou regionaal
wordt ten behoeve van de recreatie. Waterhuis-
opgepakt kunnen worden, bijvoorbeeld in het
houdkundig gezien is het toegankelijk maken
licht van de ontwikkelingsvisie voor de Dokkumer
van opvaarten voor de waterrecreatie een inge-
Ie. Ook zou de saaie rechte vaarroute naar Hal-
wikkelde en dure oplossing. Men stelt zich de
lum opgewaardeerd kunnen worden. Bijvoorbeeld
vraag of dit toeristisch gezien voldoende op zal
door het via deze route toegankelijk maken van
leveren. Ervaringen in andere gebieden (staande
het buitendijks gebied en de sluis (in combinatie
mast route, de Zwette) zijn niet direct veelbelo-
met een informatiepunt) en het omvormen van
vend. Het is wellicht efficiënter om te zorgen voor
de saaie waterkant in natuurvriendelijke oevers.
aantrekkelijke fiets- en wandelverbindingen (met
Wellicht kunnen aanliggende schouwpaden, die
name vanuit Burdaard).
gebruikt worden door het Wetterskip Fryslân om
18
Ferwerderadiel Schetsboek
Schetsboek
Ferwerderadiel
19
Lanbouw + infra (verkenning) 4
agrarisch verkeer (zwaar, groei?)
te-
ou
ipr
slu
.
ap
nn
.S St
huiskavel
goede hoofdstructuur (aantrekkelijke routes) confrontatie landbouwverkeer en (sluip) verkeer
veel huiskavels
behoud karakteristieke smalle dijkjes afwaarderen
huiskavel afwaarderen smalle dijkjes
Lauwerseewei (extra aantrekkelijke route)
verkeersstromen automatisch geleidt via de meest efficiënte routes
Landbouw en Infrastructuur •
Ontsluiting
het aanpassen van de grondeigendomssi-
Smalle wegen zijn heel karakteristiek voor Ferwer-
tuatie van landbouwbedrijven zodanig dat
deradiel, en deze zouden eigenlijk zo veel moge-
er zo veel mogelijk huiskavels zijn
lijk behouden moeten blijven. Maar hoe los je de
•
een snelheidsregime (max. 60 km/uur)
passeerbaarheid op?
•
passeerhavens
Ook het landbouwverkeer op de Ljouwerterdyk is een knelpunt.
De gemeente is geen nostalgisch schilderijtje; de
De oplossing voor de verkeersproblematiek kan
bestaande infrastructuur is mede tot stand geko-
gezocht worden in verschillende richtingen:
men door confrontatie van functies en welstandscommissies. Een nieuwe verkeersstructuur zal aan
•
•
•
het scheiden van verkeersbewegingen ten
moderne wensen moeten voldoen, maar het zal
noorden en ten zuiden van de Ljouwerter-
het bestaande casco als basis moeten nemen.
dyk (zonering van de landbouw)
Als je duidelijke keuzes maakt voor sleutelroutes,
een duidelijke knopenstructuur langs de
in combinatie met het aanpassen van de land-
Ljouwerterdyk in plaats van vele aantak-
bouwstructuur, zou de historische wegenstructuur
kingen
in stand kunnen blijven. Een heldere wegenstruc-
een goede heldere wegenstructuur die de
tuur kan ontstaan op basis van een model waarbij Landbouw / infra verkenningverkenning Landbouw / infra
Nu Nu
20
Straks Straks
Principe ontsluiting principe ontsluiting
Ferwerderadiel Schetsboek
verkeersstromen zo veel mogelijk worden geschei-
sche profielen volgend.
den, maar samenkomen op daartoe ingerichte hoofdontsluitingen. Het model bestaat op papier
Water
uit een T-structuur met een onderliggend net van
Om een extra afvoer punt te hebben voor
kwadranten.
de afvoer van boezemwater wordt gemaal Vijfhuizen gerealiseerd. Dit opent ook de
Toelichting:
mogelijkheid om het gebied tussen de dijk en
De doorgaande Ljouwerterdyk is een snoer met
de N357 qua waterafvoer aan te sluiten op het
de dorpen als knopen, zuid-noord gericht (boven-
gemaal waarmee ook de verzilting beter kan
kant van de tekening). Aan deze lijn zijn enkele
worden bestreden. Daartoe moet er een nieuwe
belangrijke west- oost gerichte dwarsverbindin-
hoofdwatergang komen die water afvoert vanuit
gen gekoppeld. Loodrecht op deze verbinding
de richting van Hallum naar de locatie van het
loopt weer een derdegraads dwarsverbinding; Er
nieuwe gemaal Vijfhuizen en verder naar zee.
ontstaat een assenkruis, die de omgeving in vier
De exacte locatie van deze watergang is nog
verschillende gebieden verdeelt (kwadranten). Elk
niet bekend. Voor de te graven hoofdwatergang
van deze gebieden is een zichzelf ontsluitende
kan een bestaande structuur gekozen worden,
eenheid. Het is van belang om deze hiërarchie dui-
bijvoorbeeld een hoofdkreek. De vaart kan gezien
delijk te maken, op een zodanige manier dat deze
worden als het hart van de polder en geeft de
als vanzelf functioneert. Daarbij moet goed geke-
polder aanzien. Bij de vormgeving van deze vaart
ken worden welke bedrijven de meeste verkeers-
moet rekening worden gehouden met de wens tot
bewegingen maken, en hoe de landbouwkundige
waterberging en waterkwaliteitsverbetering in de
routing aansluit op de T-structuur. Het credo daar-
polders, en met het landschap waar hij doorheen
bij is ‘niet breien maar plannen’; Geen patchwork
stroomt. De vaart heeft drie gezichten, want hij
laten ontstaan, maar een toekomstgerichte functi-
valt in drie verschillende landschapstypen:
onele plattegrond maken, met duidelijke stromen voor aan- en afvoer.
- het oostelijke miedengebied
Een dergelijke T-structuur met duidelijke hoofd-
- tussen oeverwal en dijk
verbindingen zal een onderliggend secundair of
- buitendijks
tertiair wegennet ontlasten. Het kan zelfs zo zijn dat bepaalde wegen of delen van wegen afge-
Ten behoeve van de gewenste waterberging in
waardeerd of zelfs opgeruimd kunnen worden.
de polder kunnen flauwe oevers gegraven wor-
Bijvoorbeeld bij Hallum en een deel van de Iedyk.
den, met gras of riet dat doorloopt tot aan de
En daarmee zou ook sluipverkeer voorkomen kun-
waterlijn. Met name in het miedengebied, dat als
nen worden.
saai ervaren wordt, kan dit een landschappelijke
Een dergelijke structuur zal landschappelijk vorm-
meerwaarde betekenen. Een kanttekening is dat
gegeven moeten worden.
de gewenste 60 hectare moeilijk op deze manier
Een bredere verbinding richting Burdaard zal ver-
gehaald zal worden (bij een 30 kilometer lang
schillende soorten verkeersstromen moeten ver-
hoofdwatersysteem en in totaal 2 meter uitbrei-
werken, o.a. ook fietsende schooljeugd. Wens is
ding aan weerskanten). Bovendien ontstaat er bij
om een fietspad tussen Marrum of Ferwert en Bur-
een verdubbeling van de breedte van een water-
daard zo veel mogelijk vrijliggend aan te leggen;
gang er een heel ander landschap. En behalve dat
niet pal langs de weg, maar bij voorkeur histori-
het grond kost (waarbij ook gebruik gemaakt kan
Schetsboek
Ferwerderadiel
21
Halligen
worden van schouwpaden) heeft het voor boeren
Wind
ook het nadeel dat koeien niet tot aan de sloot-
Over windenergie wordt verschillend gedacht. In
kant kunnen grazen.
de gemeente Ferwerderadiel staan momenteel 29 molens. Windenergie en het landschap van
Bij aansluiting van op het nieuwe gemaal Vijf-
Ferwerderadiel lijken in een bepaald opzicht bij
huizen ontstaat er een verbinding naar de Hal-
elkaar te horen vanwege de openheid en de nabij-
lumervaart op boezempeil. De aanvoerroute van
heid van de zee, maar als ze boven een bepaalde
boezemwater voor doorspoeling tegen verzilting
hoogte komen heeft men er over het algemeen
in de polder wordt hiermee verbeterd. Voor de
wel moeite mee. Er wordt ook gesproken dat ze
aansluiting van deze polders op het gemaal is het
geluidsoverlast en horizonvervuiling zijn.
wel noodzakelijk de bestaande hoofdwatergan-
Er zijn drie mogelijke modellen geïdentificeerd:
gen aan te passen en deels een nieuwe verbinding
één molen bij elk dorp, de molens op één plek
gegraven moeten worden. Vanwege de ligging
(bijvoorbeeld in combinatie met zonnencollecto-
van een oude dijk in het gebied moet bij de aan-
ren), of een compositie langs een lijn (zoals aan
leg van de boezemvaart en poldervaart (hoofd-
de dijk bij Marrum).
watergang) wel landschappelijk zorgvuldig mee
De gemeente heeft uitgesproken een energie-
worden omgegaan. Overigens blijft de afvoermo-
gemeente te willen zijn. Er is ook gesproken dat
gelijkheid via de huidige stuwen naar de mieden
de opbrengsten die gegenereerd worden met de
gehandhaafd.
windmolens direct in het gebied besteed zouden moeten worden dit vanwege het draagvlak bij de
Het is daarbij de vraag of de geplande afvoer naar
bewoners.
zee en zoet-zout-overgang buitendijks via de Rijt
Ook andere vormen van energie zijn genoemd,
en de oude sluis (1932) zou moeten verlopen.
evenals de mogelijkheid om deze activiteiten te
Voorgesteld wordt om de doorvoer eerder af
koppelen met arrangementen en educatieve doe-
te koppelen, en via meerdere kleine aders vrij
len (bijvoorbeeld een route langs energiezuinige
te laten afstromen richting de wadzone. Het in
en biologische bedrijven).
kleinere stromen verdelen van de zoetwatertong biedt echter onvoldoende lok voor vissen; deze optie vergt daarom meer gemaalcapaciteit.
22
Ferwerderadiel Schetsboek
Landschap, natuur en cultuurhistorie: het uitgangsmateriaal
Buitendijks
Het concept van de geconserveerde en de levende
Het landschap buitendijks wordt nu ervaren als
kwelder
tamelijk onbereikbaar. Het zou beter toegankelijk
Gesproken is over het concept van de geconser-
gemaakt kunnen worden. Het gaat hier om rela-
veerde, verstilde kwelder en de levende kwelder.
tief jonge cultuurhistorie, geworteld in een oude
Dit is een prachtig gegeven waar volop gebruik
traditie. Dat klinkt mooi, maar je moet de kwelder
van gemaakt zou kunnen worden. Het is de lijn
ter plekke zien en ervaren. Hier loopt bij vloed
van een verhaal, dat verteld kan worden bij een
het gebied onder water. Op deze plek is de getij-
wandeltocht in de tijd: Je loopt dan langs een raai
dewerking zichtbaar en voelbaar. Hier zie je dat
vanaf een gefossiliseerde kwelderwal met terpen
het land aanslibt tussen de rijsdammen en vast-
waar potscherven gevonden worden, tot aan de
gehouden wordt door bijzondere plantensoorten
pionierszone, waar planten als Zeekraal voor de
die zout kunnen verdragen. En je ziet hoe de land-
eerste verlanding zorgen: de route voert dan van
aanwinning door mensen is gestimuleerd. Dit is
Hegebeintum via Ferwert en de zeedijk tot aan
een plek die tot de verbeelding spreekt. Hier zou
het wad in het Noorderleeg. Maar het verhaal kan
ook een goede locatie gevonden kunnen worden
ook langs allerlei interessante andere wandel- en
voor een nieuwe terp (vergelijkbaar met bijvoor-
fietspaden verteld worden. Op de zeedijk staan is
beeld die op de Halligen in Duitsland, zie figuur).
een sensatie. Hier heb je zicht op het hele verhaal.
Er is een verhaal te vertellen bij de verkavelings-
Nieuwe routes of doorsteekjes kunnen gevonden
richting, bij de dijken en bij de dobben. Fietsend
worden door zomerdijken, kades en schouwpaden
of wandelend op weg naar de grens van water en
te gebruiken.
land.
Schetsboek
Ferwerderadiel
23
Leefbaarheid en recreatie 24
Ferwerderadiel Schetsboek
Gemaal Vijfhuizen
Informatiecentrum Het genoemde concept is ook een belangrijk
antieke slagbomen, andreaskruisen, stoomlocomotief, etc.
gegeven voor een informatie- of bezoekerscentrum. Een dergelijk centrum is een steeds terugke-
Op deze locatie kan veel samengebracht worden.
rend onderwerp, in allerlei verschijningsvormen.
Het is een unieke A-locatie, ligt centraal in de
Van inhoudelijk heel breed (natuur en cultuurhis-
gemeente, en dicht bij het buitendijkse gebied.
torie, van terpen tot wadden) tot een beperktere
Maar een nadeel van deze plek is dat je bij Mar-
vorm met als thema de kwelderontwikkeling bui-
rum het terpgevoel mist.
tendijks. Of een informatiecentrum in combina-
Duidelijk is dat men een nieuw informatie-
tie met een gemaal, met vistrappen of het ecosy-
centrum, of dit nu in Marrum staat of ergens
steem van een zoet-zout overgang.
anders, graag integraal wil ontwikkelen. Zodat
Ook over de beste locatie voor een dergelijk infor-
het concept niet versnippert, verwatert en uit-
matiecentrum wordt gefilosofeerd.
e e nva l t . Ma a r a a n d e a n d e re ka n t m o e t j e
Er wordt bijvoorbeeld gesproken over het oude
ook juist niet alles bij elkaar proppen. Zodat
station van Marrum dat door de gemeente is
je meer dorpen of gebieden een kans geeft,
opgeknapt. Volgens sommigen betreft het de
en de toeristen langer in het gebied houdt.
mooiste zichtlocatie van de gemeente. En uitbrei-
Trekpleisters
ding van het stationsgebouw aan de achterkant
Ferwerderadiel heeft een aantal belangrijke trek-
schijnt tot de mogelijkheden te behoren. Met
pleisters in huis, maar het huidige recreatieve
name dit voorstel leidt tot een stroom van andere.
aanbod zou kwalitatief opgekrikt kunnen worden.
Genoemd zijn o.a.: koppeling met het bestaande
Bijvoorbeeld het informatiecentrum bij de terp bij
informatiecentrum Hegebeintum en/of met een
Hegebeintum zou opgewaardeerd kunnen wor-
informatiecentrum buitendijks van It Fryske Gea,
den. De terp in Oosterbeintum zou hierbij betrok-
gebruik van de bietenopslagplaats van Wester-
ken kunnen worden. Er zijn ook aanknopingspun-
nijtsjerk als parkeerruimte en camperplaats, kop-
ten voor het herstellen en zichtbaar maken van
peling met het Germaanse kerkje, bezichtiging,
oude kenmerken in het landschap. Zoals twee een-
aansluiting bij Stichting Alde Fryske Tsjerken, een
denkooien of het oude spoorlijntje van het ‘Dok-
goed professioneel VVV-kantoor, knooppunt voor
kumer Lokaeltsje’. Deze laatste zou als fiets- of
arrangementen, fietsverhuur, slaapruimte, horeca,
wandelroute hersteld kunnen worden.
bezinningscentrum, muziekuitvoeringen, fototen-
Daarnaast kunnen nieuwe ideeën uitgewerkt en
toonstellingen, en het in ere herstellen van rails,
opgepakt worden; zoals de vos-werende kwelder-
Schetsboek
Ferwerderadiel
25
eilanden in combinatie met verkwelderen, een nieuwe terp buitendijks, of het herstellen van een oude kreek. Ook het nieuwe gemaal zou als trekpleister kunnen fungeren. Dit kan door het niet weg te stoppen maar er een mooi architectonisch gebouw van te maken in combinatie met een informatiecentrum.
Het beschermen van karakteristieke kruinige, bolle percelen is ook een wens in dit verband (per-
Het landschap
ceelsvergroting en -verbetering met behoud van
Het landschap heeft baat bij een duidelijke struc-
karakter).
tuur waarbij de geschiedenis afleesbaar is. De punten waar je dit als voorbijfietsende of wande-
Egaliseren is dan uit den boze, maar bescherming
lende toerist het beste kan zien, zijn de aankno-
van deze profielen is al vastgelegd in (provinciale)
pingspunten voor routes. De dorpen hebben dui-
regelingen voor behoud en bescherming van aard-
delijke kavelstructuren; de mooiste zijn te vinden
kundige en landschappelijke waarden. Bovendien
langs de kwelderrug. Dorpen die afgezakt zijn
zijn de meeste boeren wel blij met deze veelal
naar de randen hebben een meer radiale struc-
goed ontwaterde percelen. Ze houden de percelen
tuur.
het liefst klein en gebruiken ze voor akkerbouw. Het lijkt echter wel van belang om te kijken of dit soort percelen toch niet zoetjesaan verdwijnt. Het landschap is open en je kunt overal vanaf de weg het veld in kijken. Ook het zicht op de zeedijk wordt gewaardeerd. Maar van oudsher komt in dit gebied ook kleinschalige beplanting voor, met name rond de erven. De beplanting rond de dorpen zou verder verdicht kunnen worden. Sommige dorpen bieden ‘mear stien as grien’. Ook bedrijventerreinen kunnen meer in het groen gezet worden. Aan de zuidkant van de kwelderwal wordt beplanting alleen aangelegd bij woningen, en niet langs de wegen. Zo kan tussen de dorpen de openheid bewaard blijven. Ruilverkavelingsbosjes kunnen verwijderd worden of verplaatst naar de bewoonde wereld.
Ook de verkavelingsrichting is karakteristiek. Van
26
belang is dat bij perceelsvergroting ten behoeve
Outdoor-imago
van de landbouw deze structuur behouden blijft.
Een ander concept dat uitgewerkt zou kunnen
Dit kan zonder dat de gewenste perceelsgrootte in
worden is dat van het imago van de gemeente
gevaar komt: door tussengrenzen er uit te halen
Ferwerderadiel. De gemeente zou zich bijvoor-
maar de structuur op een grootschalig niveau in
beeld als outdoor- gemeente kunnen profileren
stand te houden (zie figuur). Het slotenpatroon
met een jeugdig, sportief en dynamisch imago. Ze
binnen een blok mag er best uit. Per saldo is er
heeft Bartlehiem als beroemd schaatsknooppunt
dan minder randbreedte. Maar de lengte-breedte
in huis, en ook de Bartlehiemer skeelermarathon.
verhouding blijft op deze manier intact, en het
De 11-steden kunnen ook in deze gemeente aan-
karakter van het landschap blijft daarmee over-
leiding zijn voor activiteiten; bijvoorbeeld voor
eind. De overblijvende sloten kunnen in verhou-
een sloep-trip langs een deel van de route. Ook
ding breder en natuurvriendelijk ingericht wor-
genoemd zijn: meer mogelijkheden voor schaat-
den; dat betekent ruimte voor waterberging en
sen, skeeleren, mountainbiken en een spa-cen-
akkerrandenbeheer.
trum.
Ferwerderadiel Schetsboek
Schetsboek
Ferwerderadiel
27
61
conclusies Ferwerderadiel heeft een buitengewoon heldere
De pijn in het gebied zit in de hoofdstructuur van
opbouw van het landschap dat herkenbaar, afwis-
landbouw en de ontsluiting. Er is behoefte aan
selend en mooi is. De essentie hiervan is de inde-
meer ruimte in het akkerbouwgebied en verdere
ling in een buitendijks en een binnendijks gebied,
ontmenging van akkerbouw en grasland. Daar-
met een levende kwelder die nog steeds onder
naast zijn er problemen met landbouwverkeer
invloed staat van de zee, en een fossiele, als het
dat over kleine plattelandswegen moet rijden en
ware ingelijste, kwelder. De hoogste plekken in
de verkeersveiligheid. Dit vraagt om herschikking
het binnendijkse gebied zijn de oeverwallen, met
van grond door middel van kavelruil of land-
daarop een reeks dorpen en boerderijen, en de
inrichting. Tezamen met het inrichten van een
terpen, waar de oudste kerkjes en dorpjes zijn te
infrastructurele ruggengraat, kan de landbouw
vinden. Daarnaast is heel kenmerkend voor het
beter georganiseerd worden. De bedoeling is dat
gebied de zone met akkerbouw onderlangs de
er op deze manier een functionele plattegrond
dijk, en het groene weidegebied aan de kant van
ontstaat, met een duidelijke routing van aan- en
de Dokkumer Ie.
afvoer van verkeersstromen. Dat kan door ten eerste meer huiskavels te creëren en ervoor te
Het landschap van Ferwerderadiel leent zich daar-
zorgen dat bedrijven geen grond meer aan beide
om uitstekend voor beleving en toerisme. Maar
zijden van belangrijke wegen hebben liggen. Ten
het zijn de mensen die het programma moeten
tweede wordt het landbouwgebied, in plaats van
maken.
met een dicht netwerk van enkel smalle platte-
Een grote trekker zou zijn een soort ‘nationaal ter-
landsweggetjes, doorsneden met een simpele en
pencentrum’, van waaruit wandelingen in de tijd
duidelijke (dubbele) T-structuur van wegen. De
gemaakt kunnen worden.
structuur bestaat uit een duidelijk hoofdroute met
Er zijn veel ideeën genoemd; zoals het samen-
aansluitend, in kwadranten, de secundaire en ter-
stellen van toeristische arrangementen en het
tiaire wegen die het verkeer op een logische en
aansluiten bij regionale fietsroutes, het bundelen
efficiënte manier op de centrale T-as afwimpelen.
van informatie en routes in een centraal informa-
Daardoor kan tevens een deel van het probleem
tie- en bezoekerscentrum, grotere toegankelijk-
van landbouwverkeer en fietsers op dezelfde weg
heid van voorzieningen, het toeristisch verbinden
opgelost worden, naast lokale oplossingen met
van Ferwert met de Dokkumer Ie door de opvaart
passeerstroken of een vrijliggend fietspad (bij-
bevaarbaar te maken, en een kunstmatige terp.
voorbeeld tussen Marrum en Burdaard).
Met de recreatieve ontwikkeling kan aangesloten
De groenstructuur van de gemeente wordt zo
worden bij ontwikkelingen op het gebied van leef-
ingericht dat ze bestaat uit heldere groene ele-
baarheid. Door nieuwe impulsen op het gebied
menten; met de dorpen als grote groene eilanden,
van recreatie en toerisme en in te spelen op de
en de bouwblokken als kleinere groene eilanden
wens naar wonen in kleinere eenheden kan leeg-
in het open landschap. Bij toekomstige bouwblok-
loop voorkomen worden en kunnen specifieke
vergroting wordt hiermee rekening gehouden. Bij
doelgroepen aangesproken worden.
perceelsvergroting wordt de kenmerkende struc-
Ook windenergie heeft, ondanks de erkende nade-
tuur zo veel mogelijk behouden, en ook de weini-
len, voldoende belangstelling in deze gemeente,
ge overgebleven kruinige percelen kunnen blijven
en zou landschappelijk uitgewerkt kunnen wor-
bestaan en een aanvullende landbouwkundige
den. Daarbij moet oog zijn voor de koppelkansen
functie vervullen.
met andere activiteiten.
28
Ferwerderadiel Schetsboek
Voorgesteld wordt om het oppervlaktewatersy-
Het geplande gemaal Vijfhuizen en de zoet-zout-
steem landschappelijk robuuster en manifester in
overgang, evenals de daarmee samenhangende
te richten. Dit sluit aan bij het beeld van de dui-
nieuw te graven of aan te passen watergangen,
delijk herkenbare omgeving en afleesbare historie
kunnen landschappelijk een aanwinst betekenen
van Ferwerderadiel, en is landschappelijk gezien
als goed nagedacht wordt over de vormgeving.
aantrekkelijk. Daarmee kan bovendien voldaan
Gedacht wordt aan een architectonisch interessant
worden aan een deel van de behoefte aan water-
gemaal (eventueel in combinatie met een infor-
berging in de polder (zo’n 20-25 hectare van de
matiecentrum), een eigen identiteit voor water-
benodigde 60 bij uitbreiding met 1 tot 1,5 meter
gangen in de drie onderscheiden deelgebieden
aan beide zijden van bestaande watergangen).
(buitendijks, tussen oeverwal en dijk, en in het
Natuurvriendelijke rietoevers kunnen de eento-
komgebied van de mieden), en natuurvriendelij-
nigheid voor de watertoerist doorbreken. Waar
ke oevers met hier en daar extra onderbrekingen
mogelijk kunnen schouwpaden enerzijds gebruikt
van monotone strakke lijnen (zoals bijvoorbeeld
worden om ruimte voor slootverbreding te creë-
ter hoogte van de molen aan de Hallumervaart).
ren, anderzijds als uitbreiding op het wandelrou-
Een ander idee is om de Ferwertervaart opvaart
tenet om het gebied beleefbaar te maken voor
op boezemniveau te ontsluiten en daarmee de
bewoners en recreanten. Dit is bovendien een ver-
gemeente toegankelijker te maken.
sterking van de natuur en de waterkwaliteit.
Schetsboek
Combi-ecoduct Ferwerderadiel N48 Zuidwolde
29 29
Deelnemerslijst Gemeente Ferwerderadiel Gemeente Ferwerderadiel Dienst Landelijk Gebied Dienst Landelijk Gebied Dienst Landelijk Gebied Dienst Landelijk Gebied Dienst Landelijk Gebied Dienst Landelijk Gebied Dienst Landelijk Gebied Dienst Landelijk Gebied Gebiedscommissie Gebiedscommissie Gebiedscommissie Gebiedscommissie Gebiedscommissie Gebiedscommissie Gebiedscommissie Gebiedscommissie Gemeente Ferwerderadiel Gemeente Ferwerderadiel It Fryske Gea Landschapbeheer Fryslân LTO Noord Provincie Fryslân Provincie Fryslân Provincie Fryslân Provincie Fryslân Provincie Fryslân Plattelânsprojecten Shared space instituut Voorzitter Gebiedscommissie Wetterskip Fryslân Wetterskip Fryslân Wetterskip Fryslân
30
Leo Woudstra Johan Tigchelaar Oscar Verbree (projectleider) Wim Boetze (procesbegeleider) Jannes de Vries (teamtrekker) Johannes van Sinderen Marian de Haan (verslaglegging) Annebeth Bakker (teamtrekker) Martin van Dijken (teamtrekker) Stephan Smeijers (teamtrekker) Jan Buenk Henk Groenveld Henk Hiemstra Taekele Hijlkema Anneke Kamma Henk Oostenbrug Haite Schukking Tineke de Vries Haije Talsma Harry Feenstra Louis Dijkstra Els van Loon Jan Galema Henk Rozema Bertus de Jong Gilles de Lange Theun Miedema Nynke van der Hoef Sjoerd Nota Harm de Kroon Joca Jansen Libbe Zijlstra Aaltje Rispens
Combi-ecoduct N48 Ferwerderadiel Zuidwolde Schetsboek
colofon Tekst Fotografie Opmaak Druk
Marian de Haan, DLG Gemeente Ferwerderadiel Annebeth Bakker en René Kemper, DLG Copy Systems, Groningen
Maart 2010
Schetsboek
Ferwerderadiel
31